18.06.2018 Views

Desarrollo e igualdad: el pensamiento de la CEPAL en su séptimo decenio. Textos seleccionados del período 2008-2018

En este libro se presenta una selección de textos elaborados por la CEPAL durante su séptimo decenio de existencia (2008-2018) y se da continuidad a las obras Cincuenta años de pensamiento en la CEPAL: textos seleccionados (1998) y Sesenta años de la CEPAL: textos seleccionados del decenio 1998-2008 (2010). Los trabajos aquí reproducidos recogen las nuevas ideas que la CEPAL ha aportado al pensamiento latinoamericano y muestran una clara continuidad conceptual respecto de las formulaciones de decenios anteriores. Se agrupan en cuatro dimensiones: desarrollo social, macrofinanzas, desarrollo productivo y sostenibilidad medioambiental. Se incluye también un conjunto de textos de carácter interdimensional basados en la centralidad de la igualdad en el proceso de desarrollo, los pactos para la igualdad y la economía política, y la cultura del privilegio. En estas páginas el lector encontrará una muestra de las contribuciones más importantes de la CEPAL a los debates sobre los problemas contemporáneos del desarrollo en América Latina y el Caribe y las políticas recomendadas para superarlos. En una detallada introducción se invita a recorrer los principales aspectos del estructuralismo y neoestructuralismo cepalinos, enfatizando su más reciente refinamiento analítico: la incorporación de una visión que sitúa al principio de la igualdad en el centro del desarrollo sostenible y que fortalece el enfoque de derechos adoptado destacadamente por la CEPAL en los últimos decenios.

En este libro se presenta una selección de textos elaborados por la CEPAL durante su séptimo decenio de existencia (2008-2018) y se da continuidad a las obras Cincuenta años de pensamiento en la CEPAL: textos seleccionados (1998) y Sesenta años de la CEPAL: textos seleccionados del decenio 1998-2008 (2010).

Los trabajos aquí reproducidos recogen las nuevas ideas que la CEPAL ha aportado al pensamiento latinoamericano y muestran una clara continuidad conceptual respecto de las formulaciones de decenios anteriores. Se agrupan en cuatro dimensiones: desarrollo social, macrofinanzas, desarrollo productivo y sostenibilidad medioambiental. Se incluye también un conjunto de textos de carácter interdimensional basados en la centralidad de la igualdad en el proceso de desarrollo, los pactos para la igualdad y la economía política, y la cultura del privilegio.

En estas páginas el lector encontrará una muestra de las contribuciones más importantes de la CEPAL a los debates sobre los problemas contemporáneos del desarrollo en América Latina y el Caribe y las políticas recomendadas para superarlos. En una detallada introducción se invita a recorrer los principales aspectos del estructuralismo y neoestructuralismo cepalinos, enfatizando su más reciente refinamiento analítico: la incorporación de una visión que sitúa al principio de la igualdad en el centro del desarrollo sostenible y que fortalece el enfoque de derechos adoptado destacadamente por la CEPAL en los últimos decenios.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

COLECCIÓN 70 AÑOS<br />

<strong>Desarrollo</strong> e <strong>igualdad</strong>:<br />

<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

<strong>Textos</strong> s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>2008</strong>-<strong>2018</strong><br />

Ricardo Bi<strong>el</strong>schowsky - Migu<strong>el</strong> Torres | compi<strong>la</strong>dores<br />

POR UN DESARROLLO<br />

SOSTENIBLE CON IGUALDAD


COLECCIÓN 70 AÑOS<br />

<strong>Desarrollo</strong> e <strong>igualdad</strong>:<br />

<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

<strong>Textos</strong> s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>2008</strong>-<strong>2018</strong><br />

Ricardo Bi<strong>el</strong>schowsky - Migu<strong>el</strong> Torres | compi<strong>la</strong>dores<br />

POR UN DESARROLLO<br />

SOSTENIBLE CON IGUALDAD


Colección 70 años<br />

1<br />

Alicia Bárc<strong>en</strong>a<br />

Secretaria Ejecutiva<br />

Mario Cimoli<br />

Secretario Ejecutivo Adjunto Interino<br />

Raúl García-Buchaca<br />

Secretario Ejecutivo Adjunto<br />

para Administración y Análisis <strong>de</strong> Programas<br />

Ricardo Pérez<br />

Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Publicaciones y Servicios Web<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

ISBN: 978-92-1-121988-3 (versión impresa)<br />

ISBN: 978-92-1-058626-9 (versión pdf)<br />

ISBN: 978-92-1-358082-0 (versión ePub)<br />

Número <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.18.II.G.10<br />

LC/PUB.<strong>2018</strong>/7-P<br />

Distr.: G<strong>en</strong>eral<br />

Copyright © Naciones Unidas, <strong>2018</strong><br />

Todos los <strong>de</strong>rechos reservados<br />

Impreso <strong>en</strong> Naciones Unidas, Santiago<br />

S.18-00087<br />

Esta publicación <strong>de</strong>be citarse como: Bi<strong>el</strong>schowsky, R. y M. Torres (comps.), <strong>Desarrollo</strong> e <strong>igualdad</strong>: <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. <strong>Textos</strong> s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>2008</strong>-<strong>2018</strong>, Colección 70 años, N° 1 (LC/PUB.<strong>2018</strong>/7-P),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), <strong>2018</strong>.<br />

La autorización para reproducir total o parcialm<strong>en</strong>te esta obra <strong>de</strong>be solicitarse a <strong>la</strong> Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), División <strong>de</strong> Publicaciones y Servicios Web, publicaciones@cepal.org. Los Estados<br />

Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas y <strong>su</strong>s instituciones gubernam<strong>en</strong>tales pue<strong>de</strong>n reproducir esta obra sin autorización<br />

previa. Solo se les solicita que m<strong>en</strong>cion<strong>en</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te e inform<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong> tal reproducción.


Índice<br />

Prólogo............................................................................................................................................................7<br />

Introducción<br />

El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: una reseña <strong>de</strong> <strong>su</strong> producción int<strong>el</strong>ectual............................................................. 13<br />

El imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.......................................................................................................................................................................... 15<br />

A. Breve re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>....................................................................................20<br />

B. El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io: una visión global...................................................................................................................................30<br />

C. El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: principales contribuciones,<br />

avances conceptuales y textos s<strong>el</strong>eccionados para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro........................................................................41<br />

D. Trabajos sobre p<strong>la</strong>nificación, g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estadísticas e indicadores internacionalm<strong>en</strong>te<br />

comparables, y contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bse<strong>de</strong>s regionales y <strong>la</strong>s oficinas nacionales.......................................88<br />

E. A modo <strong>de</strong> conclusión.................................................................................................................................................................95<br />

Bibliografía..............................................................................................................................................................................................99<br />

Parte 1<br />

Tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos interdim<strong>en</strong>sionales básicos..............................................................................................111<br />

Capítulo I<br />

La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>......................................................................................................................113<br />

La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.....................................................................................................................................................................................115<br />

Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>........................................................................................................................................................119<br />

A. Continuidad <strong>de</strong> una visión.......................................................................................................................................................119<br />

B. Hacia una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: ciclo y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, macroeconomía y estructura productiva.... 121<br />

C. El camino d<strong>el</strong> cambio estructural ........................................................................................................................................ 123<br />

D. El horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>..................................................................................................................................................... 124<br />

E. Una visión p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras................................................................................................... 126<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>..................................................................................................................................................................................128<br />

A. El esc<strong>en</strong>ario.................................................................................................................................................................................. 128<br />

B. El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>mos........................................................................................................... 130<br />

C. Estado y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad........................................................................................ 132<br />

D. En síntesis..................................................................................................................................................................................... 134<br />

Horizontes 2030...............................................................................................................................................................................................136<br />

La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>..............................................................................................................................................................143<br />

Capítulo II<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>...............................................................................................................................151<br />

Cont<strong>en</strong>idos estratégicos <strong>de</strong> los pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>el</strong> cambio estructural..............................153<br />

A. Pacto para una fiscalidad con vocación <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> ................................................................................................... 154<br />

B. Pacto para <strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong> política industrial y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo........................................................ 158<br />

C. Pacto para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo ............................................................................................................ 164<br />

3


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

D. Pacto para un mayor bi<strong>en</strong>estar social y mejores servicios públicos........................................................................167<br />

E. Pacto para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal..............................................................................................................................173<br />

F. Pacto para <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales......................................................................................................177<br />

G. Un pacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> cooperación más allá <strong>de</strong> 2015.................... 182<br />

Capítulo III<br />

La economía política y <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio.........................................................................................187<br />

Una cultura d<strong>el</strong> privilegio arraigada.........................................................................................................................................................189<br />

A. Las raíces históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio............................................................................................................. 189<br />

B. Rostros d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> estructuras e instituciones................................................................................................... 190<br />

Cultura d<strong>el</strong> privilegio, r<strong>en</strong>tismo y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>....................................................................................................................................194<br />

A. Los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio..............................................................................................................................198<br />

B. Fortalecer <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> erosiona <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio................................................................... 200<br />

Parte 2<br />

La dim<strong>en</strong>sión social.....................................................................................................................................203<br />

Capítulo IV<br />

Análisis multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza...................................................................................................205<br />

Las múltiples dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> América Latina........................................................................................................207<br />

A. Antece<strong>de</strong>ntes y conceptos básicos..................................................................................................................................... 208<br />

B. Dim<strong>en</strong>siones y umbrales..........................................................................................................................................................211<br />

C. Construcción d<strong>el</strong> índice............................................................................................................................................................219<br />

D. Re<strong>su</strong>ltados.................................................................................................................................................................................... 222<br />

E. Consi<strong>de</strong>raciones finales.......................................................................................................................................................... 232<br />

Capítulo V<br />

La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social..............................................................................................................233<br />

La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>.........................................................................................................................................................................235<br />

A. La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ................................................................................. 237<br />

B. La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social: ejes y ámbitos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social ............................................................. 240<br />

Capítulo VI<br />

Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible..........................245<br />

Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género................................................................................................................................247<br />

A. La innovación y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un Estado inclusivo................................................. 249<br />

B. Una arquitectura institucional para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género........................................................................................ 252<br />

C. P<strong>la</strong>nificación para un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género.....................................................................263<br />

D. Los diálogos y pactos como <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas........................................ 269<br />

E. Horizonte 2030 con <strong>igualdad</strong>, autonomía y <strong>de</strong>rechos.................................................................................................. 272<br />

Capítulo VII<br />

Consecu<strong>en</strong>cias sociopolíticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas.................................................................275<br />

Las gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.................................................................................................................................................................................277<br />

A. Cae rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fecundidad hacia <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo.................................................................................... 277<br />

B. La pob<strong>la</strong>ción seguirá creci<strong>en</strong>do hasta mediados <strong>de</strong> siglo.......................................................................................... 285<br />

C. Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida.............................................................................................................................................. 287<br />

D. Se expan<strong>de</strong> <strong>la</strong> migración intrarregional............................................................................................................................ 291<br />

E. Persist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas..................................................................................................................... 293<br />

F. Continúa <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes...................................................... 297<br />

4


Índice<br />

Políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica....................................................................................................................................................300<br />

A. Aprovechar <strong>el</strong> ahorro <strong>en</strong> educación para mejorar <strong>su</strong> calidad..................................................................................... 300<br />

B. Eliminar <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral............................................................... 301<br />

C. Preparar los sistemas <strong>de</strong> salud para socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to............................................... 302<br />

D. Mejorar <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es................................................................................................ 303<br />

E. Proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes................................................................................... 304<br />

F. A<strong>de</strong>cuar los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones.................................................................................................................................... 305<br />

G. Crear un sistema público <strong>de</strong> cuidado.................................................................................................................................. 306<br />

Parte 3<br />

La dim<strong>en</strong>sión macroeconómica..................................................................................................................309<br />

Capítulo VIII<br />

Hacia una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo............................................................................................311<br />

Desafíos <strong>de</strong> una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo..........................................................................................................................313<br />

A. Política fiscal contracíclica......................................................................................................................................................313<br />

B. Política monetaria......................................................................................................................................................................317<br />

C. Política cambiaria, <strong>de</strong>sarrollo productivo y estabilidad sost<strong>en</strong>ible.........................................................................320<br />

D. La reforma d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales................................................................................................................................. 323<br />

Capítulo IX<br />

Análisis <strong>de</strong> los ciclos reales <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe........................................................................335<br />

Evolución y composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión...............................................................................................................................................337<br />

A. T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales................................................................................................................................................................337<br />

B. La inversión <strong>en</strong> infraestructura............................................................................................................................................ 342<br />

Impacto d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo............................................346<br />

Parte 4<br />

La dim<strong>en</strong>sión productiva............................................................................................................................351<br />

Capítulo X<br />

Las brechas <strong>de</strong> productividad y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural ................................................................353<br />

Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y brechas <strong>de</strong> productividad: <strong>de</strong> <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia...............................355<br />

A. Heterog<strong>en</strong>eidad intersectorial y <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes: converg<strong>en</strong>cia interna y externa............................................. 358<br />

B. Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector manufacturero: dinámicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha y <strong>la</strong> especialización.......................... 368<br />

Mercado <strong>de</strong> trabajo: empleo e ingresos..................................................................................................................................................377<br />

A. Empleo y ciclo económico...................................................................................................................................................... 377<br />

B. Empleo y estructura productiva........................................................................................................................................... 381<br />

C. Ingresos <strong>la</strong>borales y ciclo económico................................................................................................................................. 389<br />

D. Ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>.........................................................................................................................................392<br />

Capítulo XI<br />

Cambio estructural progresivo: <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana, schumpeteriana y ambi<strong>en</strong>tal......................397<br />

Características d<strong>el</strong> cambio estructural....................................................................................................................................................399<br />

Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo....................................................................403<br />

Hacia <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.............................................................................................................................................................. 406<br />

Capítulo XII<br />

La revolución digital y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC...........................................................................................409<br />

Avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC...........................................................................................................................................................411<br />

A. Las ag<strong>en</strong>das digitales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.......................................................................................................................................411<br />

B. Preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para <strong>la</strong> economía digital........................................................................................................ 413<br />

5


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

C. La heterog<strong>en</strong>eidad regional.................................................................................................................................................. 414<br />

D. Difusión <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha ........................................................................................................................ 416<br />

El <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil...................................................................................................................................................421<br />

La economía digital.........................................................................................................................................................................................428<br />

A. Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital.................................................................................................................................... 428<br />

B. La economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural............................................................................................................. 429<br />

C. Las políticas TIC para <strong>el</strong> cambio estructural .................................................................................................................... 430<br />

D. La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> inclusión social..................................................................................... 431<br />

Capítulo XIII<br />

Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales........................................................................................................433<br />

Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales para <strong>el</strong> cambio estructural con <strong>igualdad</strong>..................................................................435<br />

A. Recursos naturales, cambio estructural e <strong>igualdad</strong>: hacia un círculo virtuoso................................................... 436<br />

Desafíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> recursos naturales <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015..................................................................................................................................................... 448<br />

Parte 5<br />

La dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal.............................................................................................................................451<br />

Capítulo XIV<br />

La economía d<strong>el</strong> cambio climático..............................................................................................................453<br />

Los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad climática p<strong>la</strong>netaria..............................................................................................................................455<br />

El cambio climático: evi<strong>de</strong>ncia y esc<strong>en</strong>arios futuros.........................................................................................................................463<br />

A. Esc<strong>en</strong>arios futuros..................................................................................................................................................................... 467<br />

Economía d<strong>el</strong> cambio climático..................................................................................................................................................................476<br />

A. La economía d<strong>el</strong> cambio climático: consi<strong>de</strong>raciones metodológicas..................................................................... 477<br />

B. La ci<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cambio climático.............................................................................................................................................479<br />

Las am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>......................................................................................................483<br />

A. Sost<strong>en</strong>ibilidad económica: <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>sequilibrios macroeconómicos y <strong>el</strong> cambio estructural................ 483<br />

Estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal: una ecuación p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te...............................................................................497<br />

A. Patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te......................................................................... 499<br />

B. Automóviles, combustibles y contaminación atmosférica........................................................................................ 504<br />

Capítulo XV<br />

El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal..........................................................................................................................513<br />

<strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible y cambio estructural..........................................................................................................................................515<br />

Un mundo <strong>en</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal.....................................................................................................................................................................522<br />

A. La <strong>en</strong>crucijada ante <strong>el</strong> cambio climático........................................................................................................................... 522<br />

B. Es necesario un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.......................................................................................................................... 525<br />

La seguridad climática y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París <strong>de</strong> 2015............................................................................529<br />

Implem<strong>en</strong>tar políticas industriales c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> lo ambi<strong>en</strong>tal.....................................................................................................533<br />

A. Gran impulso ambi<strong>en</strong>tal y diversificación productiva..................................................................................................533<br />

B. Lecciones para una nueva política industrial.................................................................................................................. 536<br />

C. Hacia <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.......................................................................................................................................... 538<br />

Bibliografía...................................................................................................................................................................541<br />

6


Prólogo<br />

La Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) ha cumplido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te 70<br />

años <strong>de</strong> fructífera <strong>la</strong>bor promovi<strong>en</strong>do i<strong>de</strong>as, <strong>en</strong>foques y lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

inclusivo y sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. En este contexto conmemorativo, me es<br />

grato pres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> libro <strong>Desarrollo</strong> e <strong>igualdad</strong>: <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

<strong>Textos</strong> s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>2008</strong>-<strong>2018</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>su</strong>s compi<strong>la</strong>dores, Ricardo Bi<strong>el</strong>schowsky<br />

y Migu<strong>el</strong> Torres, nos brindan una <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da y acuciosa recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 25 textos repres<strong>en</strong>tativos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Este nuevo volum<strong>en</strong> complem<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s obras Cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: textos s<strong>el</strong>eccionados (1998) y Ses<strong>en</strong>ta años<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: textos s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1998-<strong>2008</strong> (2010).<br />

Este <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> coinci<strong>de</strong> también con <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> mi conducción<br />

como Secretaria Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Al a<strong>su</strong>mir mi mandato, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> <strong>2008</strong>, lo hice<br />

bajo <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>período</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taría no consistía <strong>en</strong> una época <strong>de</strong> cambios, sino<br />

<strong>en</strong> un cambio <strong>de</strong> época <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

trayectoria <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra región. Esa premisa se <strong>su</strong>st<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fuertes señales<br />

que daba <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> términos económicos, sociales, políticos, culturales y ambi<strong>en</strong>tales. La<br />

crisis financiera que estalló inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector inmobiliario <strong>de</strong> los Estados Unidos se<br />

había transformado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Depresión <strong>de</strong> los<br />

años treinta.<br />

La crisis mostraba <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anterior, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los<br />

impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong> financierización <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía real. Pero esta crisis era solo una parte d<strong>el</strong><br />

problema. Otros, m<strong>en</strong>os visibles, pero no m<strong>en</strong>os graves, se estaban acumu<strong>la</strong>ndo: <strong>la</strong> agudización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones sociales producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza y <strong>el</strong><br />

ingreso <strong>en</strong> muchas economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>erada <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s graves consecu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> cambio climático, con pot<strong>en</strong>ciales efectos<br />

catastróficos para <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta.<br />

A partir <strong>de</strong> estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sesgo recesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía internacional, <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda agregada y un exceso <strong>de</strong><br />

liqui<strong>de</strong>z; <strong>de</strong> un mundo más integrado, pero a <strong>la</strong> vez más <strong>de</strong>sigual; y <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>neta am<strong>en</strong>azado<br />

por <strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te, lo que con mucha precisión Nicho<strong>la</strong>s<br />

Stern <strong>de</strong>nominó “<strong>la</strong> mayor fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> todos los tiempos”. A estos cambios tectónicos,<br />

cuyo análisis e implicancias regionales ocuparon un lugar c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> nuestro quehacer d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, se <strong>su</strong>maron los asociados a <strong>la</strong> revolución tecnológica y <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> nuevos actores<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> geopolítica mundial. Fue así como <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que<br />

China re<strong>de</strong>finía los espacios y estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía internacional; los modos <strong>en</strong> que los<br />

megaacuerdos reformu<strong>la</strong>ban los espacios y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong> inversión; <strong>la</strong>s diversas<br />

manifestaciones <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>neta ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> crisis; y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> última revolución<br />

tecnológica reconfiguraba <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> producción y <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>en</strong> lo<br />

que se ha l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> economía digital.<br />

7


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Los gran<strong>de</strong>s cambios que se observaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial exigían nuevas miradas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría y <strong>la</strong> política d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico. A partir <strong>de</strong> 2010, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a<strong>su</strong>me este<br />

<strong>de</strong>safío y propone como eje estructurante a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Esta <strong>de</strong>cisión re<strong>su</strong>lta <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />

d<strong>el</strong> rico dispositivo analítico cepalino —tributario <strong>de</strong> <strong>la</strong> audacia heterodoxa <strong>de</strong> <strong>su</strong>s fundadores<br />

y forjadores— ante <strong>la</strong>s singu<strong>la</strong>res características d<strong>el</strong> nuevo mom<strong>en</strong>to histórico. El foco <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> re<strong>su</strong>lta especialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to histórico que se vive.<br />

Por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>el</strong> tránsito <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos primeras décadas d<strong>el</strong><br />

siglo nos <strong>en</strong>contraba, ya no como <strong>la</strong> región más pobre d<strong>el</strong> mundo, sino también como <strong>la</strong> más<br />

<strong>de</strong>sigual. L<strong>la</strong>mativam<strong>en</strong>te, al mismo tiempo, también se observaban brechas creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

riqueza, recursos y oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales economías d<strong>el</strong> mundo, lo que g<strong>en</strong>eraba<br />

honda preocupación <strong>en</strong>tre los observadores políticos y económicos.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, para <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> repres<strong>en</strong>ta no solo un ángulo difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> cual mirar <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> gestado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas anteriores, sino que también introduce<br />

nuevas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> análisis que contribuy<strong>en</strong> a expandirlo y r<strong>en</strong>ovarlo. En este esfuerzo por<br />

iluminar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> cumplió un pap<strong>el</strong> pionero <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

ya que <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong> tema pasaría a ocupar un lugar <strong>de</strong> máxima importancia no solo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>la</strong>tinoamericano, sino internacional, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>en</strong><br />

2013 d<strong>el</strong> libro Le capital au XXIe siècle, <strong>de</strong> Thomas Piketty 1 .<br />

Sin duda, hay factores que van más allá <strong>de</strong> lo económico que justifican <strong>la</strong> preocupación<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Esta es un compon<strong>en</strong>te inseparable d<strong>el</strong> propio concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y <strong>de</strong> ciudadanía. Es, a<strong>de</strong>más, un valor que <strong>la</strong> comunidad internacional ha reconocido como<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> una economía global basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> paz y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como<br />

se propone <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 y <strong>su</strong>s 17 Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

este reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un marco analítico que permite i<strong>de</strong>ntificar los<br />

varios círculos virtuosos (viciosos) que se configuran a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>igualdad</strong><br />

(<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>), cambio estructural, innovación (o <strong>su</strong> aus<strong>en</strong>cia), productividad y crecimi<strong>en</strong>to. La<br />

mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> permite <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te cómo se g<strong>en</strong>eran, persist<strong>en</strong> o<br />

se romp<strong>en</strong> estos círculos bajo <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas.<br />

La causalidad <strong>en</strong>tre <strong>igualdad</strong>, estructura productiva, apr<strong>en</strong>dizaje tecnológico y crecimi<strong>en</strong>to<br />

actúa <strong>en</strong> los dos s<strong>en</strong>tidos, por eso se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> círculos virtuosos o viciosos, <strong>de</strong> interacción y<br />

refuerzo mutuo <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>de</strong> coevolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables. Analíticam<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras tanto,<br />

es útil discutir separadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> cuanto re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> sistema<br />

económico y <strong>su</strong> pap<strong>el</strong> como factor explicativo <strong>de</strong> dicha dinámica.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> está arraigada <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y refleja <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad estructural es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición cepalina. Amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

<strong>de</strong> trabajo permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muy baja productividad, mi<strong>en</strong>tras que los <strong>de</strong> alta<br />

productividad son muchas veces is<strong>la</strong>s sin vínculos fuertes con <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> sistema productivo.<br />

Esto g<strong>en</strong>era marcadas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> sa<strong>la</strong>rios, apr<strong>en</strong>dizaje y oportunida<strong>de</strong>s. La diversificación<br />

productiva y <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> tecnología son los mecanismos a través <strong>de</strong> los cuales pue<strong>de</strong><br />

reducirse <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, ya que g<strong>en</strong>eran empleos <strong>de</strong> calidad<br />

y absorb<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>bempleo, <strong>el</strong> empleo informal y <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia.<br />

1<br />

Publicado <strong>en</strong> español con <strong>el</strong> título El capital <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI (véase Piketty, 2014).<br />

8


Prólogo<br />

La dirección <strong>de</strong>seable d<strong>el</strong> cambio estructural se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un cambio estructural<br />

progresivo. Este último adopta <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un peso creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

con <strong>el</strong>evada efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana (alta int<strong>en</strong>sidad tecnológica), efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to o<br />

keynesiana (fuerte <strong>de</strong>manda externa e interna, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios<br />

marcados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te) y <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal (impulsando s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros bajos <strong>en</strong><br />

carbono y con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> preservación d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te). Avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio estructural<br />

progresivo implica respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera proactiva a los dos <strong>de</strong>safíos más gran<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta<br />

hoy <strong>la</strong> economía global, a saber: poner a <strong>la</strong> revolución tecnológica al servicio d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> brechas, y transformar los patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

La discusión anterior muestra cómo <strong>la</strong> estructura condiciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. De manera<br />

complem<strong>en</strong>taria, como se ha m<strong>en</strong>cionado, se pue<strong>de</strong> analizar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> sobre<br />

<strong>la</strong> estructura, <strong>su</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminante d<strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>el</strong> cambio<br />

estructural. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> limita directam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> innovación al restringir <strong>el</strong><br />

acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s (como ocurre, paradigmáticam<strong>en</strong>te,<br />

cuando hay <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> educación), e indirectam<strong>en</strong>te al g<strong>en</strong>erar una<br />

economía política que es una barrera a <strong>la</strong>s políticas a favor d<strong>el</strong> cambio estructural porque<br />

refuerza posiciones r<strong>en</strong>tistas <strong>de</strong> los sectores más po<strong>de</strong>rosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. El cambio<br />

estructural requiere políticas industriales y tecnológicas muy activas, tanto verticales como<br />

horizontales, que <strong>de</strong>safían privilegios y necesitan <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos y apoyos (<strong>de</strong><br />

manera flexible <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo) a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y ag<strong>en</strong>tes más innovadores. En este proceso,<br />

los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y competitividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo son <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia para juzgar<br />

<strong>el</strong> éxito o <strong>el</strong> fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> política. Romper <strong>el</strong> equilibrio <strong>de</strong> l<strong>en</strong>to apr<strong>en</strong>dizaje tecnológico y<br />

estructuras muy <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos naturales o bajos sa<strong>la</strong>rios <strong>su</strong>pone, a<strong>de</strong>más, <strong>su</strong>perar<br />

bloqueos políticos muy importantes.<br />

El po<strong>de</strong>r económico y <strong>el</strong> político se retroalim<strong>en</strong>tan; <strong>en</strong> economías muy <strong>de</strong>siguales esta<br />

retroalim<strong>en</strong>tación protege privilegios y r<strong>en</strong>tas, sean estos originarios <strong>de</strong> los recursos naturales,<br />

bajos sa<strong>la</strong>rios o fundados <strong>en</strong> posiciones oligopólicas o monopólicas, sobre todo, pero no<br />

exclusivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sectores no transables. Los dos tipos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r se combinan para reproducir<br />

barreras a los ag<strong>en</strong>tes innovadores y al <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos sectores, activida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s<br />

locales. Más aún, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es terminan “naturalizándose” y se incorporan a <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad. Las difer<strong>en</strong>cias se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es que conllevan una <strong>el</strong>evada estratificación,<br />

fragm<strong>en</strong>tación y segregación social (que incluso se manifiestan <strong>en</strong> <strong>el</strong> territorio, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones<br />

y ciuda<strong>de</strong>s) y que <strong>de</strong>bilitan <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y cooperación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. Se g<strong>en</strong>era<br />

una cultura d<strong>el</strong> privilegio que es <strong>en</strong>emiga <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

histórica indica que integración social, <strong>igualdad</strong> y cooperación van juntos, y son c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> una economía capaz <strong>de</strong> competir <strong>en</strong> un mundo <strong>en</strong> que <strong>el</strong> progreso tecnológico<br />

re<strong>de</strong>fine constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia internacional, <strong>la</strong> productividad, y <strong>la</strong><br />

creación y pérdida <strong>de</strong> empleos.<br />

Esta mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, sea como re<strong>su</strong>ltado d<strong>el</strong> juego d<strong>el</strong> sistema económico, sea<br />

como un factor d<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> estímulo a políticas pro<br />

innovación y productividad, ti<strong>en</strong>e importantes implicaciones políticas, tanto a niv<strong>el</strong> interno<br />

como externo.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha recogido estos <strong>de</strong>safíos políticos y ha seña<strong>la</strong>do, <strong>en</strong><br />

primer lugar, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar pactos sociales para re<strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s políticas económicas y<br />

9


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. La posibilidad <strong>de</strong> forjar pactos es más que una expresión <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os <strong>de</strong>seos.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> g<strong>en</strong>era capacida<strong>de</strong>s y crecimi<strong>en</strong>to implica, al mismo tiempo, un espacio<br />

más amplio para juegos <strong>de</strong> <strong>su</strong>ma positiva <strong>en</strong>tre los actores sociales. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto es parte<br />

inevitable <strong>de</strong> toda negociación, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sinergias y círculos virtuosos ofrece un horizonte<br />

<strong>de</strong> expansión económica <strong>en</strong> que los intereses y expectativas <strong>de</strong> los actores pue<strong>de</strong>n converger <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación. La <strong>igualdad</strong> y construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI complem<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas keynesianas d<strong>el</strong> siglo XX.<br />

El movimi<strong>en</strong>to hacia ese horizonte <strong>su</strong>pone ampliar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos y<br />

<strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s positivas (o reducir <strong>la</strong>s negativas, como <strong>la</strong> contaminación). El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> una<br />

distribución igualitaria <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación,<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> privilegios y preb<strong>en</strong>das, se vu<strong>el</strong>ve c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> una economía que quiera<br />

insertarse pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución tecnológica <strong>en</strong> curso y <strong>en</strong> un sistema internacional<br />

globalizado. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos últimos diez años nos hemos empeñado <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>r una propuesta<br />

cepalina r<strong>en</strong>ovada que reúne estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos —revolución tecnológica, cambio estructural<br />

para g<strong>en</strong>erar empleos y competitividad, sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y un <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

para g<strong>en</strong>erar capacida<strong>de</strong>s y ciudadanía— y que da forma a un “gran impulso ambi<strong>en</strong>tal” que<br />

configura un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad se torna espacio <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión física, <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> progreso técnico.<br />

La <strong>CEPAL</strong> también ha aplicado un razonami<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r al dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />

internacionales <strong>en</strong> este <strong>período</strong>. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da multi<strong>la</strong>teral se ori<strong>en</strong>taba creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

hacia <strong>el</strong> combate a <strong>la</strong> pobreza y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong> globalización creaba un mundo<br />

<strong>en</strong> que cada vez se reducía más <strong>el</strong> espacio d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y (<strong>en</strong> muchos casos) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. El cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional, que se expresa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030, colisiona con <strong>la</strong> realidad d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> muchos países<br />

c<strong>en</strong>trales, <strong>la</strong> mayor vulnerabilidad d<strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo y un sistema financiero internacional<br />

cuya dinámica <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> inestabilidad y <strong>la</strong> incertidumbre <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía real. La <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cooperación internacional se asocia con <strong>la</strong> ac<strong>en</strong>tuación <strong>de</strong> diversas t<strong>en</strong>siones: <strong>el</strong> re<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

proteccionismo y <strong>el</strong> uni<strong>la</strong>teralismo, conflictos bélicos crónicos y manifestaciones <strong>de</strong> intolerancia<br />

y x<strong>en</strong>ofobia <strong>en</strong> muchas partes d<strong>el</strong> mundo.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se ha posicionado con c<strong>la</strong>ridad ante estos problemas<br />

y <strong>su</strong> esfuerzo analítico ha buscado ampliar <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica c<strong>en</strong>tro-periferia, <strong>de</strong>stacando<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> fortalecer los bi<strong>en</strong>es públicos globales —como un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estabilidad<br />

y regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos financieros internacionales—, <strong>la</strong> coordinación internacional<br />

<strong>de</strong> políticas macroeconómicas y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> tecnología para reducir brechas y asegurar <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s imprescindibles para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. En un mundo <strong>en</strong><br />

que se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> “estancami<strong>en</strong>to secu<strong>la</strong>r”, recuperar <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong>s políticas fiscales activas <strong>en</strong><br />

torno a un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética y patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo sost<strong>en</strong>ibles, abre<br />

un horizonte <strong>de</strong> expansión y cambio técnico. La <strong>CEPAL</strong> ha l<strong>la</strong>mado “keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal”<br />

a estas políticas expansivas, que buscan contrarrestar <strong>el</strong> sesgo recesivo que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>ficitarias ante <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa y los<br />

<strong>de</strong>sequilibrios <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te. La construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s locales, a <strong>su</strong> vez, es una<br />

av<strong>en</strong>ida que permite <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> restricción externa, evitar dichos ajustes recesivos y crear<br />

empleos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s presiones migratorias. La <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>staca<br />

que, más que nunca, <strong>la</strong> cooperación internacional sobre bases multi<strong>la</strong>terales ti<strong>en</strong>e un pap<strong>el</strong><br />

in<strong>su</strong>stituible <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> paz.<br />

10


Prólogo<br />

Este cuerpo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y los rasgos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad que <strong>su</strong>mamos a nuestra rica tradición <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa<br />

más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, son justam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo,<br />

que se organiza <strong>en</strong> 15 capítulos, agrupados, a <strong>su</strong> vez, <strong>en</strong> cinco partes, correspondi<strong>en</strong>tes a cinco<br />

dim<strong>en</strong>siones analíticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

La primera parte aborda <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> tres ámbitos<br />

interr<strong>el</strong>acionados, a saber: i) <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (capítulo I);<br />

los pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> como instrum<strong>en</strong>to para diseñar e implem<strong>en</strong>tar políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible (capítulo II); y <strong>la</strong> economía política y <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio como barreras a dichas<br />

políticas y fr<strong>en</strong>o a los esfuerzos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje e innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad (capítulo III). La<br />

preocupación respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> cambio estructural se aúna<br />

con una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>en</strong> que <strong>el</strong> diálogo, <strong>la</strong> negociación y los cons<strong>en</strong>sos (expresados <strong>en</strong><br />

pactos sociales) son fundam<strong>en</strong>tales para que dichas políticas se implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong>mocrático. La <strong>CEPAL</strong> propone una hoja <strong>de</strong> ruta para esos acuerdos, que dialoga <strong>de</strong> manera<br />

fluida con los compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y los Objetivos<br />

d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no internacional. Hay una mirada proactiva y positiva hacia<br />

<strong>el</strong> futuro, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> reconocer que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r político y económico hace más<br />

complejo lograr los acuerdos necesarios para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En <strong>la</strong> segunda parte se hace una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> textos referidos a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

social, que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los tópicos <strong>de</strong>: análisis multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (capítulo IV); <strong>la</strong><br />

matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social (capítulo V); <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (capítulo VI); y un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas<br />

reci<strong>en</strong>tes y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias sociopolíticas (capítulo VII). Estas contribuciones constituy<strong>en</strong><br />

una base empírica sólida para <strong>la</strong>s reflexiones sobre <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong>sarrollo, y ayudan a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

cómo se interr<strong>el</strong>acionan y refuerzan <strong>la</strong>s distintas facetas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (social, <strong>de</strong> género,<br />

<strong>de</strong> etnia) <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, así como <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> política para <strong>su</strong> <strong>su</strong>peración.<br />

En <strong>la</strong> tercera parte se analiza <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión macroeconómica, y se <strong>de</strong>staca, <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> practicar una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (capítulo VIII)<br />

y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los ciclos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

(fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> PIB y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital) <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad y duración<br />

(capítulo IX). Se exploran, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición d<strong>el</strong> neoestructuralismo <strong>en</strong> macroeconomía,<br />

<strong>la</strong>s distintas formas que adopta <strong>la</strong> restricción externa al crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> un mundo don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

revolución tecnológica re<strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> financierización<br />

(<strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital) agudiza <strong>la</strong> incertidumbre sobre <strong>la</strong> evolución<br />

d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio, <strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> capitales y los precios <strong>de</strong> los productos básicos. Esta mirada<br />

confirma <strong>la</strong>s preocupaciones tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, pero <strong>la</strong>s inserta <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva dinámica<br />

g<strong>en</strong>erada por <strong>el</strong> cambio técnico y <strong>la</strong> globalización, con <strong>su</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

empleo, <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso y <strong>el</strong> equilibrio externo.<br />

La dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo se aborda <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuarta parte d<strong>el</strong> libro, compuesta<br />

<strong>de</strong> cuatro capítulos sobre los sigui<strong>en</strong>tes temas: <strong>la</strong>s brechas interna y externa <strong>de</strong> productividad,<br />

con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha interna, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural (capítulo X); <strong>el</strong><br />

cambio estructural progresivo como dinamizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana, schumpeteriana<br />

y ambi<strong>en</strong>tal —esta última correspondi<strong>en</strong>te a nuevos patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo<br />

funcionales para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible— (capítulo XI); <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución digital y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mayor accesibilidad y conectividad a <strong>la</strong> banda ancha (capitulo XII); y <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales (capítulo XIII).<br />

11


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En <strong>la</strong> quinta y última parte se aborda <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Los temas <strong>de</strong><br />

mayor r<strong>el</strong>evancia que recoge <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección son: <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a d<strong>el</strong> gran<br />

impulso ambi<strong>en</strong>tal (capítulos XIV y XV, respectivam<strong>en</strong>te). La i<strong>de</strong>a d<strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

apunta a promover <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> torno a un patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to bajo <strong>en</strong><br />

carbono. Se trata <strong>de</strong> un conjunto articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> inversiones que busca poner a <strong>la</strong> revolución<br />

tecnológica al servicio d<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética, <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> segregación que<br />

ha caracterizado a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas y explorar <strong>la</strong>s diversas complem<strong>en</strong>tarieda<strong>de</strong>s<br />

que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre innovación, <strong>igualdad</strong> y <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tabilidad. En particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te no es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un tema <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> interg<strong>en</strong>eracional, sino que ti<strong>en</strong>e implicaciones<br />

distributivas muy importantes para <strong>la</strong>s actuales g<strong>en</strong>eraciones, ya que <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal<br />

castiga especialm<strong>en</strong>te a los más pobres, que son los que más <strong>su</strong>fr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> productividad<br />

y los costos económicos, sociales y humanos que dicho <strong>de</strong>terioro ocasiona.<br />

El lector interesado <strong>en</strong> los problemas actuales d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong>contrará <strong>en</strong> esta s<strong>el</strong>ección<br />

un material <strong>de</strong> gran utilidad tanto para realizar nuevas investigaciones como para <strong>la</strong> instrucción<br />

académica <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales. El libro pres<strong>en</strong>ta una panorámica amplia<br />

y a <strong>la</strong> vez muy fluida <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s ejes <strong>en</strong> torno a los cuales <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>el</strong>abora <strong>su</strong> producción<br />

int<strong>el</strong>ectual al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong> para los pueblos<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

Sin más preámbulo, invitamos cordialm<strong>en</strong>te al lector a ahondar <strong>en</strong> estas páginas con <strong>el</strong> fin<br />

<strong>de</strong> ampliar <strong>su</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s complejida<strong>de</strong>s y los <strong>de</strong>safíos para <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha forjado <strong>en</strong> <strong>su</strong>s 70 años <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor.<br />

Alicia Bárc<strong>en</strong>a<br />

Secretaria Ejecutiva<br />

Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

12


Introducción<br />

El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>:<br />

una reseña <strong>de</strong> <strong>su</strong> producción int<strong>el</strong>ectual*<br />

Alicia Bárc<strong>en</strong>a, Ricardo Bi<strong>el</strong>schowsky y Migu<strong>el</strong> Torres **<br />

*<br />

Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> especialm<strong>en</strong>te a Mario Cimoli por <strong>la</strong> información <strong>su</strong>ministrada, y a Hugo Beteta, Carlos<br />

Maldonado, Jorge Máttar, Carlos Mussi y Paulo Saad por <strong>la</strong>s notas que g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te prepararon sobre algunos<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Conforme se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> forma oportuna a<br />

lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te texto, estas se editaron y utilizaron librem<strong>en</strong>te bajo responsabilidad <strong>de</strong> los autores.<br />

Agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> apoyo y los exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tes com<strong>en</strong>tarios recibidos <strong>de</strong> los Directores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Divisiones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, así como <strong>de</strong> Gabri<strong>el</strong> Porcile, <strong>en</strong>tre otros funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión. Los ev<strong>en</strong>tuales errores son<br />

responsabilidad exclusiva <strong>de</strong> los autores.<br />

**<br />

Secretaria Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Profesor d<strong>el</strong> Instituto<br />

<strong>de</strong> Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro (exfuncionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>) y Editor Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Revista <strong>CEPAL</strong>, respectivam<strong>en</strong>te.


El imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

En este libro, publicado con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conmemoración <strong>de</strong> los 70 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) <strong>en</strong> <strong>2018</strong>, se reúne una s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong><br />

textos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> los últimos diez años.<br />

Como se observó <strong>en</strong> los capítulos introductorios <strong>de</strong> los libros que c<strong>el</strong>ebraron,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, los 50 y los 60 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, es a<strong>de</strong>cuado narrar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a partir <strong>de</strong> los principales m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong> torno a los cuales se <strong>el</strong>aboró <strong>el</strong><br />

<strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> cada <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas estructuralista (hasta 1990) y neoestructuralista<br />

(a partir <strong>de</strong> ese año) (Bi<strong>el</strong>schowsky, 1998a y 2010) 1 .<br />

En los primeros 60 años, <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión se organizó <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>sajes: i) industrialización (1949-1959); ii) reformas (tributaria, financiera,<br />

agraria, administrativa, <strong>en</strong>tre otras) para <strong>de</strong>sbloquear <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> industrialización (década<br />

<strong>de</strong> 1960); iii) reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con miras a <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización social<br />

y <strong>la</strong> diversificación proexportadora (década <strong>de</strong> 1970); iv) r<strong>en</strong>egociación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa<br />

para ajustar <strong>la</strong>s economías mediante <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

(década <strong>de</strong> 1980); v) transformación productiva con equidad, primera fase (década <strong>de</strong> 1990),<br />

y vi) transformación productiva con equidad, segunda fase (década <strong>de</strong> 2000).<br />

El m<strong>en</strong>saje c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io es “<strong>el</strong> imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>”, que<br />

Bárc<strong>en</strong>a y Prado (2016) —Secretaria Ejecutiva y Secretario Ejecutivo Adjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong>, respectivam<strong>en</strong>te— <strong>el</strong>igieron como título d<strong>el</strong> libro <strong>en</strong> <strong>el</strong> que realizaron una<br />

cuidadosa síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

El título es muy acertado, porque <strong>el</strong> <strong>período</strong> se caracteriza por <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to que se puso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>, que ori<strong>en</strong>tó una amplia <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones<br />

sobre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones social, productiva, macroeconómica y ambi<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Sin<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> también realizó, <strong>en</strong> los últimos diez años, una profunda reflexión sobre <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> políticas para promover socieda<strong>de</strong>s más igualitarias y capaces <strong>de</strong> garantizar los <strong>de</strong>rechos<br />

básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, reiterando continuam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>be<br />

guiarse por <strong>la</strong> máxima <strong>de</strong> que “<strong>la</strong> meta es <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>el</strong> camino es <strong>la</strong> transformación<br />

productiva y <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> política”.<br />

Como se <strong>su</strong>braya a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te introducción, <strong>la</strong> historia int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> ha sido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, <strong>de</strong> “continuidad con cambios”. Esto también se verifica<br />

1<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ese autor, se recomi<strong>en</strong>dan, sobre <strong>la</strong> historia int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Hirschman (1963),<br />

<strong>CEPAL</strong> (1969), Cardoso (1977), Rodríguez (1980 y 2006), Gurrieri (1982), Pazos (1983), Hodara (1987),<br />

Fitzgerald (1994), Hettne (1995), Ros<strong>en</strong>thal (2004) y Love (2005). Des<strong>de</strong> 2014, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong>s 70 años está disponible al público <strong>en</strong> <strong>el</strong> Repositorio Digital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (http://<br />

repositorio.cepal.org). El sitio, organizado bajo <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> Antonio Prado, Ricardo Pérez y Wouter<br />

Schallier, conti<strong>en</strong>e más <strong>de</strong> 35.000 publicaciones, incluidos libros, artículos y <strong>de</strong>más textos publicados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fundación <strong>en</strong> 1948, registrando anualm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> dos millones <strong>de</strong> <strong>de</strong>scargas.<br />

15


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, que repres<strong>en</strong>ta una robusta continuidad con respecto<br />

a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios anteriores, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> sexto.<br />

En <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se incorporó un conjunto <strong>de</strong> noveda<strong>de</strong>s conceptuales y<br />

propositivas que <strong>de</strong>notan vitalidad int<strong>el</strong>ectual y, al mismo tiempo, repres<strong>en</strong>tan una<br />

consolidación d<strong>el</strong> neoestructuralismo, es <strong>de</strong>cir, d<strong>el</strong> estructuralismo cepalino tal como este<br />

se reconfiguró a partir <strong>de</strong> 1990.<br />

En esa misma línea, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> mirada sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> no constituye un<br />

corte con <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones anteriores. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> varios aspectos permitió <strong>su</strong><br />

refinami<strong>en</strong>to. Esto vale para <strong>la</strong>s principales dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> análisis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que<br />

se abordarán más ad<strong>el</strong>ante, y también para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> que, <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong><br />

importancia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, amerita aquí un com<strong>en</strong>tario pr<strong>el</strong>iminar.<br />

En <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o social, <strong>la</strong> obra d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io da continuidad a dos proposiciones<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>su</strong> trayectoria analítica. En primer lugar, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

con una progresiva redistribución d<strong>el</strong> ingreso, formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase estructuralista, <strong>en</strong><br />

especial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1960 y 1970. Esta se refiere a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> los re<strong>su</strong>ltados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como, por ejemplo, <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong> C<strong>el</strong>so Furtado (1969),<br />

Osvaldo Sunk<strong>el</strong> (1970) y Aníbal Pinto (1965 y1970), especialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> vía d<strong>el</strong> mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo. En ese ámbito, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> productividad y<br />

reducir <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector productivo como fórmu<strong>la</strong> para alcanzar<br />

mayores ingresos d<strong>el</strong> trabajo, incluyéndose también, con ese fin, una mejor distribución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad 2 . En segundo lugar, <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una posición inicialm<strong>en</strong>te expresada mediante <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> equidad <strong>en</strong> 1990 (Fajnzylber,<br />

1990; <strong>CEPAL</strong>, 1990 y 1992a), que maduró progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los 20 años posteriores —<strong>en</strong><br />

especial <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io— con <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> ciudadanía y cohesión social por medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos (<strong>CEPAL</strong>, 2000a y 2006).<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1990 y 2000 fue “equidad”, a <strong>la</strong> cual<br />

comúnm<strong>en</strong>te se atribuye un s<strong>en</strong>tido meritocrático y <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> ya expresaba <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a más amplia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> antes<br />

d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Esto se constata, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te pasaje d<strong>el</strong> texto d<strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> 2000 sobre equidad, <strong>de</strong>sarrollo y ciudadanía:<br />

“Al <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más equitativas como <strong>el</strong> objetivo es<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo se coloca <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer p<strong>la</strong>no <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos,<br />

sociales y culturales (DESC), que respon<strong>de</strong>n a los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong><br />

solidaridad y <strong>la</strong> no discriminación, y se resaltan, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> universalidad, <strong>la</strong><br />

indivisibilidad y <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos con los civiles<br />

y políticos” (<strong>CEPAL</strong>, 2000a, pág. 15).<br />

2<br />

En <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción estructuralista clásica eso <strong>su</strong>ponía <strong>la</strong> reforma agraria. En <strong>la</strong> fase reci<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al<br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad se dirige principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los r<strong>en</strong>tistas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ingreso nacional.<br />

16


Introducción<br />

En <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos pasa a pres<strong>en</strong>tarse con <strong>la</strong><br />

expresión “<strong>igualdad</strong>”. La prefer<strong>en</strong>cia por este concepto coincidió con <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Secretaria Ejecutiva, Alicia Bárc<strong>en</strong>a, <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> haci<strong>en</strong>do hincapié<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día que <strong>en</strong><br />

América Latina había llegado “<strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>”, título d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trigésimo tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> 2010 <strong>en</strong> Brasilia,<br />

que reflejaba a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> espíritu político que predominaba <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

los Gobiernos <strong>de</strong> numerosos países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to se reconoció oportunam<strong>en</strong>te que los principios fundam<strong>en</strong>tales<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> ya estaban pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

empleaba <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> año 2000:<br />

“De allí que lo que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> señaló hace una década respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2000), se aplique a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: ‘Las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social y económica y, por lo mismo,<br />

<strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r esta variedad <strong>de</strong><br />

ámbitos (...) que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s al inicio y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> los ciclos educativos y d<strong>el</strong> empleo, con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s para acce<strong>de</strong>r al bi<strong>en</strong>estar material, pero también para participar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio público, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para<br />

acce<strong>de</strong>r a los sistemas <strong>de</strong> justicia, a <strong>la</strong> seguridad ciudadana y a estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludables, y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para acce<strong>de</strong>r a múltiples fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to e información y a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo social y <strong>de</strong> otra índole’. En este<br />

marco, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partida requiere para<br />

ser efectiva a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> una razonable <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

re<strong>su</strong>ltados, lo que remite nuevam<strong>en</strong>te al principio <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> como principio<br />

rectificador a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida.” (<strong>CEPAL</strong>, 2010a, págs. 44-45).<br />

La justificación d<strong>el</strong> empleo d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> lugar d<strong>el</strong> <strong>de</strong> equidad se<br />

r<strong>el</strong>aciona con <strong>la</strong> explicitación más contun<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los valores expresados por <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos, como se <strong>su</strong>braya <strong>en</strong> <strong>el</strong> prólogo d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to inaugural d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> producción<br />

int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io:<br />

“La profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, como or<strong>de</strong>n colectivo y como imaginario<br />

global compartido, c<strong>la</strong>ma por una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos.<br />

Esto <strong>su</strong>pone ampliar <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación pública a amplios sectores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que se han visto secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te marginados, pero también avanzar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> efectiva titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos económicos, sociales y culturales. La <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura meritocrática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s.<br />

Significa que <strong>la</strong> ciudadanía, como valor irreductible, prescribe <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> cada uno, por <strong>el</strong> solo hecho <strong>de</strong> ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

17


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s logros individuales y recursos monetarios, a acce<strong>de</strong>r a ciertos umbrales<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social y reconocimi<strong>en</strong>to.<br />

Esto también significa avanzar hacia una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso, sobre<br />

todo <strong>en</strong> campos como <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong> empleo, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, los servicios<br />

básicos, <strong>la</strong> calidad ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> seguridad social.” (<strong>CEPAL</strong>, 2010a, pág. 11).<br />

En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to inaugural también se ac<strong>la</strong>ra que <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

amplía <strong>el</strong> <strong>de</strong> equidad porque <strong>su</strong>braya <strong>el</strong> pasaje —no automático— <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> realizaciones:<br />

“El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> obliga a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> proximidad y distancia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto. Apunta a reducir <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre grupos sociales<br />

respecto d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> riqueza, o si se quiere, d<strong>el</strong> acceso a instrum<strong>en</strong>tos que<br />

<strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> autorrealización. Más aún, <strong>el</strong> pasaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s a una m<strong>en</strong>or brecha <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> logros, activos y apropiación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bonda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> progreso no es automático, dadas <strong>la</strong>s profundas brechas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>el</strong> patrimonio, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones que marcan<br />

nuestras socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre y, sobre todo, <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> manera <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong>s personas se insertan <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />

que reproduc<strong>en</strong> tantas otras brechas” (<strong>CEPAL</strong>, 2010a, pág. 44).<br />

En <strong>la</strong> sección C <strong>de</strong> esta introducción se retoma <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, así como <strong>su</strong>s repercusiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Asimismo, se muestra que <strong>en</strong> los últimos diez<br />

años com<strong>en</strong>zaron a emplearse nuevos conceptos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Uno <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los es <strong>la</strong> aproximación —por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> “economía política” y <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “cultura<br />

d<strong>el</strong> privilegio”— a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> refinar <strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para adoptar mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivos y sost<strong>en</strong>ibles, con<br />

miras a <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y promover <strong>la</strong>s transformaciones<br />

socioeconómicas y ambi<strong>en</strong>tales pertin<strong>en</strong>tes. No m<strong>en</strong>os importante, <strong>la</strong> temática social ha<br />

sido <strong>en</strong>riquecida mediante tres nociones que han sido incorporadas <strong>en</strong> forma r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />

autónoma <strong>en</strong>tre sí: <strong>la</strong> <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

y, <strong>en</strong> a<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> género, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y autonomías <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. En todos los casos, se<br />

constata que los nuevos recursos conceptuales corroboraron y fortalecieron <strong>el</strong> método<br />

histórico-estructural <strong>en</strong> los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>.<br />

18


Introducción<br />

*<br />

Los objetivos <strong>de</strong> esta introducción son pres<strong>en</strong>tar al lector <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> fundación y proporcionar una guía <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong> los textos reunidos <strong>en</strong><br />

este libro. En primer lugar (sección A), se realiza un breve re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong><br />

<strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> cepalino <strong>en</strong> <strong>su</strong>s 70 años y se muestra <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> método<br />

y d<strong>el</strong> marco conceptual (estructuralistas). En <strong>la</strong> sección B se prepara <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o para <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación sigui<strong>en</strong>te, con una breve contextualización histórica <strong>de</strong> los últimos diez años<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, una igualm<strong>en</strong>te breve revisión <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

<strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y una <strong>en</strong>umeración <strong>de</strong> los nuevos énfasis y <strong>la</strong>s<br />

noveda<strong>de</strong>s analíticas <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> ese <strong>período</strong>.<br />

En <strong>la</strong> sección C se i<strong>de</strong>ntifican los principales trabajos y argum<strong>en</strong>tos que marcaron <strong>el</strong><br />

<strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> los últimos diez años, con énfasis <strong>en</strong> los textos s<strong>el</strong>eccionados<br />

para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te publicación. Se examinan <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

integración <strong>en</strong> torno a esta y, a continuación, <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

social, macroeconómica, productiva y ambi<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> sección D se aña<strong>de</strong>n com<strong>en</strong>tarios<br />

sobre los trabajos d<strong>el</strong> Instituto Latinoamericano y d<strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Económica<br />

y Social (ILPES) con respecto a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, sobre <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> estadísticas por <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong>, y sobre <strong>el</strong> trabajo que realizan <strong>la</strong>s se<strong>de</strong>s <strong>su</strong>bregionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México y <strong>en</strong><br />

Puerto España, así como <strong>en</strong> <strong>su</strong>s oficinas nacionales <strong>en</strong> distintos países. Esta introducción<br />

se concluye con algunas breves consi<strong>de</strong>raciones finales (sección E).<br />

Antes <strong>de</strong> proseguir, cabe añadir cinco observaciones. La primera es que, como <strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te texto se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> los capítulos <strong>de</strong> introducción a los libros sobre los 50 y los<br />

60 años d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> cepalino ya m<strong>en</strong>cionados, se optó por sintetizar los argum<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> dichos capítulos para reducir r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> longitud<br />

<strong>de</strong> este texto. Se invita a los lectores interesados <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong>talles sobre <strong>la</strong> trayectoria<br />

int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> y los antece<strong>de</strong>ntes analíticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

a con<strong>su</strong>ltar esos dos textos.<br />

La segunda es que, al realizar esas con<strong>su</strong>ltas, se observará que muchos <strong>de</strong> los<br />

principales int<strong>el</strong>ectuales responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

ya participaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto y algunos<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los también <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto. Esto ayuda a explicar <strong>la</strong> continuidad y <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> neoestructuralista a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo.<br />

La tercera observación es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro solo se reproduc<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

algunos docum<strong>en</strong>tos institucionales, repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

conjunto. Para acompañar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes Divisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, hay que<br />

recurrir también a <strong>la</strong>s publicaciones que <strong>la</strong> organización divulga con regu<strong>la</strong>ridad cada año<br />

y, <strong>en</strong> especial, al voluminoso trabajo redactado o coordinado por los int<strong>el</strong>ectuales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

19


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>CEPAL</strong> (que <strong>su</strong>peran <strong>la</strong>s 2.000 publicaciones <strong>en</strong> los últimos diez años). Entre los distintos<br />

mecanismos <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> esa producción y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> realizada por con<strong>su</strong>ltores contratados,<br />

se <strong>de</strong>stacan 18 líneas <strong>de</strong> publicación titu<strong>la</strong>das Series, que reún<strong>en</strong> los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

investigaciones y reflexiones. En algunas ocasiones, estos trabajos también se publican<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>CEPAL</strong>, que <strong>en</strong> 2016 cumplió 40 años <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia.<br />

La cuarta es que <strong>la</strong> reseña realizada <strong>en</strong> este capítulo sobre <strong>la</strong> obra cepalina no incluye<br />

refer<strong>en</strong>cias a los diálogos <strong>en</strong>tre esta y <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> formu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo.<br />

Al lector interesado <strong>en</strong> esa r<strong>el</strong>ación se recomi<strong>en</strong>da, por ejemplo, <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> otro libro<br />

coordinado por Bárc<strong>en</strong>a y Prado (2015), titu<strong>la</strong>do Neoestructuralismo y corri<strong>en</strong>tes heterodoxas<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe a inicios d<strong>el</strong> siglo XXI.<br />

Por último, <strong>el</strong> lector <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> continuó actuando como<br />

una conci<strong>en</strong>cia crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> políticas para promover socieda<strong>de</strong>s más igualitarias y<br />

garantizadoras <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia —seña<strong>la</strong>ndo los<br />

avances y <strong>la</strong>s in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido—, lo hizo con <strong>la</strong> caut<strong>el</strong>a necesaria e inher<strong>en</strong>te a<br />

<strong>su</strong> función <strong>de</strong> organismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas. Como tal, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se asocia a los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>su</strong> mandato. Por esa razón, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los artículos que llevan<br />

<strong>la</strong> firma <strong>de</strong> <strong>su</strong>s int<strong>el</strong>ectuales y técnicos, que a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad por <strong>el</strong>los, <strong>en</strong> los<br />

análisis oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se evita <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> países específicos. La propia forma<br />

<strong>en</strong> que se hace refer<strong>en</strong>cia a “luces y sombras” <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes países<br />

y <strong>su</strong>s Gobiernos <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo se caracteriza por una compr<strong>en</strong>sible caut<strong>el</strong>a.<br />

En los m<strong>en</strong>sajes más g<strong>en</strong>erales, sin embargo, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha sido muy c<strong>la</strong>ra, objetiva y audaz.<br />

Este punto se retomará <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo <strong>de</strong> introducción al libro.<br />

A. Breve re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

1. Caracterización g<strong>en</strong>eral<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> creación hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> pasó por dos gran<strong>de</strong>s<br />

etapas: estructuralista, hasta 1990, y neoestructuralista, a partir <strong>de</strong> ese año. Esta última<br />

correspon<strong>de</strong> a un <strong>período</strong> <strong>en</strong> que, sin per<strong>de</strong>r <strong>su</strong>s fundam<strong>en</strong>tos analíticos, <strong>el</strong> estructuralismo<br />

se adaptó a <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias mundiales y regionales y al nuevo marco normativo al<br />

que pasaron a estar <strong>su</strong>jetas <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980.<br />

En ambas etapas, los m<strong>en</strong>sajes g<strong>en</strong>erales que ori<strong>en</strong>taron <strong>su</strong> reflexión se <strong>su</strong>cedieron <strong>en</strong> una<br />

trayectoria <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y los énfasis se g<strong>en</strong>eraron o adaptaron, casi <strong>en</strong> <strong>su</strong>s mínimos<br />

<strong>de</strong>talles, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong> <strong>su</strong>cesión <strong>de</strong> contextos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia real. No obstante, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los puntos <strong>de</strong> vista metodológico y conceptual, los cambios no afectaron <strong>la</strong> construcción<br />

analítica original. En otras pa<strong>la</strong>bras: <strong>el</strong> neoestructuralismo es profundam<strong>en</strong>te estructuralista.<br />

20


Introducción<br />

En <strong>la</strong>s dos décadas iniciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera etapa, bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> Raúl Prebisch y<br />

<strong>la</strong> importante participación <strong>de</strong> int<strong>el</strong>ectuales como C<strong>el</strong>so Furtado, Aníbal Pinto, Juan Noyo<strong>la</strong><br />

Vásquez, Osvaldo Sunk<strong>el</strong> y José Medina Echavarría, se <strong>en</strong>unciaron <strong>la</strong>s tesis fundam<strong>en</strong>tales con<br />

que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> caracterizó <strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo periférico <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, diagnosticó <strong>la</strong>s restricciones<br />

al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>su</strong> atraso r<strong>el</strong>ativo y formuló ag<strong>en</strong>das para <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y<br />

<strong>la</strong> actuación d<strong>el</strong> Estado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones con miras a <strong>su</strong>perar<strong>la</strong>s.<br />

Ese cuerpo analítico se mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1970 y 1980, con <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación,<br />

durante gran parte <strong>de</strong> ese <strong>período</strong>, d<strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces Secretario Ejecutivo, Enrique Iglesias.<br />

Este <strong>de</strong>nominó <strong>su</strong> pasaje por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> como un <strong>período</strong> <strong>de</strong> “resist<strong>en</strong>cia”, refiriéndose<br />

a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s con los regím<strong>en</strong>es militares <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, pero ejercida también para<br />

oponerse a <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los bancos acreedores y <strong>el</strong> Fondo Monetario Internacional (FMI)<br />

conducían <strong>la</strong>s negociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta, con<br />

graves repercusiones económicas y sociales.<br />

En <strong>la</strong> segunda etapa, a partir <strong>de</strong> 1990, y bajo <strong>la</strong> inspiración int<strong>el</strong>ectual inicial <strong>de</strong><br />

Fernando Fajnzylber (1983 y 1990), <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> preservó <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque estructuralista, incluso<br />

con respecto a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> participación d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo 3 .<br />

Sin embargo, <strong>de</strong>bió a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong> circunstancia <strong>de</strong> que, como órgano regional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas, está <strong>su</strong>jeto a un mandato <strong>en</strong> cuya <strong>de</strong>finición predominan los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, y que estos —<strong>en</strong> <strong>su</strong> mayoría y <strong>en</strong> distintos grados— estaban adoptando, a fines<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980 e inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1990, un amplio recetario <strong>de</strong> liberalización, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> línea <strong>de</strong> lo que Williamson (1990) <strong>de</strong>nominó “Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington”. Así, bajo <strong>la</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Secretario Ejecutivo Gert Ros<strong>en</strong>thal, <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad buscó compatibilizar <strong>su</strong><br />

<strong>en</strong>foque con los nuevos tiempos <strong>de</strong> apertura y globalización 4 . Eso no impidió, sin embargo,<br />

que mantuviera <strong>la</strong>s bases conceptuales d<strong>el</strong> estructuralismo, ni tampoco una perspectiva<br />

crítica d<strong>el</strong> neoliberalismo:<br />

“A partir <strong>de</strong> 1990, <strong>la</strong> institución pasa, pues, a flexibilizar <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que había acompañado al estructuralismo clásico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro<br />

décadas prece<strong>de</strong>ntes. Sin embargo, al mismo tiempo que admite <strong>la</strong> inevitabilidad<br />

<strong>de</strong> cambiar <strong>el</strong> marco regu<strong>la</strong>torio —apertura comercial, liberalización financiera,<br />

privatizaciones, <strong>en</strong>tre otros factores—, analiza <strong>en</strong> forma crítica <strong>la</strong>s reformas,<br />

seña<strong>la</strong>ndo tanto <strong>su</strong>s méritos como <strong>su</strong>s errores e in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias. Se reconoce <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> introducir revisiones <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong> Estado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida económica y con los instrum<strong>en</strong>tos y los mecanismos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción,<br />

3<br />

Sobre <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> Fajnzylber, véase Torres (2006). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> Fajnzylber, Sunk<strong>el</strong> (1991a y 1991b)<br />

también realizó un importante aporte a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción inicial d<strong>el</strong> neoestructuralismo cepalino.<br />

4<br />

Des<strong>de</strong> <strong>su</strong> fundación, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> tuvo diez secretarios ejecutivos: Gustavo Martínez Cabañas (1948-1950), Raúl<br />

Prebisch (1950-1963), José Antonio Mayobre (1963-1966), Carlos Quintana (1967-1972), Enrique Iglesias<br />

(1972-1985), Norberto González (1985-1987), Gert Ros<strong>en</strong>thal (1988-1997), José Antonio Ocampo (1998-2003),<br />

José Luis Machinea (2003-<strong>2008</strong>) y Alicia Bárc<strong>en</strong>a (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>2008</strong>).<br />

21


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

si bi<strong>en</strong> asignándole un pap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ve a <strong>su</strong> contribución <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

socioeconómico <strong>en</strong> los ámbitos financiero, productivo, social y ambi<strong>en</strong>tal.”<br />

(Bi<strong>el</strong>schowsky, 2010, pág. 29).<br />

De hecho, un rasgo <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> ambas etapas,<br />

estructuralista y neoestructuralista, es que, a pesar <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> énfasis a lo <strong>la</strong>rgo<br />

d<strong>el</strong> tiempo —que correspondieron a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia real, económica, social y<br />

política <strong>de</strong> América Latina—, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as mantuvo <strong>su</strong>s <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, se trata <strong>de</strong> una historia <strong>de</strong> continuidad con cambios. La lectura at<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> muestra que <strong>el</strong> neoestructuralismo ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido un programa<br />

“heterodoxo <strong>en</strong> materia macroeconómica, <strong>de</strong>sarrollista <strong>en</strong> cuanto a asignación <strong>de</strong> recursos<br />

e interv<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> Estado, universalista <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo social y conservacionista <strong>en</strong> materia<br />

ambi<strong>en</strong>tal” (Bi<strong>el</strong>schowsky, 2009, pág. 174).<br />

A continuación, se realiza una breve caracterización <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos perman<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> los 70 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales tesis que<br />

marcaron <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos etapas. Estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos y tesis correspon<strong>de</strong>n<br />

a una teoría d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> tres p<strong>la</strong>nos: i) método histórico-estructural<br />

e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones c<strong>en</strong>tro-periferia (inserción internacional “<strong>su</strong>bordinada” y<br />

vulnerabilidad externa); ii) análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones estructurales internas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

empleo y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> “escasa/ina<strong>de</strong>cuada diversidad productiva”<br />

y “heterog<strong>en</strong>eidad estructural”, y iii) análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> un Estado<br />

y un conjunto <strong>de</strong> instituciones capaces <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo, dadas<br />

<strong>su</strong>s condiciones estructurales (Rodríguez, 1980; Bi<strong>el</strong>schowsky, 1998b).<br />

2. El método histórico-estructural y <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque d<strong>el</strong> sistema c<strong>en</strong>tro-periferia<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 70 años, <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se guió por <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque investigativo e<br />

interpretativo <strong>de</strong>nominado histórico-estructural y <strong>la</strong> perspectiva d<strong>el</strong> sistema c<strong>en</strong>tro-periferia,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región como “periféricas”,<br />

profundam<strong>en</strong>te condicionadas por los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial <strong>en</strong>cabezada<br />

por los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

El método histórico-estructural se ori<strong>en</strong>ta al exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong><br />

mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas y sociales propias d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Se origina <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano<br />

y <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras y los patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

económico típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase agroexportadora (“hacia afuera”) a <strong>la</strong> industrialización y <strong>la</strong><br />

urbanización (mod<strong>el</strong>o “hacia a<strong>de</strong>ntro”), realizado <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> bajo <strong>el</strong><br />

mando <strong>de</strong> Prebisch (<strong>CEPAL</strong>, 1949 y 1951; Prebisch, 1962 y 1973).<br />

22


Introducción<br />

Una <strong>de</strong> <strong>su</strong>s características más r<strong>el</strong>evantes es que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>cias sociales —como <strong>la</strong> lingüística y <strong>la</strong> antropología— <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>el</strong> “estructuralismo”<br />

se originó como instrum<strong>en</strong>tal metodológico sincrónico o ahistórico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis económico<br />

cepalino <strong>el</strong> estructuralismo se convirtió <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque “ori<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

r<strong>el</strong>aciones diacrónicas, históricas y comparativas, que se presta más al método ‘inductivo’<br />

que a una ‘heurística positiva’” (Bi<strong>el</strong>schowsky,1998b, pág. 24). En <strong>la</strong> versión cepalina, <strong>el</strong><br />

principio or<strong>de</strong>nador es que “<strong>la</strong>s estructuras <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>la</strong>tinoamericana<br />

condicionan —más que <strong>de</strong>terminan— comportami<strong>en</strong>tos específicos, <strong>de</strong> trayectoria<br />

<strong>de</strong>sconocida a priori” (ibí<strong>de</strong>m).<br />

El método re<strong>su</strong>ltó funcional a <strong>la</strong> preservación <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases teóricas<br />

estructuralistas. Se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los métodos abstracto-<strong>de</strong>ductivos tradicionales porque<br />

permite que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to acompañe <strong>la</strong>s modificaciones d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes sociales y <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones. El <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> cepalino se<br />

liberó, <strong>de</strong> esa forma, <strong>de</strong> marcos <strong>de</strong>ductivos rígidos y esquemáticos y logró “adaptarse con<br />

facilidad a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos, a través <strong>de</strong> continuas revisiones <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

interpretaciones, lo que no significa <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> coher<strong>en</strong>cia político-i<strong>de</strong>ológica o <strong>de</strong><br />

consist<strong>en</strong>cia analítica” (ibí<strong>de</strong>m) 5 .<br />

En <strong>la</strong> reseña bibliográfica sobre <strong>el</strong> método histórico-estructural y <strong>su</strong> uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />

política <strong>la</strong>tinoamericana, Boianovsky (2015) seña<strong>la</strong>, con razón, que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque no se habría<br />

discutido y <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> forma precisa antes <strong>de</strong> que Cardoso y Faletto (1970) y Sunk<strong>el</strong> y Paz (1970)<br />

lo hicieran hacia fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960. No obstante, una lectura at<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> permite confirmar <strong>su</strong> uso continuo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Asimismo, permite observar que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación metodológica propició que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces, <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ra como una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as<br />

originales y r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te autónoma con respecto a <strong>la</strong>s metodologías y los mod<strong>el</strong>os<br />

interpretativos importados <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Fue, <strong>de</strong> esa forma, un instrum<strong>en</strong>to<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa realizada por Prebisch, Furtado y los <strong>de</strong>más autores cepalinos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad analítica para un <strong>en</strong>foque pionero y original sobre <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>su</strong>s especificida<strong>de</strong>s históricas y estructurales.<br />

A continuación, se abordan los oríg<strong>en</strong>es y <strong>la</strong> actualidad d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque c<strong>en</strong>tro-periferia,<br />

<strong>el</strong> segundo <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to metodológico difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong> fundación. Como es<br />

sabido, <strong>la</strong> crisis d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o agroexportador a partir <strong>de</strong> 1929 dio lugar, <strong>en</strong> América Latina, a<br />

versiones regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias nacionalistas registradas <strong>en</strong> países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis fue tan gran<strong>de</strong> que condujo a políticos e int<strong>el</strong>ectuales<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias i<strong>de</strong>ológicas a consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> que<br />

5<br />

Ejemplos <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son los clásicos Formação econômica do Brasil, <strong>de</strong> Furtado (1959), y Chile: un caso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo frustrado, <strong>de</strong> Pinto (1959).<br />

23


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región típicam<strong>en</strong>te reflejaran <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad económica<br />

que t<strong>en</strong>ían lugar <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos (“economías reflejas”) 6 .<br />

Como <strong>su</strong>braya Love (1980), Prebisch empleaba <strong>la</strong> expresión “c<strong>en</strong>tro-periferia” mucho<br />

antes <strong>de</strong> ingresar a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. No m<strong>en</strong>os r<strong>el</strong>evante, <strong>en</strong> términos analíticos, es que ya <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1930 había argum<strong>en</strong>tado que <strong>la</strong> solución a <strong>la</strong>s crisis cíclicas —que consi<strong>de</strong>raba<br />

inevitables— incluía <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a administración <strong>de</strong> divisas externas, que a <strong>su</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r eran<br />

cíclicam<strong>en</strong>te escasas (Pérez Cal<strong>de</strong>ntey y Vern<strong>en</strong>go, 2012). En ese mom<strong>en</strong>to, Prebisch<br />

daba inicio a <strong>su</strong> interpretación sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> restricción externa <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo<br />

macroeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías “periféricas”.<br />

Al redactar, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> con<strong>su</strong>ltor <strong>de</strong> <strong>la</strong> recién creada <strong>CEPAL</strong>, <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong><br />

Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina, 1948 (<strong>CEPAL</strong>,1949), Prebisch v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> un recorrido<br />

por los países <strong>de</strong> América Latina, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que observó que <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región t<strong>en</strong>ía lugar un<br />

proceso espontáneo <strong>de</strong> industrialización. Concluyó que este repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> solución<br />

histórica para <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción internacional “periférica” y <strong>su</strong>bordinada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong> especialización <strong>en</strong> materias primas 7 .<br />

La propuesta <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> <strong>la</strong> tesis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> intercambio un respaldo<br />

teórico importante, <strong>en</strong> oposición al postu<strong>la</strong>do dominante sobre <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas comparativas:<br />

<strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro crecía más rápidam<strong>en</strong>te que <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector primario <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia, pero los frutos <strong>de</strong> esa v<strong>en</strong>taja no<br />

se compartían con los países periféricos por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> los precios r<strong>el</strong>ativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio<br />

internacional, como postu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas comparativas 8 .<br />

En un docum<strong>en</strong>to publicado <strong>en</strong> 1952, Prebisch (1973) introdujo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a —que sería <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción macroeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> más <strong>de</strong>stacada hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy— <strong>de</strong> que los<br />

países <strong>la</strong>tinoamericanos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n al <strong>de</strong>sequilibrio estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos. Esto se<br />

<strong>de</strong>bería a que <strong>la</strong> estructura productiva atrasada <strong>su</strong>pone una <strong>el</strong>evada <strong>el</strong>asticidad-ingreso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s importaciones y, al mismo tiempo, una reducida <strong>el</strong>asticidad-ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1950 y 1960 <strong>la</strong> industrialización se ac<strong>el</strong>eraba y profundizaba<br />

<strong>en</strong> forma progresiva a niv<strong>el</strong> regional, pronto los int<strong>el</strong>ectuales <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

6<br />

La expresión “economías reflejas” fue empleada <strong>en</strong> 1940 por <strong>el</strong> brasileño Eugênio Gudin, lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> económico <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación liberal <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil (Bi<strong>el</strong>schowsky, 2004, pág. 41).<br />

7<br />

Véase <strong>la</strong> biografía <strong>de</strong> Prebisch <strong>en</strong> Dosman (2010).<br />

8<br />

La tesis tuvo dos versiones. En <strong>la</strong> primera, <strong>de</strong> “ciclo” (<strong>CEPAL</strong>, 1949, <strong>en</strong> forma simultánea a Singer, 1950),<br />

postu<strong>la</strong>ba que <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción oligopolizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />

los países c<strong>en</strong>trales, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los mercados <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia llevaba a una reducción abrupta<br />

<strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los productos básicos, comp<strong>en</strong>sando con creces, negativam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to más que<br />

proporcional <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> comercio mundial. En<br />

<strong>la</strong> segunda, <strong>de</strong> “<strong>su</strong>bempleo” (<strong>CEPAL</strong>, 1951), se argum<strong>en</strong>taba que <strong>la</strong> oferta ilimitada <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

agricultura <strong>su</strong>ponía una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> sobreoferta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es agríco<strong>la</strong>s. Para evitar <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

los precios <strong>de</strong> esos productos (y <strong>la</strong> productividad marginal negativa), resta <strong>la</strong> alternativa <strong>de</strong> transferir mano<br />

<strong>de</strong> obra a <strong>la</strong> industria: incluso aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas iniciales <strong>de</strong> “industria naci<strong>en</strong>te” <strong>la</strong> productividad es<br />

m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y requiere protección, esta es muy <strong>su</strong>perior a <strong>la</strong> d<strong>el</strong><br />

sector <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia.<br />

24


Introducción<br />

y cepalinos <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, percibieron que <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que evolucionaba no <strong>el</strong>iminaba <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, sino que solo <strong>la</strong> modificaba. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>el</strong> i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te acalorado<br />

<strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta fue una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> teorización<br />

prebischiana sobre <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones c<strong>en</strong>tro-periferia. Este reforzó <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> inserción internacional periférica y <strong>su</strong>bordinada <strong>de</strong> dos maneras.<br />

En primer lugar, incluyó un nuevo ag<strong>en</strong>te productor <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, hasta poco antes<br />

insospechado, a saber, <strong>la</strong>s empresas multinacionales que se insta<strong>la</strong>ron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1950 <strong>en</strong> los sectores industriales más dinámicos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> inversión y progreso<br />

técnico. La industria imp<strong>la</strong>ntada se consi<strong>de</strong>raba, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> patrón tecnológico<br />

int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> capital, construido <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> factores productivos <strong>de</strong> los<br />

países c<strong>en</strong>trales y poco a<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong> dotación local. En segundo lugar, <strong>de</strong>bido al peso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios al exterior y <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>la</strong>tinoamericana<br />

hasta mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960, se estableció <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no económico,<br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> industrialización se caracterizaba por una modalidad doblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

es <strong>de</strong>cir, productiva-tecnológica y financiera 9 . Al clásico temor r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>terminadas por <strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to externo sobre <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos —que <strong>el</strong> recuerdo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> 1929 e inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930 mant<strong>en</strong>ía vivo— se <strong>su</strong>maba <strong>el</strong> temor <strong>de</strong><br />

los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas externas.<br />

La perspectiva c<strong>en</strong>tro-periferia se mant<strong>en</strong>dría viva <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, tanto<br />

mediante <strong>la</strong>s incursiones <strong>de</strong> marxistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo académico c<strong>en</strong>tral (Emmanu<strong>el</strong>, 1972;<br />

Amin, 1976), como mediante <strong>la</strong>s incursiones no marxistas <strong>de</strong> cepalinos históricos. Fue, por<br />

ejemplo, <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Furtado (1974), que analizó <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia cultural y <strong>la</strong> reproducción<br />

<strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo “sofisticado” d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro por <strong>la</strong>s élites periféricas, cuyo efecto,<br />

según <strong>el</strong> autor, era <strong>la</strong> transmisión a <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> producción “int<strong>en</strong>sivos<br />

<strong>en</strong> capital” <strong>de</strong> los países c<strong>en</strong>trales y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te dificultad para <strong>su</strong>perar <strong>el</strong> <strong>su</strong>bempleo.<br />

En una reflexión sobre <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo céntrico a los países<br />

periféricos, Prebisch (1981) diría, <strong>en</strong> tono pesimista, que <strong>la</strong> “(...) dinámica <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros,<br />

si bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e consi<strong>de</strong>rable influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo periférico, es <strong>de</strong> alcance limitado,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> índole c<strong>en</strong>trípeta d<strong>el</strong> capitalismo”. Asimismo, argum<strong>en</strong>taría que esa dinámica<br />

“solo impulsa al <strong>de</strong>sarrollo periférico <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que atañe al interés <strong>de</strong> los grupos<br />

dominantes <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros” (Prebisch, 1981, pág. 165).<br />

El fin d<strong>el</strong> acuerdo <strong>de</strong> Bretton Woods, <strong>la</strong>s dos crisis d<strong>el</strong> petróleo y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>da <strong>de</strong> los<br />

intereses estadouni<strong>de</strong>nses <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, seguidos por <strong>la</strong> prolongada crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>uda <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980 (<strong>la</strong> década perdida), tuvieron como consecu<strong>en</strong>cia natural <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> cepalino <strong>el</strong> <strong>de</strong>staque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bordinación financiera al c<strong>en</strong>tro (<strong>CEPAL</strong>, 1985). En<br />

9<br />

Los textos clásicos cepalinos sobre <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico y <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito político son,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> Sunk<strong>el</strong> (1970) y Cardoso y Faletto (1970). Entre los autores no cepalinos que tuvieron una<br />

gran influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América Latina se <strong>de</strong>stacan los marxistas Frank (1966), Dos Santos (1968) y Marini (1973).<br />

25


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>su</strong>perada <strong>la</strong> asfixia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y ya bajo los efectos <strong>de</strong><br />

una marcada liberalización financiera, <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad macroeconómica<br />

<strong>la</strong>tinoamericana <strong>de</strong>rivada d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> capital financiero internacional cobraría<br />

nueva importancia (<strong>CEPAL</strong>, 1995).<br />

Pese a que <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa neoestructuralista <strong>la</strong> expresión “c<strong>en</strong>tro-periferia” se ha empleado<br />

poco, <strong>el</strong>lo no ha impedido que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque esté muy pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los análisis cepalinos. De<br />

hecho, este ha acompañado <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva realidad mundial y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización productiva y <strong>la</strong> financierización a esca<strong>la</strong><br />

mundial sobre los procesos nacionales <strong>de</strong> inversión, <strong>en</strong> cuyo análisis se reconoce a los “países<br />

emerg<strong>en</strong>tes” como categoría aparte, <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong>s fragilida<strong>de</strong>s productivas-tecnológicas<br />

y macroeconómicas-financieras. La pres<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fragilidad <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>erada revolución tecnológica <strong>en</strong> curso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo (<strong>CEPAL</strong>, 1990, 2000a, 2002a, 2010b, 2013a, 2016d, <strong>en</strong>tre otros) y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inestabilidad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s sistemas monetarios y financieros nacionales ante <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong><br />

capitales (<strong>CEPAL</strong>, 1995, 2000a, 2002a, 2012a, <strong>en</strong>tre otros) evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> continuidad d<strong>el</strong><br />

viejo <strong>en</strong>foque c<strong>en</strong>tro-periferia, adaptado a los nuevos tiempos <strong>de</strong> globalización.<br />

El docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> vigesimonov<strong>en</strong>o <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 2002 y coordinado por <strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces Secretario Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, José Antonio<br />

Ocampo, es tal vez aqu<strong>el</strong> <strong>en</strong> que esto se explicita <strong>de</strong> forma más contun<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura<br />

neoestructuralista. En este se <strong>de</strong>stacan tres “asimetrías básicas d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n global” (<strong>CEPAL</strong>,<br />

2002a). La primera se refiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia tecnológica. No es ca<strong>su</strong>al que esa asimetría<br />

se re<strong>su</strong>ma <strong>en</strong> ese docum<strong>en</strong>to recurri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los textos clásicos inaugurales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>de</strong> autoría <strong>de</strong> Prebisch: “La propagación universal d<strong>el</strong> progreso técnico <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los países originarios al resto d<strong>el</strong> mundo ha sido r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te l<strong>en</strong>ta e irregu<strong>la</strong>r” (Prebisch,<br />

1951, pág. 1, citado <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong>, 2002a, pág. 89). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia financiera, <strong>la</strong><br />

segunda asimetría, se lee que “está asociada a <strong>la</strong> mayor vulnerabilidad macroeconómica <strong>de</strong><br />

los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo ante los choques externos, que contrasta, a<strong>de</strong>más, con los m<strong>en</strong>ores y<br />

muy limitados instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong> para hacerles fr<strong>en</strong>te” (<strong>CEPAL</strong>, 2002a, pág. 91). La<br />

tercera asimetría correspon<strong>de</strong> al contraste <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> gran movilidad <strong>de</strong> capitales y <strong>la</strong> restricción<br />

a los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra.<br />

El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un nuevo actor <strong>en</strong> <strong>el</strong> “c<strong>en</strong>tro”, China,<br />

integraría <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>stacada los análisis cepalinos, especialm<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. No sin razón, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> reconoció rápidam<strong>en</strong>te ese “es<strong>la</strong>bón chino” <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro<br />

ahora reconfigurado por <strong>el</strong> asc<strong>en</strong>so d<strong>el</strong> país asiático, acompañando <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad con que<br />

dicho país incidió <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong>s exportaciones <strong>la</strong>tinoamericanas <strong>en</strong> los últimos<br />

15 años 10 . Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> incorporó <strong>el</strong> posicionami<strong>en</strong>to regional ante esa<br />

reconfiguración con <strong>la</strong> <strong>su</strong>gestiva propuesta <strong>de</strong> una “gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales”,<br />

10<br />

Véanse, por ejemplo, <strong>la</strong>s ediciones <strong>de</strong> 2010-2011 y 2015 d<strong>el</strong> Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>, 2011b y 2015c).<br />

26


Introducción<br />

que se abordará más ad<strong>el</strong>ante, al examinar aspectos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> acceso y <strong>el</strong> uso<br />

<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> recursos naturales.<br />

3. El <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano según <strong>el</strong> estructuralismo clásico<br />

y <strong>el</strong> neoestructuralismo: escasa/ina<strong>de</strong>cuada diversidad productiva<br />

y exportadora, heterog<strong>en</strong>eidad estructural e instituciones poco eficaces<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología histórico-estructural y <strong>la</strong> perspectiva c<strong>en</strong>tro-periferia, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y tesis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> tuvo como refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, y continúa t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

hasta hoy, una interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En ambas<br />

etapas, estructuralista y neoestructuralista, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> contraste<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estructuras productivas, sociales e institucionales <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

y caribeños (“periféricos”) y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos (“c<strong>en</strong>trales”).<br />

De acuerdo con los análisis estructuralista y neoestructuralista, <strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región pres<strong>en</strong>ta tres características básicas: escasa/<br />

ina<strong>de</strong>cuada diversidad productiva y exportadora (y complem<strong>en</strong>tariedad intersectorial<br />

e integración vertical reducidas), heterog<strong>en</strong>eidad estructural (gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

productividad <strong>en</strong>tre sectores, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos y <strong>en</strong>tre territorios, que se reflejan <strong>en</strong> una<br />

profunda <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social) e instituciones poco eficaces para <strong>la</strong>s tareas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

(Rodríguez, 1980; Bi<strong>el</strong>schowsky, 1998b y 2009).<br />

Las dos primeras —escasa diversidad productiva-exportadora y heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural— están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s tesis formu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera década y media<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> que luego se transformarían <strong>en</strong> una marca int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización:<br />

• El <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> intercambio (<strong>CEPAL</strong>, 1949, 1951) <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

especialización productiva: <strong>la</strong>s <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías primario-exportadoras<br />

contra <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> comercio mundial son inferiores a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los países<br />

industrializados, cuyos mercados industriales se caracterizan por oligopolios y<br />

sindicatos <strong>la</strong>borales fuertes.<br />

• La escasa diversidad productiva y exportadora <strong>su</strong>pone una asimetría <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidadingreso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones (<strong>el</strong>evada) y <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidad-ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

(baja) (Prebisch, 1973). Junto con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong>sfavorables,<br />

<strong>la</strong> propuesta, pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> 1952, equivalió a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>sequilibrio<br />

estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos y vulnerabilidad externa.<br />

• La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrio externo estructural fue <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más importante para <strong>la</strong><br />

tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción causada por factores estructurales (Noyo<strong>la</strong> Vásquez,<br />

1957; Sunk<strong>el</strong>, 1958).<br />

• La misma i<strong>de</strong>a llevó a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “proceso <strong>de</strong> industrialización <strong>su</strong>stitutivo <strong>de</strong><br />

importaciones” (Naciones Unidas, 1964a), es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los <strong>su</strong>cesivos<br />

pisos d<strong>el</strong> edificio industrial se realiza como reacción a recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sequilibrios externos.<br />

27


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

• A partir d<strong>el</strong> diagnóstico con respecto a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

productiva y social, se llegó a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> continuidad d<strong>el</strong> <strong>su</strong>bempleo<br />

(Furtado, 1961) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia heterog<strong>en</strong>eidad estructural (Pinto, 1965 y 1970).<br />

La escasa (o in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te) diversidad productiva y exportadora, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural y <strong>el</strong> carácter ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones se mantuvieron, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 70<br />

años, como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones cepalinas con respecto al atraso<br />

r<strong>el</strong>ativo <strong>la</strong>tinoamericano. No obstante <strong>la</strong>s actualizaciones, los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong><br />

que se aborda <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> inclusión d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> nuevos conceptos,<br />

permanece vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación cepalina <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> los comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>.<br />

Esto se explica porque, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> realidad que mol<strong>de</strong>ó esas formu<strong>la</strong>ciones<br />

—<strong>el</strong> “<strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia— no ha cambiado, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importantes mejoras<br />

económicas y sociales registradas <strong>en</strong> los últimos 70 años. En otras pa<strong>la</strong>bras, con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas<br />

actualizaciones y adaptaciones a los cambios históricos, <strong>el</strong> neoestructuralismo permaneció<br />

profundam<strong>en</strong>te estructuralista.<br />

En los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día que, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> escasa diversidad exigía<br />

inversiones simultáneas <strong>en</strong> muchos sectores y voluminosas importaciones, los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban a dos “brechas”: <strong>de</strong> ahorro y <strong>de</strong> divisas. Se consi<strong>de</strong>raba que<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para proporcionar <strong>la</strong> inversión necesaria para un rápido crecimi<strong>en</strong>to con<br />

transformación estructural se <strong>de</strong>bían, <strong>en</strong> primer lugar, a que <strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte era limitado<br />

—a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja productividad media— y <strong>de</strong>sperdiciado por <strong>la</strong>s élites <strong>en</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

<strong>su</strong>perfluo; y, segundo, al hecho <strong>de</strong> que los países se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban a fuertes restricciones a <strong>la</strong>s<br />

importaciones a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> limitada capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> divisas y a <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes<br />

presiones por importar, <strong>de</strong>bidas a <strong>su</strong>s estructuras productivas <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das. Esto<br />

significa que <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> industrialización por <strong>su</strong>stitución<br />

<strong>de</strong> importaciones se consi<strong>de</strong>raba “problemática” y que, por lo tanto, requería p<strong>la</strong>nificación<br />

y una amplia acción estatal.<br />

En <strong>la</strong> etapa neoestructuralista se incorporaron nuevos ingredi<strong>en</strong>tes al análisis, pero<br />

no se modificó <strong>la</strong> <strong>su</strong>stancia. La región continúa caracterizándose por una ina<strong>de</strong>cuada<br />

diversidad productiva, con bajos efectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, escasa <strong>de</strong>nsidad tecnológica<br />

e inversión in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te, y por una especialización <strong>de</strong>sfavorable <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s<br />

exportaciones: bi<strong>en</strong>es primarios (sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>r), maqui<strong>la</strong> (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte), o<br />

ambas. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s estructuras productivas y exportadoras pres<strong>en</strong>tan in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos internos y baja dotación <strong>de</strong> sectores dinámicos <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>manda (interna y externa), que se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> un crecimi<strong>en</strong>to l<strong>en</strong>to y<br />

problemático, incluso <strong>de</strong>bido a recurr<strong>en</strong>tes restricciones externas.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad, <strong>en</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se constataban<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad muy dispares <strong>en</strong>tre los sectores, a los que se <strong>su</strong>maban una<br />

28


Introducción<br />

oferta ilimitada <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra e ingresos d<strong>el</strong> trabajo cercanos a <strong>la</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1960, Pinto (1965 y 1970) <strong>de</strong>nominaría dicha disparidad <strong>de</strong> productivida<strong>de</strong>s<br />

“heterog<strong>en</strong>eidad estructural” y <strong>de</strong>stacaría que <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad productiva ti<strong>en</strong>e como<br />

reflejo <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad social, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ingresos e inserción social. En <strong>la</strong> etapa<br />

estructuralista se hacía hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad y d<strong>el</strong> ingreso y<br />

<strong>en</strong> que, como <strong>la</strong> productividad media era baja, <strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte repres<strong>en</strong>taba una pequeña<br />

proporción d<strong>el</strong> ingreso y limitaba <strong>el</strong> ahorro, <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> varios avances, incluso <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> ampliación<br />

d<strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte como proporción d<strong>el</strong> ingreso, también con respecto a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas fue in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para<br />

aproximarse a socieda<strong>de</strong>s con un mínimo <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad productiva y social. Por<br />

esa razón, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> neoestructuralismo no se ha <strong>el</strong>iminado <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

productiva estructural y <strong>su</strong>bsiste una oferta abundante <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, con bajos ingresos<br />

medios y precariedad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales d<strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, que preservan <strong>la</strong><br />

ma<strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad social. Esta situación, a <strong>su</strong> vez,<br />

<strong>su</strong>pone una baja productividad sistémica, que limita <strong>la</strong> competitividad y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Se<br />

argum<strong>en</strong>ta que, junto con <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad productiva, <strong>el</strong> acceso precario a <strong>la</strong> protección<br />

social y a bi<strong>en</strong>es y servicios públicos (como salud y educación), <strong>la</strong> regresividad tributaria<br />

y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso.<br />

En los textos cepalinos sobre <strong>de</strong>sarrollo productivo <strong>de</strong> fines d<strong>el</strong> sexto y <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se empleó <strong>en</strong> algunas ocasiones <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> “dos brechas <strong>de</strong> productividad”, <strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> “brecha interna”, con <strong>el</strong> significado clásico <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, y a<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a corr<strong>el</strong>acionada <strong>de</strong> “brecha externa”, correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong> productividad<br />

<strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, que ya era un<br />

concepto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización original d<strong>el</strong> sistema c<strong>en</strong>tro-periferia (<strong>CEPAL</strong>, 2007<br />

y 2012a). Este punto se retomará más ad<strong>el</strong>ante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección C.4.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1950, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> había concluido que <strong>la</strong> industrialización era indisp<strong>en</strong>sable<br />

para <strong>la</strong> “converg<strong>en</strong>cia” hacia los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad e ingresos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos,<br />

pero <strong>su</strong> realización era muy difícil. La región <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba un formidable conjunto <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

perversas, intrínsecas a <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong> formación histórica y al modo <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nado <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> industrialización se estaba procesando, <strong>en</strong> forma espontánea, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis d<strong>el</strong><br />

mod<strong>el</strong>o agroexportador <strong>en</strong> los años treinta. De ahí <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar y coordinar<br />

<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> industrialización, así como <strong>de</strong> crear instituciones internacionales capaces<br />

<strong>de</strong> mitigar los problemas externos, como <strong>la</strong> Asociación Latinoamericana <strong>de</strong> Libre Comercio<br />

(ALALC) y <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre Comercio y <strong>Desarrollo</strong> (UNCTAD),<br />

que tuvieron una gran influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Prebisch 11 .<br />

11<br />

Sobre <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as sobre p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1950, véanse, por ejemplo, Prebisch (1973) y <strong>CEPAL</strong> (1955). Sobre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ALALC, véase <strong>el</strong><br />

texto cepalino clásico escrito por Prebisch (<strong>CEPAL</strong>, 1959). Con respecto a <strong>la</strong> UNCTAD, véase <strong>el</strong> texto <strong>de</strong><br />

inauguración, también <strong>de</strong> autoría <strong>de</strong> Prebisch (Naciones Unidas, 1964b).<br />

29


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Más ad<strong>el</strong>ante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa neoestructuralista, <strong>la</strong> conclusión no fue muy difer<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre<br />

otras razones porque <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te diversidad productiva<br />

no se habrían <strong>el</strong>iminado. Ante los persist<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong> atraso r<strong>el</strong>ativo, se concluye<br />

que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo continúa requiri<strong>en</strong>do una acción amplia y <strong>de</strong>cidida d<strong>el</strong> Estado.<br />

4. Acción d<strong>el</strong> Estado<br />

Tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación estructuralista clásica como <strong>en</strong> <strong>la</strong> neoestructuralista, <strong>la</strong> tercera<br />

característica d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un marco institucional (Estado, capacidad<br />

<strong>de</strong> tributación, composición empresarial, <strong>en</strong>tre otros) poco prop<strong>en</strong>so a <strong>la</strong> inversión y al<br />

progreso técnico. El diagnóstico cumple, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> cepalino, <strong>la</strong> función <strong>de</strong> exigir <strong>el</strong><br />

constante fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Estados nacionales —y <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

conjunto— para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> compleja misión <strong>de</strong> transformar <strong>la</strong>s estructuras socioeconómicas.<br />

En <strong>la</strong> etapa clásica, <strong>el</strong> estructuralismo argum<strong>en</strong>taba que <strong>el</strong> atraso institucional se traducía<br />

<strong>en</strong> poca capacidad fiscal, <strong>de</strong>sperdicio <strong>de</strong> parte d<strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> inversiones improductivas<br />

y con<strong>su</strong>mo <strong>su</strong>perfluo, así como <strong>en</strong> escaso estímulo a <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> progreso técnico. En<br />

los docum<strong>en</strong>tos más reci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa neoestructuralista, se agregaron <strong>la</strong>s nociones<br />

<strong>de</strong> escasez <strong>de</strong> actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a económica internacional, precariedad d<strong>el</strong> sistema<br />

nacional <strong>de</strong> innovación y poca complejidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre otras.<br />

No m<strong>en</strong>os importante, <strong>el</strong> neoestructuralismo incorporó también <strong>la</strong> protección social<br />

y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Como se observa más ad<strong>el</strong>ante, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> primero<br />

<strong>de</strong> esos temas fue apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te escaso <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase estructuralista clásica, mi<strong>en</strong>tras que<br />

todavía se daban los primeros pasos sobre <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong> esa fase. La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s fragilida<strong>de</strong>s institucionales <strong>en</strong> esos dos ámbitos ha sido importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> posterior<br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s alcances analíticos.<br />

Una i<strong>de</strong>a común a <strong>la</strong>s dos etapas es que los Estados nacionales <strong>de</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe no están <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te preparados para <strong>la</strong>s tareas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> especial<br />

ante <strong>la</strong>s fuertes t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias perversas por combatir: vulnerabilidad externa (por comercio<br />

y por finanzas internacionales), inestabilidad macroeconómica, in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inversión y<br />

progreso técnico, preservación d<strong>el</strong> <strong>su</strong>bempleo, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y, como se registró<br />

a partir <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza En consecu<strong>en</strong>cia,<br />

se constata <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar reformas institucionales para fortalecer al Estado y,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, implem<strong>en</strong>tar una serie <strong>de</strong> pactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad para viabilizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

inclusivo y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ambi<strong>en</strong>tal.<br />

B. El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io: una visión global<br />

En esta sección se pres<strong>en</strong>tan tres conjuntos <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos necesarios para <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia int<strong>el</strong>ectual cepalina <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io: i) <strong>el</strong> contexto histórico que condicionó<br />

<strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, ii) los cinco docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones <strong>en</strong> los que<br />

30


Introducción<br />

confluyeron <strong>la</strong> construcción analítica y los m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> los últimos diez<br />

años, y iii) <strong>el</strong> arreglo conceptual y los énfasis y <strong>la</strong>s nuevas formu<strong>la</strong>ciones introducidas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

1. Contexto histórico<br />

Las formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> siempre tuvieron conexiones muy fuertes con <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia mundial, <strong>la</strong>tinoamericana y caribeña y son un reflejo <strong>de</strong> esta. El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

no fue <strong>la</strong> excepción. A niv<strong>el</strong> mundial, <strong>el</strong> contexto que <strong>la</strong> caracteriza pue<strong>de</strong> conceptualizarse<br />

<strong>en</strong> términos históricos como un <strong>período</strong> <strong>de</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización neoliberal, no<br />

obstante <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipotecas <strong>de</strong> alto riesgo <strong>en</strong> <strong>2008</strong>-2009 y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> euro.<br />

Tras <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Soviética y d<strong>el</strong> socialismo <strong>en</strong> Europa ori<strong>en</strong>tal, se confirma <strong>la</strong><br />

hegemonía <strong>de</strong> <strong>la</strong> doctrina <strong>de</strong> Hayeck y Friedman <strong>en</strong> <strong>la</strong> disputa política e i<strong>de</strong>ológica contra<br />

<strong>la</strong>s alternativas social<strong>de</strong>mócratas <strong>de</strong> conducción d<strong>el</strong> capitalismo, iniciada a fines <strong>de</strong> los<br />

años set<strong>en</strong>ta con Thatcher <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino Unido y luego con Reagan <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>en</strong><br />

los años och<strong>en</strong>ta. Esa victoria significa <strong>la</strong> hegemonía d<strong>el</strong> neoliberalismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo productivo y financiero. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

<strong>el</strong> hecho que mejor ilustra esta victoria es <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington, p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Decálogo <strong>de</strong> Williamson (1990) 12 .<br />

La of<strong>en</strong>siva neoliberal parecía auspiciosa. En términos macroeconómicos, se asiste al<br />

auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Mo<strong>de</strong>ración (1980-2006), <strong>período</strong> histórico caracterizado por un razonable<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

(Pérez Cal<strong>de</strong>ntey, 2015). En tanto, China y <strong>la</strong> India comi<strong>en</strong>zan a erigirse como los actores globales<br />

que <strong>de</strong>v<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 2000 y 2010 y se observa un ac<strong>el</strong>erado progreso tecnológico.<br />

Sin embargo, es también un <strong>período</strong> <strong>en</strong> que <strong>el</strong> capitalismo global empieza a dar lugar<br />

a crisis cada vez más frecu<strong>en</strong>tes. El lustro que va <strong>de</strong> 1997 a 2002, con <strong>la</strong>s crisis asiática,<br />

brasileña, rusa, arg<strong>en</strong>tina y <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas “puntocom”, es un ejemplo<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo. Se trata también <strong>de</strong> un <strong>período</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> t<strong>en</strong>siones medioambi<strong>en</strong>tales<br />

y sociopolíticas, impulsadas por movimi<strong>en</strong>tos antiglobalización que han percibido <strong>la</strong><br />

capacidad d<strong>el</strong> paradigma económico dominante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> a esca<strong>la</strong> mundial.<br />

12<br />

En ese docum<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>taban diez recom<strong>en</strong>daciones que <strong>de</strong>bían aplicar <strong>la</strong>s economías, especialm<strong>en</strong>te<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, para retomar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s estaban ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> expansión<br />

d<strong>el</strong> mercado y, <strong>su</strong>stancialm<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los Estados. Torres (2006, pág. 64) sintetiza esas<br />

recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> este modo: i) disciplina fiscal; ii) priorida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> gasto público; iii) reforma tributaria;<br />

iv) liberalización financiera; v) flexibilidad <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es cambiarios; vi) liberalización d<strong>el</strong> comercio;<br />

vii) inversión extranjera directa; viii) privatización; ix) promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre compet<strong>en</strong>cia y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mercado justificadas, y x) <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad. Asimismo, pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

este <strong>de</strong>cálogo y los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos neoestructuralistas <strong>de</strong> Fernando Fajnzylber y <strong>la</strong> propuesta cepalina <strong>de</strong><br />

transformación productiva con equidad (Torres, 2006, págs. 64-67).<br />

31


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

A partir <strong>de</strong> 2002, <strong>la</strong> economía mundial regresa a una r<strong>el</strong>ativa estabilidad, que dura<br />

brevem<strong>en</strong>te hasta 2006. En 2007 comi<strong>en</strong>zan a advertirse fuertes señales <strong>de</strong> recesión <strong>en</strong><br />

los Estados Unidos, que hacia fines <strong>de</strong> <strong>2008</strong> y comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 2009 maduran <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis<br />

financiera internacional. Como se sabe, esta fue <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado d<strong>el</strong> estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> burbuja<br />

<strong>de</strong> precios g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector inmobiliario estadouni<strong>de</strong>nse, que <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> <strong>la</strong> quiebra<br />

<strong>de</strong> importantes instituciones bancarias <strong>de</strong> ese país y se transformó <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> mayor<br />

impacto <strong>en</strong> cuanto a efectos y niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> contagio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Depresión <strong>de</strong> los años treinta.<br />

La magnitud y naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis y <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> los economistas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corri<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> para anticipar<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>taron un <strong>de</strong>bate mundial que<br />

permitió ganar posiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> contraof<strong>en</strong>siva al neoliberalismo. Asimismo, se <strong>de</strong>spertaron<br />

conci<strong>en</strong>cias que cuestionaron <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía se <strong>en</strong>seña <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mundo y ese cuestionami<strong>en</strong>to permitió un nuevo <strong>de</strong>bate sobre los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

heterodoxa. En ese s<strong>en</strong>tido, los números 97 y 98 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>CEPAL</strong> contribuyeron con<br />

artículos publicados hacia fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, <strong>en</strong> los que se int<strong>en</strong>taba explicar los<br />

efectos <strong>de</strong> esta crisis, <strong>la</strong> recurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis financiero-especu<strong>la</strong>tivas y <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> nuevos paradigmas económicos para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Los trabajos <strong>de</strong> Ocampo (2009),<br />

Ffr<strong>en</strong>ch-Davis (2009), Tit<strong>el</strong>man, Pérez Cal<strong>de</strong>ntey y Pineda (2009) y Bárc<strong>en</strong>a (2010) son<br />

algunos ejemplos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que int<strong>en</strong>taron poner <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

globalización neoliberal y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reexaminar los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Antes <strong>de</strong> esa crisis, <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América Latina, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong> América<br />

d<strong>el</strong> Sur, se b<strong>en</strong>eficiaban <strong>de</strong> un <strong>su</strong>perciclo <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> los recursos naturales, al<strong>en</strong>tado<br />

por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía china, que <strong>en</strong> <strong>su</strong> proceso <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te industrialización<br />

requirió mayores <strong>su</strong>ministros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas exportadas por esta <strong>su</strong>bregión<br />

(minerales, alim<strong>en</strong>tos e hidrocarburos). Ello permitió a los países sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong>evadas tasas<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varias décadas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te y volátil. Esta<br />

expansión económica permitió también aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> empleo y <strong>el</strong> gasto social y, <strong>de</strong><br />

ese modo, reducir significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> pobreza y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>la</strong> inequidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso.<br />

En <strong>el</strong> ámbito político, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 se confrontaban dos proyectos: por una<br />

parte estaban los países que adoptaron y sostuvieron gobiernos <strong>de</strong> c<strong>en</strong>troizquierda con<br />

proyectos <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>sarrollista y redistributiva y, por otra, aqu<strong>el</strong>los que mantuvieron<br />

regím<strong>en</strong>es políticos que privilegiaron <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> “focalización” <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política<br />

social y asignaron un pap<strong>el</strong> hegemónico a los mercados.<br />

Los efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipotecas <strong>de</strong> alto riesgo fueron m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sos<br />

que los <strong>de</strong> crisis anteriores: <strong>la</strong> bonanza <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los productos básicos permitió<br />

a los países mayores grados <strong>de</strong> solv<strong>en</strong>cia y reservas para hacer fr<strong>en</strong>te a los problemas <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to. Asimismo, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> China a <strong>la</strong> crisis permitió que <strong>la</strong> recesión fuera<br />

más leve y <strong>la</strong> recuperación más rápida.<br />

32


Introducción<br />

En 2010, año <strong>en</strong> que se <strong>la</strong>nzó <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>su</strong>perar<br />

<strong>la</strong> recesión causada por <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipotecas <strong>de</strong> alto riesgo con medidas anticíclicas, <strong>la</strong><br />

región retomaba <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to iniciado <strong>en</strong> 2003-2004 y festejaba <strong>la</strong> importante t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a<br />

<strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución personal d<strong>el</strong> ingreso y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Se trataba, por<br />

lo tanto, <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cierto optimismo o, mejor dicho, <strong>de</strong> muy caut<strong>el</strong>oso optimismo.<br />

Cada año, un conjunto <strong>de</strong> informes proporcionan <strong>la</strong> sintonía fina <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones<br />

con ali<strong>en</strong>to analítico y conceptual y <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>tes países. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura económica se evalúa <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>el</strong> Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Economías<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>el</strong> área social se cubre mediante <strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> área d<strong>el</strong> comercio se realiza mediante <strong>el</strong> Panorama<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción,<br />

si bi<strong>en</strong> no existe un docum<strong>en</strong>to que siga habitualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

productivas, se publica La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. La<br />

<strong>CEPAL</strong> también divulga anualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> comp<strong>en</strong>dio Anuario Estadístico <strong>de</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe y una serie <strong>de</strong> otros trabajos, como <strong>el</strong> Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe, y, semestralm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> informe Coyuntura Laboral <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>en</strong><br />

conjunto con <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT)). Al mismo tiempo, <strong>la</strong>s se<strong>de</strong>s<br />

<strong>su</strong>bregionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (<strong>en</strong> México y <strong>en</strong> Puerto España) y <strong>la</strong>s oficinas nacionales <strong>en</strong><br />

cuatro países (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Colombia y Uruguay) realizan un seguimi<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> coyuntura económica y social <strong>la</strong>tinoamericana y caribeña.<br />

Las cifras incluidas <strong>en</strong> esos docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> 2010 eran <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>tes, tanto <strong>en</strong> lo que se<br />

refiere al optimismo como a <strong>la</strong> caut<strong>el</strong>a. Como <strong>en</strong> años anteriores, se insistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> no <strong>de</strong>scansar <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y mejoras distributivas. Por <strong>el</strong><br />

contrario, se <strong>de</strong>bía aprovechar esa época <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ativa bonanza para promover transformaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> atrasada y heterogénea estructura productiva, con miras a viabilizar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> ingreso y <strong>la</strong> productividad a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y promover importantes avances<br />

sociales, sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Asimismo, se insistía <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s mejoras<br />

<strong>en</strong> curso no habían modificado <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> región como <strong>la</strong> más <strong>de</strong>sigual d<strong>el</strong> mundo.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista favorable, se verificaba que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> previo (<strong>en</strong>tre 2003 y<br />

2010), y a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> recesión <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to había alcanzado una media<br />

d<strong>el</strong> 4,1% al año, completando <strong>la</strong> fase expansiva más prolongada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970.<br />

Acompañando ese <strong>de</strong>sempeño, <strong>la</strong>s exportaciones habían crecido un 12,7% como promedio<br />

anual <strong>en</strong> ese <strong>período</strong>, impulsadas por <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> China, aunque <strong>en</strong> mayor medida por los<br />

precios que por <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s. Un aspecto aún más al<strong>en</strong>tador fueron <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as noticias<br />

sobre <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (d<strong>el</strong> 43,9% al 31,1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción) y <strong>la</strong> distribución<br />

d<strong>el</strong> ingreso (disminución d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini <strong>de</strong> 0,547 a 0,507) <strong>en</strong> ese mismo <strong>período</strong>.<br />

En re<strong>su</strong>m<strong>en</strong>, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias socioeconómicas d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 2003-2010<br />

rev<strong>el</strong>aba un razonable avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> panorama social, <strong>de</strong>rivado no solo <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>rable<br />

mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones externas e internas viabilizadoras d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, sino también<br />

33


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> políticas gubernam<strong>en</strong>tales activas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito social, incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo,<br />

asociadas a una expansión y un fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

Se constató que esas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias eran producto <strong>de</strong> los increm<strong>en</strong>tos sa<strong>la</strong>riales y<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y, no m<strong>en</strong>os importante, que<br />

re<strong>su</strong>ltaban favorecidas por <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones fiscales, que —con gobiernos <strong>de</strong><br />

inclinación progresista— viabilizaron programas sociales exitosos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. Utilizando <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> empleada por Fajnzylber (1990) al<br />

comparar <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos con <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunos países asiáticos y<br />

europeos, <strong>el</strong> cuadrante d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to con una simultánea mejora distributiva, verificada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> varios países, pero aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>el</strong> “casillero<br />

vacío”), habría finalm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zado a ll<strong>en</strong>arse <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los años anteriores. En<br />

2010, <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> panorama <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas externas y una situación fiscal<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te sana nutría esa esperanza.<br />

Sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dudas, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caut<strong>el</strong>a,<br />

se verificaba <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te bajos <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r, baja recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura, reducida diversificación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

producción industrial, limitadas tasas <strong>de</strong> innovación y una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> “reprimarización”<br />

y <strong>la</strong> “maquilización” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> exportación (<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>r y <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte, respectivam<strong>en</strong>te).<br />

Asimismo, se reconocía que, a pesar <strong>de</strong> los avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no social, <strong>en</strong> muchos países <strong>la</strong><br />

profunda <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> estaba acompañada por cargas fiscales notoriam<strong>en</strong>te in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

para abordar <strong>la</strong>s tareas <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> producción y gasto social. En g<strong>en</strong>eral, tampoco<br />

había nada que c<strong>el</strong>ebrar <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los efectos perversos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> contexto económico r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te favorable luego se <strong>de</strong>terioraría,<br />

ampliando <strong>el</strong> espacio para <strong>la</strong> caut<strong>el</strong>a. Después d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo éxito con que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región sortearon <strong>la</strong> crisis <strong>en</strong> 2010, sobrevino <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> euro. El crecimi<strong>en</strong>to<br />

global se <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eró y <strong>el</strong> comercio aún más, al disminuir <strong>de</strong> un promedio d<strong>el</strong> 8% <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> 2003-2007 a aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 2% <strong>en</strong> 2011-2017. Este nuevo ciclo puso fin<br />

al auge <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, sobre todo <strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur 13 .<br />

En los años sigui<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> caut<strong>el</strong>a se fue confirmando <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes dificulta<strong>de</strong>s<br />

percibidas, tanto a niv<strong>el</strong> mundial como <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> análisis coyuntural antes m<strong>en</strong>cionados, <strong>en</strong> 2011 (y <strong>de</strong> modo simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> crisis<br />

<strong>de</strong> <strong>2008</strong>) se activaron nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> alerta sobre <strong>la</strong> reversión más <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones favorables previas. Esto fue confirmado por <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias económicas que<br />

siguieron: <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>de</strong> una media d<strong>el</strong><br />

4,1% <strong>en</strong>tre 2003 y 2010 a una media d<strong>el</strong> 3% <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2011-2014) y a osci<strong>la</strong>ciones<br />

cercanas al estancami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2015-2017 (con alteraciones <strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeños mucho<br />

13<br />

En efecto, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los productos básicos exportados disminuyeron <strong>de</strong> manera<br />

significativa, incluidos los <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong> soja, minerales metálicos como <strong>el</strong> cobre y los hidrocarburos.<br />

34


Introducción<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sfavorables <strong>en</strong> México y C<strong>en</strong>troamérica que <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América<br />

d<strong>el</strong> Sur y d<strong>el</strong> Caribe). En línea con <strong>la</strong> disminución d<strong>el</strong> ritmo d<strong>el</strong> comercio internacional y <strong>la</strong><br />

ac<strong>en</strong>tuada reducción <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas, <strong>la</strong>s exportaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>su</strong>frieron, <strong>en</strong>tre 2012 y 2016, <strong>su</strong> peor <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> ocho décadas.<br />

El efecto negativo <strong>de</strong> ese proceso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones sociales tuvo lugar <strong>en</strong> forma gradual.<br />

Los avances <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> caída <strong>de</strong> pobreza que habían sido significativos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 y 2011 se redujeron <strong>de</strong> 2012 a 2014; a partir <strong>de</strong> 2015<br />

empeoraron los índices <strong>de</strong> pobreza, <strong>en</strong> consonancia con <strong>el</strong> empeorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong> masa sa<strong>la</strong>rial y <strong>el</strong> gasto social. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, que también v<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>de</strong>clive,<br />

se redujo <strong>en</strong> forma mucho más l<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre 2012 y 2016. Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escribir estas<br />

líneas se observan algunas señales <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sfavorable <strong>de</strong>bido<br />

a una cierta recuperación <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong> los productos básicos y a una mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actividad económica, pero <strong>el</strong> futuro está cargado <strong>de</strong> incertidumbre.<br />

A pesar <strong>de</strong> este contexto cada vez más <strong>de</strong>sfavorable, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> no <strong>de</strong>sistió <strong>de</strong> poner a<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>su</strong> i<strong>de</strong>ario, conforme <strong>su</strong> m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> 2010. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong><br />

los años sigui<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> institución reafirmó y refinó <strong>la</strong>s tesis <strong>en</strong>unciadas <strong>en</strong> ese docum<strong>en</strong>to,<br />

incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trigésimo <strong>séptimo</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, c<strong>el</strong>ebrado<br />

<strong>en</strong> Cuba (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>b).<br />

2. La <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro: docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cinco <strong>período</strong>s<br />

<strong>de</strong> sesiones d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

Los docum<strong>en</strong>tos principales <strong>de</strong> los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar una<br />

vez cada dos años, <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ser los que mejor expresan los m<strong>en</strong>sajes organizadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reflexión cepalina a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo. El m<strong>en</strong>saje d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro, se <strong>su</strong>braya <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cinco <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong><br />

ese <strong>la</strong>pso: La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (<strong>CEPAL</strong>, 2010a), Cambio<br />

estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2012a), Pactos para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong> 2014a), Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2016a) y La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>b).<br />

Si bi<strong>en</strong> forman una unidad (c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>), los cinco docum<strong>en</strong>tos están<br />

bi<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciados y se complem<strong>en</strong>tan. Correspon<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> conjunto, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>de</strong> un Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social y <strong>de</strong> importantes mejoras<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso, basados <strong>en</strong> un continuo aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación virtuosa <strong>de</strong> una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y políticas <strong>de</strong><br />

transformación productiva y exportadora, respetando <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

En La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (2010a), <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> inaugura<br />

<strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io con un pan<strong>el</strong> <strong>de</strong> temas ori<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong> temática común <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong>, que luego se retoman, profundizan y amplían <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos posteriores. En<br />

consonancia con <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral asignado a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, se hace hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> noción clásica<br />

35


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural. De los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones m<strong>en</strong>cionados<br />

este fue, probablem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> que tuvo mayor impacto político <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Se analizan seis áreas “estratégicas” <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: i) política<br />

macroeconómica para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivo, ii) reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural (converg<strong>en</strong>cia productiva), iii) converg<strong>en</strong>cia territorial, iv) dinámica d<strong>el</strong> empleo<br />

e institucionalidad d<strong>el</strong> trabajo —<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> inclusión social—, v) cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas sociales, y vi) <strong>el</strong> Estado y<br />

<strong>la</strong> acción política <strong>en</strong> los pactos fiscal y social.<br />

El segundo docum<strong>en</strong>to, Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2012a), da continuidad y avanza <strong>en</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones clásicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre heterog<strong>en</strong>eidad estructural, escasa diversidad productiva y reducida<br />

int<strong>en</strong>sidad tecnológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> transformación, que se habían retomado con<br />

fuerza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io (<strong>CEPAL</strong>, 2007).<br />

Es, probablem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor refinami<strong>en</strong>to analítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa<br />

neoestructuralista <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión económica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Se examinan<br />

los requisitos <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y exportadora, utilizando un cuadro<br />

analítico que incluye <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s “brechas <strong>de</strong> productividad”, <strong>la</strong><br />

noción corr<strong>el</strong>acionada <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas no se han<br />

ori<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana y schumpeteriana —a <strong>la</strong>s que se hará refer<strong>en</strong>cia más<br />

ad<strong>el</strong>ante— y <strong>de</strong> que esas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias confirman <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad productiva y <strong>su</strong> reflejo,<br />

<strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad social. Asimismo, se abordan <strong>la</strong>s restricciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> fluctuaciones<br />

cíclicas adversas sobre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> transformación estructural y <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> prácticas macroeconómicas compatibles con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> transformaciones<br />

virtuosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía. Se analizan, a<strong>de</strong>más, aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, <strong>la</strong><br />

segm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social, así como <strong>de</strong> políticas (industriales,<br />

macroeconómicas, sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre cambio estructural y políticas sociales<br />

y <strong>la</strong>borales), con miras a una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Por último, se p<strong>la</strong>ntean algunas<br />

reflexiones finales sobre <strong>el</strong> Estado y esa perspectiva integrada.<br />

El tercer docum<strong>en</strong>to, Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong> 2014a),<br />

se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro partes. En <strong>la</strong> primera se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> misión por realizar <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> instituciones capaces <strong>de</strong> llevar a cabo <strong>la</strong> transformación estructural <strong>de</strong>seada,<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones r<strong>el</strong>evantes, a saber, económica, social y ambi<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> segunda se<br />

profundiza <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y se incluye un amplio análisis sobre <strong>la</strong> problemática<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, evaluada <strong>en</strong> <strong>su</strong>s “múltiples dim<strong>en</strong>siones”.<br />

La tercera parte trata <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo, medio ambi<strong>en</strong>te y recursos naturales y<br />

conti<strong>en</strong>e tres innovaciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura cepalina. En primer lugar, conforme<br />

<strong>la</strong> <strong>su</strong>gestiva línea analítica originalm<strong>en</strong>te empleada por Furtado (1974) y Sunk<strong>el</strong> y Glico<br />

(1980), se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los efectos ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong><br />

con<strong>su</strong>mo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. En segundo lugar, se<br />

36


Introducción<br />

<strong>de</strong>dica un capítulo a un <strong>de</strong>bate —inédito <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>— sobre <strong>la</strong> “gobernanza <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales”, pertin<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> “era china” <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> riqueza natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En este se<br />

argum<strong>en</strong>ta que no existe una “maldición <strong>de</strong> los recursos naturales”, sino <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación y coordinación estatal para promover <strong>la</strong> diversificación productiva y b<strong>en</strong>eficios<br />

sociales mediante políticas que maximic<strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios productivos y sociales que <strong>la</strong><br />

riqueza natural ayuda a conquistar. Por último, se sintetizan <strong>la</strong>s conclusiones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

políticas, mediante <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> pactos políticos que se han <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar para fom<strong>en</strong>tar<br />

un estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivo, sost<strong>en</strong>ible y con cambio estructural.<br />

El cuarto texto se titu<strong>la</strong> Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2016a). Allí se da una mirada prospectiva sobre <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, consi<strong>de</strong>rados<br />

los “cambios tectónicos” <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto global (<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> China, revolución tecnológica,<br />

crisis ambi<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong>tre otros), <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>terioro d<strong>el</strong> contexto económico mundial y <strong>la</strong><br />

posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> este, y se confirman <strong>su</strong>s brechas estructurales (productivas, sociales<br />

y territoriales). Al mismo tiempo, <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s objetivos se <strong>de</strong>stacan establecer un diálogo<br />

con <strong>la</strong> importante iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible (Naciones Unidas, 2015; <strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>a), y <strong>su</strong>s 17 Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible (ODS) —aprobados <strong>en</strong> 2015 por <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> 193 Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas— y pres<strong>en</strong>tar propuestas para <strong>en</strong>riquecer<strong>la</strong>.<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia int<strong>el</strong>ectual con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque<br />

“estructuralista”, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>la</strong>tinoamericana y caribeña, se ofrece como un<br />

“activo” que pue<strong>de</strong> contribuir <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030.<br />

En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to también se l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un pacto mundial<br />

para <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>seada, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos globales<br />

(sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, arquitectura financiera, <strong>en</strong>tre otros), y se sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> dirigir los esfuerzos a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un “gran impulso ambi<strong>en</strong>tal” 14 .<br />

El quinto docum<strong>en</strong>to, La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>b), pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>2018</strong>, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Cuba, pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un mom<strong>en</strong>to<br />

robusto y osado d<strong>el</strong> ciclo int<strong>el</strong>ectual c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> e iniciado <strong>en</strong> 2010. Son dos<br />

<strong>la</strong>s características que lo difer<strong>en</strong>cian <strong>de</strong> los cuatro docum<strong>en</strong>tos anteriores.<br />

14<br />

En 2017 <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> publicó otro docum<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030, <strong>el</strong> Informe anual sobre <strong>el</strong><br />

progreso y los <strong>de</strong>safíos regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>, 2017a), pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Reunión d<strong>el</strong> Foro <strong>de</strong> los Países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (Ciudad <strong>de</strong> México, abril <strong>de</strong> 2017), creado bajo <strong>su</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> 2016 y<br />

d<strong>el</strong> cual es <strong>la</strong> Secretaría Técnica. El docum<strong>en</strong>to se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> tres capítulos. El primero se refiere al contexto<br />

internacional —se seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> corregir <strong>el</strong> rumbo <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización ante los problemas que esta<br />

g<strong>en</strong>era— y al contexto regional, respecto d<strong>el</strong> cual se evalúan realizaciones y compromisos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y se<br />

reflexiona sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> tecnología y diversificación productiva, reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es e integración regional. En <strong>el</strong> segundo capítulo se examina <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> instituciones<br />

necesarias para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> tercero<br />

versa sobre temas r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

(ODS), <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s estadísticas nacionales para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> indicadores y los<br />

aportes que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha <strong>de</strong> realizar para esa tarea.<br />

37


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La primera es que aborda <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>la</strong>tinoamericano con un nuevo <strong>en</strong>foque, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> “cultura d<strong>el</strong> privilegio”. Esta se pres<strong>en</strong>ta<br />

como her<strong>en</strong>cia histórica y estructural arraigada, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a condicionar estrategias<br />

y políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones a intereses conservadores <strong>de</strong><br />

élites económicas y políticas, limitando <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia económica y <strong>la</strong> justicia social. Este<br />

concepto se pres<strong>en</strong>ta principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer capítulo, don<strong>de</strong> se p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong>s alertas<br />

sobre <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> contar con más y mejores<br />

bi<strong>en</strong>es públicos y se concluye con un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> “una cultura<br />

<strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia e <strong>igualdad</strong>”. Esto se complem<strong>en</strong>ta con lo expresado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto capítulo,<br />

que se inicia recordando <strong>la</strong>s raíces <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

liberalización financiera y <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> cambio estructural y <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversificación<br />

productiva. Se pasa inmediatam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales y d<strong>el</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y se culmina con un<br />

exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio que <strong>en</strong>riquece <strong>la</strong> realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer capítulo, con<br />

un análisis que incluye, por ejemplo, <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> r<strong>en</strong>tismo. Volveremos más ad<strong>el</strong>ante<br />

a <strong>la</strong> novedad analítica cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio.<br />

Una segunda característica es que se <strong>en</strong>fatiza que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse<br />

<strong>en</strong> cuanto a <strong>su</strong> costo para <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> sistema económico, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida esta <strong>en</strong> una<br />

perspectiva dinámica, como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> utilizar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s recursos<br />

productivos y <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje e innovación <strong>en</strong> una trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

sost<strong>en</strong>ible. Se seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> es un objetivo que <strong>de</strong>be perseguirse no solo por razones<br />

éticas (uno <strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo), sino también por <strong>su</strong>s efectos<br />

positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> innovación. El argum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

los capítulos 1 y 6, don<strong>de</strong> se expon<strong>en</strong> los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política para transitar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actual “cultura d<strong>el</strong> privilegio” a <strong>la</strong> “cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>”. En <strong>el</strong> segundo capítulo se<br />

pres<strong>en</strong>ta un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>la</strong> globalización, y <strong>el</strong> argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que,<br />

a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong>tre los países, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los ha aum<strong>en</strong>tado significativam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> tercer capítulo se argum<strong>en</strong>ta que, dada <strong>la</strong><br />

vulnerabilidad externa (productiva y financiera), <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región obstaculiza <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ac<strong>en</strong>tuada por<br />

sistemas tributarios regresivos y <strong>la</strong> evasión fiscal; también se discute sobre <strong>la</strong>s interacciones<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> distribución funcional d<strong>el</strong> ingreso, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> inversión. En <strong>el</strong> cuarto capítulo,<br />

se pone <strong>el</strong> foco <strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> educación y salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad y<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social,<br />

argum<strong>en</strong>tándose que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> es inefici<strong>en</strong>te e insost<strong>en</strong>ible, incluso al impedir <strong>la</strong><br />

movilidad interg<strong>en</strong>eracional. En <strong>el</strong> quinto capítulo se amplía <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque al abordarse, <strong>en</strong><br />

forma integrada, otras cuatro expresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>: <strong>el</strong> territorio, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

infraestructura y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

38


Introducción<br />

3. Nuevos énfasis, nuevos conceptos<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se organizó <strong>en</strong> torno<br />

al l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Se dio continuidad a <strong>la</strong> línea interpretativa d<strong>el</strong> estructuralismo<br />

clásico y d<strong>el</strong> neoestructuralismo y, al mismo tiempo, se r<strong>en</strong>ovó, al incorporar nuevos énfasis<br />

y conceptos que reflejan vitalidad y actualidad.<br />

En <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> libro Ses<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: textos s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

1998-<strong>2008</strong> (Bi<strong>el</strong>schowsky, 2010) se argum<strong>en</strong>tó que se incorporaron cinco noveda<strong>de</strong>s<br />

principales al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io: <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da<br />

para <strong>la</strong> era global, los conceptos sociopolíticos <strong>de</strong> ciudadanía y cohesión social, un amplio<br />

ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s luces y <strong>la</strong>s sombras d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> los ámbitos económico<br />

y social a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas neoliberales, <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> los abordajes estructuralista y<br />

schumpeteriano <strong>en</strong> los análisis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo y <strong>de</strong> inserción internacional y <strong>el</strong><br />

ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas macroeconómicas anticíclicas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> capitales.<br />

Ese conjunto se exhibió, no sin razón, como prueba <strong>de</strong> vitalidad int<strong>el</strong>ectual y refinami<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> neoestructuralista <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io no se quedó atrás. En ese <strong>período</strong> se incorporaron gradualm<strong>en</strong>te<br />

nuevos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos conceptuales <strong>en</strong> línea con <strong>la</strong> historia int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> que, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

marco d<strong>el</strong> neoestructuralismo, dieron lugar a una reestructuración analítica.<br />

Esas noveda<strong>de</strong>s conceptuales, que se examinan <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección C <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

introducción, se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 1. Las tres primeras correspon<strong>de</strong>n a <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

que ayudan a articu<strong>la</strong>r difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> un esquema analítico<br />

integrado (caps. I a III). Las <strong>de</strong>más contribuy<strong>en</strong> a los análisis <strong>en</strong> los cuatro ámbitos<br />

investigativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes divisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. Cuatro <strong>de</strong> esas noveda<strong>de</strong>s<br />

conceptuales correspon<strong>de</strong>n al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social (caps. IV a VII), dos al<br />

ámbito macroeconómico (caps. VIII a IX), cuatro al ámbito productivo (caps. X a XIII) y<br />

dos al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal (caps. XIV a XV).<br />

39


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro1<br />

Marco conceptual c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: nuevas formu<strong>la</strong>ciones y énfasis y páginas<br />

s<strong>el</strong>eccionadas d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

Dim<strong>en</strong>siones<br />

Tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

interdim<strong>en</strong>sionales<br />

básicos<br />

Nuevas formu<strong>la</strong>ciones<br />

y principales énfasis<br />

<strong>Textos</strong> s<strong>el</strong>eccionadas<br />

para los capítulos I a XV d<strong>el</strong> libro<br />

La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> Capítulo I: <strong>CEPAL</strong>, 2010a, págs. 11-14,<br />

2012a, págs. 13-20, 2014a, págs. 13-17<br />

y 2016a, págs. 9-12, <strong>2018</strong>b págs. 11-17<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> Capítulo II: <strong>CEPAL</strong>, 2014a, págs. 320-338<br />

La economía política y <strong>la</strong> cultura<br />

d<strong>el</strong> privilegio<br />

Capítulo III: <strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>b, págs. 29-32,<br />

págs. 226-231<br />

Social Análisis multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza Capítulo IV: <strong>CEPAL</strong>, 2014c, págs. 73-94<br />

Macroeconómica<br />

Productiva<br />

Matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social Capítulo V: <strong>CEPAL</strong>, 2016b, págs. 15-20<br />

Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible<br />

Ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y<br />

migraciones hacia <strong>la</strong> región y <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s<br />

países. Consecu<strong>en</strong>cias sociales y políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas<br />

Macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

(énfasis r<strong>en</strong>ovado)<br />

I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> los ciclos <strong>de</strong> producto e inversión<br />

(int<strong>en</strong>sidad y duración)<br />

Las dos brechas <strong>de</strong> productividad. Énfasis<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> “brecha interna”.<br />

Repercusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> ingresos<br />

Cambio estructural progresivo: <strong>la</strong>s<br />

efici<strong>en</strong>cias keynesiana, schumpeteriana<br />

y ambi<strong>en</strong>tal<br />

La revolución digital y <strong>la</strong> conectividad<br />

<strong>de</strong> banda ancha<br />

Capítulo VI: <strong>CEPAL</strong>, 2016c, págs. 149-165<br />

Capítulo VII: <strong>CEPAL</strong>, 2016e, págs. 189-203<br />

y 213-217<br />

Capítulo VIII: <strong>CEPAL</strong>, 2010a, págs. 71-89<br />

Capítulo IX: <strong>CEPAL</strong>, 2012a, págs. 107-112,<br />

y 2016a, págs. 106-109<br />

Capítulo X: <strong>CEPAL</strong>, 2010a, págs. 91-110, y<br />

2012a, págs. 209-237<br />

Capítulo XI: <strong>CEPAL</strong>, 2012a, págs. 31-34,<br />

y <strong>CEPAL</strong> 2016a, págs. 145-146 y 168<br />

Capítulo XII: <strong>CEPAL</strong>, 2013a, págs. 17-32 y<br />

97-101<br />

Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales Capítulo XIII: <strong>CEPAL</strong>, 2014a, págs. 275-293<br />

y 302-303<br />

Ambi<strong>en</strong>tal La economía d<strong>el</strong> cambio climático Capítulo XIV: <strong>CEPAL</strong>, 2010a, págs. 34-41;<br />

2015f, págs. 15-24; 2010d, págs. 11-16, y<br />

2014a, págs. 55-61 y 247-258<br />

Gran impulso ambi<strong>en</strong>tal: cambio <strong>en</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y producción<br />

Capítulo XV: <strong>CEPAL</strong>, 2012a, págs. 86-91;<br />

2016a, págs. 53-58, 148-150 y 164-168<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los compi<strong>la</strong>dores sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> publicados durante <strong>el</strong><br />

<strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

40


Introducción<br />

C. El <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo:<br />

principales contribuciones, avances conceptuales<br />

y textos s<strong>el</strong>eccionados para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro<br />

Esta sección ti<strong>en</strong>e dos objetivos: pres<strong>en</strong>tar una introducción a <strong>la</strong>s principales contribuciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, con <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los avances<br />

analíticos <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> esta, y servir como “guía <strong>de</strong> lectura” <strong>de</strong> los textos s<strong>el</strong>eccionados<br />

para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te recopi<strong>la</strong>ción.<br />

Los textos s<strong>el</strong>eccionados para <strong>el</strong> libro constan <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 1. Se s<strong>el</strong>eccionaron para<br />

transmitir al lector una i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y <strong>su</strong>s principales innovaciones<br />

e invitarlo a una lectura más profunda <strong>de</strong> <strong>la</strong> vasta producción d<strong>el</strong> <strong>período</strong>. Son indicativos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y se distribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cinco dim<strong>en</strong>siones pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> citado cuadro, es <strong>de</strong>cir, tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos interdim<strong>en</strong>sionales básicos (<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro, pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio) y otros 12 repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones social, macroeconómica, productiva y <strong>de</strong> inserción internacional y ambi<strong>en</strong>tal.<br />

1. La <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro y conexiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas<br />

dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivo y sost<strong>en</strong>ible<br />

Como se señaló, <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se organizó<br />

<strong>en</strong> torno al concepto <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Este <strong>su</strong>stituyó al concepto <strong>de</strong> “equidad”, empleado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io anterior con un s<strong>en</strong>tido próximo al <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Es posible aproximarse a <strong>la</strong> visión<br />

or<strong>de</strong>nadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> mediante <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los prólogos <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

<strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones, que se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo II d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro.<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que, más allá d<strong>el</strong> mérito <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclinación i<strong>de</strong>ológica que motivó <strong>el</strong><br />

ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>el</strong> concepto re<strong>su</strong>ltó funcional a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo al que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se ha <strong>de</strong>dicado históricam<strong>en</strong>te.<br />

A este respecto, se realiza a continuación una brevísima síntesis <strong>de</strong> lo que se pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> los textos d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io sobre políticas con “efectos cruzados” <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones social, macroeconómica, productiva y ambi<strong>en</strong>tal, con miras a una mayor<br />

<strong>igualdad</strong> 15 . Se <strong>de</strong>stacan por lo m<strong>en</strong>os cinco <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos:<br />

15<br />

Entre los muchos trabajos que p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong>s conexiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

véase, por ejemplo, <strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional<br />

sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, con <strong>el</strong> significativo título Brechas, ejes y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

vínculo <strong>en</strong>tre lo social y lo productivo (<strong>CEPAL</strong>, 2017g).<br />

41


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

i) Igualdad como meta común a estrategias y políticas <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones.<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

Combinación <strong>de</strong> políticas fortalecedoras d<strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más políticas<br />

<strong>de</strong> protección social —con miras a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios y capacida<strong>de</strong>s— y con <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>soras <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong>mocráticos y universalistas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

autonomía y reconocimi<strong>en</strong>to recíproco.<br />

Macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que pot<strong>en</strong>cie <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong><br />

transformación productiva, permiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad mediante<br />

economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> y progreso técnico, <strong>la</strong> ampliación d<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> calidad y los<br />

sa<strong>la</strong>rios y una mayor recaudación tributaria viabilizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los<br />

gastos sociales y <strong>la</strong>s inversiones públicas. Se refiere a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas para<br />

aprovechar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, at<strong>en</strong>uar <strong>la</strong>s fases recesivas y<br />

fortalecer <strong>la</strong>s expansivas, evitando discontinuida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar. La ori<strong>en</strong>tación <strong>su</strong>pone <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas fiscales y monetarias<br />

que pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> inversión, políticas <strong>de</strong> cambio no apreciado y estable<br />

que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversificación productiva y exportadora y visión global d<strong>el</strong> sistema<br />

económico que incluya micro, pequeñas y medianas empresas.<br />

Políticas industriales y <strong>de</strong> comercio exterior viabilizadoras <strong>de</strong> transformación productiva<br />

y solidarias con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Cuando son eficaces permit<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social por vía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong>tre sectores, ag<strong>en</strong>tes y territorios, consi<strong>de</strong>rados<br />

es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los ingresos d<strong>el</strong> trabajo; <strong>la</strong> diversificación productiva<br />

y exportadora converg<strong>en</strong>tes hacia <strong>la</strong> frontera tecnológica internacional y capaces <strong>de</strong><br />

sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to al reducir <strong>la</strong>s restricciones externas; y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> patrones<br />

<strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo compatibles con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> interg<strong>en</strong>eracional, al permitir<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

v) Políticas <strong>de</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> maximización<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos internos, fortalecimi<strong>en</strong>to fiscal para gastos <strong>en</strong><br />

inversión y protección social, at<strong>en</strong>ción a los efectos perversos <strong>de</strong> <strong>la</strong> excesiva apreciación<br />

d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es transables y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

efectos nocivos d<strong>el</strong> extractivismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones vulnerables a <strong>el</strong>los.<br />

2. Pactos para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivo y sost<strong>en</strong>ible<br />

Como se señaló, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se organizó <strong>en</strong> torno a<br />

m<strong>en</strong>sajes dirigidos a <strong>la</strong> transformación socioeconómica. La dim<strong>en</strong>sión propositiva d<strong>el</strong><br />

análisis integrado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> se construyó <strong>en</strong> forma gradual a lo <strong>la</strong>rgo<br />

d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

42


Introducción<br />

Inicialm<strong>en</strong>te, se absorbió <strong>el</strong> rico m<strong>en</strong>saje anunciado mucho antes, <strong>en</strong> 1998, sobre<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un pacto fiscal (<strong>CEPAL</strong>, 1998a). La i<strong>de</strong>a prosperó para incorporar otras<br />

dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> los pactos políticos necesarios para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo inclusivos y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ibles. El objetivo explícito d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> trigésimo quinto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones fue “establecer pactos sociales, <strong>de</strong> horizonte<br />

estratégico <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que involucran a una amplia gama <strong>de</strong> actores y<br />

requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> Estado fuertem<strong>en</strong>te legitimadas” (<strong>CEPAL</strong>, 2014a, pág. 320).<br />

Se pres<strong>en</strong>tó un conjunto <strong>de</strong> siete pactos: i) pacto para una fiscalidad con vocación<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>; ii) pacto para <strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong> política industrial y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo;<br />

iii) pacto para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo; iv) pacto para un mayor bi<strong>en</strong>estar social<br />

y mejores servicios públicos; v) pacto para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal; vi) pacto para <strong>la</strong><br />

gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales, y vii) pacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional por <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> cooperación más allá <strong>de</strong> 2015. Este último anticipó <strong>la</strong> perspectiva cepalina<br />

con respecto a <strong>la</strong> que sería <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, aprobada por<br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> 2015.<br />

En <strong>el</strong> capítulo II d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro se reproduce <strong>el</strong> ítem B d<strong>el</strong> capítulo VII d<strong>el</strong> referido<br />

docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones (<strong>CEPAL</strong>, 2014a), sobre “Política y políticas: <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> pactar”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> cada pacto.<br />

3. Cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

La visión global <strong>de</strong> los pactos necesarios para alcanzar un <strong>de</strong>sarrollo integral permite<br />

verificar, <strong>en</strong> un todo sistémico, <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>safío que se ha <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar. Al mismo<br />

tiempo, lleva a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que los avances que han <strong>de</strong> perseguirse <strong>en</strong> los terr<strong>en</strong>os<br />

político, institucional y cultural no son nada triviales. Eso condujo a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a un nuevo<br />

<strong>en</strong>foque, <strong>de</strong>stinado a estudiar <strong>la</strong>s estructuras políticas y <strong>la</strong>s inclinaciones i<strong>de</strong>ológicas<br />

arraigadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En línea con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque histórico-estructural, se propone abordar <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s injusticias sociales, <strong>su</strong>s causas y repercusiones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, empleando <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> “cultura d<strong>el</strong> privilegio”<br />

como concepto ori<strong>en</strong>tador básico.<br />

Se trata <strong>de</strong> una formu<strong>la</strong>ción reci<strong>en</strong>te. En 2014, Prado <strong>la</strong> empleó <strong>en</strong> <strong>el</strong> título <strong>de</strong><br />

una nota <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong>ogia <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> políticas anticíclicas <strong>de</strong> corte keynesiano <strong>en</strong> 2009,<br />

contraponiéndose al neoliberalismo y asegurando políticas <strong>de</strong> inclusión social (Prado, 2014).<br />

Bárc<strong>en</strong>a realizaría <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te afirmación <strong>en</strong> una interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> género:<br />

“Fr<strong>en</strong>te al ambicioso objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género es necesario consolidar<br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas, pactos y alianzas que permitan construir los<br />

43


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

cimi<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong> cambio civilizatorio que implica un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible e<br />

inclusivo con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que no solo nadie se que<strong>de</strong> atrás,<br />

sino que <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> toda <strong>su</strong> diversidad, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> a <strong>la</strong> par y li<strong>de</strong>rando <strong>la</strong><br />

transición <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una cultura d<strong>el</strong> privilegio y <strong>la</strong> discriminación hacia una cultura<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.” (<strong>CEPAL</strong> 2016c, pág. 10).<br />

En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo <strong>séptimo</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>b), <strong>el</strong><br />

concepto logra un alcance amplio y g<strong>en</strong>eralizado:<br />

"La cultura d<strong>el</strong> privilegio opera como un <strong>su</strong>strato profundo <strong>en</strong> que se cimi<strong>en</strong>ta y<br />

reproduce <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Su génesis es indiscernible<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista y <strong>la</strong> colonización, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se sometió a pob<strong>la</strong>ciones<br />

indíg<strong>en</strong>as a trabajos forzados y a personas afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud,<br />

se expropiaron los bi<strong>en</strong>es y riquezas <strong>de</strong> los pueblos originarios, se prohibieron<br />

<strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias y valores, se les aplicó un maltrato sistemático y se les negó todo<br />

estatuto <strong>de</strong> ciudadanía. Esta cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> negación d<strong>el</strong> otro fue concomitante con<br />

privilegios económicos, políticos y sociales vincu<strong>la</strong>dos a difer<strong>en</strong>cias adscriptivas<br />

y semiadscriptivas: raza, etnia, género, orig<strong>en</strong>, cultura, l<strong>en</strong>gua y r<strong>el</strong>igión (Cal<strong>de</strong>rón,<br />

Hop<strong>en</strong>hayn y Ottone, 1994 y 1996). Constituye, a <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> base histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura d<strong>el</strong> privilegio que, con distintas expresiones y rangos, se perpetúa hasta<br />

hoy." (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2018</strong>b, págs. 29-30).<br />

Se argum<strong>en</strong>ta que, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es pasadas<br />

se transmit<strong>en</strong> y se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y que <strong>el</strong> drama <strong>de</strong> <strong>su</strong> arraigami<strong>en</strong>to y <strong>su</strong><br />

persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>su</strong>s tres características básicas. En primer lugar, <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> “naturalización” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ciudadanos, que homologa <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad, po<strong>de</strong>r, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida, acceso a activos,<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia y condición <strong>de</strong> ciudadanía. En segundo lugar, los actores que contro<strong>la</strong>n<br />

<strong>la</strong> jerarquía <strong>en</strong>tre ciudadanos no <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ser imparciales, sino b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los privilegios.<br />

Por último, para operar y perpetuarse, <strong>la</strong> jerarquía <strong>en</strong>tre ciudadanos se difun<strong>de</strong> a través<br />

<strong>de</strong> actores, instituciones, reg<strong>la</strong>s y prácticas sociales. En <strong>el</strong> capítulo III d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro se<br />

reproduc<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> los capítulos 1 y 6 d<strong>el</strong> referido docum<strong>en</strong>to.<br />

El concepto <strong>de</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio permite a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> profundizar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

economía política <strong>de</strong> <strong>su</strong>s análisis. Su introducción también permite prever que <strong>el</strong> binomio<br />

heterog<strong>en</strong>eidad estructural-cultura d<strong>el</strong> privilegio t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a adquirir un peso analítico cada<br />

vez mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

socioeconómico. La integración <strong>de</strong> los dos conceptos ya se <strong>su</strong>giere c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

docum<strong>en</strong>to reci<strong>en</strong>te:<br />

“(...) hay que reconocer que <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe existe una fuerte r<strong>el</strong>ación<br />

<strong>en</strong>tre heterog<strong>en</strong>eidad estructural y cultura d<strong>el</strong> privilegio. Hay imbricación <strong>en</strong>tre<br />

44


Introducción<br />

una estructura productiva que opera como fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y una cultura<br />

<strong>de</strong> negación d<strong>el</strong> otro como <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos y capacida<strong>de</strong>s. Las brechas<br />

<strong>de</strong> productividad, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción asimétrica con mercados internacionales, <strong>la</strong><br />

apropiación conc<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales<br />

y <strong>la</strong> baja disposición a reformas estructurales son facilitadas por una her<strong>en</strong>cia<br />

cultural marcada por r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> privilegio” (<strong>CEPAL</strong>, 2017g, pág. 31).<br />

4. La dim<strong>en</strong>sión social<br />

A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> se reflejó <strong>en</strong> una amplia producción<br />

analítica, empírica y propositiva sobre <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>la</strong>tinoamericana<br />

y caribeña.<br />

La cuestión social figura <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1960. En <strong>la</strong> fase estructuralista, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso se estudiaron<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista d<strong>el</strong> <strong>su</strong>bempleo, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad. Se analizaron <strong>en</strong> forma integrada <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras productivas y sociales, argum<strong>en</strong>tándose que los procesos históricos <strong>de</strong>terminaron<br />

<strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> una oferta ilimitada <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra perceptora <strong>de</strong> bajos sa<strong>la</strong>rios con<br />

<strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te absorción <strong>de</strong> trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>de</strong>bido a tasas <strong>de</strong> inversión<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te bajas y a tecnologías int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> capital típicas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> altos ingresos.<br />

Se llegó a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que predominaban “patrones” o “estilos” <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ori<strong>en</strong>tados<br />

al con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s élites y perpetuadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> pobreza y <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo<br />

(Furtado, 1961; Sunk<strong>el</strong>, 1970; Pinto, 1965, 1970 y 1976; Graciar<strong>en</strong>a, 1976; Wolfe, 1976).<br />

En este importante capítulo <strong>de</strong> creación analítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se priorizaron <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ingresos y propiedad y se analizaron <strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo<br />

y <strong>la</strong> injusticia social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese po<strong>de</strong>roso ángulo analítico. Al mismo tiempo, sin embargo,<br />

se pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>gerir —como hac<strong>en</strong> Lavinas y Simões (2015)— que los textos clásicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> no incluyeron una serie <strong>de</strong> otros aspectos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. Parece ser <strong>el</strong> caso, por ejemplo, <strong>de</strong> los efectos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura tributaria,<br />

<strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> términos amplios <strong>de</strong> protección social (educación, salud,<br />

previsión, <strong>en</strong>tre otras) y <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Por cierto, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>la</strong> cuestión social <strong>en</strong> <strong>su</strong>s primeras<br />

décadas todavía merece un estudio <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do, que vaya más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los textos<br />

clásicos. Una hipótesis razonable es que <strong>su</strong> evolución hasta <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 estuvo<br />

r<strong>el</strong>acionada con tres áreas: i) <strong>la</strong> profundización d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong><br />

ingreso y <strong>la</strong> pobreza, facilitada por <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> los sistemas<br />

nacionales <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y por <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> estadísticas<br />

c<strong>en</strong>sales confiables; ii) los trabajos sobre pob<strong>la</strong>ción, realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1950 por<br />

45


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y Caribeño <strong>de</strong> Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> y publicados, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie Notas <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, que se publica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1973,<br />

y iii) los estudios y <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> políticas sobre género, realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación,<br />

<strong>en</strong> 1977, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, cuando<br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se convirtió <strong>en</strong> Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia.<br />

En <strong>la</strong>s décadas más reci<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> ampliación d<strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> investigación y propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se inspiró inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta<br />

<strong>de</strong> “transformación productiva con equidad” (<strong>CEPAL</strong>, 1990, 1992a y 1992b) y adquirió<br />

int<strong>en</strong>sidad bajo <strong>el</strong> impulso d<strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, docum<strong>en</strong>to publicado<br />

anualm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 1991, año <strong>en</strong> que también se creó <strong>la</strong> serie Políticas Sociales. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> estos, son muchos los docum<strong>en</strong>tos que merec<strong>en</strong> <strong>de</strong>stacarse por <strong>su</strong> importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

trayectoria reci<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad y <strong>la</strong>s políticas sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Entre<br />

<strong>el</strong>los cabe m<strong>en</strong>cionar, <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto y sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, El pacto fiscal: fortalezas, <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong>safíos (<strong>CEPAL</strong>, 1998a), La brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad: América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong> Cumbre<br />

Social (<strong>CEPAL</strong>, 1997), La brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad: una segunda evaluación (<strong>CEPAL</strong>, 2000c),<br />

Equidad, <strong>de</strong>sarrollo y ciudadanía (<strong>CEPAL</strong>, 2000a) y La protección social <strong>de</strong> cara al futuro:<br />

acceso, financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (<strong>CEPAL</strong>, 2006).<br />

Se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> América Latina es <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor impacto<br />

<strong>en</strong>tre los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>el</strong> ámbito social <strong>en</strong> los 20 años anteriores al <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

<strong>2008</strong>-<strong>2018</strong>, objeto <strong>de</strong> este libro conmemorativo, y que esa r<strong>el</strong>evancia se mantuvo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Este se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> más cuidadoso y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, al reunir y r<strong>en</strong>ovar, cada año, los aportes realizados por<br />

<strong>la</strong>s cuatro Divisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> que se ocupan principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática social<br />

(División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, División <strong>de</strong> Estadísticas, División <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género y<br />

C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y Caribeño <strong>de</strong> Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong>). La continua actualización empírica y <strong>la</strong> progresiva sofisticación analítica, facilitadas<br />

por <strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong> anualidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación, atraerían <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> observadores y estudiosos d<strong>el</strong> campo social <strong>la</strong>tinoamericano y caribeño. La primera<br />

edición d<strong>el</strong> Panorama Social <strong>en</strong> 1991 da inicio al análisis socioeconómico cuantitativo,<br />

integrado y periódico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. Su fundación fue li<strong>de</strong>rada por Pedro Sainz y Adolfo<br />

Gurrieri (Directores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Divisiones <strong>de</strong> Estadísticas y <strong>Desarrollo</strong> Social, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> 1990), Juan Carlos Feres y Arturo León, así como por los dos autores <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta que<br />

explicitaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>su</strong> creación, Pascual Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d y Rub<strong>en</strong> Katzman (1990). La<br />

<strong>su</strong>pervisión y coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas ediciones d<strong>el</strong> Panorama Social publicadas <strong>en</strong>tre<br />

2009 y 2017 han sido responsabilidad <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> cuatro Divisiones li<strong>de</strong>radas por<br />

Martín Hop<strong>en</strong>hayn y Laís Abramo (División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social), Luis Beccaria y Pascual<br />

Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d (División <strong>de</strong> Estadísticas), Sonia Montaño y María Nieves Rico (División <strong>de</strong><br />

A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género), y Dirk Jaspers-Faijer y Paulo Saad (CELADE-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>).<br />

46


Introducción<br />

El tratami<strong>en</strong>to refinado y exhaustivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión social <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io no solo<br />

se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, sino también <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

grupos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos: i) docum<strong>en</strong>tos preparados para <strong>la</strong> Primera y <strong>la</strong> Segunda Reunión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>de</strong> 2015<br />

y 2017, y para <strong>la</strong> Primera Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa Directiva, <strong>de</strong> 2016 (<strong>CEPAL</strong>, 2015a, 2016b y<br />

2017g); ii) docum<strong>en</strong>tos preparados para <strong>la</strong>s XI, XII y XIII Confer<strong>en</strong>cias Regionales sobre <strong>la</strong><br />

Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, c<strong>el</strong>ebradas <strong>en</strong> 2010, 2013 y 2016 (<strong>CEPAL</strong>, 2010e, 2013f<br />

y 2016c); iii) docum<strong>en</strong>tos preparados para <strong>la</strong>s Tercera y Cuarta Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Regional Intergubernam<strong>en</strong>tal sobre Envejecimi<strong>en</strong>to y Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>, 2012f y 2017d) y los que re<strong>su</strong>ltaron <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> (<strong>CEPAL</strong>,<br />

2012c y 2017c), y iv) los trabajos divulgados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género, Políticas<br />

Sociales y Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong>.<br />

La lectura <strong>de</strong> esos trabajos permite <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> cuatro<br />

noveda<strong>de</strong>s analíticas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo por parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> —a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s expresiones políticas—,<br />

basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, economía política y cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas: i) <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza; ii) <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social; iii) <strong>la</strong> arquitectura analítica<br />

y propositiva sobre <strong>la</strong> cuestión d<strong>el</strong> género, apoyada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres autonomías: económica,<br />

física y <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones (<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> libertad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones a niv<strong>el</strong> individual); y iv) <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

pob<strong>la</strong>cionales y <strong>su</strong>s implicancias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> políticas sociales.<br />

Tanto <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, como <strong>la</strong> inspiración para <strong>la</strong><br />

construcción analítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social, <strong>su</strong>rgieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> trabajos<br />

pres<strong>en</strong>tados cada año <strong>en</strong> <strong>el</strong> informe Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, que confirmó <strong>su</strong><br />

protagonismo como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> para contribuir al conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong><br />

dim<strong>en</strong>sión social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>la</strong>tinoamericana y caribeña. A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> tradicional análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> una o más ediciones a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década se cubrieron temas como gasto social, empleo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il y familiar, políticas <strong>de</strong> cuidado,<br />

educación y salud, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas, juv<strong>en</strong>tud, pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e<br />

institucionalidad para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social 16 .<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ediciones<br />

d<strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> 2013 y 2014, (<strong>CEPAL</strong>, 2013b, 2014c). Consiste <strong>en</strong> un método<br />

integrado y <strong>su</strong>s índices correspondi<strong>en</strong>tes, que consi<strong>de</strong>ran, junto con <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos<br />

monetarios, car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas y <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

dim<strong>en</strong>siones sobre inserción <strong>la</strong>boral y protección social.<br />

16<br />

En <strong>el</strong> Imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: por un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (Bárc<strong>en</strong>a y<br />

Prado, 2016) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te síntesis d<strong>el</strong> esfuerzo analítico y propositivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong>focado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito social y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

47


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El <strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>su</strong>stituir <strong>la</strong> forma clásica con que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

calcu<strong>la</strong> <strong>la</strong> pobreza, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso monetario —y <strong>en</strong> <strong>su</strong> expresión <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

líneas <strong>de</strong> pobreza medida como un múltiplo d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos necesarios<br />

para evitar <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición—, sino como importante complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Eso porque<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te percepción <strong>de</strong> ingresos monetarios, capta car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más compon<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, como <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da (hacinami<strong>en</strong>to y<br />

materialidad), acceso a <strong>en</strong>ergía y a servicios básicos <strong>de</strong> agua y saneami<strong>en</strong>to, y a educación. En<br />

<strong>el</strong> cuarto capítulo d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro se incluye una sección sobre <strong>la</strong>s múltiples dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> América Latina, constante d<strong>el</strong> Panorama Social 2014 17 .<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los avances registrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>el</strong> tema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> también fue objeto <strong>de</strong> un amplio análisis, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

innovador <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> evolución histórica d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> cepalino, con <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social 18 .<br />

El primer avance <strong>de</strong> peso <strong>en</strong> esa dirección <strong>su</strong>rgió <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong><br />

sesiones <strong>de</strong> 2014 (<strong>CEPAL</strong>, 2014a), <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> se r<strong>el</strong>aciona con tres dim<strong>en</strong>siones<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> ciudadanía, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios, <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s e <strong>igualdad</strong> expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s autonomías y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco.<br />

Vale recordar que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios se r<strong>el</strong>aciona con <strong>el</strong> ingreso monetario, personal<br />

y funcional (d<strong>el</strong> trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad, antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> impuestos, transfer<strong>en</strong>cias<br />

monetarias, <strong>en</strong>tre otros); <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s se refiere a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> acceso<br />

universal y <strong>de</strong> calidad a <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud y otros servicios básicos, como <strong>el</strong> agua, <strong>la</strong><br />

vivi<strong>en</strong>da y <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectricidad, <strong>la</strong> protección social y <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> niños, personas mayores<br />

y personas con discapacidad; <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong>s autonomías y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

recíproco se refiere a <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s individuales y al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones colectivas, así como a <strong>la</strong>s cuestiones asociadas al po<strong>de</strong>r y a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

dominio o, como se diría más tar<strong>de</strong>, a <strong>la</strong> “cultura d<strong>el</strong> privilegio”.<br />

Esa visión tridim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> fue inspiradora d<strong>el</strong> segundo<br />

avance analítico <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuestiones sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, o sea, al<br />

referido concepto <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social (<strong>CEPAL</strong>, 2015a, 2016b, 2017g). La<br />

17<br />

La conceptualización y operacionalizacion <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> d<strong>el</strong> “abordaje multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza” <strong>en</strong><br />

2013-2014 fueron realizadas, <strong>en</strong> línea con un conjunto <strong>de</strong> trabajos previam<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

sobre <strong>el</strong> tema, por <strong>la</strong> Division <strong>de</strong> Estadisticas, li<strong>de</strong>rada por Pascual Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d y con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> Xavier Mancero y Pablo Vil<strong>la</strong>toro. En términos <strong>de</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, se origina <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta sobre medición <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas (<strong>CEPAL</strong>/DGEC, 1988),<br />

con <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> pobreza monetaria y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones socio<strong>la</strong>borales y <strong>de</strong> protección<br />

social.Véase una reseña histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas <strong>en</strong><br />

América Latina <strong>en</strong> Feres y Mancero (2001).<br />

18<br />

El concepto <strong>de</strong> “matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social” fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> Laís Abramo, Directora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social. Fue empleado por primera vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> posición pres<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Lima (<strong>CEPAL</strong>, 2015a).<br />

48


Introducción<br />

formu<strong>la</strong>ción sobre <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social parte d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> que esta está<br />

fuertem<strong>en</strong>te condicionada por <strong>la</strong> matriz productiva <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(heterogénea y poco diversificada) y por una “cultura d<strong>el</strong> privilegio”. Asimismo, reconoce<br />

que <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral es <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón que vincu<strong>la</strong> esa heterog<strong>en</strong>eidad (y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

que le es inher<strong>en</strong>te <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> productividad, acceso y calidad <strong>de</strong> los empleos) con<br />

una ac<strong>en</strong>tuada <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> los hogares.<br />

Se trata <strong>de</strong> una arquitectura analítica ing<strong>en</strong>iosa que atraviesa los tres ámbitos <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (medios, capacida<strong>de</strong>s y autonomías), con cinco ejes estructurantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social 19 . Esos cinco ejes correspon<strong>de</strong>n, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos,<br />

a un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to, una síntesis, <strong>de</strong> distintas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social que<br />

han sido tratadas <strong>en</strong> forma cada vez más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción cepalina reci<strong>en</strong>te:<br />

i) <strong>el</strong> estatus socioeconómico; ii) <strong>el</strong> género; iii) <strong>el</strong> territorio; iv) <strong>la</strong> edad (ciclo <strong>de</strong> vida), y v) <strong>la</strong><br />

condición étnico-racial, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> lo referido a los pueblos indíg<strong>en</strong>as y a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

El carácter estructurante <strong>de</strong> estos ejes se refiere a <strong>su</strong> peso e influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> propiedad y <strong>de</strong> prestigio y al hecho <strong>de</strong> que se<br />

<strong>en</strong>trecruzan y pot<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre sí y se <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida, g<strong>en</strong>erando<br />

profundas brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> todos los ámbitos d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo social. En <strong>el</strong> capítulo V <strong>de</strong> este libro se reproduc<strong>en</strong> páginas s<strong>el</strong>eccionadas d<strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong> América Latina (<strong>CEPAL</strong>, 2016b), pres<strong>en</strong>tado<br />

por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa Directiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre<br />

<strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, realizada <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>en</strong> 2016.<br />

Cabe hacer dos com<strong>en</strong>tarios. El primero es que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> innovación correspon<strong>de</strong><br />

a un <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> análisis clásico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre heterog<strong>en</strong>eidad estructural.<br />

Tal como <strong>en</strong> los textos clásicos <strong>de</strong> Anibal Pinto (1965,1970), correctam<strong>en</strong>te se asocia <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad social a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación productiva y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> línea con <strong>el</strong> r<strong>el</strong>ieve que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> pasó a dar a <strong>la</strong><br />

protección social <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, incluye <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s.<br />

No m<strong>en</strong>os importante, cuando se incluye <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autonomías y reconocimi<strong>en</strong>to<br />

recíproco <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> género —que se examina <strong>en</strong> <strong>la</strong>s próximas páginas—, es que se<br />

permite un nuevo análisis <strong>de</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

El segundo com<strong>en</strong>tario se refiere a <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />

multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>el</strong> <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (y <strong>la</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>te matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social). Pese a que pobreza y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> son<br />

19<br />

Se trata <strong>de</strong> una formu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> construcción, como pue<strong>de</strong> advertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesivas publicaciones que <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tan. Los autores <strong>de</strong> este texto se permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar una versión ligeram<strong>en</strong>te modificada<br />

d<strong>el</strong> concepto. Enti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que es una forma <strong>de</strong> más fácil compr<strong>en</strong>sión y <strong>de</strong> mayor simplicidad analítica, que<br />

no altera <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción.<br />

49


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

conceptos distintos, y a que <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> han seguido difer<strong>en</strong>tes trayectorias <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, son muchas y<br />

obvias <strong>la</strong>s conexiones <strong>en</strong>tre ambas formas <strong>de</strong> examinar <strong>la</strong> realidad social <strong>la</strong>tinoamericana y<br />

caribeña, así como muy obvias <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> ambos conceptos con <strong>la</strong> noción unificadora<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ciudadanos adoptada por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. Se trata <strong>de</strong> una promisoria av<strong>en</strong>ida para<br />

un futuro perfeccionami<strong>en</strong>to analítico por parte <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>.<br />

Las nociones <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

social contribuy<strong>en</strong> a perfeccionar <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> análisis para organizar <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre<br />

ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> investigación que ya incluían importantes avances, como <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong><br />

género y <strong>el</strong> estrato socioeconómico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> todos los ámbitos<br />

sociales (ingresos, trabajo, servicios, protección social, <strong>de</strong>rechos sociales, <strong>en</strong>tre otros).<br />

También permit<strong>en</strong> explorar y vincu<strong>la</strong>r esos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos con nuevos temas, como por ejemplo<br />

<strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición étnica y racial <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y<br />

<strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad o migración <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>el</strong> goce<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Entre <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s analíticas d<strong>el</strong> esquema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong> esas interacciones, con miras a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s formas y los<br />

mecanismos <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar a los grupos<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción que <strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> forma separada o simultánea y que, <strong>en</strong> muchos<br />

casos, constituy<strong>en</strong> los “núcleos duros” <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza,<br />

a <strong>la</strong> reducción <strong>su</strong>stantiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y a <strong>la</strong> garantía efectiva <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos.<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social han permitido <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da propositiva <strong>de</strong> protección social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>de</strong> tres áreas <strong>de</strong> trabajo que inicialm<strong>en</strong>te transitaban por canales paral<strong>el</strong>os. La<br />

primera correspon<strong>de</strong> al gasto social <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, rubro <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> actualización y mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con los países permitió <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una base <strong>de</strong><br />

datos sobre <strong>el</strong> tema. El gasto social también se ha p<strong>la</strong>nteado como un importante medio<br />

para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> especial<br />

para avanzar hacia <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> protección social 20 . La<br />

segunda es <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vulnerabilida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> varios<br />

segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se ha ocupado históricam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los<br />

los niños, los jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s personas mayores (<strong>CEPAL</strong>, 2016e, 2017b y 2017d). La tercera<br />

área <strong>de</strong> trabajo se refiere al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong><br />

20<br />

Ello ha p<strong>la</strong>nteado nuevos temas como, por ejemplo, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones (TIC) <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> educación y salud, <strong>en</strong>fatizando <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong><br />

acceso como nuevo factor <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (Carnicero y Fernán<strong>de</strong>z, 2012; Sunk<strong>el</strong> y Trucco, 2012).<br />

50


Introducción<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un nuevo marco analítico 21 y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una base <strong>de</strong> datos, este trabajo<br />

ha permitido articu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad que ya se estaba realizando a niv<strong>el</strong><br />

sectorial (<strong>en</strong> especial con respecto a grupos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como los niños y<br />

los adolesc<strong>en</strong>tes, los jóv<strong>en</strong>es, los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s personas con discapacidad y <strong>la</strong>s<br />

personas migrantes) (<strong>CEPAL</strong>, 2016b y 2016e; Martínez, 2017) 22 .<br />

Entre <strong>la</strong>s múltiples dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que recibieron especial at<strong>en</strong>ción<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s observadas <strong>en</strong>tre territorios y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. La primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contrarse, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo IV <strong>de</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar,<br />

caminos por abrir (<strong>CEPAL</strong>, 2010a). Con <strong>el</strong> <strong>su</strong>gestivo título “El lugar importa: disparida<strong>de</strong>s y<br />

converg<strong>en</strong>cias territoriales”, <strong>en</strong> dicho texto se argum<strong>en</strong>ta que “<strong>la</strong> fuerte heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>su</strong>bnacionales <strong>de</strong> América Latina se expresa <strong>en</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración espacial y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s persist<strong>en</strong>tes disparida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza” (<strong>CEPAL</strong>, 2010a, pág. 132). La diverg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

los ingresos <strong>de</strong> los territorios se pres<strong>en</strong>ta mediante una serie <strong>de</strong> indicadores, incluso con<br />

respecto a <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> pobreza, por medio <strong>de</strong> un “mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

privaciones <strong>en</strong> América Latina”.<br />

En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to citado también se examina <strong>la</strong> segregación urbana como factor<br />

reproductor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y, mediante una serie <strong>de</strong> indicadores socioeconómicos<br />

s<strong>el</strong>eccionados, se abordan <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> disparida<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> varias<br />

gran<strong>de</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En ese ámbito, durante <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> dio seguimi<strong>en</strong>to a los estudios sobre los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nados y<br />

socialm<strong>en</strong>te injustos con que tuvieron lugar <strong>la</strong> urbanización y los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Se trata <strong>de</strong> un trabajo sistemático realizado por <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong><br />

As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos,<br />

al que se volverá más ad<strong>el</strong>ante al examinar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

La tercera novedad analítica específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social se refiere a los a<strong>su</strong>ntos<br />

<strong>de</strong> género. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social repres<strong>en</strong>tan avances importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />

cepalinas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito social <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, pues contribuy<strong>en</strong> a que se obt<strong>en</strong>ga una visión<br />

abarcadora <strong>de</strong> lo social, se prestan <strong>en</strong> forma secundaria al análisis <strong>de</strong> género. En ese<br />

ámbito, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> llegó a otra ing<strong>en</strong>iosa construcción analítica, con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> autonomías<br />

21<br />

Se hace hincapié <strong>en</strong> cuatro dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> análisis: i) jurídico-normativa, caracterizada por <strong>el</strong> marco legal<br />

<strong>de</strong> lo social a niv<strong>el</strong> internacional, regional y nacional, para i<strong>de</strong>ntificar los compromisos a<strong>su</strong>midos por los<br />

Estados; ii) organizacional, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura, los mandatos y <strong>la</strong> división d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> Estado;<br />

iii) técnico-operativa, r<strong>el</strong>ativa al conjunto <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión e información <strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong> los<br />

países; y iv) <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> y <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos públicos que se inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

materia social.<br />

22<br />

Los compi<strong>la</strong>dores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Carlos Maldonado, Oficial <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, por <strong>la</strong>s notas que g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te ha preparado sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> dicha División <strong>en</strong> los<br />

últimos diez años, que aquí se editaron y utilizaron librem<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los últimos tres párrafos<br />

y, más ad<strong>el</strong>ante, <strong>en</strong> los últimos cinco párrafos d<strong>el</strong> apartado 5.<br />

51


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Esta correspon<strong>de</strong> a un grado <strong>de</strong> refinami<strong>en</strong>to conceptual único, <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> fuerza analítica y propositiva, y consagra <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad propia que <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> género<br />

siempre tuvo <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> 23 .<br />

Antes <strong>de</strong> dar mayor precisión al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autonomías, no está <strong>de</strong> más recordar <strong>la</strong><br />

trayectoria <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 40 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> género y <strong>su</strong><br />

pap<strong>el</strong> articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> género <strong>en</strong> distintos <strong>de</strong>bates multi<strong>la</strong>terales. En 1977 se<br />

llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Habana <strong>la</strong> Primera Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económico y Social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe 24 . El objetivo <strong>de</strong> esta<br />

Primera Confer<strong>en</strong>cia era transformar <strong>en</strong> compromisos gubernam<strong>en</strong>tales <strong>la</strong>s reivindicaciones<br />

sociales ori<strong>en</strong>tadas a promover los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. En esa<br />

ocasión se lograron dos acuerdos: por una parte, se acordó <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción<br />

Regional para <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económico y Social <strong>de</strong> América<br />

Latina y, por otra, los Gobiernos regionales dieron a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>el</strong> mandato <strong>de</strong> convocar,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, con carácter perman<strong>en</strong>te y regu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> <strong>período</strong>s no <strong>su</strong>periores<br />

a tres años, una Confer<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> América Latina.<br />

Para dar cumplimi<strong>en</strong>to a este mandato, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> creó <strong>la</strong> Unidad Mujer y <strong>Desarrollo</strong>, que<br />

hacia fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 se transformó <strong>en</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género. En <strong>el</strong><br />

marco <strong>de</strong> esta fórmu<strong>la</strong> institucional, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha organizado 13 Confer<strong>en</strong>cias Regionales sobre<br />

<strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> Sexta Confer<strong>en</strong>cia, realizada <strong>en</strong> Mar d<strong>el</strong><br />

P<strong>la</strong>ta (Arg<strong>en</strong>tina) <strong>en</strong> 1994 —ev<strong>en</strong>to previo a <strong>la</strong> Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre <strong>la</strong> Mujer<br />

(Beijing, 1995)—, porque <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> se aprobó <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción Regional para <strong>la</strong>s Mujeres<br />

23<br />

Los compi<strong>la</strong>dores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a María Nieves Rico, Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista<br />

que les concediera <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2017, gracias a <strong>la</strong> cual pudieron <strong>en</strong>riquecer significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

análisis sobre <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> género que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> esta introducción.<br />

24<br />

Para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> contexto histórico, cabe seña<strong>la</strong>r que esta Primera Confer<strong>en</strong>cia estuvo precedida por un<br />

hito: <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas proc<strong>la</strong>mó 1975 como <strong>el</strong> Año Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer. Al<br />

respecto, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> publicó ese mismo año, bajo <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo editorial d<strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, <strong>el</strong> libro<br />

Mujeres <strong>en</strong> América Latina: aportes para una discusión (<strong>CEPAL</strong>, 1975). En ese libro, prologado por Marshall<br />

Wolfe, se reconoce que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer era una preocupación pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />

años <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, no fue hasta <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 que <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer logró imponerse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das multi<strong>la</strong>terales. En <strong>el</strong> prólogo <strong>de</strong> ese libro, Wolfe afirma que: “es<br />

importante seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> creci<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>ieve adquirido por <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer se traduce directam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionar <strong>el</strong> problema fem<strong>en</strong>ino con todos los <strong>de</strong>más temas amplios que preocupan<br />

actualm<strong>en</strong>te a los organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas: pob<strong>la</strong>ción, empleo, oferta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, medio<br />

ambi<strong>en</strong>te humano y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> tema g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> ‘<strong>de</strong>sarrollo’” (<strong>CEPAL</strong>, 1975, pág. 7). En <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> libro<br />

se pres<strong>en</strong>ta un conjunto <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos exploratorios, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r una mayor discusión futura<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> género y <strong>de</strong>sarrollo. Se incluy<strong>en</strong> así los textos “La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> América Latina”, <strong>el</strong>aborado por <strong>el</strong> propio Wolfe; “Notas sobre <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> sexual <strong>en</strong><br />

socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses”, <strong>de</strong> Jorge Graciar<strong>en</strong>a; “La condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> América Latina: <strong>su</strong> participación<br />

social; antece<strong>de</strong>ntes y situación actual”, <strong>de</strong> M. Teresita <strong>de</strong> Barbieri; “El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición fem<strong>en</strong>ina<br />

<strong>en</strong> América Latina: <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> trabajo. El caso <strong>de</strong> México”, <strong>de</strong> Liliana <strong>de</strong><br />

Riz; y <strong>el</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ry Kirsch “La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> los mercados <strong>la</strong>borales <strong>la</strong>tinoamericanos”.<br />

A estos trabajos se agrega <strong>el</strong> Informe d<strong>el</strong> Seminario Regional para América Latina sobre <strong>la</strong> Integración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, con especial refer<strong>en</strong>cia a los factores <strong>de</strong>mográficos, seminario que se realizó <strong>en</strong><br />

Caracas d<strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> abril al 2 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1975.<br />

52


Introducción<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 1995-2001. En este programa se actualizó <strong>el</strong> acordado <strong>en</strong> La<br />

Habana, al ampliar los diagnósticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

se p<strong>la</strong>ntearon lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> políticas para <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> género y se<br />

incluyeron nuevos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da. Las <strong>su</strong>bsigui<strong>en</strong>tes Confer<strong>en</strong>cias Regionales sobre<br />

<strong>la</strong> Mujer ampliaron los <strong>de</strong>bates y lograron los Cons<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> Santiago (1997), Lima (2000),<br />

México D.F. (2004), Quito (2007), Brasilia (2010) y Santo Domingo (2013). Las Confer<strong>en</strong>cias han<br />

procurado fom<strong>en</strong>tar avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> institucionalidad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado, facilitar<br />

<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> género y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> transversalización d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones sobre <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas. Así,<br />

finalm<strong>en</strong>te se llega a <strong>la</strong> XIII Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

realizada <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> 2016, instancia <strong>en</strong> que los Gobiernos regionales aprobaron <strong>la</strong><br />

Estrategia <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o para <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Regional <strong>de</strong> Género <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Marco d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible hacia 2030 (véase <strong>CEPAL</strong>, 2017i). Para una panorámica más<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> los temas discutidos y los acuerdos alcanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Regionales<br />

sobre <strong>la</strong> Mujer, se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> lectura d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to 40 años <strong>de</strong> Ag<strong>en</strong>da Regional <strong>de</strong><br />

Género, pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> XIII Confer<strong>en</strong>cia, realizada <strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual<br />

se pres<strong>en</strong>ta una compi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acuerdo que han <strong>su</strong>rgido <strong>de</strong> cada una<br />

<strong>de</strong> estas confer<strong>en</strong>cias (véase <strong>CEPAL</strong> 2017i).<br />

En este contexto institucional y <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate regional, <strong>la</strong> División <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (primero bajo <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> Sonia Montaño y actualm<strong>en</strong>te dirigida por María<br />

Nieves Rico) ha <strong>el</strong>aborado un significativo número <strong>de</strong> publicaciones <strong>en</strong> los últimos diez<br />

años, con <strong>la</strong>s cuales se ha increm<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> acervo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong><br />

género y <strong>de</strong> políticas y mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Se han abordado diversos<br />

temas, <strong>en</strong>tre los cuales cabe m<strong>en</strong>cionar los <strong>de</strong>rechos sexuales y reproductivos, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> género, <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> cuidado y <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> tiempo, <strong>la</strong> participación política <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género. La ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

investigación también incluye <strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe, cuya creación fue solicitada a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> por <strong>su</strong>s Estados miembros <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Décima Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, realizada <strong>en</strong><br />

Quito <strong>en</strong> 2007. Los objetivos <strong>de</strong> este Observatorio son: i) analizar y visibilizar <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> metas y objetivos internacionales <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, ii) <strong>el</strong>aborar informes<br />

periódicos <strong>de</strong> diagnóstico referidos a <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong>tre mujeres y hombres, y<br />

iii) realizar un informe bianual que profundice aqu<strong>el</strong>los diagnósticos <strong>en</strong> áreas como: trabajo<br />

remunerado y no remunerado, uso d<strong>el</strong> tiempo y pobreza; acceso a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y<br />

repres<strong>en</strong>tación política; viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género; y salud y <strong>de</strong>rechos reproductivos.<br />

De este modo, durante <strong>la</strong> última década <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> int<strong>en</strong>sificó <strong>su</strong> ag<strong>en</strong>da investigativa<br />

y política <strong>en</strong> a<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> género. Lo hizo dando orig<strong>en</strong> a una innovación analítica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayor r<strong>el</strong>evancia: <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Conforme se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma virtual<br />

d<strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género:<br />

53


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

“La autonomía significa para <strong>la</strong>s mujeres contar con <strong>la</strong> capacidad y con condiciones<br />

concretas para tomar librem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que afectan <strong>su</strong>s vidas. Para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong><br />

una mayor autonomía se requier<strong>en</strong> muchas y diversas cuestiones, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s liberar a<br />

<strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad exclusiva por <strong>la</strong>s tareas reproductivas y <strong>de</strong> cuidado, lo<br />

que incluye <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos reproductivos; poner fin a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género<br />

y adoptar todas <strong>la</strong>s medidas necesarias para que <strong>la</strong>s mujeres particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> condiciones” 25 .<br />

En <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque analítico se distingu<strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> autonomía y se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

interr<strong>el</strong>aciones que <strong>de</strong>berían darse <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s para alcanzar <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y asegurar<br />

<strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico sost<strong>en</strong>ible: <strong>la</strong> autonomía<br />

económica, <strong>la</strong> autonomía física y <strong>la</strong> autonomía <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones (o sociopolítica).<br />

La autonomía económica consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>su</strong>s<br />

propios ingresos y recursos económicos mediante <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo remunerado<br />

y <strong>en</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> condiciones respecto <strong>de</strong> los hombres. Las dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía<br />

económica también incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> tiempo y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer a <strong>la</strong> actividad<br />

económica. Por autonomía <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

<strong>de</strong> ejercer <strong>su</strong> <strong>de</strong>recho a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas instancias <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res d<strong>el</strong> Estado y a<br />

promover <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> discusión pública y <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones políticas<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. La autonomía física correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer a ser respetada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos sexuales y reproductivos y <strong>su</strong>pone asegurar <strong>la</strong> no viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>su</strong>s dim<strong>en</strong>siones física, psicológica o económica.<br />

De este modo, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres autonomías constituye una innovación<br />

analítica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> género, por cuanto ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />

<strong>de</strong> agrupar los temas que recurr<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ha abordado <strong>en</strong> tres categorías bi<strong>en</strong> d<strong>el</strong>imitadas,<br />

que a<strong>de</strong>más ori<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer, <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido político, para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos y prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a una sociedad igualitaria.<br />

El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer se ha pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> muchas publicaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Un primer esfuerzo <strong>en</strong> esta dirección es <strong>CEPAL</strong> (2012e), que<br />

p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un nuevo pacto sociofiscal para redistribuir los trabajos<br />

productivos y <strong>de</strong> cuidado equitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre hombres y mujeres 26 . También se <strong>de</strong>be<br />

consi<strong>de</strong>rar un cuantioso volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> serie<br />

A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género, <strong>en</strong> los que se han realizado diversos análisis sobre esta autonomía<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s tres <strong>de</strong>finiciones. En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> XII Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong><br />

25<br />

Véase <strong>el</strong> sitio web d<strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe [<strong>en</strong> línea:] https://<br />

oig.cepal.org/es/autonomias.<br />

26<br />

El antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> este trabajo es <strong>el</strong> libro Qué Estado para qué <strong>igualdad</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2010e), pres<strong>en</strong>tado como<br />

docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> XI Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, c<strong>el</strong>ebrada<br />

<strong>en</strong> Brasilia <strong>en</strong> 2010.<br />

54


Introducción<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> pres<strong>en</strong>tó otro docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> posición que ori<strong>en</strong>taba<br />

<strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un tópico muy específico: <strong>la</strong> economía<br />

digital. En efecto, <strong>el</strong> trabajo expuesto <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013f) ofrece una sistematización <strong>en</strong><br />

torno a diversos aspectos condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s mujeres utilizan y acce<strong>de</strong>n a los múltiples recursos que ofrece<br />

<strong>la</strong> economía digital.<br />

Un importante mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres autonomías y<br />

<strong>su</strong>s interr<strong>el</strong>aciones es <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2016c). En <strong>el</strong> primer capítulo <strong>de</strong> ese docum<strong>en</strong>to, pres<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> XIII Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, c<strong>el</strong>ebrada<br />

<strong>en</strong> Montevi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> 2016, se expone un panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong>. En <strong>el</strong> capítulo II se pres<strong>en</strong>tan los principales aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía económica y <strong>su</strong> vínculo con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> distributiva. La autonomía física,<br />

<strong>la</strong> libertad y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer se analizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer capítulo. En <strong>el</strong> capítulo IV se<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía política <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.<br />

El capítulo V, con <strong>el</strong> que se concluye <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to, conti<strong>en</strong>e un conjunto <strong>de</strong><br />

recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> políticas para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. Este se ha recopi<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo VI d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro. En esas páginas no solo se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, sino que a<strong>de</strong>más se<br />

sintetizan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s aristas conceptuales.<br />

El C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y Caribeño <strong>de</strong> Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, fundado hace 60 años, se ha caracterizado durante <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io por <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo previas, que lo convirtieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> principal refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. En <strong>el</strong> último <strong>período</strong> realizó un cuidadoso<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas y un conjunto <strong>de</strong> estudios sobre<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 27 .<br />

El punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io es <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Transformaciones<br />

<strong>de</strong>mográficas y <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>) 28 .<br />

Allí se pres<strong>en</strong>ta y analiza información sobre <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región y se i<strong>de</strong>ntifican los principales retos para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y social <strong>de</strong> los<br />

países <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario caracterizado por <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

<strong>de</strong>mográficas.<br />

Ese docum<strong>en</strong>to anticipó <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to que se pondría <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />

cepalina d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Se estudian con <strong>de</strong>talle <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> ac<strong>el</strong>erada transición<br />

27<br />

Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Paulo Saad por <strong>la</strong>s notas que g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te ha preparado sobre <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong><br />

CELADE-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> los últimos diez años, que aquí se editaron, utilizaron y<br />

complem<strong>en</strong>taron librem<strong>en</strong>te.<br />

28<br />

El docum<strong>en</strong>to fue coordinado por Dirk Jaspers-Faijer y Susana Schkolnik.<br />

55


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>mográfica y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura por eda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, se examina <strong>el</strong> proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco conceptual más<br />

amplio d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo basado <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos y con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género, y se hace hincapié<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y los grupos vulnerables, así como <strong>en</strong> los efectos sectoriales<br />

<strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong>mográficos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud, p<strong>en</strong>siones y educación. Asimismo, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas más a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> aprovechar <strong>la</strong> oportunidad que<br />

ofrece <strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico y prepararse para los <strong>de</strong>safíos p<strong>la</strong>nteados por <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

pob<strong>la</strong>cional, a fin <strong>de</strong> construir socieda<strong>de</strong>s más incluy<strong>en</strong>tes y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>siguales. En <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong>mográficos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos se analizaron temas<br />

r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> edad avanzada, <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as,<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to sirvió como base para los estudios y <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas básicas que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XX<br />

y <strong>su</strong>s efectos socioeconómicos, así como para los acuerdos adoptados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias<br />

regionales sobre <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to (<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> CELADE-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

actúa como Secretaría Técnica). Estas han sido c<strong>la</strong>ve para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas mayores como titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> mecanismos específicos<br />

para proteger esos <strong>de</strong>rechos.<br />

En <strong>la</strong> Tercera Confer<strong>en</strong>cia Regional Intergubernam<strong>en</strong>tal sobre Envejecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> San José <strong>en</strong> 2012, se dio impulso a ese tema<br />

mediante <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> San José sobre los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>, 2012c), basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Envejecimi<strong>en</strong>to, solidaridad y<br />

protección social: <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> avanzar hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2012f), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se trata <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad. En ese docum<strong>en</strong>to se evalúan <strong>el</strong> cambio<br />

<strong>de</strong>mográfico y <strong>el</strong> protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores y, conforme los principios <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores a <strong>la</strong> seguridad social, se examinan <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> solidaridad e <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, cuidados y protección social, así como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> institucionalidad pública pertin<strong>en</strong>te. Asimismo, se evalúan los avances y ámbitos <strong>de</strong><br />

acción prioritarios para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores. Los<br />

docum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2012 s<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s bases para que <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te americano diera<br />

un paso histórico por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Interamericana sobre <strong>la</strong><br />

Protección <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores <strong>en</strong> 2015 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />

ratificación, hasta ahora, por parte <strong>de</strong> cinco países (Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional<br />

<strong>de</strong>), Chile, Costa Rica y Uruguay).<br />

El capítulo V d<strong>el</strong> Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2015 (<strong>CEPAL</strong>, 2016e), titu<strong>la</strong>do “Los<br />

impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas”, es repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> CELADE-<br />

División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. En <strong>el</strong> capítulo VII d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

libro se reproduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones titu<strong>la</strong>das “Las gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias” —<strong>en</strong> que se seña<strong>la</strong> una<br />

56


Introducción<br />

“novedad” <strong>de</strong>mográfica, o sea, <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s migraciones a los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y<br />

<strong>la</strong> simultánea expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s migraciones intrarregionales (<strong>CEPAL</strong>, 2016e, pág. 199) 29 —<br />

y “Políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />

aprovechar <strong>el</strong> ahorro <strong>en</strong> educación para mejorar <strong>su</strong> calidad, <strong>el</strong>iminar <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong><br />

jóv<strong>en</strong>es y mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, preparar los sistemas <strong>de</strong> salud para socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to, mejorar <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, proteger<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, a<strong>de</strong>cuar los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones<br />

y crear un sistema público <strong>de</strong> cuidado. Ese conjunto <strong>de</strong> objetivos es converg<strong>en</strong>te con <strong>la</strong><br />

preocupación por los grupos más vulnerables y con <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que “pese al ac<strong>en</strong>tuado<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad, persist<strong>en</strong> tasas r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te altas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as,<br />

los estratos socioeconómicos más bajos y con m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong> educativo y <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes”<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2016e, pág.191) 30 .<br />

En <strong>la</strong> producción d<strong>el</strong> CELADE-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

se <strong>de</strong>stacan otros tres docum<strong>en</strong>tos. El primero es <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>Desarrollo</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2013c). Coordinado por <strong>el</strong> CELADE, es <strong>el</strong> acuerdo intergubernam<strong>en</strong>tal<br />

más importante aprobado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo y constituye<br />

una pieza fundam<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> exam<strong>en</strong> d<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> y <strong>su</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2014. El<br />

docum<strong>en</strong>to concitó un amplio apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y permitió compatibilizar <strong>la</strong> aplicación<br />

d<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2014 con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s regionales. Abarca todos los temas r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y constituye <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una hoja <strong>de</strong><br />

ruta integral y actualizada para <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción regional <strong>en</strong> esa materia.<br />

El segundo docum<strong>en</strong>to se titu<strong>la</strong> Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> América Latina: avances <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos (<strong>CEPAL</strong>, 2014d). Allí<br />

se examinan los cambios sociopolíticos <strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> un<br />

mayor reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos y visibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das públicas. El docum<strong>en</strong>to<br />

fue <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> un estudio regional basado <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia empírica inédita y novedosa,<br />

que recorre los difer<strong>en</strong>tes ámbitos que constituy<strong>en</strong> los pi<strong>la</strong>res para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as, incluidos <strong>la</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia pob<strong>la</strong>cional —tanto <strong>en</strong> términos biológicos<br />

como culturales— y los <strong>de</strong>rechos territoriales y <strong>de</strong> participación política, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong><br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación. El docum<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ra un aporte c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong><br />

profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mocracias <strong>en</strong> <strong>la</strong> región e incluye una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>de</strong> políticas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a lograr <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad. La estrategia metodológica<br />

participativa, que <strong>su</strong>puso <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un equipo asesor indíg<strong>en</strong>a, contribuyó al diálogo<br />

y al intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y a <strong>la</strong> validación y apropiación d<strong>el</strong> estudio por parte <strong>de</strong><br />

29<br />

Sobre <strong>el</strong> tema véase también, por ejemplo, Pizarro y Orrego Rivera (2016).<br />

30<br />

El trabajo fue coordinado por Paulo Saad.<br />

57


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>la</strong>s organizaciones indíg<strong>en</strong>as. Asimismo, constituyó un apoyo c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>el</strong> posicionami<strong>en</strong>to<br />

regional para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> los temas r<strong>el</strong>evantes para los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da<br />

2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para<br />

implem<strong>en</strong>tar los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as.<br />

El tercero es <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Regional Intergubernam<strong>en</strong>tal<br />

sobre Envejecimi<strong>en</strong>to y Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

realizada <strong>en</strong> A<strong>su</strong>nción <strong>en</strong> 2017, titu<strong>la</strong>do Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores: retos para <strong>la</strong><br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y autonomía (<strong>CEPAL</strong>, 2017d). En sintonía con los trabajos previos, versa<br />

sobre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores y, <strong>en</strong> ese contexto,<br />

aborda los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong><br />

edad. En <strong>la</strong> misma línea, aprecia <strong>el</strong> valor y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Interamericana<br />

sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores, como <strong>en</strong> los casos<br />

<strong>de</strong> maltrato e in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuidados.<br />

En todos los ámbitos anteriores, es <strong>de</strong>cir, todos los ángulos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que se examinó <strong>la</strong><br />

problemática social, <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> los análisis <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se caracterizaron<br />

por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong>s políticas. Esto pue<strong>de</strong> observarse tanto <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ediciones d<strong>el</strong> Panorama Social y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series<br />

Políticas Sociales, A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género y Notas <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción. En particu<strong>la</strong>r, y a partir <strong>de</strong> los<br />

diagnósticos y <strong>la</strong>s propuestas d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to La protección social <strong>de</strong> cara al futuro: acceso,<br />

financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (<strong>CEPAL</strong>, 2006), se continuó <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong> protección social y abogando a favor <strong>de</strong> <strong>su</strong> expansión y universalización como<br />

aportes a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Al respecto, <strong>de</strong>stacan varios aportes. Por una parte, se realizó un gran esfuerzo para<br />

situar a los sistemas <strong>de</strong> protección social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

comparada con respecto a otros regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>safíos estructurales d<strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> solidaridad como c<strong>la</strong>ves.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>su</strong>brayar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s pasadas y pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> seguridad<br />

social, se hace hincapié <strong>en</strong> los hitos discursivos que han permitido avanzar hacia un<br />

horizonte <strong>de</strong> universalidad y <strong>de</strong> no focalización, así como <strong>en</strong> problemas novedosos como<br />

<strong>la</strong> judicialización d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud (Sojo, 2017).<br />

También sobresale otro esfuerzo por analizar los sistemas <strong>de</strong> protección social <strong>en</strong><br />

forma sistémica, conforme <strong>la</strong> lógica y los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong>s compon<strong>en</strong>tes<br />

contributivos y no contributivos —<strong>en</strong>fatizando <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas, <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones sociales y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>la</strong>boral y productivo— y<br />

<strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social, a saber, asegurar ingresos a<br />

lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida, i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong>s personas excluidas y vincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s con <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> políticas y servicios sociales y fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te (Cecchini y Martínez, 2011).<br />

En ambos casos, <strong>el</strong> cuidado se ha incorporado como un pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social, lo que<br />

refleja <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> corazón <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques adoptados.<br />

58


Introducción<br />

La reflexión sobre <strong>la</strong> protección social conoció también un <strong>de</strong>sarrollo nuevo r<strong>el</strong>acionado<br />

con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar gran<strong>de</strong>s cons<strong>en</strong>sos sociales para realizar pactos sociales y fiscales<br />

que permitan consolidar pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te sistemas universales <strong>de</strong> protección social. Para<br />

<strong>el</strong>lo, y como in<strong>su</strong>mo para <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2014a), se estudiaron <strong>la</strong>s reformas <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social que fueron objeto <strong>de</strong> un<br />

pacto o cons<strong>en</strong>so político amplio <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y se seña<strong>la</strong>ron los factores<br />

que facilitaron ese <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce. De esas experi<strong>en</strong>cias se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> construir<br />

pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te cons<strong>en</strong>sos mediante <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> política para poner<strong>la</strong>s a<br />

disposición <strong>de</strong> todos los actores. Asimismo, se seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> aprovechar <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tanas<br />

<strong>de</strong> oportunidad política que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>en</strong> ciertos mom<strong>en</strong>tos críticos, como durante <strong>la</strong>s campañas<br />

<strong>el</strong>ectorales y los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis <strong>en</strong> los que se cuestionan los mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> política<br />

pública vig<strong>en</strong>tes y los actores están más abiertos a adoptar nuevos <strong>en</strong>foques, propuestas<br />

y ori<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> protección social (Hop<strong>en</strong>hayn y otros, 2014; <strong>CEPAL</strong>, 2015a).<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, conforme <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible fue cobrando<br />

forma, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> analizó cada vez más <strong>la</strong>s implicancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas y los objetivos sociales<br />

y <strong>su</strong>s vínculos con los pi<strong>la</strong>res económico y ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> dicha Ag<strong>en</strong>da. En especial, se<br />

<strong>su</strong>braya que <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión y los re<strong>su</strong>ltados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social (“lo social no se juega solo <strong>en</strong> lo social” (<strong>CEPAL</strong>, 2015a),<br />

también se l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción hacia <strong>la</strong> otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda: <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible es<br />

imp<strong>en</strong>sable sin avances sociales. Se seña<strong>la</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser cruciales para <strong>la</strong> garantía<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, los avances sociales constituy<strong>en</strong> una inversión con réditos económicos<br />

positivos y un aporte a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Asimismo, se argum<strong>en</strong>ta que lo social,<br />

y <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> sistemas universales <strong>de</strong> protección, <strong>de</strong>sempeñan un pap<strong>el</strong><br />

c<strong>la</strong>ve, pues al garantizar niv<strong>el</strong>es básicos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar facilitan <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

insost<strong>en</strong>ibles y con <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> transición hacia economías ver<strong>de</strong>s. Un m<strong>en</strong>saje importante es<br />

que <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo actual es insost<strong>en</strong>ible porque <strong>de</strong>ja una hu<strong>el</strong><strong>la</strong> social negativa<br />

que, <strong>en</strong>tre otros aspectos, se manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

y <strong>en</strong> continuas discriminaciones y vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas (<strong>CEPAL</strong>,<br />

2015a y 2017b).<br />

Por último, otros dos temas sociales que recibieron gran r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io son <strong>la</strong> ocupación <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> tributación. En <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, estos se abordan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito <strong>de</strong> los estudios realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económico, <strong>en</strong> conjunto con<br />

<strong>la</strong> temática macroeconómica, <strong>de</strong> modo que se retomarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección sigui<strong>en</strong>te.<br />

5. La dim<strong>en</strong>sión macroeconómica<br />

El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> macroeconomía por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> tuvo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, una ori<strong>en</strong>tación<br />

predominantem<strong>en</strong>te “heterodoxa”. En <strong>la</strong>s primeras décadas, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones fiscales y monetarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda nacional no impidió <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s<br />

59


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

conexiones <strong>en</strong>tre, por una parte, los precios internacionales, los tipos <strong>de</strong> cambio y los<br />

problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos y, por otra, <strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong> los precios y d<strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, esa perspectiva se complem<strong>en</strong>tó con<br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> capital a corto p<strong>la</strong>zo.<br />

Antes <strong>de</strong> 1980, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se distinguió <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> principal por<br />

dos formu<strong>la</strong>ciones prioritarias: <strong>la</strong>s tesis sobre <strong>la</strong> vulnerabilidad externa y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sequilibrio<br />

estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos (<strong>CEPAL</strong>, 1949 y 1951; Prebisch, 1973) y <strong>la</strong> teoría<br />

estructuralista <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción (Noyo<strong>la</strong> Vásquez, 1957; Sunk<strong>el</strong>, 1958). A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1970, y <strong>en</strong> forma premonitoria con respecto a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta,<br />

se alertó sobre los p<strong>el</strong>igros d<strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to externo excesivo y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> combatir<br />

<strong>la</strong> restricción externa al crecimi<strong>en</strong>to mediante <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong>s<br />

exportaciones (<strong>CEPAL</strong>, 1972).<br />

En un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fuerte acoso real e i<strong>de</strong>ológico d<strong>el</strong> Fondo Monetario Internacional<br />

y <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s bancos internacionales, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> alertó <strong>en</strong> <strong>su</strong>cesivas ocasiones sobre <strong>la</strong><br />

imposibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda por <strong>la</strong> vía d<strong>el</strong> ajuste recesivo. En <strong>su</strong> lugar,<br />

propuso un ajuste expansivo por medio d<strong>el</strong> cual los compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda se pagarían<br />

con una nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> divisas externas obt<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> capacidad<br />

productiva y exportadora (véase, por ejemplo, <strong>CEPAL</strong>, 1984). Al mismo tiempo, apoyó<br />

fórmu<strong>la</strong>s heterodoxas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> teorización<br />

sobre <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción inercial <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Brasil, que ubicaban a <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos no monetarios (memoria inf<strong>la</strong>cionaria y <strong>de</strong>svalorización cambiaria <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> crisis externa), análogam<strong>en</strong>te, por lo tanto, a <strong>la</strong> teorización estructuralista cepalina <strong>de</strong><br />

los años cincu<strong>en</strong>ta (<strong>CEPAL</strong>, 1984).<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, los análisis se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y <strong>en</strong> los aspectos inf<strong>la</strong>cionarios corr<strong>el</strong>acionados. A partir <strong>de</strong> esa<br />

“década perdida”, <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> macroeconomía cobraron mayor<br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, con respecto a <strong>la</strong> que habían t<strong>en</strong>ido previam<strong>en</strong>te, y<br />

esa postura ya no cambiaría. En <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1990 y 2000, bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo inicial <strong>de</strong><br />

Ricardo Ffr<strong>en</strong>ch-Davis y <strong>la</strong> posterior asociación <strong>de</strong> José Antonio Ocampo, cuando este se<br />

convirtió <strong>en</strong> Secretario Ejecutivo, se <strong>de</strong>stacaron, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad<br />

<strong>de</strong> los precios y <strong>la</strong> caut<strong>el</strong>a correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z fiscal, tres conjuntos<br />

<strong>de</strong> propuestas complem<strong>en</strong>tarias.<br />

En primer lugar, se propuso contro<strong>la</strong>r los flujos <strong>de</strong> capitales especu<strong>la</strong>tivos, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>uar <strong>su</strong>s efectos <strong>de</strong>sestabilizadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad económica, evitando<br />

sobrecal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos artificiales y contracciones abruptas y dura<strong>de</strong>ras. El control permitiría<br />

at<strong>en</strong>uar o neutralizar <strong>la</strong> osci<strong>la</strong>ción cíclica g<strong>en</strong>erada por esos flujos, confiri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> política<br />

macroeconómica <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> contraponerse a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia regional <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a capacidad y <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar los estímulos necesarios<br />

60


Introducción<br />

para maximizar <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. En oposición a <strong>la</strong><br />

ortodoxia predominante, <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje era que <strong>la</strong>s políticas volcadas a <strong>la</strong> estabilidad nominal<br />

no garantizaban por sí so<strong>la</strong>s <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y que, según <strong>su</strong> cont<strong>en</strong>ido, podían conspirar<br />

contra él y contra <strong>la</strong> misma estabilidad <strong>de</strong> precios (<strong>CEPAL</strong>, 1995, 2000a y 2002a).<br />

En segundo lugar, se propuso un “pacto fiscal” <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se fue más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> sintonía<br />

con <strong>la</strong> consolidación d<strong>el</strong> ajuste fiscal alcanzado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990. Se p<strong>la</strong>nteó<br />

<strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública, <strong>de</strong> una mayor<br />

transpar<strong>en</strong>cia y d<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>mocráticas. No m<strong>en</strong>os importante,<br />

se trataron dos temas que posteriorm<strong>en</strong>te ganarían mayor énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

cepalino: <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión fiscal anticíclica, a partir d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, y <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tributación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 1998a) 31 .<br />

En tercer lugar, se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas monetarias y cambiarias<br />

para evitar <strong>la</strong>s altas tasas <strong>de</strong> interés y <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te apreciación d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio,<br />

señalándose que <strong>la</strong> práctica ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> efecto perverso <strong>de</strong> provocar déficits recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos. Se argum<strong>en</strong>tó que, junto con <strong>la</strong>s políticas fiscales anticíclicas, <strong>la</strong>s<br />

políticas correctas para evitar <strong>el</strong> binomio intereses <strong>el</strong>evados-tipo <strong>de</strong> cambio apreciado<br />

pot<strong>en</strong>cian <strong>la</strong>s inversiones y <strong>el</strong> cambio estructural, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los sectores industriales<br />

que conllevan progreso técnico. En forma complem<strong>en</strong>taria, se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones financieras internas. A inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2000 se agregó también <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> una nueva institucionalidad financiera <strong>en</strong> los<br />

ámbitos internacional y regional, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> garantizar liqui<strong>de</strong>z<br />

y contro<strong>la</strong>r los flujos internacionales <strong>de</strong> capitales especu<strong>la</strong>tivos (<strong>CEPAL</strong>, 2001 y 2002b).<br />

Los principales <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esa ori<strong>en</strong>tación se mantuvieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

Se reiteró <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a administración <strong>de</strong> los agregados macroeconómicos <strong>de</strong>be<br />

ir más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z fiscal y <strong>la</strong> “estabilidad nominal” y proteger también <strong>la</strong>s variables por<br />

<strong>el</strong> <strong>la</strong>do real <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, es <strong>de</strong>cir, los ritmos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to e inversión, <strong>la</strong> transformación<br />

productiva y <strong>el</strong> progreso técnico, contribuy<strong>en</strong>do, <strong>de</strong> esa manera, al empleo, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los sa<strong>la</strong>rios y <strong>el</strong> gasto público social.<br />

En <strong>el</strong> ámbito fiscal, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> políticas fiscales anticíclicas, se<br />

insistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> carga fiscal y mejorar <strong>su</strong> composición, medidas<br />

consi<strong>de</strong>radas indisp<strong>en</strong>sables para <strong>el</strong> apoyo estatal a <strong>la</strong> transformación productiva (inversión<br />

<strong>en</strong> infraestructura e innovación, <strong>en</strong>tre otras) y a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> protección<br />

social amplios y a<strong>de</strong>cuados.<br />

31<br />

Las reflexiones sobre <strong>el</strong> tema fiscal se b<strong>en</strong>eficiaron <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros anuales <strong>de</strong> importantes especialistas<br />

organizados por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, bajo <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> Juan Carlos<br />

Lerda hasta <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 y <strong>de</strong> Ricardo Martner a partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to. Véase “Pacto fiscal<br />

diez años <strong>de</strong>spués” (Lerda, <strong>2008</strong>a).<br />

61


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En sintonía con los análisis realizados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios anteriores sobre <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r los flujos transfronterizos <strong>de</strong> capitales volátiles —y ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> clima i<strong>de</strong>ológico<br />

mundial que siguió a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipotecas <strong>de</strong> alto riesgo (<strong>su</strong>bprime), <strong>de</strong> una aceptación<br />

más amplia <strong>de</strong> una “macroeconomía pru<strong>de</strong>ncial” <strong>de</strong> control <strong>de</strong> esos flujos para reducir<br />

<strong>su</strong>s riesgos y manejarlos <strong>de</strong> acuerdo con los contextos macroeconómicos específicos <strong>de</strong><br />

cada país— se dio continuidad a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital. La<br />

argum<strong>en</strong>tación preservó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que era importante disponer <strong>de</strong> márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> maniobra<br />

para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas macroeconómicas <strong>en</strong> favor d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, incluso<br />

mediante una administración d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio que fuera al mismo tiempo solidaria con<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas monetarias y cambiarias, <strong>el</strong> énfasis recayó una vez más<br />

<strong>en</strong> los excesos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés y <strong>su</strong> efecto contractivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad económica,<br />

así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> excesiva apreciación d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio, que afecta <strong>la</strong> competitividad y <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas externas. No m<strong>en</strong>os importante, se señaló <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar<br />

una “reforma d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales”, dirigida al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

recursos a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y a una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>stacándose<br />

<strong>el</strong> favorecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microfinanzas.<br />

En <strong>el</strong> capítulo VIII d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s páginas d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

trigésimo tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Brasilia <strong>en</strong> 2010 (<strong>CEPAL</strong>, 2010a), <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se sintetizan dichas propuestas bajo <strong>el</strong> <strong>su</strong>gestivo título “Desafíos <strong>de</strong> una macroeconomía<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”.<br />

El contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io ha<br />

sido inspirador <strong>de</strong> una importante contribución al trabajo previo por medio <strong>de</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> los que se comparaban <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> ciclo <strong>en</strong> América Latina, Asia y<br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> profundidad y duración 32 .<br />

Los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones evi<strong>de</strong>nciaron que, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase recesiva<br />

d<strong>el</strong> ciclo no se verifican difer<strong>en</strong>cias r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s regiones, <strong>en</strong> los <strong>período</strong>s <strong>de</strong><br />

expansión <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to es más l<strong>en</strong>to y también m<strong>en</strong>os dura<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe que <strong>en</strong> Asia. A<strong>de</strong>más, se observa un comportami<strong>en</strong>to asimétrico <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>en</strong> que esta disminuye <strong>en</strong> forma más int<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> recesión <strong>de</strong><br />

lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión, un movimi<strong>en</strong>to particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te ac<strong>en</strong>tuado <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> infraestructura (<strong>CEPAL</strong>, 2012a).<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te se amplió <strong>el</strong> estudio sobre <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y se<br />

i<strong>de</strong>ntificaron algunas características nada al<strong>en</strong>tadoras: i) <strong>su</strong> duración es más corta que <strong>la</strong><br />

d<strong>el</strong> ciclo d<strong>el</strong> producto interno bruto (PIB), lo que significa mayor vo<strong>la</strong>tilidad; ii) <strong>la</strong> inversión<br />

32<br />

Estos trabajos se realizaron bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> Dani<strong>el</strong> Tit<strong>el</strong>man y Esteban Pérez Cal<strong>de</strong>ntey. Véase, por<br />

ejemplo, Tit<strong>el</strong>man, Pérez Cal<strong>de</strong>ntey y Pineda (2009).<br />

62


Introducción<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a contraerse cuatro veces más int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> PIB; iii) <strong>la</strong> pérdida acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong><br />

inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase recesiva d<strong>el</strong> ciclo duplica con creces <strong>la</strong>s ganancias acumu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fase <strong>de</strong> expansión (<strong>de</strong>terminando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión<br />

<strong>en</strong> proporción al PIB), y iv) <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase recesiva<br />

<strong>su</strong>pera <strong>la</strong> reducción <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada (<strong>CEPAL</strong>, 2016a).<br />

En <strong>el</strong> capítulo IX <strong>de</strong> este libro se reproduc<strong>en</strong> pasajes <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que<br />

se pres<strong>en</strong>tan los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea investigativa sobre <strong>el</strong> ciclo, es <strong>de</strong>cir, páginas<br />

s<strong>el</strong>eccionadas <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los trigésimo cuarto y trigésimo sexto <strong>período</strong>s <strong>de</strong><br />

sesiones, c<strong>el</strong>ebrados <strong>en</strong> 2012 y 2016, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Estas constataciones reforzaron <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> inversión, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

inversión pública, como una variable crítica <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> política macroeconómica.<br />

El hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión d<strong>el</strong> sector público <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> que es una variable anticíclica por<br />

<strong>su</strong> autonomía con respecto al PIB —a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada, cuya variación<br />

es inducida por <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda— y estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> inversión privada <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

fases d<strong>el</strong> ciclo, dados <strong>su</strong>s efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong> creación,<br />

por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong> inversión d<strong>el</strong> sector privado (<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

positivo (crowding-in)) 33 .<br />

Reiterando esa línea argum<strong>en</strong>tativa, <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio más reci<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> tema se<br />

constató que <strong>la</strong> dinámica cíclica d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 2009-2016, con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>período</strong>s<br />

1990-2001 y 2002-<strong>2008</strong>, estuvo sobre todo asociada al con<strong>su</strong>mo y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, a<br />

<strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> gasto público, al no contarse con <strong>la</strong> necesaria expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

y <strong>la</strong>s exportaciones. Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a reproducir parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se publican varios re<strong>su</strong>ltados d<strong>el</strong> estudio. En este se compara <strong>el</strong> ciclo reci<strong>en</strong>te<br />

(2009-2016) con los dos anteriores (1990-2001 y 2002-<strong>2008</strong>) y se muestra que <strong>el</strong> mejor<br />

<strong>de</strong>sempeño por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda se dio por <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado y los gastos <strong>de</strong><br />

gobierno, mi<strong>en</strong>tras se registró un débil <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión:<br />

“Las características d<strong>el</strong> ciclo actual también p<strong>la</strong>ntean interrogantes <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con<br />

<strong>el</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. El comportami<strong>en</strong>to<br />

cíclico afecta <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, que se ha caracterizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo actual<br />

por un comportami<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>os dinámico que <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado. M<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es<br />

inversión no solo se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or capacidad productiva insta<strong>la</strong>da,<br />

sino que a<strong>de</strong>más un bajo crecimi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> por sí mismo inhibir <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

inversión. (…) Los bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión también inci<strong>de</strong>n negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> productividad. (…) La <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong>bilita esta asociación<br />

positiva.” (<strong>CEPAL</strong>, 2017e, págs. 114-115).<br />

33<br />

La cobertura d<strong>el</strong> tema “brechas <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura” recae <strong>en</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Recursos Naturales<br />

e Infraestructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. Véase Perrotti y Sánchez (2011). El tema se vu<strong>el</strong>ve a abordar <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima<br />

sección, r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión productiva d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

63


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre ciclo y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

características d<strong>el</strong> análisis macroeconómico d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Esta se expresó <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes textos, <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “Una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>be<br />

mirar <strong>el</strong> ciclo y <strong>la</strong> estabilidad (real y nominal) <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> cambio estructural y <strong>de</strong> un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo” (<strong>CEPAL</strong>, 2012a, pág. 34). Según <strong>la</strong> línea<br />

kaldoriana adoptada por varios int<strong>el</strong>ectuales <strong>la</strong>tinoamericanos (por ejemplo, Ros, 2014) y<br />

<strong>en</strong> sintonía con lo que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> postu<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>en</strong>foque estructuralista,<br />

se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión permite, por una parte, <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to mediante <strong>la</strong> diversificación productiva, <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> progreso técnico,<br />

los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

y, por otra (al volver <strong>el</strong> parque productivo más complejo e integrado), <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones, <strong>la</strong> <strong>su</strong>stitución <strong>de</strong> importaciones y, por esa vía, m<strong>en</strong>ores pérdidas <strong>de</strong> dinamismo<br />

expansivo al exterior y m<strong>en</strong>or restricción externa al crecimi<strong>en</strong>to (<strong>CEPAL</strong>, 2012a, caps. I y II).<br />

La reflexión sobre ciclo, crecimi<strong>en</strong>to, inversión y transformación estructural (ciclo y<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia) se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> un trabajo más amplio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito macroeconómico, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> tradicional informe anual Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

publicado por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s inicios, seguido por <strong>el</strong> Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Economías<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe 34 .<br />

En <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, esos docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>scribieron <strong>la</strong> recesión <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong> fuerte<br />

recuperación <strong>de</strong> 2010 y <strong>la</strong> <strong>su</strong>bsigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración que <strong>de</strong> a poco se fue g<strong>en</strong>eralizando <strong>en</strong><br />

bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los países, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur y <strong>el</strong> Caribe. Se examinaron,<br />

año a año, <strong>la</strong>s principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias económicas internacionales <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos que ejerc<strong>en</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y se analizó <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad económica, los precios y sa<strong>la</strong>rios y <strong>la</strong>s políticas económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 35 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ese seguimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe cada<br />

año se trató un tema especial. La serie <strong>de</strong> trabajos que se <strong>su</strong>cedieron es una bu<strong>en</strong>a muestra<br />

d<strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> los estudios realizados por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área macroeconómica: políticas para<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> calidad (edición <strong>de</strong> <strong>2008</strong>-2009, <strong>CEPAL</strong>, 2009), impacto distributivo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas (edición <strong>de</strong> 2009-2010, <strong>CEPAL</strong>, 2010b), modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción<br />

externa y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> política macroeconómica <strong>en</strong> una economía mundial turbul<strong>en</strong>ta (edición<br />

<strong>de</strong> 2010-2011, <strong>CEPAL</strong>, 2011a), <strong>la</strong>s políticas ante <strong>la</strong>s adversida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía internacional<br />

(edición <strong>de</strong> 2012, <strong>CEPAL</strong>, 2012b), tres décadas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sigual e inestable (edición<br />

<strong>de</strong> 2013, <strong>CEPAL</strong>, 2013d), <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un nuevo contexto<br />

externo (edición <strong>de</strong> 2014, <strong>CEPAL</strong>, 2014g), <strong>de</strong>safíos para impulsar <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> inversión con miras<br />

34<br />

Sobre los primeros 50 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación d<strong>el</strong> Estudio Económico, véase <strong>el</strong> artículo r<strong>el</strong>ativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición<br />

1997-1998 (<strong>CEPAL</strong>, 1998b), cuya <strong>el</strong>aboración estuvo a cargo <strong>de</strong> José Migu<strong>el</strong> B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te.<br />

35<br />

El trabajo estuvo a cargo, <strong>en</strong> distintos años <strong>de</strong> Osvaldo Kacef, Juan Alberto Fu<strong>en</strong>tes y Dani<strong>el</strong> Tit<strong>el</strong>man y fue<br />

coordinado, todos los años por Jürg<strong>en</strong> W<strong>el</strong>ler. Para algunas ediciones <strong>de</strong> esos docum<strong>en</strong>tos se contó también<br />

con <strong>la</strong> coordinación adjunta <strong>de</strong> Sandra Manu<strong>el</strong>ito.<br />

64


Introducción<br />

a reactivar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to (edición <strong>de</strong> 2015, <strong>CEPAL</strong>, 2015b), <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible y los <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (edición <strong>de</strong> 2016, <strong>CEPAL</strong>, 2016h)<br />

y <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> ciclo económico actual y los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> política para dinamizar <strong>la</strong> inversión<br />

y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to (edición <strong>de</strong> 2017, <strong>CEPAL</strong>, 2017e).<br />

Cada año se pres<strong>en</strong>tan también otros dos docum<strong>en</strong>tos periódicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong><br />

estudios que incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis macroeconómico, a saber: Coyuntura Laboral <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe y Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

El primero es un trabajo semestral, realizado <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> Organización<br />

Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT). Se com<strong>en</strong>zó a publicar <strong>en</strong> 2009, <strong>de</strong> manera simultánea a <strong>la</strong><br />

c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> Pacto Mundial para <strong>el</strong> Empleo, coordinado por <strong>la</strong> OIT, cuando esa <strong>en</strong>tidad<br />

reaccionaba a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hipotecas <strong>de</strong> alto riesgo, <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

todos los ciudadanos d<strong>el</strong> mundo a un “empleo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te”. La <strong>CEPAL</strong> participa <strong>en</strong> esos trabajos<br />

mediante <strong>su</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económico 36 . La at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> esta División se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> macroeconomía, lo que confiere a los estudios un atractivo doble <strong>en</strong>foque,<br />

<strong>de</strong>dicado simultáneam<strong>en</strong>te a los aspectos macroeconómicos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>la</strong>boral.<br />

En cada informe se examinaron los efectos d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ocupación y los ingresos d<strong>el</strong> trabajo. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> actividad a<br />

partir <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong>tre ese año y 2014 se verificaron mejoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, aunque<br />

m<strong>en</strong>os ac<strong>en</strong>tuadas que <strong>la</strong>s registradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase expansiva <strong>de</strong> 2002-2003 a <strong>2008</strong> y <strong>en</strong> 2010.<br />

A partir <strong>de</strong> 2015 se observa un <strong>de</strong>terioro <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, participación<br />

y ocupación, por sexo y edad, así como <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> trabajo formal y sa<strong>la</strong>rios.<br />

A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> coyuntura, cada informe incluye un estudio sobre un tema<br />

especial, casi siempre r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong><br />

empleo. Por ejemplo, <strong>el</strong> informe Nº 1, <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2009, versó, como conv<strong>en</strong>ía ese año, sobre<br />

políticas anticíclicas y <strong>de</strong> protección social, <strong>el</strong> Nº 6, <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2012, sobre <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad (positiva pero in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te) y <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 (positiva pero insatisfactoria) y <strong>el</strong> Nº 14, <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 2016, sobre <strong>la</strong>s mejoras reci<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s brechas persist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo rural.<br />

En ese ámbito d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong> estructura social, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> también <strong>de</strong>sarrolló<br />

durante <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io una línea <strong>de</strong> investigaciones sobre heterog<strong>en</strong>eidad estructural,<br />

que se aborda <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima sección, <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión productiva.<br />

El Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe com<strong>en</strong>zó a publicarse <strong>en</strong> 2013 37 y se<br />

ha transformado <strong>en</strong> <strong>la</strong> principal refer<strong>en</strong>cia cepalina <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />

<strong>la</strong> realidad fiscal <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, dando continuidad a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> los años previos. En <strong>el</strong><br />

<strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se retomaron <strong>la</strong>s propuestas d<strong>el</strong> pacto fiscal (<strong>CEPAL</strong>, 1998a), con miras a <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas púbicas mediante <strong>su</strong>s tres mecanismos: los tributos, los gastos y <strong>el</strong><br />

36<br />

La coordinación por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha estado a cargo <strong>de</strong> Jürg<strong>en</strong> W<strong>el</strong>ler.<br />

37<br />

La coordinación ha estado a cargo <strong>de</strong> Ricardo Martner.<br />

65


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

financiami<strong>en</strong>to público 38 . Asimismo, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión fiscal, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> d<strong>el</strong> Estado y <strong>su</strong>s finanzas como instrum<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> política social.<br />

En <strong>el</strong> primer número d<strong>el</strong> Panorama Fiscal se buscó analizar <strong>el</strong> “espacio fiscal” para<br />

<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> políticas anticíclicas y políticas sociales y se <strong>de</strong>stacaron los pactos que<br />

favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> formalización d<strong>el</strong> empleo, <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s instituciones y <strong>la</strong>s acciones<br />

para <strong>igualdad</strong>. En <strong>el</strong> Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2014 (<strong>CEPAL</strong>, 2014e)<br />

se r<strong>en</strong>ueva <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia redistributiva d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong> especial mediante los<br />

tributos, y se seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> gasto público.<br />

Debido al m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to económico a partir <strong>de</strong> 2014, <strong>el</strong> espacio fiscal se redujo por<br />

<strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> ingresos a causa d<strong>el</strong> fin d<strong>el</strong> auge <strong>de</strong> los productos básicos y por <strong>la</strong>s mayores<br />

presiones para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r gastos sociales. En <strong>el</strong> Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

2015 (<strong>CEPAL</strong>, 2015d) se resalta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>su</strong> gobernanza<br />

para <strong>la</strong>s finanzas públicas, ampliando <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> fiscal para promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

productivo y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> empleo y reforzando <strong>su</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reformas tributarias como<br />

forma <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> ingresos. En especial, se analiza <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> evasión fiscal <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región y se alerta sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una coordinación regional para limitar esa práctica,<br />

tema incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 2016 (<strong>CEPAL</strong>, 2016g). En <strong>el</strong> Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe, 2017 (<strong>CEPAL</strong>, 2017f) se examinan aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tributación ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> política<br />

fiscal y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es territoriales y se discute <strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to fiscal.<br />

El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> evasión fiscal se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> varios docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2010,<br />

ya sea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los mecanismos institucionales, como <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad<br />

para tributar mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ingreso y <strong>la</strong> riqueza (Jiménez, 2015). La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

y <strong>la</strong>s finanzas <strong>de</strong> los gobiernos <strong>su</strong>bnacionales, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países fe<strong>de</strong>rales, se<br />

<strong>en</strong>fatizaron <strong>en</strong> estudios r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong>s reformas tributarias y <strong>la</strong> acción d<strong>el</strong> gasto <strong>de</strong><br />

esos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno (Gómez Sabaini, Jiménez y Martner, 2017). Se argum<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong><br />

movilización <strong>de</strong> recursos públicos para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>safíos,<br />

pues <strong>la</strong> carga tributaria sigue por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mundo, <strong>la</strong> progresividad <strong>de</strong> los sistemas tributarios es casi nu<strong>la</strong>, se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong>evados índices<br />

<strong>de</strong> evasión fiscal y <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos tributarios erosiona <strong>la</strong>s bases impositivas.<br />

Asimismo, se seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> evasión <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> operaciones internacionales <strong>de</strong> empresas<br />

multinacionales y personas con gran<strong>de</strong>s patrimonios también es <strong>el</strong>evada (<strong>CEPAL</strong>, 2016b) 39 .<br />

38<br />

Sobre ese docum<strong>en</strong>to, léase <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> Juan Carlos Lerda (<strong>2008</strong>), El Pacto Fiscal visto a <strong>su</strong>s diez años.<br />

Durante casi dos décadas, <strong>el</strong> autor organizó todos los años <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> un prestigioso seminario regional<br />

sobre política fiscal, <strong>en</strong> cuyas distintas ediciones reunió a gran<strong>de</strong>s especialistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema. A partir <strong>de</strong><br />

mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 <strong>el</strong> seminario pasó a ser coordinado por Ricardo Martner.<br />

39<br />

Los compi<strong>la</strong>dores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Carlos Mussi por <strong>la</strong>s notas que g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te ha preparado acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>la</strong> cuestión fiscal <strong>en</strong> los últimos diez años, que aquí se editaron, utilizaron y<br />

complem<strong>en</strong>taron librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los últimos cuatro párrafos.<br />

66


Introducción<br />

Por último, cabe m<strong>en</strong>cionar otros dos temas que recibieron at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social <strong>de</strong> los estudios sobre macroeconomía. En primer<br />

lugar, se abordó <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s micro, pequeñas y medianas empresas, consi<strong>de</strong>rado<br />

como un importante medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivo. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Pérez Cal<strong>de</strong>ntey:<br />

“La inclusión financiera significa no solo brindar acceso a los servicios financieros<br />

formales a qui<strong>en</strong>es carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong>los sino también mejorar y perfeccionar <strong>el</strong> uso<br />

d<strong>el</strong> sistema financiero para aqu<strong>el</strong>los que forman parte d<strong>el</strong> circuito financiero<br />

formal. La inclusión financiera <strong>de</strong>be ser concebida como una política <strong>de</strong> inserción<br />

productiva” (ONE/<strong>CEPAL</strong>, 2017) 40 .<br />

En segundo lugar, se discutió <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los “países <strong>de</strong> ingresos medios” y se criticó<br />

ese concepto por inducir al uso <strong>de</strong> una métrica ina<strong>de</strong>cuada para <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reales<br />

condiciones <strong>de</strong> atraso y pobreza <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, o sea, <strong>su</strong>s “brechas estructurales”.<br />

Se señaló que, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> ingreso per cápita, <strong>la</strong> medición d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

un país <strong>de</strong>be incluir, a efectos <strong>de</strong> cooperación externa, indicadores estructurales como<br />

“<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y pobreza, inversión y ahorro, productividad e innovación, infraestructura,<br />

educación, salud, fiscalidad, género y medio ambi<strong>en</strong>te” (<strong>CEPAL</strong>, 2012d, pág. 6).<br />

6. La dim<strong>en</strong>sión productiva y <strong>de</strong> comercio internacional<br />

En <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> era r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te optimista con respecto a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> región convergiera al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos gracias a<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> por <strong>el</strong> progreso técnico y los increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad<br />

que re<strong>su</strong>ltan d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> industrialización. Al mismo tiempo se daría <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización<br />

<strong>de</strong> los sectores y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

industria y los <strong>de</strong>más sectores mo<strong>de</strong>rnos (como <strong>en</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> clásica <strong>de</strong> Lewis (1960)).<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista teórico, esa percepción no t<strong>en</strong>ía por qué modificarse, pues recibió<br />

aportes posteriores <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os tres líneas analíticas: kaldoriana, neoschumpeteriana<br />

y neoclásica d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>o.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> disparidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad d<strong>el</strong> progreso tecnológico mundial y<br />

<strong>la</strong> que se verificó <strong>en</strong> <strong>la</strong> región por lo m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> fin d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> industrialización<br />

<strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, volvió <strong>el</strong> diagnóstico cepalino caut<strong>el</strong>oso con<br />

respecto a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s concretas <strong>de</strong> reducción d<strong>el</strong> atraso r<strong>el</strong>ativo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo productivo.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis cepalino se <strong>su</strong>braya que <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> región no<br />

ha sido converg<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> expansión d<strong>el</strong> PIB,<br />

inversiones y productividad, y que <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro parece dudosa. El m<strong>en</strong>saje ha<br />

40<br />

Entre <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>el</strong> tema, véase, por ejemplo, F<strong>en</strong>ton y Padil<strong>la</strong> (2012).<br />

67


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

sido que solo una acción <strong>en</strong>érgica y p<strong>la</strong>nificada a favor d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transformación productiva<br />

pue<strong>de</strong> invertir <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>sfavorables que se están afirmando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas.<br />

En este contexto <strong>de</strong> incertidumbre, <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se<br />

<strong>en</strong>riqueció <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y <strong>de</strong><br />

baja diversidad productiva y exportadora caracterizaron <strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Se dio<br />

continuidad al avance analítico proporcionado por los trabajos d<strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y se introdujeron<br />

cuatro noveda<strong>de</strong>s conceptuales: “brechas externa e interna”, “cambio estructural progresivo”,<br />

“brecha digital y conectividad <strong>de</strong> banda ancha” y “gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales”.<br />

El concepto <strong>de</strong> brechas externa e interna es una fórmu<strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iosa, pues ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

propiedad <strong>de</strong> reunir <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> expresión <strong>la</strong>s principales teorizaciones cepalinas clásicas,<br />

re<strong>su</strong>midas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección A d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te texto. La brecha externa se refiere a <strong>la</strong> amplia distancia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> ina<strong>de</strong>cuada diversificación productiva y exportadora, <strong>la</strong> distancia<br />

con respecto a los patrones tecnológicos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> baja productividad<br />

media y, por lo tanto, <strong>la</strong>s bajas remuneraciones, <strong>en</strong> promedio. Mediante esa construcción, se<br />

realza <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> no converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema c<strong>en</strong>tro-periferia. Al mismo<br />

tiempo, <strong>la</strong> brecha interna se refiere a <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, o<br />

sea, <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre sectores y territorios y <strong>en</strong>tre<br />

empresas y ocupaciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mismo sector, <strong>en</strong> especial según <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> informalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> trabajo.<br />

Dando continuidad a los trabajos divulgados poco antes —como <strong>CEPAL</strong> (2007)—,<br />

<strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (<strong>CEPAL</strong>, 2010a) se analizan<br />

<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> no converg<strong>en</strong>cia externa e interna, contraria a <strong>la</strong> <strong>de</strong>seada<br />

aproximación a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>la</strong> <strong>de</strong>seada<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distancias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ocupaciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En <strong>el</strong> capítulo X <strong>de</strong> este libro se reproduc<strong>en</strong> dos pasajes ilustrativos<br />

<strong>de</strong> ese análisis, a saber, fragm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> capítulo III <strong>de</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por<br />

cerrar, caminos por abrir y fragm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> capítulo V <strong>de</strong> Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>:<br />

una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo 41 .<br />

En <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se puso <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha interna. En virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar los análisis <strong>de</strong> esos años <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />

re<strong>su</strong>lta d<strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to clásico cepalino <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social es un reflejo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito productivo. En <strong>el</strong> capítulo IV d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

41<br />

El texto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito productivo (<strong>CEPAL</strong>, 2007) fue <strong>el</strong>aborado bajo <strong>el</strong><br />

li<strong>de</strong>razgo int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> Mario Cimoli y Gabri<strong>el</strong> Porcile, que también tuvieron una <strong>de</strong>stacada participación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los trabajos sobre esa materia divulgados <strong>en</strong> los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> ese último<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. El referido texto repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> continuidad con los trabajos cepalinos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios previos sobre<br />

<strong>la</strong>s dinámicas productivas <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, realizados bajo <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo o <strong>la</strong> inspiración <strong>de</strong><br />

Fajnzylber (1983 y 1990), Katz (2000a y 2000b) y Ocampo (2002). Véase, al respecto, Bi<strong>el</strong>schowsky (2009).<br />

68


Introducción<br />

d<strong>el</strong> trigésimo cuarto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones (<strong>CEPAL</strong>, 2012a) se retoma <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha<br />

interna <strong>de</strong> productividad, que también recibe at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo IV d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

sobre Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2014a). En este último<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción cepalina sobre <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo titu<strong>la</strong>do “El<br />

mundo d<strong>el</strong> trabajo: l<strong>la</strong>ve maestra para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>”.<br />

El foco <strong>en</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad dio lugar a un conjunto <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> que se examinaron los casos <strong>de</strong> cinco países (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Perú y Uruguay).<br />

Los re<strong>su</strong>ltados muestran una r<strong>el</strong>ativa estabilidad <strong>en</strong> los indicadores <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los primeros estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960, bajo <strong>la</strong> inspiración<br />

y coordinación <strong>de</strong> Aníbal Pinto (1965 y 1970). De forma consist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> investigación<br />

anterior (<strong>CEPAL</strong>, 2007), <strong>el</strong> diagnóstico g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los estudios realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io es que, con respecto a los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región persiste una marcada<br />

heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> productividad d<strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong>tre sectores,<br />

empresas y territorios, que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> graves disparida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingresos<br />

<strong>en</strong> todas esas dim<strong>en</strong>siones 42 .<br />

La conclusión constituyó un importante apoyo a <strong>la</strong>s propuestas <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong>. Se evi<strong>de</strong>nció que <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> está imbricado <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una<br />

amplia diversificación productiva —que permita <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra<br />

<strong>su</strong>bempleada a los sectores <strong>de</strong> media y alta productividad— y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adoptar<br />

sólidos sistemas <strong>de</strong> protección social.<br />

El “cambio estructural progresivo” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a) repres<strong>en</strong>ta otro concepto c<strong>la</strong>ve d<strong>el</strong><br />

<strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Con este se avanzó <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, había<br />

<strong>en</strong>riquecido <strong>el</strong> clásico argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escasa/ina<strong>de</strong>cuada diversidad productiva mediante<br />

<strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques schumpeteriano y estructuralista <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrio estructural<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos 43 . El “cambio estructural progresivo” es un concepto construido <strong>en</strong><br />

forma gradual a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones<br />

<strong>de</strong> 2016 se formuló <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

“El concepto or<strong>de</strong>nador es <strong>el</strong> cambio estructural progresivo, <strong>de</strong>finido como<br />

un proceso <strong>de</strong> transformación hacia activida<strong>de</strong>s y procesos productivos que<br />

pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tres características: ser int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizaje e innovación<br />

(efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana), estar asociados a mercados <strong>en</strong> rápida expansión,<br />

42<br />

Ricardo Infante (2011 y 2016) fue <strong>el</strong> coordinador <strong>de</strong> los trabajos sobre heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> durante <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. En lo que se refiere al cont<strong>en</strong>ido analítico d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural, véase <strong>el</strong> artículo <strong>de</strong> Porcile (2011) y, con respecto al dim<strong>en</strong>sionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1960-<strong>2008</strong>, véase <strong>el</strong> artículo <strong>de</strong> Infante (2011).<br />

43<br />

Con respecto a <strong>la</strong> referida fusión, véase Bi<strong>el</strong>schowsky (2009).<br />

69


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

que permitan aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> empleo (efici<strong>en</strong>cia keynesiana), y<br />

favorecer <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacople <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico y emisiones <strong>de</strong> carbono (efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal). Para lograr estructuras<br />

productivas con estos tres tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia, que hagan compatibles <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal, se requiere un nuevo conjunto <strong>de</strong> instituciones y<br />

coaliciones políticas que <strong>la</strong>s promuevan a niv<strong>el</strong> global, regional, nacional y local.”<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág. 10) 44 .<br />

La efici<strong>en</strong>cia keynesiana correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> progresiva recomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

productiva ori<strong>en</strong>tada a los sectores asociados a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias dinámicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

(internacional y <strong>de</strong> cada país). Esta ti<strong>en</strong>e como antece<strong>de</strong>ntes <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

Prebisch (1973), <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong> los años 1950, sobre <strong>la</strong> restricción externa al crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> baja diversidad productiva y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones, que <strong>de</strong>termina una <strong>el</strong>asticidadingreso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones muy inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones. La formu<strong>la</strong>ción original<br />

<strong>de</strong> Prebisch recibió importantes aportes <strong>de</strong> Thirlwall (1979), Krugman (1989) y McCombie<br />

y Thirlwall (1994) y pasó a conocerse como “Ley <strong>de</strong> Thirlwall”.<br />

La i<strong>de</strong>a básica <strong>de</strong> los autores es que existe una regu<strong>la</strong>ridad empírica ampliam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>mostrable <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado país y <strong>la</strong> d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo,<br />

equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidad-ingreso <strong>de</strong> <strong>su</strong>s importaciones y <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidadingreso<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s exportaciones. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> cada<br />

país es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> compatible con <strong>el</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>finida por <strong>la</strong>s dos <strong>el</strong>asticida<strong>de</strong>s, pues hay límites para <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> PIB.<br />

La diversificación productiva hacia sectores <strong>de</strong> mayor expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda pot<strong>en</strong>cia<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, tanto porque sigue <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda como porque<br />

permite reducir <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidad <strong>de</strong> importación y ampliar <strong>la</strong> <strong>de</strong> exportaciones, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

restricción al crecimi<strong>en</strong>to. Se observa que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión modificada que pasó a emplearse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2007), <strong>la</strong>s <strong>el</strong>asticida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comercio exterior se explican no solo como función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong> cada país, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> “brecha tecnológica” (con<br />

respecto a <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo).<br />

La efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> progresiva recomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción ori<strong>en</strong>tada a activida<strong>de</strong>s lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong> innovación, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s más int<strong>en</strong>sivas<br />

<strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y conocimi<strong>en</strong>to y difusoras <strong>de</strong> progreso técnico a <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto.<br />

La difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos efici<strong>en</strong>cias, keynesiana y schumpeteriana, fue formu<strong>la</strong>da<br />

por Cimoli, Dosi y Soete (1993), <strong>en</strong>tre otros autores <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación schumpeteriana. Esta<br />

44<br />

La expresión fue <strong>su</strong>gerida por Martín Ab<strong>el</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo<br />

sexto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones (<strong>CEPAL</strong>, 2016a), como fórmu<strong>la</strong> que incluía no solo <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana<br />

y schumpeteriana, empleadas <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos anteriores (por ejemplo, <strong>CEPAL</strong>, 2012a), sino también <strong>la</strong><br />

“efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal” (r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to con bajas emisiones <strong>de</strong> carbono).<br />

70


Introducción<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (2007) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo cuarto <strong>período</strong><br />

<strong>de</strong> sesiones (<strong>CEPAL</strong>, 2012a) 45 .<br />

Los trabajos d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> producción<br />

y <strong>de</strong> comercio exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> región rev<strong>el</strong>an t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias nada al<strong>en</strong>tadoras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia keynesiana (por ejemplo, <strong>CEPAL</strong>, 2010a y 2012a). Muestran también<br />

que, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, al observar más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> bonanza provisoria <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales, hay razones para <strong>el</strong> escepticismo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restricciones<br />

externas al crecimi<strong>en</strong>to prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad exportadora y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

importación: <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> cambio estructural (aproximación a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

productividad <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> sectores int<strong>en</strong>sivos<br />

<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería, grado <strong>de</strong> sofisticación tecnológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones, <strong>en</strong>tre otras) no han<br />

arrojado bu<strong>en</strong>os re<strong>su</strong>ltados. Esto significa que <strong>la</strong> industrialización, que según <strong>la</strong> visión<br />

original <strong>de</strong> Prebisch <strong>de</strong>bería resolver o at<strong>en</strong>uar <strong>la</strong> restricción externa al crecimi<strong>en</strong>to, no<br />

tuvo <strong>la</strong> continuidad ni los <strong>de</strong>spliegues necesarios para alcanzar <strong>la</strong> finalidad prevista.<br />

No m<strong>en</strong>os importante, esos estudios también muestran una baja tasa <strong>de</strong> innovación<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, o sea, inefici<strong>en</strong>cia schumpeteriana, aum<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> esa forma<br />

<strong>el</strong> pesimismo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> inefici<strong>en</strong>cia keynesiana. Esto no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

porque, conforme se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> esos textos, <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana y schumpteriana<br />

<strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> re<strong>su</strong>ltar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias dinámicas <strong>de</strong> formación y expansión <strong>de</strong> los mismos<br />

sectores: los más dinámicos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ser también<br />

los más innovadores.<br />

Es posible ir más allá y <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> simultaneidad <strong>de</strong> bajas efici<strong>en</strong>cias keynesiana y<br />

schumpeteriana significa, a<strong>de</strong>más, que se pier<strong>de</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> que estas se pot<strong>en</strong>ci<strong>en</strong><br />

recíprocam<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong> esa forma, facilit<strong>en</strong> <strong>en</strong> conjunto <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to con mejora distributiva.<br />

La efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana es necesaria para abrir espacio, por medio <strong>de</strong> una mayor<br />

productividad y una m<strong>en</strong>or brecha externa, para <strong>la</strong> keynesiana, y esta última es necesaria<br />

para que <strong>la</strong> schumpeteriana no signifique un mero aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

innovadoras, sino que forme parte <strong>de</strong> un proceso <strong>en</strong> que se cre<strong>en</strong> muchos más empleos<br />

<strong>de</strong> los que se <strong>de</strong>struyan. En cierta forma, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción recuerda <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Fajnzylber<br />

(1990), autor que <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto inaugural d<strong>el</strong> neoestructuralismo cepalino propuso, como<br />

estrategia para que América Latina ll<strong>en</strong>ara <strong>el</strong> “casillero vacío” d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to simultáneo,<br />

<strong>la</strong> redistribución d<strong>el</strong> ingreso con <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> “caja negra” d<strong>el</strong> progreso técnico 46 .<br />

La tercera efici<strong>en</strong>cia o “efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal” se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como <strong>la</strong> progresiva transición a<br />

sectores y activida<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> carbono que provocan <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta. Se propone un “keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal”, por medio d<strong>el</strong> cual se dinamic<strong>en</strong><br />

45<br />

Véanse también, por ejemplo, Cimoli y Correa (2005) y Cimoli y otros (2005).<br />

46<br />

Los compi<strong>la</strong>dores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Gabri<strong>el</strong> Porcile por haber seña<strong>la</strong>do este punto.<br />

71


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

y transform<strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías con “un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal” —un concepto inspirando<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> big push <strong>de</strong> Ros<strong>en</strong>stein-Rodan (1943). Este punto se retoma más ad<strong>el</strong>ante,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong>dicada al medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, para los casos <strong>la</strong>tinoamericano y caribeño, es que los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región han ori<strong>en</strong>tado <strong>su</strong>s inversiones hacia sectores distintos <strong>de</strong> los asociados con<br />

<strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana y schumpeteriana —productos básicos basados <strong>en</strong> recursos<br />

naturales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>r y maqui<strong>la</strong>s int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra barata <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte. De ahí<br />

<strong>de</strong>rivan m<strong>en</strong>ores efectos <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>de</strong> innovaciones sobre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región y, <strong>en</strong> forma complem<strong>en</strong>taria a lo que se concluye por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> “brecha<br />

externa”, restricciones al crecimi<strong>en</strong>to por problemas recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos.<br />

Se argum<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s inversiones tampoco contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal porque<br />

correspon<strong>de</strong>n a patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo que produc<strong>en</strong> efectos perversos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

En <strong>el</strong> capítulo XI d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro se reproduc<strong>en</strong> páginas d<strong>el</strong> capítulo I d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> trigésimo cuarto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se re<strong>su</strong>me <strong>el</strong> alcance d<strong>el</strong><br />

concepto <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana y schumpeteriana, que <strong>el</strong> lector<br />

también <strong>en</strong>contrará <strong>en</strong> <strong>el</strong> prólogo d<strong>el</strong> referido docum<strong>en</strong>to, reproducido <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I d<strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te libro. En <strong>el</strong> capítulo XI se reproduc<strong>en</strong> también páginas d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

<strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> 2016 r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> “efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal”, así como<br />

a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “gran impulso ambi<strong>en</strong>tal” o “keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal”. En ese docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> 2016 <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>staca que, con una nueva gobernanza para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

públicos globales, combinada con <strong>la</strong> consolidación d<strong>el</strong> aporte regional a ese esfuerzo y <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estrategias y políticas nacionales para <strong>el</strong> cambio estructural progresivo,<br />

se obt<strong>en</strong>drá “un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>en</strong> un gran impulso<br />

ambi<strong>en</strong>tal” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág. 168).<br />

El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas externa e interna y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana y<br />

schumpeteriana fue reforzado por otra contribución <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o productivo. Se trata <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> reflexión sobre los efectos, <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s y los problemas <strong>su</strong>scitados <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe por <strong>la</strong> v<strong>el</strong>oz revolución mundial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones (TIC) 47 .<br />

En <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se dio continuidad a una amplia línea <strong>de</strong> estudios realizada a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, ori<strong>en</strong>tada principalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> evolucionismo neoschumpeteriano,<br />

sobre <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to, con miras al progreso técnico y <strong>la</strong> inclusión social. El objetivo es <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> lo que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> expresa como dos “brechas digitales”, externa e interna, <strong>en</strong> términos<br />

47<br />

La <strong>CEPAL</strong> co<strong>la</strong>bora, como Secretaría Técnica, con <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Ministerial sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Esta ya realizó cinco reuniones, <strong>en</strong>tre 2005 y 2015, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

se aprobaron p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para los años <strong>su</strong>bsigui<strong>en</strong>tes.<br />

72


Introducción<br />

<strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión (acceso) y profundidad (calidad <strong>de</strong> acceso), <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r ori<strong>en</strong>tada al tema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad <strong>de</strong> calidad por medio <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda ancha.<br />

Las investigaciones realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y los primeros estudios d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io culminaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación d<strong>el</strong> libro editado por Peres y Hilbert (2009), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

se evi<strong>de</strong>ncian avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> América Latina —difer<strong>en</strong>ciados<br />

<strong>en</strong>tre países— pero un importante atraso con respecto a los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es internas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso 48 . En <strong>el</strong> libro se cubrieron cuatro gran<strong>de</strong>s temas:<br />

<strong>el</strong> paradigma digital, <strong>su</strong> difusión y repercusiones; <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC (hardware, software,<br />

operadores <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ecomunicaciones y propiedad int<strong>el</strong>ectual); TIC para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>en</strong> empresas,<br />

educación, gobierno, salud y gestión <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres) y políticas <strong>de</strong> TIC para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Más ad<strong>el</strong>ante (<strong>CEPAL</strong>, 2010c), se retomó <strong>el</strong> tema d<strong>el</strong> libro anterior <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

a car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralización d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito productivo y<br />

<strong>en</strong> educación, salud y gobierno <strong>el</strong>ectrónico y se avanzó mediante algunas noveda<strong>de</strong>s 49 .<br />

Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas p<strong>la</strong>taformas tecnológicas basadas <strong>en</strong> converg<strong>en</strong>cias<br />

permitidas por <strong>la</strong> integración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> comunicaciones<br />

(como re<strong>de</strong>s y servicios, equipo móvil multimedia, computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y Web 2.0) y <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> una nueva “brecha <strong>de</strong> infraestructura”, es <strong>de</strong>cir, r<strong>el</strong>ativo atraso <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> conectividad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te capacidad y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet <strong>de</strong> banda<br />

ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, así como inequidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a esta. Se hace un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to a<br />

una “segunda g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información”, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> carácter transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, que afecta <strong>en</strong> forma simultánea <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico, <strong>el</strong> acceso universal y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización d<strong>el</strong> Estado y <strong>de</strong> los servicios sociales<br />

públicos básicos.<br />

Des<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ángulos, <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> brecha digital se fue ampliando y<br />

profundizando a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 50 . Un bu<strong>en</strong> ejemplo es <strong>el</strong> análisis pres<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> libro Economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2013a) 51 . En este,<br />

<strong>en</strong> sintonía con <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones d<strong>el</strong> año anterior (<strong>CEPAL</strong>, 2012a), <strong>la</strong><br />

“economía digital” se pres<strong>en</strong>ta como una pa<strong>la</strong>nca para <strong>el</strong> cambio estructural (apoyando<br />

<strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias schumpeteriana y keynesiana) y como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inclusión social.<br />

Se muestra que <strong>la</strong> brecha digital con respecto a los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos se ha reducido<br />

poco o incluso aum<strong>en</strong>tado (según los países <strong>de</strong> que se trate), pues <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño fue muy<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. El texto compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> un ing<strong>en</strong>ioso conjunto <strong>de</strong> indicadores<br />

que pres<strong>en</strong>tan brechas <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> América Latina y los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

48<br />

Véanse también Hilbert, Bustos y Ferraz (2003) y <strong>CEPAL</strong> (2005). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los dos editores, <strong>la</strong>s<br />

investigaciones correspondi<strong>en</strong>tes fueron coordinadas también por Martine Dirv<strong>en</strong> y João Carlos Ferraz.<br />

49<br />

Los principales co<strong>la</strong>boradores d<strong>el</strong> libro fueron Mario Castillo, Néstor Bercovich y Wilson Peres.<br />

50<br />

A propósito d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> conectividad por banda ancha, véase Jordán,<br />

Galperin y Peres (2011 y 2013).<br />

51<br />

Coordinado por Mario Castillo.<br />

73


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre, por una parte, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet y, por otra, los grados <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo productivo y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> ingreso. En <strong>el</strong> capítulo XII d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro<br />

se incluy<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>en</strong> que se evalúan los avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha.<br />

Otro aporte significativo fue <strong>la</strong> publicación, <strong>en</strong> sincronía con <strong>la</strong> actualización exigida<br />

por <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad d<strong>el</strong> progreso técnico, d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to La nueva revolución digital: <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Internet d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo a <strong>la</strong> Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción (<strong>CEPAL</strong>, 2016d). Allí se analizan <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución digital indicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> título y <strong>el</strong> acceso a<br />

banda ancha y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo digital <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que los significativos avances<br />

registrados <strong>en</strong> cuanto al número <strong>de</strong> u<strong>su</strong>arios no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> impedir <strong>la</strong> necesaria radicalización<br />

<strong>de</strong> los esfuerzos para impedir <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas con respecto a los países lí<strong>de</strong>res<br />

por medio <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> políticas. Junto con una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones (sobre<br />

regu<strong>la</strong>ción, patrones, neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, ciberd<strong>el</strong>itos y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>midor <strong>en</strong> <strong>la</strong> red),<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta se <strong>su</strong>braya <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir una estrategia <strong>de</strong> integración regional<br />

para <strong>la</strong> conectividad <strong>de</strong> calidad, con miras a lograr ganancias <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> infraestructura,<br />

p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>ido.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar otra línea investigativa sobre sistema productivo, crecimi<strong>en</strong>to y<br />

productividad que también dio frutos <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. La <strong>CEPAL</strong> coordinó <strong>el</strong> proyecto LA-KLEMS para América<br />

Latina, que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> versión regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>taforma para<br />

realizar y divulgar una base mundial <strong>de</strong> datos y estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre, por una<br />

parte, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB y <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y, por otra, <strong>el</strong> capital (K), <strong>el</strong> trabajo (L), <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>ergía (E), los materiales (M) y los servicios <strong>de</strong> capital (S), permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> comparabilidad<br />

<strong>en</strong>tre países y <strong>su</strong>s sectores <strong>de</strong> actividad 52 .<br />

La p<strong>la</strong>taforma dio lugar a varios trabajos que proporcionan una radiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, medida intrasectorialm<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> cambios <strong>de</strong><br />

composición sectorial, <strong>en</strong> un conjunto repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, algunos <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los con <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad. Es <strong>el</strong> caso, por ejemplo,<br />

d<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> Hofman y otros (2017), que argum<strong>en</strong>tan que <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha<br />

<strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre América Latina y los Estados Unidos sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ampliación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> TIC, que contrarresta <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

capital humano <strong>en</strong> América Latina, y pon<strong>de</strong>ran que <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC ha sido muy reducido,<br />

al repres<strong>en</strong>tar m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un sexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución total <strong>de</strong> capital 53 .<br />

52<br />

El proyecto fue coordinado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> por André Hofman, Nanno Mul<strong>de</strong>r y C<strong>la</strong>udio Arav<strong>en</strong>a. La ejecución<br />

d<strong>el</strong> proyecto fue precedida por <strong>el</strong> libro editado por Cimoli, Hofman y Mul<strong>de</strong>r (2010), que reúne una serie<br />

<strong>de</strong> estudios sobre innovación y <strong>de</strong>sarrollo económico bajo <strong>el</strong> prisma <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, tanto <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación neoschumpeteriana, como <strong>de</strong> línea neoclásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> contabilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. En ese mismo<br />

libro se incluy<strong>en</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> un estudio realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> proyecto KLEMS europeo que permitió<br />

comparaciones <strong>en</strong>tre Europa, los Estados Unidos y otras regiones, <strong>en</strong> que se evi<strong>de</strong>nció que los efectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América Latina habían sido r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />

reducidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1985-2005.<br />

53<br />

Entre otros estudios, véanse también Arav<strong>en</strong>a, Escobar y Hofman (2015), Hofman, Arav<strong>en</strong>a y Aliaga (2016) y<br />

Hofman y otros (2017).<br />

74


Introducción<br />

La cuarta innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo fue <strong>la</strong> introducción <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> marco analítico y propositivo cepalino d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “gobernanza <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales”. El argum<strong>en</strong>to es que no existe una “maldición <strong>de</strong> los recursos naturales”, sino<br />

riesgos y problemas <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los recursos sin bu<strong>en</strong>os criterios <strong>de</strong> gobernanza, que<br />

exig<strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos y políticas. Con esa consigna, se recomi<strong>en</strong>da evitar <strong>la</strong>s<br />

economías <strong>de</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve por difer<strong>en</strong>tes caminos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los: <strong>la</strong> creación y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos; <strong>la</strong> neutralización macroeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación d<strong>el</strong><br />

tipo <strong>de</strong> cambio (“<strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa”) porque <strong>de</strong>sestimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> diversificación productiva<br />

y exportadora; <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> propiedad y los ingresos d<strong>el</strong> sector <strong>de</strong> recursos naturales y<br />

<strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> valorización para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> recaudación tributaria a favor<br />

<strong>de</strong> mayores tasas <strong>de</strong> inversión, ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social y promoción <strong>de</strong> mejoras<br />

distributivas; y <strong>la</strong> gestión cuidadosa <strong>de</strong> los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos para minimizar los conflictos<br />

sociales y ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> estos, contro<strong>la</strong>r los daños d<strong>el</strong> extractivismo y garantizar<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza.<br />

La publicación d<strong>el</strong> libro que re<strong>su</strong>me <strong>la</strong>s reflexiones sobre <strong>el</strong> tema (Altomonte y<br />

Sánchez, 2016), realizado a partir <strong>de</strong> investigaciones d<strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Recursos<br />

Naturales e Infraestructura, estuvo precedida por <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s i<strong>de</strong>as principales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo VI d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trigésimo quinto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2014a). De este último se reproduc<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo XIII d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro, dos<br />

partes repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as reunidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to.<br />

Otro importante trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo es <strong>el</strong> estudio sobre<br />

<strong>la</strong>s “brechas <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura” (Perrotti y Sánchez, 2011). Se dim<strong>en</strong>sionaron<br />

<strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, mediante recursos públicos,<br />

privados y <strong>de</strong> alianzas público-privadas, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> cerrar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes brechas <strong>de</strong> oferta<br />

<strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 54 .<br />

Se estimaron tanto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> los volúm<strong>en</strong>es físicos requeridos<br />

por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías (incluy<strong>en</strong>do comparaciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha con respecto a los países d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Asia) —megavatios <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

kilómetros <strong>de</strong> carreteras, personas con acceso a aguas mejoradas y a mejoras sanitarias,<br />

líneas fijas y móviles <strong>de</strong> t<strong>el</strong>éfonos por habitante y acceso a banda ancha— como <strong>su</strong>s<br />

correspondi<strong>en</strong>tes valores, absolutos y como proporción d<strong>el</strong> PIB. En ese texto <strong>de</strong> 2011 los<br />

autores estimaron que <strong>la</strong> región <strong>de</strong>bería invertir una tasa media d<strong>el</strong> 5,6% d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong>tre<br />

2006 y 2020 para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda o d<strong>el</strong> 7,9% para<br />

alcanzar los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> infraestructura por habitante d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Asia —mucho mayores<br />

<strong>de</strong> lo que posteriorm<strong>en</strong>te se verificaría <strong>en</strong>tre 2006 y 2013, cuando <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong><br />

infraestructura varió <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 2% y <strong>el</strong> 3% d<strong>el</strong> PIB (<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág.117).<br />

Los estudios sobre <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura se integran con <strong>la</strong><br />

perspectiva d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> ciclo y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los estudios sobre<br />

54<br />

Véase también Rozas y Sánchez (2004).<br />

75


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

macroeconomía, pues profundizan <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

macroeconómica, se consi<strong>de</strong>ra una variable <strong>de</strong>cisiva tanto para estabilizar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

por <strong>su</strong>s efectos anticíclicos, como para ac<strong>el</strong>erarlo, por los efectos que ejerce por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta.<br />

En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión productiva y comercial, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> realiza también una<br />

serie <strong>de</strong> estudios sobre <strong>el</strong> comercio exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En ese terr<strong>en</strong>o, se dio continuidad<br />

a <strong>la</strong> publicación, cada año, d<strong>el</strong> Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe 55 . En <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ediciones se hizo un seguimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias d<strong>el</strong> comercio mundial y regional y se <strong>de</strong>scribió <strong>la</strong> evolución favorable a<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 (<strong>en</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990),<br />

así como <strong>su</strong> evolución poco favorable a partir <strong>de</strong> 2011-2012. En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to también<br />

se pres<strong>en</strong>taron, cada año conforme <strong>la</strong> praxis, los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> estudios específicos<br />

realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>.<br />

Rosales (2015) organizó una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> textos repres<strong>en</strong>tativos d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

esas publicaciones anuales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2010-2014. Los temas a los que se dio mayor<br />

r<strong>el</strong>evancia fueron cuatro: participación regional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas mundiales y regionales<br />

<strong>de</strong> valor, China como nuevo socio comercial <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia creci<strong>en</strong>te, éxitos y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> integración regional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas económica y comercial, y características<br />

y repercusiones para América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s negociaciones megarregionales.<br />

A<strong>de</strong>más, como se <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> libro: “Como trasfondo <strong>de</strong> todos los<br />

textos s<strong>el</strong>eccionados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> participación regional <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio<br />

internacional y <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to inclusivo” (ibí<strong>de</strong>m, pág. 7).<br />

La evolución <strong>de</strong> los trabajos <strong>en</strong>tre 2010 y 2014 llevó a un cuestionami<strong>en</strong>to cada vez<br />

mayor sobre <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong>sfavorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio mundial <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

consi<strong>de</strong>rada a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas regionales. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong><br />

2014 d<strong>el</strong> Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe se <strong>su</strong>braya que<br />

los estudios exist<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> materia permit<strong>en</strong> concluir que “los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

han avanzado poco <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas regionales o <strong>en</strong> <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />

o re<strong>de</strong>s mundiales <strong>de</strong> producción” (<strong>CEPAL</strong>, 2014f, pág. 59).<br />

Esa perspectiva se reafirmó y ac<strong>en</strong>tuó a partir <strong>de</strong> 2015. Ese año se confirma <strong>el</strong> pasaje<br />

gradual, observado <strong>en</strong> años previos, <strong>de</strong> un cierto optimismo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con China <strong>en</strong> 2010-<br />

2011 a una visión más escéptica <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er v<strong>en</strong>tajas dura<strong>de</strong>ras<br />

d<strong>el</strong> comercio con ese y otros países d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Asia, a no ser que se modifiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras productivas <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>su</strong> comercio<br />

con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> región. En <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 2015, por ejemplo, junto con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cifras<br />

r<strong>el</strong>ativas a los años 2011-2014 que muestran “<strong>su</strong> peor <strong>de</strong>sempeño exportador <strong>en</strong> ocho<br />

55<br />

Osvaldo Rosales coordinó <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to hasta 2014 y Mario Cimoli a partir <strong>de</strong> 2015. El<br />

título se cambió reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por Perspectivas d<strong>el</strong> Comercio Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

76


Introducción<br />

décadas” y <strong>la</strong> reiteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar hacia un mercado regional más integrado<br />

—<strong>su</strong>brayada <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s ediciones d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io—, se propone una<br />

“estrategia común” a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con respecto a China, que permita mejorar <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones comerciales <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> composición y valor. El escepticismo no limita solo<br />

a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones con China: <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 2016 se amplía, analizándose <strong>en</strong> modo más<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do una “insatisfacción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hiperglobalización”.<br />

Un segundo docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> publicación regu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong><br />

comercio es <strong>el</strong> informe anual La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe 56 .<br />

En forma análoga al Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>en</strong><br />

los informes anuales sobre inversión extranjera se realiza un seguimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> inversión extranjera mundial y regional y, cada año, un estudio temático<br />

específico. Con respecto a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, se muestra que <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada neta <strong>de</strong> inversión<br />

extranjera directa (IED), cuyo valor había crecido <strong>en</strong> forma ac<strong>el</strong>erada <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000,<br />

com<strong>en</strong>zó a pres<strong>en</strong>tar una mo<strong>de</strong>rada t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 2012, hasta alcanzar<br />

un niv<strong>el</strong> simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> 2010 <strong>en</strong> 2016. La <strong>en</strong>trada fue diversificada según sectores y países <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>, pero poco ori<strong>en</strong>tada a segm<strong>en</strong>tos int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia reci<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> reducción se seña<strong>la</strong> como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores inversiones <strong>en</strong> recursos naturales,<br />

especialm<strong>en</strong>te minería y petróleo, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales todavía registran pocas inversiones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> China,<br />

se estima por otras fu<strong>en</strong>tes que este país <strong>la</strong>s está increm<strong>en</strong>tando mucho, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r por<br />

medio <strong>de</strong> fusiones y adquisiciones.<br />

El aporte <strong>de</strong> estudios específicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ediciones cubrió una temática<br />

variada, como por ejemplo t<strong>el</strong>ecomunicaciones y software y <strong>la</strong>s primeras inversiones chinas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región (<strong>CEPAL</strong>, 2011c), los sectores bancario y <strong>el</strong>éctrico (<strong>CEPAL</strong>, 2012g), <strong>la</strong>s empresas<br />

trans<strong>la</strong>tinas (<strong>CEPAL</strong> 2014b), <strong>la</strong>s empresas transnacionales y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (<strong>CEPAL</strong>, 2015e),<br />

<strong>la</strong> minería metálica (<strong>CEPAL</strong>, 2016f) y <strong>el</strong> sector automotor (<strong>CEPAL</strong>, 2017h). Con respecto<br />

a <strong>la</strong> visión g<strong>en</strong>eral pres<strong>en</strong>tada sobre los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> IED, no se <strong>de</strong>scarta <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> contribuciones favorables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas multinacionales al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región,<br />

como creación <strong>de</strong> inversión e ingresos, pero se cuestiona <strong>la</strong> reducida contribución <strong>en</strong> lo<br />

que se refiere a una serie <strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong>seables, como <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> tecnología, <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico y <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> forma significativa <strong>de</strong><br />

puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> calidad. A<strong>de</strong>más, se l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre los efectos no siempre<br />

favorables <strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos <strong>de</strong> los flujos financieros netos <strong>de</strong> IED, registrándose, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> edición correspondi<strong>en</strong>te a 2011 (<strong>CEPAL</strong>, 2012g), que <strong>la</strong> remisión <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s equivalía<br />

prácticam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada neta <strong>de</strong> capitales 57 .<br />

56<br />

Coordinados por Alvaro Cal<strong>de</strong>rón <strong>en</strong> los primeros años d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y por Giovanni Stumpo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

resto d<strong>el</strong> <strong>período</strong>.<br />

57<br />

Sobre <strong>el</strong> tema, véase también <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> Ab<strong>el</strong>es, Lavar<strong>el</strong>lo y Montagu (2013), basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia arg<strong>en</strong>tina.<br />

77


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

7. La dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal<br />

La <strong>CEPAL</strong> se ha <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines<br />

<strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta, con profundidad analítica y c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto estructuralista<br />

<strong>de</strong> “estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo”. En <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 2000 y 2010 <strong>la</strong> institución produjo <strong>su</strong>s<br />

publicaciones más conocidas e influy<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> tema. Esto se explica por dos razones.<br />

En primer lugar, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> mayor sofisticación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s técnicas<br />

analíticas, que ha permitido <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong> investigaciones sobre<br />

economía d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y los recursos naturales. Una segunda razón radica <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ambi<strong>en</strong>tales críticos, como <strong>el</strong> cambio climático y <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

global, que provocan fuertes t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actividad productiva y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

biodiversidad a esca<strong>la</strong> global. No obstante esos dos motivos, <strong>la</strong>s contribuciones reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> esta materia se <strong>en</strong>marcan <strong>en</strong> un trabajo iniciado hace 40 años por <strong>la</strong> Comisión<br />

y se insertan <strong>en</strong> <strong>la</strong> más fi<strong>el</strong> tradición d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque estructuralista.<br />

Como es sabido, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 nació un fuerte movimi<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>talista a<br />

esca<strong>la</strong> mundial, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia sobre <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

industrialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras respuestas fr<strong>en</strong>te a estas preocupaciones<br />

<strong>su</strong>rgió d<strong>el</strong> Club <strong>de</strong> Roma, instancia que expuso <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos mediante<br />

<strong>su</strong> tesis <strong>de</strong> los límites al crecimi<strong>en</strong>to (véase Meadows y otros, 1972), y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas,<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Medio Humano, realizada<br />

<strong>en</strong> Estocolmo <strong>en</strong> 1972, y <strong>la</strong> fundación d<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong> Medio<br />

Ambi<strong>en</strong>te (PNUMA) ese mismo año. Estas iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas fueron una<br />

reacción a los p<strong>la</strong>nteos d<strong>el</strong> Club <strong>de</strong> Roma, pues incorporaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis los intereses<br />

<strong>de</strong> los países <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, buscando un equilibrio que conjugara dos objetivos: <strong>la</strong><br />

conservación <strong>de</strong> los activos ambi<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.<br />

En ese contexto, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> ese <strong>de</strong>bate con una postura aún más radical que<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> otras instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, dando a <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>sarrollo y medio<br />

ambi<strong>en</strong>te un cont<strong>en</strong>ido que refleja una lectura <strong>de</strong> dicha problemática <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

“periférica”. Se p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> modificar los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong><br />

estrategias que, a <strong>su</strong> vez, permitieran combatir <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y preservar <strong>el</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

El concepto <strong>de</strong> “estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo” constituyó <strong>la</strong> base para <strong>la</strong> inserción d<strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque estructuralista clásico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong>. Como se señaló al inicio d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te texto, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a fuerza rectora d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 fue <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />

condujeran a <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad social y a <strong>la</strong> diversificación productiva y exportadora. Estas<br />

recom<strong>en</strong>daciones t<strong>en</strong>ían, y manti<strong>en</strong><strong>en</strong>, fuertes conexiones con <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

como base material <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo para <strong>la</strong>s<br />

socieda<strong>de</strong>s periféricas.<br />

78


Introducción<br />

En este contexto, Osvaldo Sunk<strong>el</strong> fue convocado <strong>en</strong> 1978 para dirigir <strong>la</strong> recién creada<br />

Unidad <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> y Medio Ambi<strong>en</strong>te, con miras a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> estilos<br />

buscando <strong>el</strong> vínculo con <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible 58 . En esos años,<br />

<strong>en</strong> los que Raúl Prebisch <strong>el</strong>aboraba distintos docum<strong>en</strong>tos que constituirían <strong>su</strong> obra final<br />

Capitalismo periférico: crisis y transformación (Prebisch, 1981) y dirigía <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

estos estructuralistas confluyeron <strong>en</strong> una visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

que cuajaba <strong>de</strong> modo perfecto con <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación que v<strong>en</strong>ían <strong>el</strong>aborando<br />

individualm<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> capitalismo transnacional <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por Sunk<strong>el</strong> (1972) y <strong>la</strong> dinámica<br />

d<strong>el</strong> capitalismo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías periféricas <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra ya citada <strong>de</strong> Prebisch 59 .<br />

Por parte <strong>de</strong> Prebisch, esta conflu<strong>en</strong>cia quedó p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo “Biosfera y<br />

<strong>de</strong>sarrollo”, publicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición Nº 12 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (Prebisch, 1980). En<br />

esta obra <strong>el</strong> autor r<strong>el</strong>acionaba <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>sarrollo económico y <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tabilidad<br />

ambi<strong>en</strong>tal seña<strong>la</strong>ndo que: “El extraordinario impulso <strong>de</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios hasta<br />

tiempos reci<strong>en</strong>tes no es sólo consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un impresionante ad<strong>el</strong>anto técnico,<br />

sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación irracional <strong>de</strong> recursos naturales, sobre todo d<strong>el</strong> recurso<br />

<strong>en</strong>ergético que, a <strong>su</strong> vez, ha influido notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica.<br />

Ha habido, pues, <strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sistema un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> falsedad <strong>de</strong> muy<br />

dramáticas consecu<strong>en</strong>cias mundiales”.<br />

Por <strong>su</strong> parte, Sunk<strong>el</strong> llevaba ad<strong>el</strong>ante <strong>el</strong> “Proyecto conjunto <strong>CEPAL</strong>/PNUMA sobre<br />

cooperación horizontal <strong>en</strong>tre países <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y medio ambi<strong>en</strong>te” y había constituido un <strong>de</strong>stacado equipo <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> esas materias,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los Nicolo Gligo. Este proyecto produjo múltiples publicaciones y un gran seminario<br />

internacional (<strong>en</strong> 1979), cuyos re<strong>su</strong>ltados incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los vínculos básicos<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones socioeconómicas y ambi<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una<br />

metodología que permitiera profundizar y expandir los límites <strong>de</strong> esa compresión (véanse<br />

Sunk<strong>el</strong>, 1980 y 1981, y Sunk<strong>el</strong> y Gligo, 1980) 60 .<br />

Según Jos<strong>el</strong>uis Samaniego, los trabajos <strong>de</strong> Prebish y <strong>de</strong> Sunk<strong>el</strong>, junto con <strong>su</strong> equipo<br />

<strong>de</strong> investigación, lograron establecer <strong>el</strong> vínculo conceptual <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo mediante <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> estilos, que <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Pinto (1970) consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interacción y dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y los patrones distributivos 61 . Samaniego<br />

58<br />

Ejerció este cargo <strong>en</strong>tre 1978 y 1987. En ese <strong>período</strong>, Sunk<strong>el</strong> incorporó <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

a <strong>su</strong>s temas tradicionales <strong>de</strong> investigación c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y <strong>el</strong> capitalismo transnacional.<br />

59<br />

Para una revisión complem<strong>en</strong>taria d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Prebisch (1981) sobre capitalismo periférico, véase<br />

Pérez Cal<strong>de</strong>ntey, Sunk<strong>el</strong> y Torres (2012). El análisis d<strong>el</strong> capitalismo transnacional <strong>el</strong>aborado por Sunk<strong>el</strong> a<br />

comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 examinaba los procesos <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas multinacion<strong>el</strong>es<br />

y los <strong>de</strong> <strong>de</strong>sintegración nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto periférico, vincu<strong>la</strong>dos también con <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad estructural. La refer<strong>en</strong>cia obligada <strong>de</strong> este autor <strong>en</strong> esta materia es Sunk<strong>el</strong> (1972).<br />

60<br />

Los compi<strong>la</strong>dores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> los valiosos aportes realizados por Osvaldo Sunk<strong>el</strong> para reconstruir los hechos<br />

<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los años, contribuciones que fluyeron mediante una ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>trevista <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2017<br />

con Migu<strong>el</strong> Torres.<br />

61<br />

Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Jos<strong>el</strong>uis Samaniego, Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, por <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista concedida <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2017.<br />

79


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

seña<strong>la</strong> que ya <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong> los estructuralistas clásicos <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta se apuntaba,<br />

<strong>en</strong> forma contun<strong>de</strong>nte, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista d<strong>el</strong> patrón productivo, <strong>la</strong> dinámica<br />

progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica no logra <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> trayectoria previa (path<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncy) ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te insost<strong>en</strong>ible que caracteriza a los procesos productivos<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> hidrocarburos y g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s negativas <strong>de</strong><br />

diversa índole.<br />

A partir <strong>de</strong> esta base analítica, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> siguió buscando nuevos aportes a los temas<br />

vincu<strong>la</strong>dos con <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, como por ejemplo <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to preparado <strong>en</strong> 1991<br />

para <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Regional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe preparatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial<br />

sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible. Con los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro (Brasil) <strong>en</strong> 1992, <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa 21, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> amplió <strong>su</strong>s estudios sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible, analizando <strong>en</strong> especial <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> los países, los<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones comerciales internacionales <strong>de</strong>bido a una nueva visión sobre<br />

<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. La consolidación <strong>de</strong> esos estudios se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

preparados para <strong>la</strong> Cumbre para <strong>la</strong> Tierra, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Johannesburgo (Sudáfrica) <strong>en</strong> 2002 62 .<br />

Durante <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te<br />

y as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos estuvo contextualizado <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida por los esc<strong>en</strong>arios<br />

hipotéticos p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> PNUMA (2003), ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> consecución hacia 2015 <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io (ODM) referidos a esta dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Esos esc<strong>en</strong>arios fueron: i) continuidad d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to global basado <strong>en</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y producción prevaleci<strong>en</strong>tes, <strong>su</strong>bordinando <strong>de</strong> este modo <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> conservación d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> biodiversidad con <strong>su</strong>s nefastas y previsibles<br />

consecu<strong>en</strong>cias; ii) continuidad d<strong>el</strong> estilo dominante pero con mayor regu<strong>la</strong>ción y políticas<br />

conservacionistas y estrategias agresivas <strong>de</strong> combate a <strong>la</strong> pobreza, y iii) hipótesis <strong>de</strong><br />

“gran transición” hacia un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, basada <strong>en</strong> reformas y políticas radicales<br />

que pudies<strong>en</strong> revertir antes <strong>de</strong> 2015 los impactos ambi<strong>en</strong>tales g<strong>en</strong>erados por <strong>el</strong> estilo<br />

productivo dominante.<br />

En este contexto, los focos <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 se c<strong>en</strong>traron<br />

<strong>en</strong>: i) cambio climático y cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global; ii) <strong>de</strong>sertificación y sequía; iii) disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> ozono; iv) pérdida <strong>de</strong> diversidad biológica; v) <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> ecosistemas, y<br />

v) movimi<strong>en</strong>tos trasfronterizos <strong>de</strong> residuos tóxicos. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos temas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> producción int<strong>el</strong>ectual, <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos<br />

continuó <strong>el</strong>aborando i<strong>de</strong>as sobre <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones y t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre pobreza-medio ambi<strong>en</strong>te<br />

y patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo, <strong>en</strong> línea con <strong>la</strong>s discusiones y los acuerdos con <strong>la</strong>s<br />

confer<strong>en</strong>cias mundiales más r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> estas materias. Los textos que mejor repres<strong>en</strong>tan<br />

62<br />

Al respecto, véanse <strong>CEPAL</strong> (1991, 1996 y 2002b).<br />

80


Introducción<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los años <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ODM, sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong>sarrollo<br />

socioeconómico son <strong>CEPAL</strong> (2002a, 2002b y 2002c) y Naciones Unidas (2005).<br />

Al com<strong>en</strong>zar <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se dio continuidad al propósito <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s fronteras<br />

cognitivas <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ambi<strong>en</strong>tales, <strong>su</strong>s nexos con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y social<br />

y <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar acuerdos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> los<br />

diversos <strong>de</strong>bates sobre <strong>el</strong> tema y <strong>en</strong> los espacios multi<strong>la</strong>terales más r<strong>el</strong>evantes. Se observa<br />

que <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual <strong>en</strong> esa materia ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> impulso y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Alicia<br />

Bárc<strong>en</strong>a, no solo <strong>en</strong> <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> Secretaria Ejecutiva, sino también <strong>de</strong> especialista <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> temática ambi<strong>en</strong>tal y ex Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>.<br />

Como ha expresado Bárc<strong>en</strong>a a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, se trata <strong>de</strong> un “cambio <strong>de</strong> época”.<br />

De hecho, <strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vida int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

un complejo esc<strong>en</strong>ario global: recurr<strong>en</strong>tes crisis financieras internacionales, t<strong>en</strong>siones<br />

sociales como respuesta a <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> que g<strong>en</strong>era <strong>el</strong> neoliberalismo a esca<strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>netaria y, muy especialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesivas advert<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza a <strong>la</strong> humanidad<br />

sobre los límites <strong>de</strong> <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> carga como sostén <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica y <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> dicha capacidad.<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os más<br />

significativos que se <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> este <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io son, indudablem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> cambio<br />

climático y <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global 63 . Una refer<strong>en</strong>cia inaugural para <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io<br />

sobre esta temática es <strong>la</strong> obra “Cambio climático y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe:<br />

una reseña” (Samaniego, 2009). El prólogo <strong>de</strong> esta obra ya fue recopi<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro<br />

conmemorativo <strong>de</strong> los 60 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (Bi<strong>el</strong>schowsky, 2010) y por esta razón no se<br />

incluye <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> textos repres<strong>en</strong>tativos d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

libro. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> dicho texto <strong>la</strong> autora d<strong>el</strong> prólogo,<br />

Alicia Bárc<strong>en</strong>a, instaló un concepto <strong>de</strong> vital importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática<br />

d<strong>el</strong> cambio climático y <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global: <strong>la</strong> seguridad climática <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como un<br />

bi<strong>en</strong> público global. En este s<strong>en</strong>tido, re<strong>su</strong>lta importante para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este r<strong>el</strong>ato,<br />

reproducir <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te extracto d<strong>el</strong> referido texto <strong>de</strong> 2009:<br />

63<br />

Otro tema <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia para <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos ha sido<br />

<strong>el</strong> Acuerdo Regional sobre <strong>el</strong> Acceso a <strong>la</strong> Información, <strong>la</strong> Participación Pública y <strong>el</strong> Acceso a <strong>la</strong> Justicia<br />

<strong>en</strong> A<strong>su</strong>ntos Ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, adoptado <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> <strong>2018</strong>, un vehículo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ambi<strong>en</strong>tal, incluido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2010 <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> trabajo y negociado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2012. Otros<br />

temas analizados han sido <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> interacciones d<strong>el</strong> cambio climático con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030, <strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> respuesta al cambio climático, como <strong>la</strong> política fiscal ambi<strong>en</strong>tal y <strong>su</strong>s impactos distributivos<br />

y <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones para estandarizar <strong>la</strong> contabilización d<strong>el</strong> gasto ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> cuantificación<br />

d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to climático.<br />

81


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

“En los últimos años, <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> cambio climático ha captado un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sin prece<strong>de</strong>ntes y <strong>el</strong>lo se tradujo <strong>en</strong> una movilización internacional<br />

para concertar acciones <strong>de</strong>stinadas a mitigarlo, <strong>en</strong> un dinamismo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

innovación tecnológica para contar con <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas que permitan paliar<br />

<strong>su</strong>s causas y <strong>en</strong> una preocupación creci<strong>en</strong>te por <strong>su</strong>s posibles consecu<strong>en</strong>cias<br />

negativas sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países. El tema ha pasado incluso a integrar<br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas junto a<br />

los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io.<br />

La preocupación dominante a niv<strong>el</strong> mundial está correctam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>focada a<br />

mitigar <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> d<strong>el</strong> problema: <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro.<br />

El flujo <strong>de</strong> estas emisiones hacia <strong>la</strong> atmósfera y <strong>su</strong> acumu<strong>la</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

los últimos siglos han terminado por <strong>el</strong>evar <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones a un grado que<br />

am<strong>en</strong>aza con llevar <strong>la</strong> temperatura atmosférica a niv<strong>el</strong>es p<strong>el</strong>igrosos para todos<br />

los sistemas d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta.<br />

Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> internacional acordado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (CMNUCC) y <strong>el</strong> Protocolo<br />

<strong>de</strong> Kyoto solo regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Esto hace que se regule parcialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera como<br />

<strong>su</strong>mi<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> los gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro antropogénicos y que se esté lejos<br />

<strong>de</strong> tut<strong>el</strong>ar <strong>la</strong> seguridad climática.<br />

Recién <strong>en</strong> 2007 se pudo precisar una dim<strong>en</strong>sión temporal y cuantitativa<br />

para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad climática que, como seña<strong>la</strong> Bárc<strong>en</strong>a (2009a),<br />

es un bi<strong>en</strong> público global que se <strong>de</strong>be proteger. El informe Stern sobre<br />

<strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> cambio climático y <strong>el</strong> Cuarto Informe <strong>de</strong> Evaluación d<strong>el</strong><br />

Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC)<br />

pusieron sobre <strong>la</strong> mesa dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos nuevos que permitieron hacer dicha<br />

precisión (Stern, 2006). Por una parte, <strong>el</strong> IPCC <strong>de</strong>spejó <strong>la</strong> incertidumbre sobre<br />

<strong>la</strong> responsabilidad humana <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio climático y sobre <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

daño <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> distintos esc<strong>en</strong>arios. Por <strong>la</strong> otra, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer<br />

estimaciones sobre los costos globales <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitigación d<strong>el</strong> problema, <strong>el</strong><br />

informe Stern puso <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mora <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción hará más cuantiosas<br />

<strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar o producto global e inclinó <strong>la</strong> discusión a favor d<strong>el</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to muy bajas <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro y <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> actuar sin <strong>de</strong>mora” (véase Samaniego, 2009, págs. 9-10).<br />

Tomando esta refer<strong>en</strong>cia como punto <strong>de</strong> partida d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> cambio climático<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> producción int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>el</strong> tema se ha tratado y<br />

<strong>en</strong>fatizado perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, m<strong>en</strong>saje que, como se señaló,<br />

constituye <strong>la</strong> principal i<strong>de</strong>a fuerza y <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

82


Introducción<br />

<strong>período</strong>. Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, que dio inicio al<br />

"ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>” se profundizó y reposicionó <strong>el</strong> imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad climática<br />

como un bi<strong>en</strong> público global al seña<strong>la</strong>r que:<br />

“El clima global ha evolucionado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

por causas naturales. Sin embargo, a partir d<strong>el</strong> siglo XIX, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> gases<br />

<strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro ocasionados por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> tal<br />

forma que <strong>la</strong> temperatura media actual d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta es <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> los últimos<br />

1.000 años. Ya se observan cambios discernibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> precipitación, <strong>el</strong> alza<br />

d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> mar, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o y <strong>la</strong>s modificaciones <strong>en</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos extremos” (<strong>CEPAL</strong>, 2010a, pág. 34).<br />

Es interesante observar que <strong>la</strong> afirmación se contextualiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> coyuntura <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis<br />

financiera <strong>de</strong> <strong>2008</strong>, <strong>en</strong> que se seña<strong>la</strong> que dicha crisis, al igual que <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> cambio<br />

climático, se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo configurada <strong>en</strong> lo que <strong>CEPAL</strong><br />

(2010a) <strong>de</strong>nomina un cambio <strong>de</strong> época. Dicho cambio <strong>su</strong>pone modificaciones estructurales<br />

<strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> globalización, cuyas consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abordarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

mundial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Esta temática se profundiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo XIV d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te libro,<br />

titu<strong>la</strong>do “Énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio climático”.<br />

A partir <strong>de</strong> este texto, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> produjo una cuantiosa literatura sobre <strong>el</strong> cambio climático<br />

y <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, ya sea <strong>en</strong> términos regionales y <strong>su</strong>bregionales como con respecto a<br />

casos <strong>de</strong> países específicos. Hacia fines <strong>de</strong> 2010, se publicó <strong>el</strong> texto La economía d<strong>el</strong> cambio<br />

climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: síntesis 2010. El propósito <strong>de</strong> esta investigación<br />

era integrar <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o con un <strong>en</strong>foque interdisciplinario, vincu<strong>la</strong>ndo<br />

lo económico a los <strong>en</strong>foques sistémicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias naturales y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2010d). Cinco años más tar<strong>de</strong> se publicó <strong>el</strong> texto La economía d<strong>el</strong> cambio climático<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: paradojas y <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2015f).<br />

En <strong>el</strong> capítulo XIII también se ofrece una s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> estas dos obras.<br />

En <strong>la</strong> última década, <strong>el</strong> cambio climático no ha sido <strong>el</strong> foco exclusivo <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. Fi<strong>el</strong> a <strong>su</strong> tradición investigadora, ha c<strong>en</strong>trado gran parte <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s esfuerzos <strong>en</strong> brindar <strong>en</strong>foques aglutinantes <strong>de</strong> esta problemática. En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2010-<br />

<strong>2018</strong>, esos esfuerzos se ori<strong>en</strong>taron a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong><br />

una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>. En <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> posición d<strong>el</strong> trigésimo quinto<br />

<strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2014a), <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y los riesgos que sobre <strong>el</strong><strong>la</strong> se ciern<strong>en</strong> se abordan <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> los actuales procesos <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo, que también afectan <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y al<br />

<strong>de</strong>sarrollo. En particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> manera muy c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo regional <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Se hace hincapié <strong>en</strong> <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es durables, automóviles y combustibles y los efectos que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> estos<br />

bi<strong>en</strong>es produce <strong>en</strong> <strong>el</strong> capital ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías regionales. En <strong>el</strong> capítulo XIII se<br />

83


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

incluy<strong>en</strong> algunos extractos <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong> (2014a) que reflejan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong> y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. A partir <strong>de</strong> este análisis se insta<strong>la</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> mejora radical <strong>de</strong> servicios públicos urbanos, como <strong>el</strong> transporte público y <strong>el</strong> manejo<br />

<strong>de</strong> residuos, son c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo más sost<strong>en</strong>ible, con m<strong>en</strong>or hu<strong>el</strong><strong>la</strong> ambi<strong>en</strong>tal y<br />

más inclusivo. Esta óptica, junto con <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz<br />

<strong>el</strong>éctrica, se perfi<strong>la</strong>n como c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>el</strong> tránsito <strong>en</strong> <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En <strong>su</strong> lógica <strong>de</strong> continuidad y cambio, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> siempre ha establecido como condición<br />

sine qua non para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva<br />

mediante <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> progreso técnico <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> producción. Vale <strong>de</strong>cir,<br />

siempre se ha sost<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> necesidad imperativa <strong>de</strong> llevar ad<strong>el</strong>ante una transformación<br />

productiva o un cambio estructural para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Esta recom<strong>en</strong>dación está pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros análisis estructuralistas <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta y, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estas<br />

siete décadas, siempre ha <strong>en</strong>contrado refinami<strong>en</strong>tos analíticos y conexiones cada vez<br />

más sofisticadas con otras aristas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Así, si <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, bajo <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong> Fajnzylber, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> logró establecer los vínculos <strong>en</strong>tre progreso<br />

técnico —<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación o diversificación productiva—<br />

y equidad (<strong>CEPAL</strong>, 1990) y luego <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre transformación productiva, equidad y<br />

medio ambi<strong>en</strong>te (<strong>CEPAL</strong>, 1991), <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2010, bajo <strong>el</strong> prisma d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos e <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha establecido conexiones r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong>tre<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y cambio estructural, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los nuevos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os emerg<strong>en</strong>tes<br />

que t<strong>en</strong>sionan a <strong>la</strong> naturaleza y <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> actividad económica<br />

y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad.<br />

El primer texto publicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io alusivo a estas conexiones es <strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo cuarto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>:<br />

una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2012a). En <strong>el</strong> prólogo <strong>de</strong> esta obra se sosti<strong>en</strong>e que:<br />

“El cambio estructural implica colocar <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to los<br />

cambios cualitativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. Hoy esto ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong> gran medida marcadas por economías abiertas que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>su</strong>s patrones <strong>de</strong><br />

especialización <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> los mercados mundiales. Es necesario,<br />

tanto para una mejor inserción global como para un dinamismo interno virtuoso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>el</strong> empleo, procurar mayor participación <strong>de</strong><br />

los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción total. De esta forma,<br />

se promueve a lo ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>el</strong> tejido social <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s, conocimi<strong>en</strong>tos y procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> manera coordinada<br />

con <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> inversión.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal solo se logrará si hay un cambio<br />

estructural que lleve ad<strong>el</strong>ante un proceso tecnológico profundo e incluy<strong>en</strong>te.”<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2012a, págs. 16-17).<br />

84


Introducción<br />

En <strong>el</strong> capítulo XV <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te recopi<strong>la</strong>ción, se reproduce un fragm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> capítulo<br />

II <strong>de</strong> esa obra <strong>de</strong> 2012. En términos analíticos, este extracto muestra una evi<strong>de</strong>nte conexión<br />

con los primeros estudios estructuralistas sobre <strong>el</strong> tema (Prebisch, 1980; Sunk<strong>el</strong>, 1980),<br />

al seña<strong>la</strong>r que los patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo vig<strong>en</strong>tes no se pue<strong>de</strong>n sost<strong>en</strong>er a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>bido a los <strong>en</strong>ormes costos económicos, sociales y ambi<strong>en</strong>tales que g<strong>en</strong>eran.<br />

La novedad con respecto a <strong>la</strong>s primeras formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta es<br />

que <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (2012a) se afirma que, <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse estos patrones <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda,<br />

<strong>la</strong> conservación d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te constituirá una fuerte restricción al crecimi<strong>en</strong>to. Si<br />

no se adopta un cambio estructural profundo, que permita producir con tecnologías más<br />

efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ambi<strong>en</strong>tal, y no se promueve una dinámica <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

más racional, esto será inevitable.<br />

El docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo sexto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones (<strong>CEPAL</strong>, 2016a) permitió avanzar<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo construido con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada "trilogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>" previa (<strong>CEPAL</strong>,<br />

2010a, 2012a y 2014a). En efecto, al publicar Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2016a), <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> consigue globalizar <strong>su</strong> m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

con <strong>igualdad</strong>, pues ofrece a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y a <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, un análisis que <strong>en</strong>marca <strong>la</strong>s temáticas d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos universales, cambio<br />

estructural y pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo multi<strong>la</strong>teral que promueve<br />

objetivos muy c<strong>la</strong>ros: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>su</strong>s 17 Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (ODS). En materia ambi<strong>en</strong>tal, esta ag<strong>en</strong>da p<strong>la</strong>ntea nueve Objetivos y<br />

<strong>su</strong>s respectivas metas, que guardan una estrecha r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> 64 .<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estos Objetivos y metas, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2016a) p<strong>la</strong>ntea una propuesta <strong>de</strong><br />

política que apunta a una contun<strong>de</strong>nte solución a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre cambio estructural<br />

y daño ambi<strong>en</strong>tal. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> promover, a esca<strong>la</strong> mundial y regional, un<br />

“gran impulso ambi<strong>en</strong>tal”. El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to parte <strong>de</strong> un r<strong>el</strong>ato cuya articu<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong><br />

reseñarse d<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te modo. Se retoma <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> cambio<br />

climático, sost<strong>en</strong>iéndose que constituye <strong>la</strong> principal fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> mercado. Con esta afirmación<br />

se constata <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> un mundo <strong>en</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal. A partir <strong>de</strong> estas constataciones<br />

se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal que promueva <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética<br />

a partir <strong>de</strong> múltiples inversiones complem<strong>en</strong>tarias que viabilic<strong>en</strong> un nuevo estilo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, que a <strong>su</strong> vez pueda “ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta a los problemas <strong>de</strong><br />

escasez <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda agregada que <strong>su</strong>fre <strong>la</strong> economía mundial. El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

es <strong>la</strong> contrapartida natural a un keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal global” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág. 58).<br />

64<br />

Los ODS que se r<strong>el</strong>acionan con temas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad son <strong>el</strong> Objetivo 2 y <strong>su</strong> meta 2.4, <strong>el</strong> Objetivo 6, <strong>el</strong><br />

Objetivo 8 y <strong>su</strong> meta 8.4, <strong>el</strong> Objetivo 9 y <strong>su</strong> meta 9.4 y los Objetivos 11,12, 13, 14 y 15. Véase información<br />

más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da sobre los ODS cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (<strong>2018</strong>a).<br />

85


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Esta formu<strong>la</strong>ción se inspira c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> gran impulso (big push) que<br />

Ros<strong>en</strong>stein-Rodan (1943) <strong>el</strong>aboró <strong>en</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>su</strong>s análisis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo para<br />

argum<strong>en</strong>tar a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar un paquete <strong>de</strong> inversiones coordinadas<br />

intersectorialm<strong>en</strong>te para que cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s sea r<strong>en</strong>table y viable 65 . Retomando <strong>la</strong><br />

concepción expuesta <strong>en</strong> otros docum<strong>en</strong>tos ya m<strong>en</strong>cionados, según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> seguridad<br />

climática es un bi<strong>en</strong> público global, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2016a) afirma que <strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París, aprobado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> vigesimoprimer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (COP21) <strong>en</strong> 2015, ha<br />

contribuido positivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una nueva gobernanza d<strong>el</strong> medio ami<strong>en</strong>te.<br />

Por último, <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to se invita a los países a implem<strong>en</strong>tar políticas industriales<br />

c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> lo ambi<strong>en</strong>tal. Al final d<strong>el</strong> capítulo XIV se incluy<strong>en</strong> extractos <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong> (2016a)<br />

que sintetizan <strong>de</strong> modo preciso estas formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> temática d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y <strong>el</strong> cambio climático, <strong>la</strong><br />

División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una<br />

nutrida ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos.<br />

Esta línea <strong>de</strong> estudio no es nueva <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión, sino que es <strong>de</strong> tan <strong>la</strong>rga data<br />

como los temas ambi<strong>en</strong>tales. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> esta área se remontan a mediados <strong>de</strong> los<br />

años set<strong>en</strong>ta. Los primeros estudios se <strong>el</strong>aboraron <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo d<strong>el</strong> CELADE-División <strong>de</strong><br />

Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> y por <strong>el</strong>lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque metodológico c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> los datos c<strong>en</strong>sales y se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dinámicas migratorias internas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> campo y<br />

<strong>la</strong> ciudad, o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación urbano-rural.<br />

En estos primeros análisis se hacía hincapié <strong>en</strong> los factores adversos sobre los que se<br />

constituían los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos urbanos: externalida<strong>de</strong>s ambi<strong>en</strong>tales, por una parte, y segregación y<br />

exclusión con <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>tes grados <strong>de</strong> marginalidad, por otra (Geisse, 1978). Las discusiones<br />

inaugurales se daban <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras instancias institucionales que <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas crearon <strong>en</strong> torno a los temas <strong>de</strong> urbanización: <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1975 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong> Hábitat y los As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos (FNUHAH), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

PNUMA, y, <strong>en</strong> 1977, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos (órgano intergubernam<strong>en</strong>tal)<br />

y <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para los As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos (Hábitat).<br />

Hacia fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se involucra <strong>en</strong> este marco institucional<br />

mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Conjunta <strong>CEPAL</strong>/CNUAH <strong>de</strong> As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980 y hasta mediados <strong>de</strong> 1996 se <strong>de</strong>sarrolló un conjunto <strong>de</strong> estudios<br />

sobre <strong>la</strong> situación regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática urbana. Los vínculos <strong>en</strong>tre los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

humanos y <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo son una marca <strong>de</strong> esos estudios, como evi<strong>de</strong>ncia, por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>ción:<br />

“Ya parece no caber duda <strong>de</strong> que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong> metropolización, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do<br />

65<br />

Véase Ros<strong>en</strong>stein-Rodan (1943).<br />

86


Introducción<br />

con aqu<strong>el</strong>los más amplios referidos al cambio social y al <strong>de</strong>sarrollo, con los cuales<br />

interactúa <strong>de</strong>terminándose mutuam<strong>en</strong>te. Ello significa que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación,<br />

organización, acondicionami<strong>en</strong>to y utilización d<strong>el</strong> espacio están históricam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>terminadas por <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras sociales, y que <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to característico <strong>de</strong> una<br />

sociedad <strong>de</strong>terminada es un <strong>su</strong>bproducto d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo predominante<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.” (<strong>CEPAL</strong>, 1989, págs. 87-88).<br />

En los años nov<strong>en</strong>ta ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar dos hitos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

humanos. En primer lugar, <strong>en</strong> 1992, los Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas adhier<strong>en</strong><br />

a <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se manifestaban<br />

27 principios ori<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y se pres<strong>en</strong>taban<br />

implicancias con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo urbano. Un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración es <strong>el</strong><br />

Programa 21 local, que instaba a los gobiernos locales (los municipios) a g<strong>en</strong>erar programas<br />

y propuestas <strong>en</strong> materia ambi<strong>en</strong>tal. El segundo hito es <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos (Hábitat II), c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Estambul<br />

(Turquía) <strong>en</strong> 1996, cuyo primer objetivo fue evaluar los avances logrados a partir d<strong>el</strong> programa<br />

acordado <strong>en</strong> 1976, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> Hábitat I. Se reconoció una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> habitabilidad <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

que ya alcanzaban niv<strong>el</strong>es críticos <strong>en</strong> muchos países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Luego <strong>de</strong> Hábitat II, <strong>la</strong><br />

Unidad Conjunta <strong>CEPAL</strong>/CNUAH se di<strong>su</strong><strong>el</strong>ve y se constituye <strong>la</strong> actual División <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible y As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 coinci<strong>de</strong>n dos<br />

procesos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo pob<strong>la</strong>cional <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, pues se consolida <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> urbanización<br />

y se ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En este contexto, los estudios se c<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación urbana para cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> equidad.<br />

Con <strong>la</strong> perspectiva histórico-estructural que ha marcado <strong>la</strong> producción previa, <strong>la</strong><br />

temática <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbanización <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, tuvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io un tratami<strong>en</strong>to especial <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

analítico d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos <strong>CEPAL</strong> (2012a, 2014a<br />

y 2016a). Así, se <strong>en</strong>fatizaron <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones simbióticas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los procesos <strong>de</strong><br />

urbanización y <strong>el</strong> cambio estructural (<strong>CEPAL</strong>, 2012a); <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

urbanos se imbrican con los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2014a) y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

urbanización y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, consi<strong>de</strong>rando también <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas d<strong>el</strong> cambio<br />

climático (<strong>CEPAL</strong>, 2014a y 2016a).<br />

Tras <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración d<strong>el</strong> trigésimo quinto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>en</strong> Lima, don<strong>de</strong> se<br />

realizó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> creó un grupo <strong>de</strong> investigación<br />

interdisciplinario <strong>de</strong> funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> para llevar ad<strong>el</strong>ante un estudio sobre <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. El producto <strong>de</strong> este esfuerzo fue <strong>el</strong> libro<br />

<strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible, urbanización y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: dinámicas y<br />

87


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>safíos para <strong>el</strong> cambio estructural, coordinado por Jordán, Riffo y Prado (2017). Este libro<br />

fue <strong>el</strong>aborado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> previo a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas sobre <strong>la</strong> Vivi<strong>en</strong>da y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Urbano Sost<strong>en</strong>ible (Hábitat III), realizada <strong>en</strong><br />

Quito <strong>en</strong> 2016, don<strong>de</strong> 168 países adhirieron a un conjunto <strong>de</strong> acuerdos sobre <strong>de</strong>sarrollo<br />

y ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles, mediante un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>nominado <strong>la</strong> Nueva Ag<strong>en</strong>da Urbana.<br />

En r<strong>el</strong>ación con aspectos más específicos <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbanización, se<br />

<strong>de</strong>stacan los textos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2014a y 2016a), <strong>en</strong> los que se brindan sintéticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s primeras reflexiones sobre <strong>la</strong>s transiciones urbano-<strong>de</strong>mográficas y los patrones <strong>de</strong><br />

con<strong>su</strong>mo y producción (<strong>CEPAL</strong>, 2016a) y <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s como espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad económica (<strong>CEPAL</strong>, 2014a).<br />

También cabe m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> introducción d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to “Panorama multidim<strong>en</strong>sional<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo urbano <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe” (Montero y Johann, 2017), <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />

ofrece una visión g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y <strong>su</strong>s aspectos socioeconómicos, ambi<strong>en</strong>tales<br />

y <strong>de</strong> gobernanza, así como ori<strong>en</strong>taciones para <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

con criterios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Otro texto incluido <strong>de</strong>stacado es América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>de</strong>safíos, dilemas y<br />

compromisos <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da urbana común, preparado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> Hábitat III. Allí se<br />

p<strong>la</strong>ntean tres objetivos principales: i) <strong>de</strong>scribir y analizar <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales los procesos<br />

y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias urbanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Hábitat II a <strong>la</strong> actualidad; ii) i<strong>de</strong>ntificar los<br />

principales <strong>de</strong>safíos y dilemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> materia urbana, y iii) esbozar lineami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> políticas públicas urbanas (véase <strong>CEPAL</strong>/MINURVI/ONU-Hábitat, 2016).<br />

D. Trabajos sobre p<strong>la</strong>nificación, g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

estadísticas e indicadores internacionalm<strong>en</strong>te<br />

comparables, y contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bse<strong>de</strong>s<br />

regionales y <strong>la</strong>s oficinas nacionales<br />

1. P<strong>la</strong>nificación 66<br />

El Instituto Latinoamericano y d<strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación Económica y Social (ILPES) se<br />

creó <strong>en</strong> 1962 <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> investigación,<br />

<strong>la</strong> cooperación técnica y <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nificación, economía y gestión d<strong>el</strong> sector<br />

público. En <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se dio continuidad a esos objetivos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como<br />

instrum<strong>en</strong>tos necesarios para acercar a <strong>la</strong> región a una trayectoria <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo incluy<strong>en</strong>te<br />

y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible 67 .<br />

66<br />

Los compi<strong>la</strong>dores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Jorge Máttar por <strong>la</strong>s notas que g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te ha preparado sobre <strong>la</strong> producción<br />

reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre p<strong>la</strong>nificación, que aquí se han editado y utilizado librem<strong>en</strong>te.<br />

67<br />

A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se han <strong>su</strong>cedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección d<strong>el</strong> ILPES Juan Carlos Ramírez, Jorge Máttar<br />

y Ci<strong>el</strong>o Morales.<br />

88


Introducción<br />

La misión se ha implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición analítica histórico-institucional<br />

con que se inauguró <strong>el</strong> organismo <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to acumu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. El <strong>en</strong>foque se ha reforzado por medio d<strong>el</strong><br />

diálogo perman<strong>en</strong>te con autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes países 68 .<br />

A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> sexto y <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io se ha observado un cierto r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, al calor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones institucionales y políticas <strong>en</strong> los<br />

albores d<strong>el</strong> siglo XXI. El trabajo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región ha sido realizado por <strong>el</strong> ILPES junto a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que se hac<strong>en</strong> cargo <strong>de</strong><br />

estas <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los distintos países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

Se ha registrado <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que distintos grupos <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fortalecieron<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> quehacer público, <strong>en</strong> algunos casos a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong> virtual<br />

abandono <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> otros a partir <strong>de</strong> un pap<strong>el</strong> reducido, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>en</strong> algunos se mantuvo incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> neoliberal <strong>de</strong> mayor cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (Máttar y Perrotti, 2014; Rodríguez y<br />

Cuervo, 2014; <strong>CEPAL</strong>, 2013e). Asimismo, <strong>en</strong> esos estudios <strong>el</strong> ILPES analizó <strong>la</strong> forma <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> crisis internacional puso <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia, o <strong>en</strong> muchos casos <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong> una visión estratégica a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> diversificación productiva y exportadora <strong>en</strong> los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región durante <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas, restringi<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

esa forma <strong>el</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> los países a los dictados d<strong>el</strong> mercado. Al docum<strong>en</strong>tar ese proceso<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> ILPES pudo seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> crisis internacional iniciada <strong>en</strong> los albores<br />

d<strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar un impacto <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>erador <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia previa <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación.<br />

De acuerdo con Jorge Máttar, que dirigió <strong>el</strong> ILPES <strong>en</strong>tre 2010 y 2016, <strong>la</strong> recuperación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo se ha estimu<strong>la</strong>do<br />

durante <strong>el</strong> sexto y <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por cinco factores internos y externos:<br />

i) <strong>la</strong> reocupación por parte d<strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> espacios que se abandonaron o se <strong>de</strong>jaron al<br />

mercado; ii) <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io como refer<strong>en</strong>cia, objetivo<br />

e hilo conductor <strong>de</strong> políticas públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000; iii) <strong>la</strong>s respuestas as<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación con una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo a los choques externos, mediante ahorros<br />

fiscales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> políticas anticíclicas, <strong>su</strong>mados al saneami<strong>en</strong>to fiscal, especialm<strong>en</strong>te<br />

68<br />

El ILPES busca <strong>el</strong> registro, <strong>la</strong> difusión, <strong>el</strong> análisis y <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, así como una<br />

mayor v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> los flujos <strong>de</strong> información y apr<strong>en</strong>dizaje, por medio <strong>de</strong> reflexiones <strong>de</strong> naturaleza teórica<br />

y metodológica y <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> caso d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es nacional, <strong>su</strong>bnacional<br />

y sectorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, divulgados por medio <strong>de</strong> publicaciones, talleres, seminarios y cursos, y <strong>de</strong> misiones<br />

con<strong>su</strong>ltivas a países. En <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ha sido creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

al<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong>s innovaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, que permitieron<br />

multiplicar <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> funcionarios públicos, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>su</strong> producción<br />

int<strong>el</strong>ectual y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica <strong>en</strong> los distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación mo<strong>de</strong>rna. Asimismo, <strong>el</strong> intercambio<br />

se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones impulsadas por los 50 cursos y talleres realizados a cada año. Véanse, por<br />

ejemplo, Cuervo y Máttar (2014) y Máttar y Cuervo (2016).<br />

89


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

cuando <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos públicos se ha dirigido a <strong>la</strong> inversión; iv) <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fragilidad d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo anc<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado; y v) <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una visión política más proclive a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a un pap<strong>el</strong> más activo d<strong>el</strong><br />

Estado, por parte <strong>de</strong> nuevas coaliciones y li<strong>de</strong>razgos políticos que a<strong>su</strong>mieron <strong>el</strong> gobierno<br />

<strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas reci<strong>en</strong>tes.<br />

Mediante una serie <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> caso <strong>el</strong>aborados para nueve países, <strong>el</strong> ILPES pudo<br />

organizar un mapeo <strong>de</strong> naturaleza metodológica sobre los gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, a saber: i) <strong>el</strong> dilema intertemporal, que<br />

se refiere a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición y los mecanismos <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

horizontes temporales —<strong>la</strong>rgo, mediano y corto p<strong>la</strong>zos; ii) <strong>la</strong> coordinación multiesca<strong>la</strong>r, que<br />

atañe a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición y los mecanismos <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas esca<strong>la</strong>s<br />

territoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y gestión para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno: local, <strong>su</strong>bnacional, nacional, e incluso global; iii) <strong>la</strong> conjugación <strong>en</strong>tre<br />

lo sectorial y lo integral, que se refiere a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición y los mecanismos <strong>de</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aproximaciones especializadas y sectoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>en</strong>tre<br />

sí y con respecto a <strong>la</strong> mirada integral d<strong>el</strong> ecosistema; iv) <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas e instrum<strong>en</strong>tos<br />

para <strong>el</strong> diseño, <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> monitoreo y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas. Se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que no son los únicos <strong>de</strong>safíos, pero que <strong>en</strong>globan <strong>la</strong>s principales tareas <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> los próximos años. Asimismo, se seña<strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque para<br />

abordarlos <strong>de</strong>be ser estructural, con visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong>s prácticas que<br />

se han ext<strong>en</strong>dido por décadas pue<strong>de</strong>n modificarse para luego permanecer y sost<strong>en</strong>erse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo (véanse <strong>CEPAL</strong>, 2013e, y Máttar y Cuervo, 2017).<br />

A esos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos se <strong>su</strong>man, como se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> otros textos d<strong>el</strong> ILPES, <strong>la</strong> inspiración y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible.<br />

Por ejemplo, Máttar y Cuervo (2016) pres<strong>en</strong>tan, <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro P<strong>la</strong>nificación y prospectiva para<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> futuro <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: textos s<strong>el</strong>eccionados 2013-2016,<br />

una parte importante <strong>de</strong> los avances conceptuales y <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

aportada por <strong>el</strong> ILPES <strong>en</strong>tre 2013 y 2016. En ese libro se reún<strong>en</strong> artículos or<strong>de</strong>nados <strong>en</strong><br />

cuatro partes <strong>de</strong>dicadas a los sigui<strong>en</strong>tes temas: i) <strong>la</strong> evolución, los avances y retrocesos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> prospectiva <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito académico<br />

como <strong>en</strong> <strong>su</strong> carácter <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> quehacer público; ii) los esfuerzos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> prospectiva y <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> futuro (<strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />

se ha asistido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región a un proceso <strong>de</strong> incorporación pau<strong>la</strong>tina <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión (propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> prospectiva) y <strong>la</strong> acción (propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación) para <strong>el</strong><br />

futuro); iii) los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> más reci<strong>en</strong>te; y<br />

iv) <strong>el</strong> futuro posible <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Se analizan los retos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación i<strong>de</strong>ntificados anteriorm<strong>en</strong>te, se docum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se les hace<br />

90


Introducción<br />

fr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países a partir <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> caso realizados por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> y se propone <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> prospectiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> ruta hacia <strong>el</strong> horizonte<br />

propuesto por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030.<br />

2. Estadística<br />

Por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Estadísticas, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un minucioso y exhaustivo<br />

trabajo <strong>de</strong> reunión y homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong> los países, así<br />

como <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> indicadores, con los cuales se realiza <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad regional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones económica, social y ambi<strong>en</strong>tal<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Esto ha sido <strong>de</strong>cisivo para <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>su</strong>s propios análisis,<br />

así como <strong>de</strong> los estudios realizados <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> mundo sobre América Latina y <strong>el</strong> Caribe 69 .<br />

Entre <strong>la</strong>s principales virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta <strong>la</strong>bor se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

estadísticas e indicadores internacionalm<strong>en</strong>te comparables. Uno <strong>de</strong> los activos con que<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que promueve y li<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, que constituye <strong>el</strong> principal foro regional <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate, intercambio<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias, cooperación y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> esa materia.<br />

En este último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, se ha ampliado <strong>la</strong> cooperación horizontal y regional<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito estadístico, mediante, por ejemplo, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los 18 Grupos <strong>de</strong> Trabajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas <strong>en</strong> áreas que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

institucional y <strong>la</strong> revisión <strong>en</strong>tre pares y por expertos <strong>de</strong> los procesos estadísticos <strong>de</strong> los<br />

países, a solicitud <strong>de</strong> estos, hasta <strong>la</strong> medición, mejora y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> información y avances metodológicos para <strong>la</strong> medición.<br />

Asimismo, durante <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> continuó <strong>la</strong> publicación d<strong>el</strong> Anuario<br />

Estadístico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y amplió <strong>el</strong> acceso al público <strong>en</strong> forma universal y<br />

gratuita a <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región mediante <strong>el</strong> constante perfeccionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> portal<br />

<strong>de</strong> estadísticas e indicadores <strong>CEPAL</strong>STAT (www.ec<strong>la</strong>c.org/estadisticas), que permite a los<br />

u<strong>su</strong>arios construir <strong>su</strong>s propios cuadros. Al mismo tiempo, prosiguió <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> naturaleza técnica y metodológica, con miras a ampliar <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong><br />

los indicadores y <strong>la</strong> accesibilidad d<strong>el</strong> público, como se observa, por ejemplo, <strong>en</strong> los trabajos<br />

publicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie Cua<strong>de</strong>rnos Estadísticos.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> accesibilidad, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> está perfeccionando <strong>su</strong> comunicación sobre<br />

estadísticas e indicadores. Pascual Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d, Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Estadísticas,<br />

seña<strong>la</strong> que <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> atractivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas para <strong>el</strong> público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

ha llevado a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a reducir <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> ari<strong>de</strong>z que normalm<strong>en</strong>te se atribuye a los<br />

trabajos sobre estadística. En lugar <strong>de</strong> divulgar estadísticas con <strong>su</strong> significado tradicional<br />

69<br />

Esta <strong>la</strong>bor ha t<strong>en</strong>ido, a<strong>de</strong>más, un reconocido impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s estadísticas<br />

y <strong>la</strong> sistematización y difusión <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> un gran número <strong>de</strong> países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

91


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> “aritmética d<strong>el</strong> Estado”, se ha procurado transmitir<strong>la</strong>s con <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> “aritmética<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo” 70 .<br />

La forma que se dará a <strong>la</strong> producción y difusión <strong>de</strong> los indicadores para <strong>la</strong> región<br />

r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 repres<strong>en</strong>ta una bu<strong>en</strong>a oportunidad <strong>en</strong> esa dirección. Las<br />

Naciones Unidas propusieron para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa Ag<strong>en</strong>da, con <strong>su</strong>s 17 Objetivos y<br />

169 metas, un conjunto <strong>de</strong> 231 indicadores. La <strong>CEPAL</strong>, <strong>en</strong> <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> Secretaría d<strong>el</strong> Foro<br />

<strong>de</strong> los Países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, proporcionará<br />

apoyo a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> esa <strong>la</strong>bor.<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, cabe observar que <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Estadísticas, <strong>en</strong> <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> Secretaría<br />

Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, promueve y da apoyo a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los países que repres<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los mecanismos globales, como <strong>el</strong> Grupo<br />

Interinstitucional <strong>de</strong> Expertos sobre los Indicadores <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong><br />

Mil<strong>en</strong>io y <strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Alto Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> Co<strong>la</strong>boración, Coordinación y Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capacidad<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> Estadística para <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>. Los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>en</strong> esos dos Grupos integran <strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Coordinación Estadística para <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da<br />

2030 <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia, que ti<strong>en</strong>e como objetivo<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un marco regional <strong>de</strong> indicadores para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ODS, que<br />

complem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> indicadores mundiales <strong>de</strong> los ODS, proponi<strong>en</strong>do indicadores<br />

sobre los nodos críticos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los tres pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da: <strong>el</strong><br />

socio<strong>de</strong>mográfico, <strong>el</strong> económico y <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> este último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

estadístico diversas tareas, a saber: i) <strong>la</strong> actualización metodológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza monetaria, que databa <strong>de</strong> casi tres décadas <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tada; ii) <strong>la</strong> contribución<br />

al acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s estadísticas y d<strong>el</strong> ámbito geoespacial para lograr<br />

concretar a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región una infraestructura <strong>de</strong> datos espaciales básicos<br />

que permitan <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con información geoespacial para<br />

<strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas basadas <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia; iii) <strong>la</strong> coordinación regional<br />

d<strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Comparación Internacional (PCI), que a partir <strong>de</strong> 2017 se convierte <strong>en</strong><br />

un proyecto global continuo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una estimación trianual <strong>de</strong> <strong>la</strong> paridad <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r adquisitivo, y iv) <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías para avanzar <strong>en</strong> lo<br />

que se ha <strong>de</strong>nominado “<strong>la</strong> revolución <strong>de</strong> los datos” y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre<br />

múltiples actores <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información estadística oficial y no oficial,<br />

<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes tradicionales y no tradicionales.<br />

70<br />

La coordinación <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> estadística <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io estuvo a cargo <strong>de</strong> Luis Beccaria y<br />

Pascual Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d. La opinión citada es <strong>de</strong> este último, emitida <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas que Guido Camú,<br />

Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Información Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, realizó a Directores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (véase “HORIZONTES<br />

<strong>CEPAL</strong> – Capítulo 7: Entrevista a Pascual Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d” [<strong>en</strong> línea] https://www.cepal.org/es/vi<strong>de</strong>os/horizontescepal-capitulo-7-<strong>en</strong>trevista-Pascual-Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d).<br />

92


Introducción<br />

3. Breve nota sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s se<strong>de</strong>s<br />

<strong>su</strong>bregionales y <strong>la</strong>s oficinas nacionales<br />

El trabajo analítico y propositivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>su</strong>s dos se<strong>de</strong>s<br />

<strong>su</strong>bregionales, una para C<strong>en</strong>troamérica, ubicada <strong>en</strong> Ciudad <strong>de</strong> México, y otra para <strong>el</strong> Caribe<br />

<strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa, situada <strong>en</strong> Puerto España, y <strong>de</strong> oficinas nacionales <strong>en</strong> Bogotá, Brasilia,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires y Montevi<strong>de</strong>o, y una oficina <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong> Washington D.C. Sus equipos<br />

técnicos contribuy<strong>en</strong> con informes periódicos sobre t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias socioeconómicas <strong>de</strong> los<br />

países que les correspon<strong>de</strong> acompañar y con estudios y propuestas sobre varias áreas<br />

y temas s<strong>el</strong>eccionados, como <strong>en</strong>ergía, cambio climático, transformación productiva e<br />

<strong>igualdad</strong>. Asimismo, contribuy<strong>en</strong> a trabajos coordinados por <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>en</strong> Santiago, como<br />

los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones y los informes anuales (f<strong>la</strong>gships), aportando un<br />

continuo <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to empírico y conceptual a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto.<br />

La se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>en</strong> Puerto España y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>en</strong><br />

México, cu<strong>en</strong>tan con equipos técnicos que realizan un conjunto r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te amplio <strong>de</strong><br />

investigaciones que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>su</strong>bregiones que asist<strong>en</strong>. Ambas se<strong>de</strong>s <strong>su</strong>bregionales se han establecido internacionalm<strong>en</strong>te<br />

como importantes refer<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to socioeconómico <strong>de</strong> esas <strong>su</strong>bregiones 71 .<br />

Las dos se<strong>de</strong>s <strong>su</strong>bregionales han realizado durante <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io un consi<strong>de</strong>rable<br />

conjunto <strong>de</strong> estudios sobre temas que incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, reflexiones sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, y<br />

estudios sobre temas específicos s<strong>el</strong>eccionados para <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> mayor<br />

transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bregiones, que se pres<strong>en</strong>tan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> colección<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos, Estudios e Investigaciones y <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie Estudios y Perspectivas. En<br />

<strong>el</strong> campo macroeconómico se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to anual sobre <strong>la</strong> coyuntura económica,<br />

que sirve <strong>de</strong> aporte a dos informes anuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: <strong>el</strong> Estudio Económico <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>el</strong> Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Economías <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe 72 .<br />

En Puerto España, los trabajos sobre <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> temas propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión, como <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas al sector <strong>de</strong> servicios<br />

financieros <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> riesgo que se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema financiero internacional, así como <strong>la</strong>s cuestiones asociadas al sector d<strong>el</strong> turismo,<br />

incluidos los impactos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ambi<strong>en</strong>tales. En materia social, se realiza<br />

<strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, así como estudios que cubr<strong>en</strong> varios temas,<br />

como los <strong>de</strong> género y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores.<br />

71<br />

Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a Hugo Beteta por <strong>la</strong>s notas que g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te ha preparado sobre <strong>la</strong> producción int<strong>el</strong>ectual<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> México <strong>en</strong> los últimos diez años, que aquí se editaron y utilizaron librem<strong>en</strong>te.<br />

72<br />

Véase <strong>la</strong> serie Estudios y Perspectivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional para <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong> colección<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos, Estudios e Investigaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>en</strong> México.<br />

93


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El tema d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te ha sido <strong>el</strong> más <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> Puerto España <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. En particu<strong>la</strong>r, se observa<br />

una marcada <strong>de</strong>dicación a los temas r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> cambio climático, los <strong>de</strong>sastres<br />

ambi<strong>en</strong>tales y <strong>su</strong>s efectos <strong>en</strong> términos económicos y sociales, tanto para <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, como para un consi<strong>de</strong>rable número <strong>de</strong> países <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, incluidos aqu<strong>el</strong>los cuyo<br />

territorio está integrado por pequeñas is<strong>la</strong>s. En línea con esa producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional ofrece a <strong>la</strong> región propuestas <strong>de</strong> política concretas, como por ejemplo<br />

<strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> canje <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> adaptación al<br />

cambio climático y <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.<br />

La se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> México, creada <strong>en</strong> 1951, también ti<strong>en</strong>e una int<strong>en</strong>sa vida<br />

int<strong>el</strong>ectual <strong>de</strong>dicada a g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>to continuo sobre <strong>la</strong>s economías y socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> los países a que se <strong>de</strong>dica 73 . Ello se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> una tradición <strong>de</strong> contribuciones <strong>de</strong> esta<br />

se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional a <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> que se remonta a los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución 74 .<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> México se ha llevado a cabo una amplia investigación<br />

y formu<strong>la</strong>ción metodológica y <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> propuestas concretas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas<br />

<strong>de</strong> valor <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>la</strong> República Dominicana y México, que se sintetiza <strong>en</strong> una<br />

propuesta <strong>de</strong> política industrial rural, así como <strong>de</strong> varios casos <strong>de</strong> política industrial para<br />

servicios. Un valor agregado <strong>su</strong>stancial <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong> trabajo ha sido <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

una metodología participativa y <strong>de</strong> diálogo social e interacción <strong>en</strong>tre actores productivos,<br />

sociales y gubernam<strong>en</strong>tales, probada ya <strong>en</strong> siete países <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión (Padil<strong>la</strong> Pérez,<br />

2017). Igualm<strong>en</strong>te importante durante <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io ha sido <strong>la</strong> cuestión d<strong>el</strong> comercio<br />

internacional y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración regional, que<br />

han sido objeto <strong>de</strong> un amplio esfuerzo <strong>de</strong> investigación y análisis.<br />

No m<strong>en</strong>os importantes han sido <strong>la</strong>s contribuciones analíticas y <strong>la</strong>s propuestas innovadoras<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. La se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional ha t<strong>en</strong>ido una participación activa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conceptualización y medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

73<br />

Véase una reci<strong>en</strong>te visión <strong>de</strong> conjunto sobre los países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>la</strong> Republica Dominicana ofrecida<br />

por <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> México <strong>en</strong> Beteta y Mor<strong>en</strong>o-Brid (2014).<br />

74<br />

Esa tradición incluye <strong>el</strong> apoyo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> distintos temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión,<br />

como los r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> infraestructura y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Por ejemplo, a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1950 se conceptualizó <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r interconexiones <strong>el</strong>éctricas binacionales<br />

y <strong>su</strong>bregionales. La operación coordinada <strong>de</strong> los sistemas <strong>el</strong>éctricos posibilitaría <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

recursos r<strong>en</strong>ovables <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> mediana y gran esca<strong>la</strong> (hidro<strong>el</strong>ectricidad y geotermia) y <strong>la</strong> conformación<br />

<strong>de</strong> una oferta <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica asequible para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Eso permitió a los países crear un mercado<br />

<strong>el</strong>éctrico regional y construir <strong>la</strong> primera red regional d<strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Interconexión Eléctrica para Países<br />

<strong>de</strong> América C<strong>en</strong>tral (SIEPAC), concluida <strong>en</strong> 2014, que constituye <strong>el</strong> ejemplo multinacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sectorial integrado más avanzado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. La <strong>CEPAL</strong> ha seguido apoyando varios aspectos <strong>de</strong> esa<br />

iniciativa <strong>de</strong> integración, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> propuesta para <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión <strong>el</strong>éctrica<br />

mesoamericana (véase Tovar Hernán<strong>de</strong>z y V<strong>en</strong>tura, 2016). Con una visión más amplia d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong>ergético, que incluye <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías tradicionales, <strong>el</strong> <strong>su</strong>ministro <strong>de</strong> hidrocarburos y <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> 2007 <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> propuso a los países una estrategia y hoja <strong>de</strong> ruta <strong>en</strong>ergética<br />

hacia 2020 (<strong>CEPAL</strong>/SICA, 2007), que fue aprobada por los Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los ocho países d<strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA).<br />

94


Introducción<br />

mirada analítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>el</strong> mundo rural y <strong>la</strong> compleja interacción urbano-rural<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En ese contexto, ha li<strong>de</strong>rado trabajos analíticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución sobre <strong>el</strong><br />

ingreso ciudadano o r<strong>en</strong>ta básica garantizada, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> seminarios<br />

internacionales con <strong>el</strong> S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> México, y con universida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión (<strong>CEPAL</strong>/Instituto B<strong>el</strong>isario Domínguez, 2016).<br />

La se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>en</strong> México también ha li<strong>de</strong>rado innovaciones metodológicas<br />

para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución: por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do d<strong>el</strong> ingreso, para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s limitaciones<br />

<strong>de</strong> los datos que arrojan <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares, y por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza, mediante<br />

un método para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza basada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> activos físicos y financieros, que fue incorporado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo I d<strong>el</strong><br />

Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2016 (véase D<strong>el</strong> Castillo Negrete, 2017). Asimismo,<br />

<strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional contribuyó a <strong>la</strong>s discusiones para iniciar <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />

recuperación d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo <strong>en</strong> México y g<strong>en</strong>eró importantes<br />

in<strong>su</strong>mos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> d<strong>el</strong>iberación y aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong><br />

México, uno <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos normativos más avanzados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> principal esfuerzo se ha <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong><br />

los impactos d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión. La se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional ha coordinado <strong>la</strong><br />

Iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Economía d<strong>el</strong> Cambio Climático <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>la</strong> República Dominicana<br />

con los Ministerios <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da o Finanzas <strong>de</strong> los respectivos países. Como<br />

re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones, conceptualizó <strong>el</strong> marco analítico y <strong>de</strong> priorización <strong>de</strong> políticas<br />

públicas <strong>de</strong> “adaptación sost<strong>en</strong>ible e incluy<strong>en</strong>te” al cambio climático con posibles cob<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y <strong>de</strong> transición hacia economías<br />

más sost<strong>en</strong>ibles con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> (<strong>CEPAL</strong> y otros, 2015, págs. 21-27).<br />

E. A modo <strong>de</strong> conclusión<br />

En esta introducción se repasaron <strong>la</strong>s principales contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y se introdujo al lector a los <strong>de</strong>más capítulos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te recopi<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> textos s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>período</strong>.<br />

En primer lugar, se hizo una breve reseña <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes analíticos d<strong>el</strong> análisis<br />

estructuralista clásico, seguida <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que estuvieron pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> neoestructuralismo cepalino, vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990. A lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong><br />

capítulo, se mostró que <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> fue fi<strong>el</strong> a <strong>la</strong> tradición analítica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> y <strong>la</strong> <strong>en</strong>riqueció con un conjunto consist<strong>en</strong>te y creativo <strong>de</strong> innovaciones conceptuales,<br />

que evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong> vitalidad int<strong>el</strong>ectual y propositiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Los 15 capítulos <strong>de</strong><br />

textos s<strong>el</strong>eccionados se r<strong>el</strong>acionan con dichas innovaciones.<br />

Se argum<strong>en</strong>tó que <strong>la</strong>s principales noveda<strong>de</strong>s analíticas fueron <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> noción<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y, <strong>en</strong> torno a <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>el</strong> esfuerzo <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong><br />

95


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>sarrollo, a saber, social, macroeconómica y financiera, productiva y comercial y ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Se verificó que, reforzando ese <strong>en</strong>foque, <strong>la</strong>s nociones multidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> “pactos para<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>” y “cultura d<strong>el</strong> privilegio” pasaron a emplearse como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

at<strong>en</strong>ción a una economía política d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

En <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social, se mostró que <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo inclusivos<br />

y sost<strong>en</strong>ibles para los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe se articuló mediante <strong>la</strong> visión<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, expresada por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios,<br />

capacida<strong>de</strong>s y autonomía y reconocimi<strong>en</strong>to recíproco. Se argum<strong>en</strong>tó que fueron cuatro los<br />

principales conjuntos <strong>de</strong> innovaciones analíticas o énfasis: <strong>el</strong> análisis multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pobreza, <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social; <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas (as<strong>en</strong>tadas y nuevas, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong>s migraciones hacia <strong>la</strong> región y <strong>en</strong>tre países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región) y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

términos sociales y <strong>de</strong> políticas.<br />

En <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión macroeconómica y financiera, se <strong>su</strong>brayaron los puntos <strong>de</strong>stacados<br />

d<strong>el</strong> análisis cepalino <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io: <strong>en</strong> primer lugar, un énfasis r<strong>en</strong>ovado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> practicar una “macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, con políticas anticíclicas<br />

y ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> inversión, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como viabilizadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transformación productiva con <strong>igualdad</strong> y sost<strong>en</strong>ibilidad y, <strong>en</strong> segundo lugar, <strong>el</strong> análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong> ciclo (PIB e inversión) <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad y duración.<br />

En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y d<strong>el</strong> comercio internacional se i<strong>de</strong>ntificaron cuatro<br />

noveda<strong>de</strong>s: <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> dos brechas <strong>de</strong> productividad (externa e interna) y <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> “brecha interna”, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como heterog<strong>en</strong>eidad estructural y <strong>su</strong>s reflejos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingresos; <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> cambio estructural progresivo, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido<br />

como <strong>el</strong> proceso que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> forma simultánea los principios <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cias keynesiana,<br />

schumpeteriana y ambi<strong>en</strong>tal; <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución digital y <strong>en</strong> <strong>la</strong> conectividad <strong>de</strong><br />

banda ancha, y <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales.<br />

Por último, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, se mostró <strong>el</strong> énfasis que se dio<br />

al cambio climático, con los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das nacionales y mundiales r<strong>el</strong>ativos<br />

a <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ecológica. Asimismo, se resaltó<br />

que, como innovación, se introdujo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> dirigir <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a un “gran<br />

impulso ambi<strong>en</strong>tal”, con ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> los patrones insost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y<br />

producción que ori<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y d<strong>el</strong> mundo.<br />

Así, se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io hizo<br />

justicia al <strong>en</strong>unciado g<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> principio afirmado <strong>en</strong> forma recurr<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong><br />

<strong>período</strong>: “Si <strong>el</strong> cambio estructural es <strong>el</strong> camino, <strong>la</strong> mayor <strong>igualdad</strong> es <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> política industrial y <strong>la</strong> macroeconomía son los instrum<strong>en</strong>tos para alcanzar<br />

este objetivo” (<strong>CEPAL</strong>, 2012a).<br />

96


Introducción<br />

Como com<strong>en</strong>tario final, cabe observar que, al iniciar <strong>su</strong> camino hacia <strong>el</strong> octavo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io,<br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>be estar preparada para apoyar a los Gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> cuanto a <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>de</strong> gran magnitud que <strong>en</strong> los últimos años se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do ac<strong>el</strong>eradam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

ámbitos global y regional. La base analítica cepalina para hacerlo es sólida y <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> realidad social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos es es<strong>en</strong>cial, así como <strong>la</strong> nueva perspectiva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio.<br />

El <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da futura <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo inclusivo y sost<strong>en</strong>ible no es trivial, especialm<strong>en</strong>te porque los problemas que<br />

se acumu<strong>la</strong>n son quizás <strong>de</strong>sproporcionados con respecto a <strong>la</strong> capacidad política <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlos <strong>en</strong> forma a<strong>de</strong>cuada.<br />

Entre luces y sombras, lo que ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

<strong>de</strong>ja una her<strong>en</strong>cia incómoda. Si bi<strong>en</strong> se ha avanzado <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> gasto social, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

los sa<strong>la</strong>rios, reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso, eso no es<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te. Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> región sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> más <strong>de</strong>sigual d<strong>el</strong> mundo; se ha hecho<br />

muy poco <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> reformas tributarias mitigadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>; <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s y necesarios avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud,<br />

educación y protección social, han quizás prevalecido los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong><br />

esos servicios; y si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> género se han vu<strong>el</strong>to<br />

más visibles, no han disminuido.<br />

En materia macroeconómica, pese a que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países se ha logrado<br />

<strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> precios, poco se hizo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> políticas que comp<strong>en</strong>saran <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to que se ha dado <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los países y <strong>en</strong> forma<br />

ac<strong>en</strong>tuada <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur y d<strong>el</strong> Caribe, tras <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los<br />

productos básicos y <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial. Las perspectivas<br />

actuales no <strong>de</strong>jan lugar al optimismo, vista <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>te incertidumbre que emana <strong>de</strong><br />

una economía global cada día más especu<strong>la</strong>tiva y financierizada y que ejerce <strong>su</strong> dominio<br />

sobre <strong>el</strong> sector real o productivo <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> mundo. Todo <strong>el</strong>lo <strong>su</strong>giere que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

<strong>de</strong>be seguir aum<strong>en</strong>tando <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, para que<br />

avanc<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera más <strong>de</strong>cidida <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> políticas anticíclicas y <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> inversión.<br />

Las sombras han sido por cierto más significativas que los logros <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

diversificación productiva y exportadora. Si bi<strong>en</strong> hubo algunos éxitos <strong>en</strong> algunos sectores <strong>de</strong><br />

actividad, es notorio que <strong>la</strong> región se ha quedado atrás fr<strong>en</strong>te al ac<strong>el</strong>erado progreso técnico<br />

mundial y que ti<strong>en</strong>e dificultad para ubicarse <strong>en</strong> forma favorable <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual proceso <strong>de</strong><br />

globalización productiva, que <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>la</strong> actividad industrial a una Asia <strong>de</strong> bajos sa<strong>la</strong>rios.<br />

Quizás <strong>el</strong> gran <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> —más allá <strong>de</strong> seguir g<strong>en</strong>erando conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva regional <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

tecnológicas y <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia internacional— es apoyar a los países <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong><br />

estrategias propias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo viables y <strong>de</strong>seables, porque estas <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> reflejar <strong>la</strong><br />

97


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

idiosincrasia <strong>de</strong> cada país, según <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ya alcanzado y los recursos <strong>de</strong><br />

que dispon<strong>en</strong>. Ello no quita <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> seguir insisti<strong>en</strong>do al conjunto <strong>de</strong> los países<br />

sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración regional, tema <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s sombras parec<strong>en</strong> haber<br />

<strong>su</strong>perado <strong>la</strong>s luces <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> reci<strong>en</strong>te, así como sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer una<br />

sólida gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales, revirti<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sfavorables t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

actuales <strong>en</strong> esa materia.<br />

Por último, <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

tampoco da lugar a análisis muy al<strong>en</strong>tadores, tanto porque <strong>la</strong> región aplica patrones <strong>de</strong><br />

con<strong>su</strong>mo y producción globales con escasa sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, como porque <strong>el</strong><br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los recursos naturales exige una at<strong>en</strong>ción y fiscalización no<br />

siempre pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> varios países. El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

influir positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para que se ajust<strong>en</strong> al imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad no pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>bestimarse.<br />

Todo esto <strong>en</strong> nada reduce <strong>el</strong> mérito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong> haber brindado a <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los<br />

últimos diez años un profundo conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>su</strong> realidad socioeconómica, acompañado<br />

<strong>de</strong> riqueza analítica e interpretativa. Por <strong>el</strong> contrario, solo muestra <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obra realizada <strong>en</strong> los últimos diez años para <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos futuros <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

98


Introducción<br />

Bibliografía<br />

Ab<strong>el</strong>es, M., P. Lavar<strong>el</strong>lo y H. Montagu (2013), “Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y restricción externa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

economía arg<strong>en</strong>tina”, Hacia un <strong>de</strong>sarrollo inclusivo: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (LC/L.3569), R. Infante<br />

y P. Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d (eds.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/<br />

Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT), <strong>en</strong>ero.<br />

Altomonte, H. y R. Sánchez (2016), Hacia una nueva gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 139 (LC/G.2679-P), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), mayo.<br />

Amin, S. (1976), Unequal Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: An Essay on the Social Formations of Peripheral Capitalism, Sussex,<br />

The Harvester Press.<br />

Arav<strong>en</strong>a, C. y J. A. Fu<strong>en</strong>tes (2013), “El <strong>de</strong>sempeño mediocre <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> América<br />

Latina: una interpretación neoclásica”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 140 (LC/L.3725),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Arav<strong>en</strong>a, C., L. Escobar y A. Hofman (2015), “Fu<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 1990-2013”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 164 (LC/L.4024),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Bárc<strong>en</strong>a, A. (2010), “Restricciones estructurales d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: una<br />

reflexión postcrisis”, Revista <strong>CEPAL</strong>, Nº 100 (LC/G. 2442-P), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

(2009), “Prólogo”, La sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tecnologías y tecnologías para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 98 (LC/G. 2363-P), W. Peres y<br />

M. Hilbert (eds.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Bárc<strong>en</strong>a. A. y A. Prado (2016), El imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: por un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe, Bu<strong>en</strong>os Aires, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Siglo XXI.<br />

(eds.) (2015), Neoestructuralismo y corri<strong>en</strong>tes heterodoxas <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe a inicios<br />

d<strong>el</strong> siglo XXI, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 132 (LC/G.2633-P/Rev.1), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Beteta, H. E. y Mor<strong>en</strong>o-Brid, J. C. (2014), Cambio estructural y crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>la</strong> República<br />

Dominicana: un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> dos décadas, 1990-2011, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 122 (LC/G.2600-P),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Bi<strong>el</strong>schowsky, R. (comp.) (2010), Ses<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: textos s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1998-<strong>2008</strong>,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Siglo XXI.<br />

(2009), “Ses<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: estructuralismo y neoestructuralismo”, Revista <strong>CEPAL</strong>, Nº 97<br />

(LC/G. 2400-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

(2004), P<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to econômico brasileiro: o ciclo i<strong>de</strong>ológico do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>tismo, serie PNPE,<br />

N° 19, Río <strong>de</strong> Janeiro, Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Económicas Aplicadas (IPEA).<br />

(1998a), “Cincu<strong>en</strong>ta años d<strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: una reseña”, Cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: textos s<strong>el</strong>eccionados (LC/G.2699), vol. I, Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1998b), “Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, número extraordinario<br />

(LC/G.2037-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), octubre.<br />

99


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Boianovsky, M. (2015), “Betwe<strong>en</strong> Lévi-Strauss and Braud<strong>el</strong>: Furtado and the historical-structural<br />

method in Latin American political economy”, Journal of Economic Methodology, vol. 22, Nº 4.<br />

Cal<strong>de</strong>rón, F., M. Hop<strong>en</strong>hayn y E. Ottone (1996), Esa esquiva mo<strong>de</strong>rnidad: <strong>de</strong>sarrollo, ciudadanía y cultura<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Caracas, Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO)/Nueva Sociedad.<br />

(1994), “Una perspectiva cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 52,<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

Cardoso, F. H. (1977), “La originalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> copia: <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 4, Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), segundo semestre.<br />

Cardoso, F. H. y E. Faletto (1970), Dep<strong>en</strong>dência e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to na América Latina, Río <strong>de</strong> Janeiro,<br />

Zahar Editores.<br />

Carnicero, J. y A. Fernán<strong>de</strong>z (coords.) (2012), Manual <strong>de</strong> salud <strong>el</strong>ectrónica para directivos <strong>de</strong> servicios<br />

y sistemas <strong>de</strong> salud (LC/L.3446), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), <strong>en</strong>ero.<br />

Cecchini, S. y R. Martínez (2011), Protección social inclusiva <strong>en</strong> América Latina: una mirada integral,<br />

un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 111 (LC/G.2488-P), Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), marzo.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (<strong>2018</strong>a), Ag<strong>en</strong>da 2030 y los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible: una oportunidad para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/G.2681/Rev.2), Santiago.<br />

(<strong>2018</strong>b), La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (LC/SES.37/3-P), Santiago.<br />

(2017a), Informe anual sobre <strong>el</strong> progreso y los <strong>de</strong>safíos regionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/L.4268 (FDS.1/3)/Rev.1), Santiago.<br />

(2017b), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2016 (LC/PUB.2017/12-P), Santiago.<br />

(2017c), Informe <strong>de</strong> Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Regional Intergubernam<strong>en</strong>tal sobre Envejecimi<strong>en</strong>to y<br />

Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. A<strong>su</strong>nción, 27 a 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2017<br />

(LC/CRE.4/4), Santiago.<br />

(2017d), Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores: retos para <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y autonomía (LC/CRE.4/3/<br />

Rev.1), Santiago.<br />

(2017e), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2017 (LC/PUB.2017/17-P), Santiago.<br />

(2017f), Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2017 (LC/PUB.2017/6-P), Santiago.<br />

(2017g), Brechas, ejes y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre lo social y lo productivo (LC/CDS.2/3), Santiago.<br />

(2017h), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2017 (LC/PUB.2017/18-P),<br />

Santiago.<br />

(2017i), Estrategia <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o para <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Regional <strong>de</strong> Género <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Marco d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible hacia 2030 (LC/CRM.13/5), Santiago.<br />

(2017j), 40 años <strong>de</strong> Ag<strong>en</strong>da Regional <strong>de</strong> Género (LC/G.2682/Rev.1), Santiago.<br />

(2016a), Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1),<br />

Santiago.<br />

(2016b), La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong> América Latina (LC/G.2690(MDS.1/2)), Santiago.<br />

(2016c), Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2686/<br />

Rev.1), Santiago.<br />

100


Introducción<br />

(2016d), La nueva revolución digital: <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo a <strong>la</strong> Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

(LC/L.4029/Rev.1), Santiago.<br />

(2016e), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2015 (LC/G.2691-P), Santiago.<br />

(2016f), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2016 (LC/G.2680-P), Santiago.<br />

(2016g), Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2016 (LC/L.4140), Santiago.<br />

(2016h), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2016 (LC/G.2684-P), Santiago.<br />

(2015a), <strong>Desarrollo</strong> social inclusivo: una nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> pobreza y<br />

reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC.L/4056(CDS.1/3), Santiago.<br />

(2015b), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/G.2645-P), Santiago.<br />

(2015c), Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/G.2650-P),<br />

Santiago.<br />

(2015d) Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/L.3961), Santiago.<br />

(2015e), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/G.2641-P), Santiago.<br />

(2015f), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: paradojas y <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2624) Santiago.<br />

(2014a), Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago.<br />

(2014b), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2013 (LC/G.2613-P), Santiago.<br />

(2014c), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

(2014d), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> América Latina: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

para <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos (LC/L.3893/Rev.1), Santiago.<br />

(2014e), Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2014 (LC/L.3766), Santiago.<br />

(2014f), Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2014 (LC/G.2625-P),<br />

Santiago.<br />

(2014g), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2014 (LC/G.2619-P), Santiago.<br />

(2013a), Economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (LC/L.3602), Santiago.<br />

(2013b), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2013 (LC/G.2580), Santiago.<br />

(2013c), Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> (LC/L.3697), Santiago.<br />

(2013d), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2013 (LC/G.2574-P), Santiago.<br />

(2013e), Prospectiva y <strong>de</strong>sarrollo: <strong>el</strong> clima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe a 2020<br />

(LC/G.2579), Santiago.<br />

(2013f), Mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía digital: <strong>su</strong>perar <strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> LC/L.3666(CRM.12/3),<br />

Santiago.<br />

(2012a), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago.<br />

(2012b), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2012 (LC/G.2546-P), Santiago.<br />

(2012c), Carta <strong>de</strong> San José sobre los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Personas Mayores <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(LC/G.2537), Santiago.<br />

(2012d), Los países <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta media: un nuevo <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> brechas estructurales, (LC/G.2532/<br />

Rev.1), Santiago.<br />

101


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

(2012e), El Estado fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (LC/G.2540), Santiago.<br />

(2012f), Envejecimi<strong>en</strong>to, solidaridad y protección social: <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> avanzar hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

(LC/L.3451(CRE.3/3)), Santiago.<br />

(2012g), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2011 (LC/G.2538-P), Santiago.<br />

(2011a), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2010-2011 ( LC/G.2506-P), Santiago.<br />

(2011b), Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2010-2011<br />

(LC/G.2502-P), Santiago.<br />

(2011c), La Inversión Extranjera Directa <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2010 (LC/G.2494-P), Santiago.<br />

(2010a), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2010b), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2009-2010 (LC/G.2458-P), Santiago.<br />

(2010c), Las TIC para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: r<strong>en</strong>ovando <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información (LC/G.2464), Santiago.<br />

(2010d), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: síntesis 2010 (LC/G.2474),<br />

Santiago.<br />

(2010e), ¿Qué Estado para qué <strong>igualdad</strong>? (LC/G.2450/Rev.1), Santiago.<br />

(2009), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>2008</strong>-2009 (LC/G.2410-P), Santiago.<br />

(<strong>2008</strong>), Transformaciones <strong>de</strong>mográficas y <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(LC/G.2378(SES.32/14)), Santiago.<br />

(2007), “Progreso técnico y cambio estructural <strong>en</strong> América Latina”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos,<br />

Nº 136 (LC/W.136), Santiago.<br />

(2006), La protección social <strong>de</strong> cara al futuro: acceso, financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (LC/G.2295(SES.31/4)),<br />

Santiago.<br />

(2005), “Políticas públicas para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> información <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos, Nº 19 (LC/W.19), Santiago.<br />

(2004a), Una década <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social <strong>en</strong> América Latina, 1990-1999, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 77<br />

(LC/G.2212-P), Santiago.<br />

(2004b), Caminos hacia <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/L.2114(CRM.9-3)),<br />

Santiago.<br />

(2002a), Globalización y <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2157(SES.29/3), Santiago.<br />

(2002b), Financiami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>de</strong> Monterrey a<br />

Johannesburgo (LC/R.2098), Santiago.<br />

(2002c), La sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>de</strong>safíos y oportunida<strong>de</strong>s,<br />

Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 68 (LC/G.2145/Rev.1-P), Santiago.<br />

(2001), Crecer con estabilidad: <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo conflicto internacional,<br />

Bogotá, <strong>CEPAL</strong>/Alfaomega.<br />

(2000a), Equidad, <strong>de</strong>sarrollo y ciudadanía (LC/G.2071/Rev.1-P), Santiago.<br />

(2000b), América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición hacia una sociedad d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to: una ag<strong>en</strong>da<br />

<strong>de</strong> políticas públicas (LC/L.1383), Santiago.<br />

(2000c), La brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad: una segunda evaluación (LC/G. 2096), Santiago.<br />

(1998a), El pacto fiscal: fortalezas, <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>safíos (LC/G.1997/REv.1-P), Santiago.<br />

102


Introducción<br />

(1998b), “Cincu<strong>en</strong>ta años d<strong>el</strong> estudio económico”, Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

1997-1998, Santiago.<br />

(1997), La brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad: América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong> Cumbre Social, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 44 (LC/G.1954/Rev.1-P), Santiago.<br />

(1996), Transformación productiva con equidad: <strong>la</strong> tarea prioritaria d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 25 (LC/G.1601-P), Santiago.<br />

(1995), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: políticas para mejorar <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial, Libros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 40 (LC/G.1800/Rev.1-P), Santiago.<br />

(1992a), Equidad y transformación productiva: un <strong>en</strong>foque integrado, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 32<br />

(LC/G.1701/Rev.1-P), Santiago.<br />

(1992b), Educación y conocimi<strong>en</strong>to: eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación productiva con equidad, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong>, Nº 33 (LC/G.1702/Rev.2-P), Santiago.<br />

(1991), El <strong>de</strong>sarrollo <strong>su</strong>st<strong>en</strong>table: transformación productiva, equidad y medio ambi<strong>en</strong>te (LC/G.1648<br />

(CONF.80/2)/Rev.1), Santiago.<br />

(1990), Transformación productiva con equidad: <strong>la</strong> tarea prioritaria d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 25 (LC/G.1601-P), Santiago.<br />

(1989), La crisis urbana <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: reflexiones sobre alternativas <strong>de</strong> solución<br />

(LC/G.1571-P), Santiago.<br />

(1985), “Transformación y crisis: América Latina y <strong>el</strong> Caribe 1950-1984”, Crisis y <strong>de</strong>sarrollo: pres<strong>en</strong>te<br />

y futuro <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, vol. 1 (LC/L.322(Sem.22/3)), Santiago.<br />

(1984) “Políticas <strong>de</strong> ajuste y r<strong>en</strong>egociación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa <strong>en</strong> América Latina”, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 48 (LC/G.1332), Santiago.<br />

(1975), Mujeres <strong>en</strong> América Latina: aportes para una discusión, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />

Económica.<br />

(1972), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina, 1971 (E/CN.12/935/Rev.1), Nueva York.<br />

(1969), El <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Santiago, Editorial Universitaria.<br />

(1959), El mercado común <strong>la</strong>tinoamericano (E/CN.I2/53I), Ciudad <strong>de</strong> México.<br />

(1955), “Introducción a <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> programación”, serie Análisis y Proyecciones d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Económico, vol. 1 (E/CN.12/363), Ciudad <strong>de</strong> México.<br />

(1951), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina, 1949 (E/CN.12/164/Rev.l), Nueva York.<br />

(1949), “Introducción”, Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina, 1948 (E/CN.12/82), Nueva York.<br />

<strong>CEPAL</strong>/DGEC (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe/Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadística y<br />

C<strong>en</strong>sos d<strong>el</strong> Uruguay) (1988), “Bosquejo metodológico d<strong>el</strong> mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />

básicas insatisfechas <strong>en</strong> Uruguay” (LC/MVD/R.6/Rev.1), Montevi<strong>de</strong>o.<br />

<strong>CEPAL</strong>/Instituto B<strong>el</strong>isario Domínguez (2016), Seminario Internacional R<strong>en</strong>ta Básica y Distribución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Riqueza: Memorias d<strong>el</strong> Seminario (LC/MEX/L.1216), Ciudad <strong>de</strong> México.<br />

<strong>CEPAL</strong>/MINURVI/ONU-Hábitat (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe/Asamblea G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Ministros y Autorida<strong>de</strong>s Máximas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vivi<strong>en</strong>da y <strong>el</strong> Urbanismo <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe/<br />

Programa <strong>de</strong> Naciones Unidas para los As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos) (2016), América Latina y <strong>el</strong> Caribe:<br />

<strong>de</strong>safíos, dilemas y compromisos <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da urbana común (LC/W.716), Santiago.<br />

103


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>CEPAL</strong>/OIT (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe/Organización Internacional d<strong>el</strong><br />

Trabajo) (2016), “Mejoras reci<strong>en</strong>tes y brechas persist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo rural”, Coyuntura Laboral<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Nº 14 (LC/L.4141), Santiago, mayo.<br />

(2012), “Productividad <strong>la</strong>boral y distribución”, Coyuntura Laboral <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

Nº 6, mayo.<br />

(2009), “Crisis y mercado <strong>la</strong>boral”, Coyuntura Laboral <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Nº 1, junio.<br />

<strong>CEPAL</strong>/SICA (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe/Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración<br />

C<strong>en</strong>troamericana) (2007), “Estrategia Energética Sust<strong>en</strong>table C<strong>en</strong>troamericana 2020”<br />

(LC/MEX/L.828), Ciudad <strong>de</strong> México, noviembre [<strong>en</strong> línea] http://repositorio.cepal.org/bitstream/<br />

handle/11362/25839/1/LCmexL828_es.pdf.<br />

<strong>CEPAL</strong> y otros (2015), Cambio climático <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: impactos pot<strong>en</strong>ciales y opciones <strong>de</strong> política<br />

pública (LC/MEX/L.1196), Ciudad <strong>de</strong> México.<br />

Cimoli, M., A. Hofman y N. Mul<strong>de</strong>r (eds.) (2010), Innovation and Economic Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: The Impact of<br />

Information and Communication Technologies in Latin America, Northampton, Edward Elgar Publishing.<br />

Cimoli, M., G. Dosi y L. Soete (1993), “Innovation, diffusion, institutional differ<strong>en</strong>ces and patterns of<br />

tra<strong>de</strong>: a North-South mod<strong>el</strong>”, Technology Diffusion and Economic Growth: International and National<br />

Policy Perspectives, vol. 3, P. A. David, G. Dosi y F. Arcang<strong>el</strong>i (eds.), Oxford, Oxford University Press.<br />

Cimoli, M. y N. Correa (2005), “La apertura comercial y <strong>la</strong> brecha tecnológica <strong>en</strong> América Latina:<br />

una trampa <strong>de</strong> bajo crecimi<strong>en</strong>toʼ”, Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas: dinámica estructural y vulnerabilidad<br />

macroeconómica, J. A. Ocampo (ed.), Bogotá, Alfaomega/Banco Mundial/Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Cimoli, M. y otros (2005), “Cambio estructural, heterog<strong>en</strong>eidad productiva y tecnología <strong>en</strong> América<br />

Latina”, Heterog<strong>en</strong>eidad estructural, asimetrías tecnológicas y crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina (LC/W 35),<br />

M. Cimoli (ed.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Banco<br />

Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID).<br />

Cuervo, L. M. y J. Máttar (2014), “P<strong>la</strong>nificación para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: regreso<br />

al futuro. Primer informe <strong>de</strong> los diálogos ministeriales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación”, serie Gestión Pública,<br />

Nº 81 (LC/L.3838), Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), septiembre.<br />

D<strong>el</strong> Castillo Negrete, M. (2017), “La distribución y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> los activos financieros y no<br />

financieros <strong>en</strong> México”, serie Estudios y Perspectivas-Se<strong>de</strong> Subregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México,<br />

Nº 172 (LC/TS.2017/50-LC/MEX/TS.2017/13), Ciudad <strong>de</strong> México, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

Dosman, E. (2010), La vida y <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Raúl Prebisch, 1901-1986, Madrid, Marcial Pons, Ediciones<br />

Jurídicas y Sociales.<br />

Dos Santos, T. (1968), El nuevo carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, Santiago, Universidad <strong>de</strong> Chile.<br />

Emmanu<strong>el</strong>, A. (1972), Unequal Exchange: A Study of the Imperialism of Tra<strong>de</strong>, Nueva York, Monthly<br />

Review Press.<br />

Fajnzylber, F. (1990), “Industrialización <strong>en</strong> América Latina: <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘caja negra’ al ‘casillero vacío’:<br />

comparación <strong>de</strong> patrones contemporáneos <strong>de</strong> industrialización”, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 60<br />

(LC/G.1534/Rev.1-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

104


Introducción<br />

(1983), La industrialización trunca <strong>de</strong> América Latina, Ciudad <strong>de</strong> México, Editorial Nueva Imag<strong>en</strong>.<br />

F<strong>en</strong>ton, R. y R. Padil<strong>la</strong> (2012), “Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca comercial a micro, pequeñas y medianas<br />

empresas <strong>en</strong> México”, serie Estudios y Perspectivas-Se<strong>de</strong> Subregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México, Nº 135<br />

(LC/L.3459; LC/MEX/L.1052), Ciudad <strong>de</strong> México, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>), febrero.<br />

Feres, J. C. y X. Mancero (2001), “El método <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas (NBI) y <strong>su</strong>s<br />

aplicaciones <strong>en</strong> América Latina”, serie Estudios Estadísticos y Prospectivos, N° 7 (LC/L.1491-P),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, R. (2009), “Crisis global, flujos especu<strong>la</strong>tivos y financiación innovadora para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo”, Revista <strong>CEPAL</strong>, Nº 97 (LC/G. 2400-P), Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

(1999), Macroeconomía, comercio y finanzas para reformar <strong>la</strong>s reformas <strong>en</strong> América Latina, Santiago,<br />

McGraw Hill/Interamericana.<br />

Fitzgerald, E. V. K. (1994), “ECLA and the formation of Latin American economic doctrine”, Latin America<br />

in the 1940s: War and Postwar Transitions, D. Rock (ed.), Los Áng<strong>el</strong>es, University of California Press.<br />

Frank, A. G. (1978), Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>nt Accumu<strong>la</strong>tion and Un<strong>de</strong>r<strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, Londres, Macmil<strong>la</strong>n.<br />

(1966), “The <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of un<strong>de</strong>r<strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t”, Monthly Review, vol.18, Nº 4, Nueva York,<br />

septiembre.<br />

Furtado, C. (1974), O mito do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to econômico, Río <strong>de</strong> Janeiro, Paz e Terra.<br />

(1969), “<strong>Desarrollo</strong> y estancami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina: un <strong>en</strong>foque estructuralista”, Investigación<br />

Económica, vol. 29, Nº 113, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, <strong>en</strong>ero-marzo.<br />

(1961), Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to e <strong>su</strong>b<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to, Río <strong>de</strong> Janeiro, Fundo <strong>de</strong> Cultura.<br />

(1959), Formação econômica do Brasil, Río <strong>de</strong> Janeiro, Fundo <strong>de</strong> Cultura.<br />

Geisse, G. (1978), “Ocho tesis sobre p<strong>la</strong>nificación, <strong>de</strong>sarrollo y distribución espacial <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción”,<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Seminarios (DS/28-3), C<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong> Demografía (CELADE), <strong>en</strong>ero.<br />

Gómez Sabaini, J. C., J. P. Jiménez y R. Martner (eds.) (2017), Cons<strong>en</strong>sos y conflictos <strong>en</strong> <strong>la</strong> política<br />

tributaria <strong>de</strong> América Latina, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 142 (LC/PUB.2017/5-P), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Graciar<strong>en</strong>a, J. (1976), “Po<strong>de</strong>r y estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: una perspectiva heterodoxa”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 1, Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), primer semestre.<br />

Gurrieri, A. (ed.) (1982), La obra <strong>de</strong> Prebisch <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Hettne, B. (1995), Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Theory and the Three Worlds: Towards an International Political Economy<br />

of Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, Londres, Longman Sci<strong>en</strong>tific & Technical.<br />

Hilbert, M., S. Bustos y J. C. Ferraz (2003), “Estrategias nacionales para <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe” (LC/R.2109), Estudios e Investigaciones, Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Hirschman, A. (1963), “I<strong>de</strong>ologías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> América Latina”, Controversia sobre<br />

Latinoamérica, A. Hirschman (comp.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Editorial d<strong>el</strong> Instituto Torcuato Di T<strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />

Hodara, J. (1987), Prebisch y <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: <strong>su</strong>stancia, trayectoria y contexto institucional, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />

El Colegio <strong>de</strong> México.<br />

105


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Hofman, A., C. Arav<strong>en</strong>a y V. Aliaga (2016), “Information and communication technologies and their<br />

impact in the economic growth of Latin America, 1990-2013”, T<strong>el</strong>ecommunication Policy, vol. 40,<br />

Nº 5, mayo.<br />

Hofman, A. y otros (2017), “Crecimi<strong>en</strong>to económico y productividad <strong>en</strong> Latinoamérica: <strong>el</strong> proyecto<br />

LA-KLEMS”, El Trimestre Económico, vol. 84, Nº 334, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, abril-junio.<br />

Hop<strong>en</strong>hayn, M. y otros (eds.) (2014), “Pactos sociales para una protección social más inclusiva:<br />

experi<strong>en</strong>cias, obstáculos y posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> América Latina y Europa”, serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias,<br />

Nº 76 (LC/L.3820), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), mayo.<br />

Infante, R. (comp.) (2016), “<strong>Desarrollo</strong> inclusivo <strong>en</strong> América Latina: textos s<strong>el</strong>eccionados 2009-2016”,<br />

Páginas S<strong>el</strong>ectas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (LC/M.35), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(ed.) (2011), El <strong>de</strong>sarrollo inclusivo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>en</strong>sayos sobre políticas <strong>de</strong><br />

converg<strong>en</strong>cia productiva para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 112 (LC/G.2500-P), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(2011), “T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>en</strong> América Latina, 1960-<strong>2008</strong>”, El<br />

<strong>de</strong>sarrollo inclusivo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>en</strong>sayos sobre políticas <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva<br />

para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 112 (LC/G.2500-P), R. Infante, Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Jiménez, J. P. (ed.) (2015), Des<strong>igualdad</strong>, conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> ingreso y tributación sobre <strong>la</strong>s altas r<strong>en</strong>tas<br />

<strong>en</strong> América Latina, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 134 (LC/G.2638-P), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Jordán, V., H. Galperin y W. Peres (coords.) (2013), Banda ancha <strong>en</strong> América Latina: más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conectividad (LC/L.3588), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(eds.) (2011), Fast-tracking the digital revolution: broadband for Latin America and the Caribbean<br />

(LC/R.2167), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Jordán, R., L. Riffo y A. Prado (coords.) (2017), <strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible, urbanización y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: dinámicas y <strong>de</strong>safíos para <strong>el</strong> cambio estructural (LC/PUB.2017/19),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Katz, J. (2000a), Reformas estructurales, productividad y conducta tecnológica <strong>en</strong> América Latina, Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(2000b), “Structural change and <strong>la</strong>bor productivity growth in Latin American manufacturing<br />

industries 1970-96”, World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, vol. 28, Nº 9, septiembre.<br />

Krugman, P. (1989), “Differ<strong>en</strong>ces in income <strong>el</strong>asticities and tr<strong>en</strong>ds in real exchange rates”, European<br />

Economic Review, vol. 33, Nº 5, mayo.<br />

Lavinas, L. y A. Simões (2015), “Social policies and structural heterog<strong>en</strong>eity in Latin America: the turning<br />

point of the 21 st c<strong>en</strong>tury”, A Mom<strong>en</strong>t of Equality for Latin America?: Chall<strong>en</strong>ges for Redistribution,<br />

B. Fritz y L. Lavinas (eds.), Routledge.<br />

Lerda, J. C. (<strong>2008</strong>), “El Pacto Fiscal visto a <strong>su</strong>s diez años”, Las finanzas públicas y <strong>el</strong> pacto fiscal <strong>en</strong><br />

América Latina, serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias, Nº 54 (LC/L.2977-P; LC/IP/L.296), R. Martner (ed.),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Love, J. (2005), “The rise and <strong>de</strong>cline of economic structuralism in Latin America: new dim<strong>en</strong>sions”,<br />

Latin American Research Review, vol. 40, Nº 3, Asociación <strong>de</strong> Estudios Latinoamericanos (LASA).<br />

106


Introducción<br />

(1980), “Raúl Prebisch and the origins of the doctrine of unequal exchange”, Latin American<br />

Research Review, vol. 15, Nº 3, Asociación <strong>de</strong> Estudios Latinoamericanos (LASA).<br />

Lewis, W. A. (1960), “<strong>Desarrollo</strong> económico con oferta ilimitada <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra”, El Trimestre<br />

económico, vol. 27, Nº 108, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Marini, R. M. (1973), Dialéctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, Ciudad <strong>de</strong> México, Ediciones Era.<br />

Martínez, R. (ed.) (2017), Institucionalidad social <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 146 (LC/PUB.2017/14-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Máttar, J. y L. M. Cuervo (eds.) (2017), P<strong>la</strong>nificación para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe:<br />

<strong>en</strong>foques, experi<strong>en</strong>cias y perspectivas, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 148 (LC/PUB.2017/16-P), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(comps.) (2016), “P<strong>la</strong>nificación y prospectiva para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> futuro <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe: textos s<strong>el</strong>eccionados 2013-2016”, Páginas S<strong>el</strong>ectas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (LC/M.33), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), septiembre.<br />

Máttar, J. y D. Perrotti (eds.) (2014), P<strong>la</strong>nificación, prospectiva y gestión pública: reflexiones para <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 126 (LC/G.2611-P).<br />

McCombie, J. y A. Thirlwall (1994), Economic Growth and the Ba<strong>la</strong>nce-of-Paym<strong>en</strong>ts Constraint, Nueva<br />

York, St. Martin's Press.<br />

Meadows, D. H. y otros (1972), The Limits to Growth: A Report for the Club of Rome’s Project on the<br />

Predicam<strong>en</strong>t of Mankind, Nueva York, Universe Books.<br />

Montero, L. y J. García (eds.) (2017), “Panorama multidim<strong>en</strong>sional d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo urbano <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/TS.2017/67), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

Naciones Unidas (2015), “Transformar nuestro mundo: <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible”<br />

(A/RES/70/1), Nueva York, octubre.<br />

(2005), Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io: una mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/G.2331-P),<br />

Santiago, agosto.<br />

(1964a), “Auge y <strong>de</strong>clinación d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>su</strong>stitución <strong>de</strong> importaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil”, Boletín<br />

Económico <strong>de</strong> América Latina, vol. IX, Nº 1, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), marzo.<br />

(1964b), Towards a new tra<strong>de</strong> policy for <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t. Report by the Secretary-G<strong>en</strong>eral of the United<br />

Nations Confer<strong>en</strong>ce on Tra<strong>de</strong> and Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t (E/CONF.46/3), Nueva York.<br />

Noyo<strong>la</strong> Vásquez, J. (1957), “Inf<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> Chile y México”, Panorama Económico,<br />

vol. 11, Nº 170, Santiago, julio.<br />

Ocampo, J. A. (2009), “Impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera mundial sobre América Latina”, Revista <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 97 (LC/G.2400-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

(2002), “Structural dynamics and economic <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t”, Social Institutions and Economic<br />

Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: A Tribute to Kurt Martin, Valpy FitzGerald (ed.), Dordrecht, Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Sociales/Kluwer Aca<strong>de</strong>mic Publishers.<br />

ONE/<strong>CEPAL</strong> (Observatorio Nacional d<strong>el</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> México/Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2017), “Personalidad d<strong>el</strong> mes: Doctor Esteban Pérez Cal<strong>de</strong>ntey, Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Unidad <strong>de</strong> Financiami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, <strong>CEPAL</strong>” [<strong>en</strong> línea] http://www.one.ina<strong>de</strong>m.gob.mx/<br />

images/ENTREVISTA_ESTEBAN_PEREZ.pdf.<br />

107


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Padil<strong>la</strong> Pérez, R. (ed.) (2017), Política industrial rural y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor, Libros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 145 (LC/PUB.2017/11-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Pazos, F. (1983), “Cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> económico <strong>en</strong> <strong>la</strong> América Latina”, El Trimestre<br />

Económico, vol. 50, Nº 200, octubre-diciembre.<br />

Peres, W. y M. Hilbert (eds.) (2009), La sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías y tecnologías para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 98 (LC/G.2363-P), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Pérez Cal<strong>de</strong>ntey, E. (2015), “Una coyuntura propicia para reflexionar sobre los espacios para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>bate y <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> (neo)estructuralismo y <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes heterodoxas”, Neoestructuralismo<br />

y corri<strong>en</strong>tes heterodoxas <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe a inicios d<strong>el</strong> siglo XXI, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 132 (LC/G.2633-P/Rev.1), A. Bárc<strong>en</strong>a y A. Prado (eds.), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Pérez Cal<strong>de</strong>ntey, E. y M. Vern<strong>en</strong>go (2012), “Retrato <strong>de</strong> un jov<strong>en</strong> economista: <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

opiniones <strong>de</strong> Raúl Prebisch sobre <strong>el</strong> ciclo económico y <strong>el</strong> dinero, 1919-1949”, Revista <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 106 (LC/G. 2518-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

Pérez Cal<strong>de</strong>ntey, E., O. Sunk<strong>el</strong> y M. Torres (2012), Raúl Prebisch (1901-1986): un recorrido por <strong>la</strong>s<br />

etapas <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico [<strong>en</strong> línea] https://www.cepal.org/es/<br />

publicaciones/40062-raul-prebisch-1901-1986-un-recorrido-etapas-<strong>su</strong>-<strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong>-<strong>de</strong>sarrolloeconomico.<br />

Perrotti, D. E. y R. J. Sánchez (2011) “La brecha <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe”,<br />

serie Recursos Naturales e Infraestructura, Nº 153 (LC/L.3342), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), julio.<br />

Piketty, T. (2014) , El capital <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI, Madrid, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Pinto, A. (1976), “Notas sobre los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 1,<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), primer semestre.<br />

(1959), Chile: un caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo frustrado, Santiago, Editorial Universitaria, marzo.<br />

(1970), “Naturaleza e implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> 'heterog<strong>en</strong>eidad estructuralʼ <strong>de</strong> <strong>la</strong> América Latina”, El<br />

Trimestre Económico, vol. 37, Nº 145, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, <strong>en</strong>ero-marzo.<br />

(1965), “Conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> progreso técnico y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s frutos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> América Latina”,<br />

El Trimestre Económico, Nº 125, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, <strong>en</strong>ero-marzo.<br />

PNUMA (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te) (2003), GEO América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe: perspectivas d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, 2003, Ciudad <strong>de</strong> México, octubre.<br />

Pizarro, J. M. y C. Orrego Rivera (2016), “Nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y dinámicas migratorias <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe”, serie Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong>, N° 114 (LC/L.4164), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), marzo.<br />

Porcile, G. (2011), “La teoría estructuralista d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, El <strong>de</strong>sarrollo inclusivo <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe: <strong>en</strong>sayos sobre políticas <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 112 (LC/G.2500-P), R. Infante (ed.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Prado, A. (2014), “América Latina <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y d<strong>el</strong> privilegio”, Notas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 82, Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 5 <strong>de</strong> diciembre [<strong>en</strong><br />

línea] https://www.cepal.org/es/articulos/2014-america-<strong>la</strong>tina-<strong>en</strong>tre-<strong>la</strong>-cultura-<strong>de</strong>-<strong>la</strong>-<strong>igualdad</strong>-<br />

108


Introducción<br />

y-d<strong>el</strong>-privilegio.<br />

Prebisch, R. (2011), O manifesto <strong>la</strong>tino-americano e outros <strong>en</strong>saios, A. Gurrieri (comp.), Río <strong>de</strong> Janeiro:<br />

Contraponto/C<strong>en</strong>tro Internacional C<strong>el</strong>so Furtado.<br />

(1981), Capitalismo periférico: crisis y transformación, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1980), “Biosfera y <strong>de</strong>sarrollo”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 12 (E/<strong>CEPAL</strong>/G.1130), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

(1973), “Problemas teóricos y prácticos d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico”, serie Conmemorativa d<strong>el</strong> XXV<br />

Aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(1962), “El <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> América Latina y algunos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s principales problemas”,<br />

Boletín Económico <strong>de</strong> América Latina, vol. VII, N° 1, Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina, febrero.<br />

Rodríguez, L. A. y L. M. Cuervo (2014), “Visiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y p<strong>la</strong>neación <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe: notas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro países”, serie Gestión Pública, Nº 82<br />

(LC/IP/L.335), Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

Rodríguez, O. (2006), El estructuralismo <strong>la</strong>tinoamericano, Ciudad <strong>de</strong> México, Siglo XXI/Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(1980), La teoría d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Ciudad <strong>de</strong> México, Siglo XXI.<br />

Ros, J. (2014), “Productividad y crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina: ¿por qué <strong>la</strong> productividad crece más<br />

<strong>en</strong> unas economías que <strong>en</strong> otras?”, <strong>Desarrollo</strong> Económico-Se<strong>de</strong> Subregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México<br />

(LC/MEX/L.1145), Ciudad <strong>de</strong> México, mayo.<br />

Rosales, O. (comp.) (2015), “Globalización, integración y comercio inclusivo <strong>en</strong> América Latina: textos<br />

s<strong>el</strong>eccionados 2010-2014”, Páginas S<strong>el</strong>ectas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (LC/M.27), Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), septiembre.<br />

Ros<strong>en</strong>stein-Rodan, P. (1943), “Problems of industrialisation of Eastern and South-Eastern Europe”,<br />

The Economic Journal, vol. 53, Nº 210/211, Royal Economic Society, junio-septiembre.<br />

Ros<strong>en</strong>thal, G. (2004), “ECLAC: a commitm<strong>en</strong>t to a Latin American way toward <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t”, Unit and<br />

Diversity in Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t I<strong>de</strong>as: Perspectives from the UN Regional Commissions, Y. Berth<strong>el</strong>ot (ed.),<br />

Bloomington, Indiana University Press.<br />

Rozas, P. y R. Sánchez (2004), “<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> infraestructura y crecimi<strong>en</strong>to económico: revisión<br />

conceptual”, serie Recursos Naturales e Infraestructura, Nº 75 (LC/L.2182-P), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), octubre.<br />

Samaniego, J. (coord.) (2009), “Cambio climático y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: una reseña”,<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos, Nº 232 (LC/W.232), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), febrero.<br />

Singer, H. W. (1950), “The distribution of gains betwe<strong>en</strong> investing and borrowing countries”, American<br />

Economic Review, vol. 40, Nº 2, American Economic Association, mayo.<br />

Sojo, A. (2017), Protección social <strong>en</strong> América Latina: <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> banquillo, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 143 (LC/PUB.2017/7-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. (comp.) (1991a), El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro: un <strong>en</strong>foque neoestructuralista para <strong>la</strong> América<br />

Latina, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1991b), “D<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo hacia a<strong>de</strong>ntro al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro”, El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro: un<br />

109


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>en</strong>foque neoestructuralista para <strong>la</strong> América Latina, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1981), La dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> América Latina (E/<strong>CEPAL</strong>/G. 1143),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas para <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te (PNUMA), julio.<br />

(1980), “La interacción <strong>en</strong>tre los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América Latina”,<br />

Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 12 (E/<strong>CEPAL</strong>/G.1130), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

(1972), Capitalismo transnacional y <strong>de</strong>sintegración nacional <strong>en</strong> América Latina, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Ediciones Nueva Visión.<br />

(1970), “<strong>Desarrollo</strong>, <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, marginación y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es espaciales: hacia<br />

un <strong>en</strong>foque totalizante”, Revista EURE, vol. 1, Nº 1, Santiago, C<strong>en</strong>tro Interdisciplinario <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Urbano y Regional (CIDU)/Consejo Latinoamericano <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales (CLACSO).<br />

(1958), “La inf<strong>la</strong>ción chil<strong>en</strong>a: un <strong>en</strong>foque heterodoxo”, El Trimestre Económico, vol. 25, Nº 4, Ciudad<br />

<strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, octubre-diciembre.<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. y N. Gligo (comps.) (1980), Estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> América Latina,<br />

Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. y P. Paz (1970), El <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano y <strong>la</strong> teoría d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />

Siglo XXI.<br />

Sunk<strong>el</strong>, G. y D. Trucco (eds.) (2012), Las tecnologías digitales fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> una educación<br />

inclusiva <strong>en</strong> América Latina: algunos casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas (LC/L.3545), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), noviembre.<br />

Thirlwall, A. P. (1979), “The ba<strong>la</strong>nce of paym<strong>en</strong>ts constraint as an exp<strong>la</strong>nation of international growth<br />

rate differ<strong>en</strong>ces”, BNL Quarterly Review, vol. 32, Nº 128, Roma, Banca Nazionale d<strong>el</strong> Lavoro, marzo.<br />

Tit<strong>el</strong>man, D., E. Pérez Cal<strong>de</strong>ntey y R. Pineda (2009), “¿Cómo algo tan pequeño terminó si<strong>en</strong>do algo<br />

tan gran<strong>de</strong>?: crisis financiera, mecanismos <strong>de</strong> contagio y efectos <strong>en</strong> América Latina”, Revista <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 98 (LC/G. 2404-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), agosto.<br />

Torres, M. (comp.) (2006), Fernando Fajnzylber: una visión r<strong>en</strong>ovadora d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina,<br />

Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 92 (LC/G.2322-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Tovar Hernán<strong>de</strong>z, J. H. y V. H V<strong>en</strong>tura (2016), Análisis <strong>de</strong> opciones para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s transacciones<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>el</strong>éctrica por <strong>la</strong> interconexión México-Guatema<strong>la</strong>-C<strong>en</strong>troamérica (LC/MEX/L.1210), Ciudad<br />

<strong>de</strong> México, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), mayo.<br />

Williamson, J. (1990), “What Washington means by policy reform”, Latin American Adjustm<strong>en</strong>t: How<br />

Much has Happ<strong>en</strong>ed?, J. Williamson (ed.), Washington, D.C., Instituto <strong>de</strong> Economía Internacional.<br />

Wolfe, M. (1976), “Enfoques d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: ¿<strong>de</strong> quién y hacia qué?”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 1, Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), primer semestre.<br />

110


Parte 1<br />

Tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

interdim<strong>en</strong>sionales básicos


Capítulo I<br />

La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

A. Continuidad <strong>de</strong> una visión<br />

B. Hacia una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: ciclo y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />

macroeconomía y estructura productiva<br />

C. El camino d<strong>el</strong> cambio estructural<br />

D. El horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

E. Una visión p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

A. El esc<strong>en</strong>ario<br />

B. El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>mos<br />

C. Estado y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

D. En síntesis<br />

Horizontes 2030<br />

La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>


La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>*<br />

La profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, como or<strong>de</strong>n colectivo y como imaginario global<br />

compartido, c<strong>la</strong>ma por una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos. Esto <strong>su</strong>pone<br />

ampliar <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación pública a amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que<br />

se han visto secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te marginados, pero también avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> efectiva titu<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos económicos, sociales y culturales. La <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos va más allá <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estructura meritocrática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s. Significa que <strong>la</strong> ciudadanía, como valor<br />

irreductible, prescribe <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> cada uno, por <strong>el</strong> solo hecho <strong>de</strong> ser parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong>s logros individuales y recursos monetarios, a<br />

acce<strong>de</strong>r a ciertos umbrales <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social y reconocimi<strong>en</strong>to.<br />

Esto también significa avanzar hacia una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso,<br />

sobre todo <strong>en</strong> campos como <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong> empleo, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, los servicios<br />

básicos, <strong>la</strong> calidad ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> seguridad social. Al traducirse <strong>en</strong> umbrales mínimos<br />

—e increm<strong>en</strong>tales— <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> prestaciones, indirectam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

impone límites a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso, sobre todo cuando esa <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong><br />

cierto punto, se traduce <strong>en</strong> que parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad se vea privada d<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong>finido<br />

normativam<strong>en</strong>te a partir d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

La <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos provee <strong>el</strong> marco normativo y sirve <strong>de</strong> base a pactos sociales<br />

que se reflejan <strong>en</strong> más oportunida<strong>de</strong>s para qui<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>os ti<strong>en</strong><strong>en</strong>. Un pacto fiscal que<br />

contemple una estructura y una carga tributaria con mayor efecto redistributivo, capaz <strong>de</strong><br />

fortalecer <strong>el</strong> rol d<strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> política pública <strong>de</strong> modo <strong>de</strong> garantizar umbrales <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar,<br />

es parte <strong>de</strong> esta ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluye una institucionalidad <strong>la</strong>boral<br />

que proteja <strong>la</strong> seguridad d<strong>el</strong> trabajo.<br />

Un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo p<strong>la</strong>sme <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría y haga posible <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos los actores también respon<strong>de</strong> al valor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Un conjunto <strong>de</strong> políticas económicas que se apliqu<strong>en</strong> con visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito productivo, <strong>la</strong>boral, territorial y social, que procur<strong>en</strong> no solo <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s, sino también reducir <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> logros efectivos, constituye<br />

<strong>el</strong> pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

La <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos no erosiona <strong>la</strong> meritocracia ni <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tiva los esfuerzos<br />

individuales. Por <strong>el</strong> contrario, promueve un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia que motiva a los<br />

ag<strong>en</strong>tes a contribuir al bi<strong>en</strong> común y al progreso económico, pues redunda <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

más efectivos y <strong>en</strong> una mayor protección para cada persona. Supone <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

una gama más amplia <strong>de</strong> actores que aportan al bi<strong>en</strong> común. Los Estados <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar más<br />

avanzados d<strong>el</strong> mundo muestran precisam<strong>en</strong>te ese complem<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>igualdad</strong>, protección<br />

social, solidaridad instituida y disposición positiva <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes. No niegan con <strong>el</strong>lo <strong>la</strong>s<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Prólogo”, La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas<br />

por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, pág. 11.<br />

115


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

bonda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> mercado sino que hac<strong>en</strong> d<strong>el</strong> mercado una institución más inclusiva y con<br />

una mejor interacción. Las alianzas público-privadas más sólidas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mocracias más<br />

avanzadas y <strong>la</strong>s visiones más compartidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo se dan <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />

más igualitarias y don<strong>de</strong> existe un Estado que <strong>de</strong>sempeña un pap<strong>el</strong> más activo y actúa con<br />

visión estratégica para lograr <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong> todos. Se trata <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da<br />

política, progresista y <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> análisis que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to adhiere pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> social y un dinamismo económico que transform<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

productiva no están reñidos <strong>en</strong>tre sí y <strong>de</strong> que <strong>el</strong> gran <strong>de</strong>safío es <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s sinergias<br />

<strong>en</strong>tre ambos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos. La propuesta que aquí se formu<strong>la</strong> va <strong>en</strong> esta dirección y nos lleva<br />

al sigui<strong>en</strong>te punto: cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> lo hacemos sabi<strong>en</strong>do que hay que crecer<br />

para igua<strong>la</strong>r e igua<strong>la</strong>r para crecer. Por lo mismo, <strong>en</strong> ningún caso proponemos sacrificar <strong>el</strong><br />

valor d<strong>el</strong> dinamismo económico y productivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> altar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. En <strong>el</strong> horizonte<br />

estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>igualdad</strong>, crecimi<strong>en</strong>to económico y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano, apoyarse mutuam<strong>en</strong>te y reforzarse <strong>en</strong> una dialéctica virtuosa.<br />

Por eso proponemos crecer con m<strong>en</strong>os heterog<strong>en</strong>eidad estructural y más <strong>de</strong>sarrollo<br />

productivo, e igua<strong>la</strong>r mediante <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas y <strong>la</strong> movilización<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergías d<strong>el</strong> Estado. Queremos revertir <strong>la</strong>s trem<strong>en</strong>das disparida<strong>de</strong>s territoriales mediante<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más integradas <strong>en</strong> torno a dinámicas productivas, con sinergias<br />

sociales y territoriales positivas, así como reforzar <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mediante<br />

<strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mercados <strong>la</strong>borales, <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas y <strong>la</strong> gestión<br />

pública. D<strong>el</strong> mismo modo que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>su</strong>pone ocuparse <strong>de</strong> <strong>la</strong> vulnerabilidad<br />

social, creemos que una macroeconomía que proteja a <strong>la</strong>s personas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad<br />

externa juega un pap<strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>tal. Esta meta no se alcanza automáticam<strong>en</strong>te y requiere<br />

<strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> varios fr<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> más y mejor mercado. Si hay que niv<strong>el</strong>ar <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />

juego, hay que hacerlo <strong>el</strong>evando los niv<strong>el</strong>es medios y agregados <strong>de</strong> productividad e ingresos.<br />

Por último, <strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se conjuga<br />

con <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>el</strong> cambio climático, un factor que <strong>de</strong>termina<br />

marcadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> todos. Igualdad significa, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, solidaridad con <strong>la</strong>s<br />

g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras que vivirán <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario más incierto y con mayor escasez <strong>de</strong><br />

recursos naturales. Significa, a<strong>de</strong>más, abogar por <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> acuerdos internacionales<br />

para mitigar los efectos d<strong>el</strong> cambio climático <strong>de</strong> modo tal que se respete <strong>el</strong> principio <strong>de</strong><br />

responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas, y no sean los pobres ni los países pobres<br />

qui<strong>en</strong>es termin<strong>en</strong> a<strong>su</strong>mi<strong>en</strong>do los mayores costos <strong>de</strong> este cambio. Significa p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

paradigma d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> un vínculo más humanizado <strong>en</strong>tre todos y un<br />

vínculo más amable con <strong>la</strong> naturaleza.<br />

En síntesis, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> transforma a <strong>la</strong> dignidad y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> un<br />

valor irreductible, articu<strong>la</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>mocrática con <strong>la</strong> justicia social, vincu<strong>la</strong> <strong>el</strong> acceso y <strong>la</strong>s<br />

116


Capítulo I<br />

oportunida<strong>de</strong>s con una ciudadanía efectiva y <strong>de</strong> este modo fortalece <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia.<br />

A<strong>de</strong>más, provee <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida ético-político para universalizar prestaciones (no solo<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso), sino también para reducir brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong>s trayectorias.<br />

La <strong>igualdad</strong> constituye <strong>el</strong> marco normativo para <strong>el</strong> pacto fiscal y <strong>el</strong> pacto social d<strong>el</strong> que<br />

<strong>su</strong>rge <strong>el</strong> carácter vincu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos ratificados y <strong>su</strong>s implicancias <strong>en</strong> cuanto a<br />

progresividad y redistribución, <strong>de</strong>manda más y mejor Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción,<br />

transpar<strong>en</strong>cia, fiscalización y redistribución <strong>de</strong> recursos, y exige un profundo respeto por<br />

<strong>la</strong> seguridad p<strong>la</strong>netaria para garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

La propuesta que <strong>en</strong> esta ocasión <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> somete a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los gobiernos<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe concibe al <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido recién p<strong>la</strong>nteado. A <strong>la</strong> luz<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos pres<strong>en</strong>tes recrea <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to técnico acumu<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> Comisión a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> más <strong>de</strong> seis décadas <strong>de</strong> int<strong>en</strong>so trabajo y p<strong>la</strong>ntea un futuro <strong>de</strong>seable para <strong>la</strong> región,<br />

más igualitario <strong>en</strong> cuanto a oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos, más dinámico y m<strong>en</strong>os vulnerable <strong>en</strong><br />

cuanto a <strong>su</strong> economía, <strong>en</strong> que <strong>el</strong> círculo vicioso d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo se transforme <strong>en</strong> un círculo<br />

virtuoso d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. En esta propuesta se respaldan valores fundam<strong>en</strong>tales a los que<br />

adherimos sin reservas, con <strong>el</strong> rigor técnico que hace parte d<strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión.<br />

¿Por qué hacemos nuestro <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>? Porque creemos interpretar un<br />

rec<strong>la</strong>mo histórico <strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ido y postergado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

y caribeñas. A partir <strong>de</strong> este rec<strong>la</strong>mo se han <strong>en</strong>sayado, con mayor o m<strong>en</strong>or fortuna,<br />

revoluciones y reformas, mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> gobierno y <strong>de</strong> política, movimi<strong>en</strong>tos popu<strong>la</strong>res,<br />

acuerdos <strong>en</strong>tre grupos y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los más diversos actores. Pero al mismo tiempo que<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> respira, como valor positivo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, se ha visto<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te negada por esa misma historia. En efecto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> recorre cinco<br />

siglos <strong>de</strong> discriminación racial, étnica y <strong>de</strong> género, con ciudadanos <strong>de</strong> primera y segunda<br />

categoría. Recorre una mo<strong>de</strong>rnización hecha sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> peor distribución d<strong>el</strong> ingreso<br />

d<strong>el</strong> mundo. Recorre décadas reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> que se ha exacerbado <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, se ha <strong>de</strong>teriorado <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo y se<br />

ha segm<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> protección social, multiplicándose <strong>la</strong>s brechas por doquier.<br />

Recorre <strong>la</strong>s asimetrías fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> globalización.<br />

Y sin embargo, cuanto más nos recorre <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, más int<strong>en</strong>so es <strong>el</strong> anh<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>igualdad</strong>, sobre todo cuando <strong>la</strong> historia se quiebra <strong>en</strong> <strong>su</strong> continuidad, <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

crisis y <strong>el</strong> futuro rec<strong>la</strong>ma un punto <strong>de</strong> inflexión. De este modo, <strong>la</strong> crisis iniciada <strong>en</strong> <strong>2008</strong><br />

a esca<strong>la</strong> global es un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> aparece nuevam<strong>en</strong>te como valor<br />

intrínseco d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que buscamos. Al confrontar <strong>la</strong>s brechas, <strong>la</strong> sociedad migra <strong>de</strong> lo<br />

individual a lo colectivo y busca <strong>su</strong>turar <strong>la</strong>s heridas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> hilvanando <strong>el</strong> hilo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cohesión social.<br />

El escándalo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es, que se exacerbaron como nunca antes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o<br />

financierista que se impuso <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, <strong>su</strong>scita <strong>la</strong> indignación<br />

117


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

compartida a <strong>la</strong> luz d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sfondami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ese mod<strong>el</strong>o tras <strong>la</strong> crisis. Podrán paliarse <strong>su</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias financieras, pero no podrá borrarse <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia p<strong>la</strong>netaria adquirida <strong>en</strong> este<br />

último año respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> arbitrariedad d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o, ni podrá evanescerse <strong>la</strong> indignación<br />

que causan <strong>su</strong>s inequida<strong>de</strong>s.<br />

Por eso hemos querido, no sin osadía, darle a este docum<strong>en</strong>to <strong>el</strong> título que lleva:<br />

<strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Sin embargo, no hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> cualquier <strong>igualdad</strong>. Nuevam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> historia aporta <strong>su</strong>s <strong>en</strong>señanzas. Hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como refer<strong>en</strong>cia otro<br />

gran valor cuya conquista ha sido fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgas luchas y respecto d<strong>el</strong> que siempre es<br />

necesario seguir progresando: <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Por <strong>el</strong>lo, situamos <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corazón <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Igualdad sin <strong>de</strong>mocracia es <strong>igualdad</strong> sin <strong>de</strong>rechos básicos<br />

y sin Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, lo que constituye una contradicción <strong>en</strong> los términos. Pero, por<br />

otra parte, una <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> baja calidad y con poca participación <strong>de</strong> los más diversos<br />

actores <strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> d<strong>el</strong>iberación difícilm<strong>en</strong>te forje una voluntad política para avanzar<br />

hacia una mayor <strong>igualdad</strong>.<br />

Esta es nuestra propuesta. A partir <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> escrutamos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas que sigu<strong>en</strong>,<br />

los signos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (y d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas y los vaiv<strong>en</strong>es y<br />

secu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis reci<strong>en</strong>te. También nos proyectamos hacia un futuro don<strong>de</strong> <strong>el</strong> Estado<br />

y <strong>la</strong> política armonic<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia con <strong>igualdad</strong>, promuevan a <strong>la</strong> vez saltos productivos y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, combin<strong>en</strong> mercados inclusivos con ciudadanía activa, g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />

los pactos sociales necesarios <strong>en</strong> una América Latina y <strong>el</strong> Caribe con brechas por cerrar y<br />

caminos por abrir.<br />

118


Capítulo I<br />

Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>*<br />

A. Continuidad <strong>de</strong> una visión<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to profundiza y amplía los p<strong>la</strong>nteos que <strong>la</strong> Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) p<strong>la</strong>smara <strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: Brechas por cerrar,<br />

caminos por abrir 1 , propuesta que sometió a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los gobiernos <strong>en</strong> <strong>su</strong> trigésimo<br />

tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> 2010, y don<strong>de</strong> se colocaron los cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

una visión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> segunda década d<strong>el</strong> siglo XXI. Dicha visión p<strong>la</strong>nteó<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, como principio normativo y como horizonte estratégico<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y, a <strong>la</strong> luz d<strong>el</strong> mismo, los <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> dinámicas y políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo que <strong>de</strong>berían concurrir para acercarse a ese horizonte.<br />

La <strong>igualdad</strong> como principio normativo y ori<strong>en</strong>tación, tal cual se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong>tonces,<br />

<strong>su</strong>pone difundir a lo ancho d<strong>el</strong> tejido social <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>borales y acceso a prestaciones y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección social. Pero no solo eso. También<br />

es <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> una condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, <strong>de</strong> carácter normativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos civiles, políticos, sociales y ambi<strong>en</strong>tales. Por lo mismo, <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to citado<br />

<strong>en</strong>fatizó <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mocrático d<strong>el</strong>iberativo con <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a concurr<strong>en</strong>cia<br />

y voz <strong>de</strong> los más diversos actores, y <strong>su</strong>brayó <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> Estado como garante <strong>de</strong><br />

estos <strong>de</strong>rechos, con <strong>su</strong>s consigui<strong>en</strong>tes tareas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> promoción, redistribución,<br />

regu<strong>la</strong>ción y fiscalización. La importancia <strong>de</strong> pactos sociales y, <strong>en</strong> especial, <strong>de</strong> pactos fiscales<br />

fue <strong>el</strong> “cierre natural” <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> acuñara <strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Pues<br />

los pactos conjugan, precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> d<strong>el</strong>iberación ampliada,<br />

<strong>de</strong> redistribución <strong>de</strong> los frutos d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> accesos a distintos es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inclusión social que dan cuerpo a <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

La recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> fue amplia y ha g<strong>en</strong>erado un efecto <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na<br />

hasta hoy. Creemos que <strong>en</strong> 2010, p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo tuvo especial<br />

sincronía con una inflexión histórica favorable para <strong>el</strong>lo, sobre todo <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe. Tal inflexión incluía, <strong>en</strong>tre otros: i) una acumu<strong>la</strong>ción sistemática <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas<br />

postergadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, que terminaron por recomponer <strong>el</strong> mapa político <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> década pasada; ii) Estados y gobiernos más proclives a invertir <strong>en</strong> lo social y a utilizar<br />

mecanismos redistributivos, lo que se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to sistemático d<strong>el</strong> gasto social y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s políticas contracíclicas activadas sobre todo tras <strong>la</strong> crisis financiera mundial <strong>de</strong> <strong>2008</strong> para<br />

mitigar <strong>su</strong>s costos sociales, y iii) <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong>cidida <strong>de</strong> políticas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos, con<br />

vocación más universalista, como <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones y jubi<strong>la</strong>ciones.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Prólogo”, Cambio estructural para<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago, pág. 13.<br />

1<br />

LC/G.2432(SES.33/3).<br />

119


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> ser anatema <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y retornó<br />

con <strong>en</strong>ergía durante <strong>la</strong> última década <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> género, étnicos,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil global, y <strong>de</strong> una profusa gama <strong>de</strong> foros intergubernam<strong>en</strong>tales y<br />

cumbres mundiales <strong>en</strong> los más diversos temas. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> equidad, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> connota no solo m<strong>en</strong>ores brechas <strong>en</strong> cuanto a oportunida<strong>de</strong>s, sino un c<strong>la</strong>ro<br />

compromiso redistributivo d<strong>el</strong> Estado respecto <strong>de</strong> los frutos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, mayor equilibrio<br />

<strong>en</strong> dotación <strong>de</strong> factores y <strong>en</strong> cómo estos se apropian <strong>de</strong> los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad,<br />

un marco normativo explícito <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos sociales que obligan a pactos fiscales <strong>en</strong> torno<br />

a prestaciones con vocación universalista, y una mayor apertura a p<strong>en</strong>sar no solo “pisos<br />

mínimos” sino también “techos máximos”. Esto último, sobre todo, <strong>en</strong> una región como <strong>la</strong><br />

nuestra, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> ingreso y <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>el</strong> último perc<strong>en</strong>til <strong>su</strong><strong>el</strong>e ser,<br />

<strong>en</strong> términos proporcionales y <strong>en</strong> comparación con otras regiones, <strong>de</strong>sme<strong>su</strong>rada.<br />

Partimos dici<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> ocasión, que <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

como or<strong>de</strong>n colectivo y como imaginario global compartido, c<strong>la</strong>ma por mayor <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Argum<strong>en</strong>tamos que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> social y un dinamismo<br />

económico que transforme <strong>la</strong> estructura productiva no están reñidos <strong>en</strong>tre sí; <strong>el</strong> gran<br />

<strong>de</strong>safío es <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s sinergias <strong>en</strong>tre ambos. Insistimos <strong>en</strong> que no hay contradicción<br />

sino conflu<strong>en</strong>cia: hay que crecer para igua<strong>la</strong>r e igua<strong>la</strong>r para crecer.<br />

Creemos, pues, que estamos ante <strong>la</strong> oportunidad histórica <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

bajo <strong>la</strong> égida valórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong> mayor sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Pero no <strong>de</strong>bemos<br />

hacerlo <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ve retórica o <strong>de</strong> letanía, sino examinando rigurosam<strong>en</strong>te cómo los distintos<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo concurr<strong>en</strong> hacia socieda<strong>de</strong>s más dinámicas <strong>en</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to y más proclives a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

A esta necesidad respon<strong>de</strong> <strong>el</strong> esfuerzo que hemos hecho y que se cristaliza <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to que ahora sometemos a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe. Procuramos, <strong>en</strong> este esfuerzo, proveer una visión más integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con<br />

ori<strong>en</strong>taciones c<strong>la</strong>ras para avanzar <strong>en</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>cisivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica y <strong>la</strong> política<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y círculos virtuosos <strong>en</strong>tre mayor crecimi<strong>en</strong>to y más <strong>igualdad</strong>, sost<strong>en</strong>ibles<br />

tanto <strong>en</strong> los “tiempos cortos” como <strong>en</strong> los “tiempos <strong>la</strong>rgos”.<br />

P<strong>la</strong>nteamos que <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> es <strong>el</strong> empleo con pl<strong>en</strong>a titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos, y que <strong>la</strong> política social es <strong>el</strong> complem<strong>en</strong>to indisp<strong>en</strong>sable para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar riesgos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> camino d<strong>el</strong> cambio estructural. En efecto, <strong>la</strong> política industrial es <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, y <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> camino <strong>la</strong>s recomposiciones sectoriales <strong>en</strong> función <strong>de</strong> saltos <strong>de</strong> productividad requier<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política social para garantizar pisos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar a qui<strong>en</strong>es no pue<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />

etapas, alcanzarlos por vía d<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> calidad y con <strong>de</strong>rechos.<br />

La vocación igualitaria es también vocación universalista: todos quier<strong>en</strong> ser productivos,<br />

todos quier<strong>en</strong> mejor calidad <strong>de</strong> vida, todos quier<strong>en</strong> saber, todos quier<strong>en</strong> estar educados,<br />

todos quier<strong>en</strong> empleo y <strong>de</strong>rechos. A eso aspiramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, a construir un proyecto <strong>de</strong><br />

120


Capítulo I<br />

<strong>de</strong>sarrollo inclusivo que provea <strong>de</strong> espacios para que todos los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

puedan llevar ad<strong>el</strong>ante <strong>su</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y proyectos <strong>de</strong> vida, sobre <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> cambio<br />

estructural con sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> estamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> política<br />

productiva. Estamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> distribución, <strong>de</strong> propiedad y apropiación <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es<br />

colectivos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> ganancias <strong>de</strong> productividad g<strong>en</strong>uinas y no espurias; es<br />

<strong>de</strong>cir, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovabilidad <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> uso <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo con <strong>igualdad</strong> interg<strong>en</strong>eracional.<br />

B. Hacia una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: ciclo y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />

macroeconomía y estructura productiva<br />

El docum<strong>en</strong>to que aquí pres<strong>en</strong>tamos integra, <strong>en</strong> una visión que matiza múltiples r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>de</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>cisivos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: manejo d<strong>el</strong> ciclo y manejo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura, política macroeconómica y política industrial, dinamismo productivo con<br />

converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad (y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te difusión d<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> calidad<br />

y con <strong>de</strong>rechos hacia <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa) e impacto sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Estas dinámicas e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se examinan a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> una profusa<br />

ca<strong>su</strong>ística que se pres<strong>en</strong>ta a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to, con evi<strong>de</strong>ncia histórica y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia más reci<strong>en</strong>te, comparando distintos países <strong>la</strong>tinoamericanos y caribeños, y<br />

contrastando <strong>la</strong> región con otras que han t<strong>en</strong>ido comportami<strong>en</strong>tos más dinámicos.<br />

Este esfuerzo constituye, a nuestro juicio, un nuevo cimi<strong>en</strong>to cuyo énfasis gira <strong>en</strong> torno<br />

a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque integrado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y que presta especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

lecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas y también a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los distintos paradigmas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong>sayados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industrialización mediante <strong>su</strong>stitución <strong>de</strong><br />

importaciones. Nos damos, pues, a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> mirar <strong>el</strong> futuro, pero nutri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> perspectiva<br />

hacia d<strong>el</strong>ante con los ba<strong>la</strong>nces históricos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano.<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecciones d<strong>el</strong> pasado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias actuales, <strong>en</strong> una perspectiva<br />

integrada que busca articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión macroeconómica con <strong>la</strong> productiva, implica poner<br />

<strong>en</strong> estrecha r<strong>el</strong>ación estos distintos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> política que, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas,<br />

han t<strong>en</strong>ido un diálogo intermit<strong>en</strong>te y no d<strong>el</strong> todo fecundo. Dicho <strong>de</strong> otro modo, <strong>la</strong> política<br />

macroeconómica y <strong>la</strong> política industrial no pue<strong>de</strong>n correr por caminos diverg<strong>en</strong>tes sino<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>rse para construir sinergias intertemporales. Estas sinergias se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

dar <strong>en</strong>tre dinámicas <strong>de</strong> corto y <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong> <strong>la</strong> macroeconomía, <strong>la</strong>s<br />

políticas fiscales, monetarias y cambiarias no solo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar optimizando impactos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> longitud, los costos y los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> los ciclos, medidos a partir <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os indicadores<br />

nacionales. Pue<strong>de</strong>n, al mismo tiempo, inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> diversificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y, muy especialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayor converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

productividad d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Esta converg<strong>en</strong>cia progresiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

121


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

productivo y d<strong>el</strong> empleo provee <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia para <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía, g<strong>en</strong>era mayor predisposición al cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y, a <strong>la</strong> vez,<br />

promueve r<strong>el</strong>aciones más virtuosas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Inversam<strong>en</strong>te, una mayor diversificación productiva, con alta incorporación<br />

<strong>de</strong> progreso técnico y m<strong>en</strong>ores brechas <strong>de</strong> productividad así como con mayor efici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>ergética y ambi<strong>en</strong>tal, constituye un acervo fundam<strong>en</strong>tal para “blindar” <strong>la</strong> economía<br />

fr<strong>en</strong>te al impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad propia <strong>de</strong> los ciclos y, muy especialm<strong>en</strong>te, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

restricciones externas exacerbadas por <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad.<br />

De este modo <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>ciales sinergias <strong>en</strong>tre macroeconomía y estructura, <strong>en</strong>tre ciclo<br />

económico y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, obligan a p<strong>la</strong>ntearse<br />

cómo articu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> modo más virtuoso posible <strong>la</strong> política macroeconómica con <strong>la</strong>s políticas<br />

industriales y tecnológicas. Una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo no pue<strong>de</strong> disociar <strong>el</strong><br />

ciclo y <strong>la</strong> estabilidad (real y nominal) d<strong>el</strong> cambio estructural y <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Esta articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be darse <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque integrado, que<br />

priorice <strong>de</strong> manera explícita <strong>el</strong> cambio productivo y niv<strong>el</strong>e hacia arriba <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

y oportunida<strong>de</strong>s sociales. Por <strong>su</strong> <strong>la</strong>do, y como ya se señaló, <strong>la</strong>s políticas sociales <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

acompañar este proceso, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases temporales d<strong>el</strong> cambio estructural que<br />

todavía no han logrado universalizar <strong>la</strong> vía productiva como principal camino <strong>de</strong> inclusión<br />

con bi<strong>en</strong>estar. Para todo lo anterior, y contrario a lo que p<strong>la</strong>nteaba <strong>el</strong> paradigma d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo prevaleci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas d<strong>el</strong> siglo pasado, es fundam<strong>en</strong>tal <strong>el</strong><br />

rol d<strong>el</strong> Estado, como lo es una nueva ecuación Estado-mercado-sociedad.<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre política macroeconómica y <strong>la</strong> inversión productiva re<strong>su</strong>lta, a<strong>de</strong>más,<br />

<strong>de</strong>cisiva para revertir una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones estructurales que exacerban brechas<br />

sociales <strong>en</strong> nuestros países. Hasta ahora <strong>el</strong> patrón predominante es que <strong>la</strong> inversión refuerza<br />

<strong>la</strong>s agudas brechas <strong>en</strong> productividad, lo que luego se manifiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong><br />

mercado <strong>la</strong>boral, tanto <strong>en</strong> calidad d<strong>el</strong> empleo como productividad d<strong>el</strong> trabajo e ingresos<br />

sa<strong>la</strong>riales. Tal segm<strong>en</strong>tación explica <strong>en</strong> importante medida <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tan altas<br />

tasas <strong>de</strong> empleo informal <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>la</strong> baja proporción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción protegida por <strong>la</strong><br />

seguridad social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo, lo que exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y brechas<br />

al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social.<br />

En contraste, una articu<strong>la</strong>ción positiva <strong>en</strong>tre manejo d<strong>el</strong> ciclo y expansión converg<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura lleva a <strong>la</strong> economía a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manera tal que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong> sociedad se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> manera más igualitaria. El principal mecanismo<br />

por <strong>el</strong> cual ambas cosas converg<strong>en</strong> (<strong>de</strong>sarrollo productivo e <strong>igualdad</strong> social) es sin duda<br />

<strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> motor <strong>de</strong> inclusión social. Es <strong>en</strong> ese mundo don<strong>de</strong> hay<br />

que aspirar a que <strong>la</strong> sociabilidad ampliada se dé <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, mejores oportunida<strong>de</strong>s para retribuir<br />

esas capacida<strong>de</strong>s productivam<strong>en</strong>te y mejores condiciones para armonizar intereses <strong>de</strong><br />

actores diversos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral.<br />

122


Capítulo I<br />

C. El camino d<strong>el</strong> cambio estructural<br />

Si <strong>el</strong> valor y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación estratégica es <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, ¿cuál es <strong>el</strong> camino? Lo que aquí<br />

p<strong>la</strong>nteamos como ruta es <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahí hemos querido construir nuestro<br />

<strong>en</strong>foque integrado.<br />

El cambio estructural implica colocar <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to los<br />

cambios cualitativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. Hoy esto ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong><br />

gran medida marcadas por economías abiertas que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>su</strong>s patrones <strong>de</strong> especialización<br />

<strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> los mercados mundiales. Es necesario, tanto para una mejor<br />

inserción global como para un dinamismo interno virtuoso <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

y <strong>el</strong> empleo, procurar mayor participación <strong>de</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción total. De esta forma, se promueve a lo ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>el</strong> tejido<br />

social <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, conocimi<strong>en</strong>tos y procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> manera<br />

coordinada con <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> inversión. En este contexto, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

solo se logrará si hay un cambio estructural que lleve ad<strong>el</strong>ante un proceso tecnológico<br />

profundo e incluy<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> nuestra propuesta, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>el</strong> cambio estructural re<strong>su</strong>lta<br />

virtuoso cuando se rige por dos ámbitos interconectados: por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> mayor pres<strong>en</strong>cia<br />

r<strong>el</strong>ativa, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción como <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio, <strong>de</strong> los sectores más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to. Por otro <strong>la</strong>do, es necesario diversificarse hacia sectores con rápido crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna y externa <strong>de</strong> tal forma que esta <strong>de</strong>manda pueda ser at<strong>en</strong>dida con<br />

oferta interna, y que <strong>la</strong>s exportaciones e importaciones crezcan <strong>de</strong> forma equilibrada sin<br />

g<strong>en</strong>erar presiones insost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos.<br />

De este modo <strong>el</strong> cambio estructural se asocia a dos tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia que pue<strong>de</strong>n ser<br />

consi<strong>de</strong>radas “dinámicas”, es <strong>de</strong>cir, que conjugan trayectorias <strong>de</strong> más rápido crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo. La primera es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />

“efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana”, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sectores con tasas más altas<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, con mayor difusión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y capacida<strong>de</strong>s<br />

hacia <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong> sociedad, y que li<strong>de</strong>ran <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> innovación,<br />

impulsando los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad, tanto <strong>en</strong> <strong>su</strong> propio sector como hacia otros<br />

sectores. La segunda es <strong>la</strong> “efici<strong>en</strong>cia keynesiana” o “<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to”, que refiere a un<br />

patrón <strong>de</strong> especialización <strong>en</strong> sectores b<strong>en</strong>eficiados por tasas más altas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda externa e interna, con efectos positivos sobre <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> empleo.<br />

Es fundam<strong>en</strong>tal, pues, que <strong>el</strong> cambio estructural fortalezca sectores dinámicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

punto <strong>de</strong> vista no solo tecnológico sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, ya que <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> productividad sin <strong>el</strong> paral<strong>el</strong>o aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda podría g<strong>en</strong>erar <strong>su</strong>bocupación o<br />

<strong>de</strong>socupación. Los dos tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia se dan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral simultáneam<strong>en</strong>te, ya que los<br />

sectores más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar también, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, un<br />

mayor dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialización internacional.<br />

123


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Para promover un cambio estructural virtuoso son indisp<strong>en</strong>sables <strong>la</strong>s políticas industriales.<br />

Esto implica, c<strong>la</strong>ro está, una <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n político, pues <strong>el</strong> rol d<strong>el</strong> Estado es c<strong>en</strong>tral para<br />

llevar ad<strong>el</strong>ante políticas <strong>en</strong> esta materia. Cabe recordar que durante <strong>la</strong>s últimas dos décadas<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> políticas industriales activas conducidas por <strong>el</strong> Estado, era casi un anatema <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

léxico d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo prevaleci<strong>en</strong>te bajo <strong>la</strong> égida d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington, tal como lo<br />

era hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Tras este “veto” estaba <strong>el</strong> <strong>su</strong>puesto <strong>de</strong> que <strong>el</strong> mercado, con <strong>el</strong> apoyo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s señales correctas, se hacía cargo <strong>de</strong> optimizar <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> modo tal<br />

que a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga redundaba <strong>en</strong> saltos <strong>de</strong> productividad. La experi<strong>en</strong>cia mostró c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que<br />

esto no es así, sobre todo cuando se observan <strong>la</strong>s magras trayectorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe durante <strong>la</strong>s últimas tres décadas. Hoy, sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos<br />

f<strong>la</strong>ncos i<strong>de</strong>ológicos se vu<strong>el</strong>ve a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> esas políticas. En <strong>la</strong> perspectiva<br />

que se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s políticas industriales apuntan hacia dos direcciones<br />

complem<strong>en</strong>tarias: dotar <strong>de</strong> mayores capacida<strong>de</strong>s y competitividad a sectores exist<strong>en</strong>tes<br />

con c<strong>la</strong>ro pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> especialización e incorporación <strong>de</strong> progreso técnico, y diversificar<br />

<strong>la</strong> estructura productiva mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos sectores <strong>de</strong> alta productividad<br />

y mayor sost<strong>en</strong>ibilidad y efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal. A esto se agrega <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong><br />

promover mayor productividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s microempresas, sobre todo por <strong>su</strong> capacidad para g<strong>en</strong>erar empleo y convertirse <strong>en</strong><br />

gran<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> difusión d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología.<br />

No hay cambio estructural virtuoso si meram<strong>en</strong>te se multiplican <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> alta tecnología<br />

o si solo hay cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> punta más efici<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> sistema productivo. El cambio estructural<br />

<strong>de</strong>be sinergizarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía con <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos hacia atrás y hacia<br />

d<strong>el</strong>ante y con <strong>el</strong> apoyo a los sectores <strong>de</strong> productividad intermedia para vincu<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> manera<br />

más dinámica con empresas más gran<strong>de</strong>s o sectores <strong>de</strong> mayor li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> productividad.<br />

En este proceso <strong>de</strong> “tiraje” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> arriba y asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo, <strong>el</strong> empleo va modificando<br />

<strong>su</strong> estructura, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> baja<br />

productividad hacia nuevos sectores que van dando mayor <strong>de</strong>nsidad al espacio intermedio.<br />

En este proceso ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a cerrarse <strong>la</strong>s brechas, movi<strong>en</strong>do al mismo tiempo <strong>el</strong> conjunto hacia<br />

mayor productividad, lo que redunda, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga, <strong>en</strong> una distribución más diversificada pero<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sigual y una creci<strong>en</strong>te reubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa <strong>en</strong><br />

sectores <strong>de</strong> media y alta productividad. Esto ti<strong>en</strong>e un impacto positivo sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> correa transmisora d<strong>el</strong> empleo.<br />

D. El horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

Si <strong>el</strong> cambio estructural es <strong>el</strong> camino, <strong>la</strong> mayor <strong>igualdad</strong> es <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong><br />

política industrial y <strong>la</strong> macroeconomía son los instrum<strong>en</strong>tos para alcanzar este objetivo.<br />

Al c<strong>en</strong>trar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos sectores y <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión tecnológica al<br />

conjunto d<strong>el</strong> sistema, <strong>el</strong> cambio estructural g<strong>en</strong>era oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> sectores<br />

124


Capítulo I<br />

<strong>de</strong> mayor productividad, a <strong>la</strong> vez que estimu<strong>la</strong> una mayor tasa <strong>de</strong> participación y una<br />

m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo e informalidad. Todo esto sin duda ti<strong>en</strong>e efectos positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>.<br />

Por cierto, hay dos formas complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> avanzar hacia mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> equidad<br />

distributiva, que se combinan <strong>de</strong> diversas maneras. Una es por vía fiscal, aplicando impuestos<br />

a los sectores <strong>de</strong> mayores ingresos y otorgando b<strong>en</strong>eficios a los sectores <strong>de</strong>sfavorecidos.<br />

Las políticas sociales son frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> vehículo para asistir por esta vía a los grupos<br />

más vulnerables y pobres. Otro s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> es <strong>el</strong> que privilegia <strong>la</strong> propuesta<br />

<strong>de</strong> cambio estructural, avanzando hacia una matriz productiva que <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>ere<br />

empleos y capacida<strong>de</strong>s, y ampliando activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta productividad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> apropiación d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los<br />

aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre los distintos factores productivos.<br />

Cuando <strong>la</strong> estructura productiva está muy po<strong>la</strong>rizada, los mecanismos puram<strong>en</strong>te<br />

redistributivos <strong>de</strong> carácter fiscal-social no solucionan los problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y<br />

escaso crecimi<strong>en</strong>to y no son sost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Más temprano que tar<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong>berán ocuparse <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo y capacitación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> cambio estructural. La adopción <strong>de</strong> políticas industriales que impuls<strong>en</strong><br />

esa transformación <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada, junto con <strong>la</strong>s políticas sociales, dim<strong>en</strong>siones<br />

c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Así, por ejemplo, los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos<br />

son aspectos d<strong>el</strong> cambio estructural, que evitan <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración y difun<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> manera<br />

más solidaria, <strong>la</strong>s ganancias <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> sociedad.<br />

Inversam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s políticas sociales y redistributivas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acompañar a <strong>la</strong> política<br />

industrial. Por una parte, ayudan a mejorar <strong>la</strong> distribución y reducir <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, permiti<strong>en</strong>do un es<strong>la</strong>bonami<strong>en</strong>to intertemporal para que luego <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>de</strong> cambio estructural rindan <strong>su</strong>s frutos redistributivos, cuyos efectos se hac<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir<br />

<strong>en</strong> p<strong>la</strong>zos más <strong>la</strong>rgos. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s políticas sociales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proteger a los sectores más<br />

vulnerables <strong>en</strong> los <strong>período</strong>s “disruptivos” d<strong>el</strong> cambio estructural (<strong>de</strong> reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

sectores que pue<strong>de</strong> producir fases <strong>de</strong> adaptación con <strong>de</strong>sempleo) y también fr<strong>en</strong>te a los<br />

impactos sociales que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> los choques externos.<br />

En síntesis, <strong>el</strong> eje c<strong>en</strong>tral que articu<strong>la</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to que aquí pres<strong>en</strong>tamos ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> cambio<br />

estructural como camino, <strong>la</strong>s políticas públicas como <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

como valor que le <strong>su</strong>byace y horizonte hacia <strong>el</strong> cual se ori<strong>en</strong>ta ese cambio estructural. Cuando<br />

<strong>el</strong> cambio estructural redunda <strong>en</strong> reducción <strong>de</strong> brechas <strong>de</strong> productividad, diversificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva e increm<strong>en</strong>to agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong><br />

trabajo se b<strong>en</strong>eficia <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> porque se reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s brechas sa<strong>la</strong>riales; se<br />

amplía <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social por vía contributiva hacia distintos sectores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad porque se hace mucho más ext<strong>en</strong>sivo <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te; mejora <strong>la</strong> fiscalidad<br />

por vía <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to más sost<strong>en</strong>ido y dinámico, y permite con <strong>el</strong>lo reforzar <strong>la</strong> acción<br />

redistributiva d<strong>el</strong> Estado; y se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> acceso a servicios diversos por efecto d<strong>el</strong><br />

125


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura. A<strong>de</strong>más, una economía más integrada <strong>en</strong> torno a una<br />

matriz productiva <strong>de</strong> mayor diversificación y especialización implica también una sociedad<br />

<strong>en</strong> que es políticam<strong>en</strong>te más viable establecer pactos <strong>en</strong>tre actores diversos para hacer<br />

más igualitaria <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> riqueza que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> los saltos <strong>en</strong> productividad.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que <strong>el</strong> empleo se formaliza y se hace más productivo, facilita<br />

diálogos <strong>en</strong>tre los actores d<strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral, lo cual constituye un soporte institucional<br />

básico para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos sociales.<br />

Como dijimos al principio, <strong>la</strong> propuesta que aquí pres<strong>en</strong>tamos a los gobiernos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región retoma y profundiza <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as que p<strong>la</strong>nteamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to La hora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: Brechas por abrir, caminos por cerrar. En <strong>la</strong>s páginas que sigu<strong>en</strong> se p<strong>la</strong>sman<br />

nuestros mayores esfuerzos con nuestras mejores herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> torno a un <strong>en</strong>foque<br />

integrado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Allí colocamos <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> horizonte, y rumbo a ese horizonte<br />

proponemos <strong>el</strong> camino d<strong>el</strong> cambio estructural: un camino <strong>la</strong>rgo cuyos efectos virtuosos<br />

requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión y conducción políticas, <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> Estado, y <strong>de</strong> una ciudadanía<br />

activa y comprometida <strong>en</strong> torno a un proyecto <strong>de</strong> sociedad.<br />

E. Una visión p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras<br />

El cambio estructural se propone aquí al calor <strong>de</strong> una inflexión <strong>de</strong>cisiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> humanidad. En efecto, <strong>el</strong> futuro global se juega hoy <strong>en</strong> dinámicas tan gravitantes como<br />

<strong>el</strong> cambio climático o <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad que se avecinan, y que solo podrá<br />

ser a<strong>su</strong>mido con políticas mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sa innovación tecnológica y social. Vivimos,<br />

probablem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to que requiere <strong>el</strong> cambio más radical, <strong>en</strong> tiempos más comprimidos,<br />

que ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> humanidad respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong>s formas <strong>de</strong> producir y con<strong>su</strong>mir. En este<br />

marco, América Latina y <strong>el</strong> Caribe pue<strong>de</strong> constituir una p<strong>la</strong>taforma privilegiada para este<br />

proceso <strong>de</strong> transformación.<br />

El cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> es, pues, una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que implica<br />

transformaciones profundas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> política ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> priorizar, ori<strong>en</strong>tar y<br />

concertar. Para p<strong>la</strong>smar esa visión <strong>en</strong> acciones y pasos concretos que confluyan <strong>en</strong> torno<br />

a dicho horizonte estratégico se requier<strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong>mocráticas y efici<strong>en</strong>tes.<br />

A esta visión le anima una g<strong>en</strong>uina vocación <strong>de</strong> futuro ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones<br />

v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras para <strong>el</strong> ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. En primer lugar, porque<br />

<strong>el</strong> cambio estructural requiere d<strong>el</strong> protagonismo <strong>de</strong> estas g<strong>en</strong>eraciones, qui<strong>en</strong>es aportarán<br />

<strong>su</strong>s r<strong>en</strong>ovadas capacida<strong>de</strong>s para difundir <strong>el</strong> progreso técnico y empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r avances inéditos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> producir, organizar y comunicar.<br />

En segundo lugar, porque <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones nac<strong>en</strong> y crec<strong>en</strong> con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

nuevas tecnologías, lo que <strong>la</strong>s hace parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición hacia socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to. Pero no solo eso, existe también un fuerte vínculo pot<strong>en</strong>cial<br />

126


Capítulo I<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> revolución tecnológica y <strong>la</strong>s nuevas trayectorias que permit<strong>en</strong> armonizar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, como <strong>su</strong>ce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> virtualización<br />

que ahorra materiales, <strong>en</strong>ergía y movimi<strong>en</strong>tos. El cambio tecnológico pue<strong>de</strong> ser ori<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong> manera <strong>de</strong> compatibilizar aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad con criterios ambi<strong>en</strong>tales. Y son,<br />

precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones qui<strong>en</strong>es muestran mayor s<strong>en</strong>sibilidad ante los<br />

<strong>de</strong>safíos ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y que rebasan <strong>la</strong>s fronteras nacionales.<br />

En tercer lugar, los cambios <strong>de</strong>mográficos adviert<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo<br />

nuestras socieda<strong>de</strong>s estarán más <strong>en</strong>vejecidas y, por lo mismo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán cada vez más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración activa. La actual fase <strong>de</strong> bono <strong>de</strong>mográfico, con una<br />

disminución r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y un aum<strong>en</strong>to r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad<br />

<strong>de</strong> trabajar, hace propicio invertir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones. Esto hace<br />

imperativo aprovechar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y anticiparse a los riesgos <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s. Por lo mismo, los niños y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hoy serán <strong>de</strong>cisivos mañana para<br />

promover aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad que permitan sost<strong>en</strong>er sistemas <strong>de</strong> protección social<br />

a<strong>de</strong>cuados a los nuevos perfiles <strong>de</strong>mográficos.<br />

Por último, los cambios políticos y <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>te sociedad <strong>en</strong> red llevan a nuevas<br />

formas <strong>de</strong> movilizarse y organizarse para p<strong>la</strong>ntear <strong>de</strong>mandas, propiciar nuevos espacios<br />

<strong>de</strong> d<strong>el</strong>iberación, y re<strong>en</strong>cantar <strong>el</strong> espacio público con <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovada participación ciudadana.<br />

En este giro hacia <strong>la</strong> movilización <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> mayor espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> hoy muestran una sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte creatividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los espacios y los recursos<br />

disponibles, y una r<strong>en</strong>ovada capacidad reflexiva <strong>en</strong> torno al <strong>de</strong>stino colectivo. Por lo mismo,<br />

son estas <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones más abiertas a cambios <strong>de</strong> rumbo como los que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong><br />

estas páginas, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor <strong>igualdad</strong> social, <strong>en</strong> nuevas formas <strong>de</strong> producir y <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso más oportuno al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s capacida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong><br />

una <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa más consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

127


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>*<br />

A. El esc<strong>en</strong>ario<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe está hoy <strong>en</strong> una <strong>en</strong>crucijada. Con difer<strong>en</strong>tes v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s y<br />

conforme a <strong>la</strong> profunda heterog<strong>en</strong>eidad que existe <strong>en</strong>tre los países, se han logrado progresos<br />

significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y avances incipi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

distribución d<strong>el</strong> ingreso. Se han consolidado sistemas <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> países hasta hace<br />

algunos años <strong>de</strong>vastados por guerras civiles o sometidos por regím<strong>en</strong>es dictatoriales. Se<br />

ha alcanzado mayor estabilidad macroeconómica, se ha reducido <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública y se han<br />

aplicado políticas contracíclicas para mitigar los impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis externas; a<strong>de</strong>más,<br />

han mejorado <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> y <strong>la</strong> progresión educacionales, así como <strong>el</strong> acceso a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

protección social.<br />

Sin embargo, estos avances están <strong>en</strong>contrando límites, ya sea para sost<strong>en</strong>erse o para<br />

expandirse. Se p<strong>la</strong>ntean gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> ruta asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino<br />

hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y para ampliar<strong>la</strong> a los ámbitos diversos <strong>en</strong> que dicha <strong>igualdad</strong> se juega.<br />

Se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan, también, importantes retos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica, <strong>de</strong> cara a una fase<br />

m<strong>en</strong>os dinámica d<strong>el</strong> ciclo y a rezagos profundos <strong>en</strong> los patrones productivos. En materia <strong>de</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, se conjugan los retos globales d<strong>el</strong> cambio climático con dinámicas<br />

<strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y conc<strong>en</strong>tración urbana cuyas ac<strong>en</strong>tuadas externalida<strong>de</strong>s ambi<strong>en</strong>tales negativas<br />

impactan <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

La crisis <strong>de</strong> <strong>2008</strong> puso <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que <strong>el</strong> nuevo esc<strong>en</strong>ario mundial d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico estará pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> restricciones e incertidumbres. Se instaló a esca<strong>la</strong> global, a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, un ritmo más l<strong>en</strong>to e inestable <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />

industrializado, que ahora se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes, imponi<strong>en</strong>do dificulta<strong>de</strong>s<br />

cada vez mayores para administrar globalm<strong>en</strong>te problemas que afectan a todos. Llegaron<br />

los dis<strong>en</strong>sos sobre cómo regu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> “reino <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasez”, allí don<strong>de</strong> hasta hace poco <strong>la</strong><br />

abundancia y <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar se daban por s<strong>en</strong>tados. Esto es especialm<strong>en</strong>te cierto<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> órbita europea, sobre todo mediterránea. Han vu<strong>el</strong>to a emerger, ahora <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corazón d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, los dilemas que tanto sacudieron a América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

<strong>en</strong>tre soluciones <strong>de</strong> extrema austeridad y ajuste fiscal o soluciones más keynesianas para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> crisis.<br />

En América Latina y <strong>el</strong> Caribe los límites están dados por una combinación <strong>de</strong> restricciones<br />

externas y rasgos <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os. Entre <strong>la</strong>s primeras cabe constatar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> dinamismo d<strong>el</strong><br />

comercio internacional, <strong>la</strong> fluctuación <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> materias primas, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s señales financieras y <strong>el</strong> reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas transnacionales <strong>de</strong><br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Prólogo”, Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia<br />

un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, pág. 13.<br />

128


Capítulo I<br />

valor <strong>en</strong> que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región corr<strong>en</strong> <strong>el</strong> riesgo, una vez más, <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> oportunidad<br />

<strong>de</strong> insertarse con m<strong>en</strong>ores asimetrías. Entre los segundos —los problemas <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os—<br />

<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>da y rezagada, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión bajos<br />

y con poca incorporación <strong>de</strong> progreso técnico, <strong>la</strong> alta informalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo,<br />

<strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> débil gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales,<br />

los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong> que se evi<strong>de</strong>ncian fuertes car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> servicios públicos y<br />

altas presiones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong>ergéticas, y <strong>el</strong> persist<strong>en</strong>te déficit institucional <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción, captación y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> recursos. Pese a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre<br />

<strong>su</strong>bregiones, <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos para cerrar <strong>la</strong>s brechas<br />

que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, <strong>la</strong> vulnerabilidad externa y los altos niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>.<br />

Todo lo anterior p<strong>la</strong>ntea un reto mayúsculo para avanzar <strong>en</strong> trayectorias <strong>de</strong> mayor<br />

<strong>igualdad</strong>. La complejidad d<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, así como d<strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> corto y mediano p<strong>la</strong>zo,<br />

rec<strong>la</strong>ma un empeño progresivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y d<strong>el</strong> esfuerzo fiscal<br />

con impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. En consecu<strong>en</strong>cia, es necesario rediseñar los equilibrios<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado, <strong>el</strong> mercado y <strong>la</strong> sociedad para construir pactos <strong>en</strong> que concurran aqu<strong>el</strong>los<br />

actores que garantic<strong>en</strong> acuerdos políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance. Solo a partir <strong>de</strong> tales pactos es<br />

posible conformar una institucionalidad y una voluntad colectiva que abran este espacio <strong>de</strong><br />

políticas y solo por medio <strong>de</strong> los pactos <strong>la</strong> sociedad hace propios <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido y <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> dichas políticas. Así quedó p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> 2 y<br />

Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> 3 : se requiere una nueva ecuación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado, <strong>el</strong><br />

mercado y <strong>la</strong> sociedad, pertin<strong>en</strong>te a cada realidad nacional, <strong>en</strong> que los actores, a través <strong>de</strong><br />

los pactos, se apropi<strong>en</strong> <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong>s hagan <strong>su</strong>yas. Solo estos pactos<br />

podrán restituir <strong>la</strong> soberanía <strong>de</strong> nuestros países para <strong>en</strong>contrar caminos propios, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s historias e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res, <strong>su</strong>perando <strong>la</strong>s injustas fronteras que secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

han impuesto <strong>la</strong> cuna, <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> género o <strong>la</strong> etnia.<br />

En re<strong>su</strong>m<strong>en</strong>, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> región ha completado, con difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países y <strong>su</strong>bregiones,<br />

una década <strong>de</strong> logros <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, empleo y diversos indicadores<br />

sociales, persist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reducidas tasas <strong>de</strong> inversión, un dinamismo interno c<strong>en</strong>trado sobre<br />

todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado con <strong>el</strong>evada pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es importados, una baja<br />

productividad y un crecimi<strong>en</strong>to altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

precios internacionales, todo lo cual se traduce <strong>en</strong> serias vulnerabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong><br />

pagos. A esto se agregan niv<strong>el</strong>es creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>udas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> campos<br />

c<strong>la</strong>ve como <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> seguridad social y <strong>la</strong> educación.<br />

En este cruce <strong>en</strong>tre los avances reci<strong>en</strong>tes y los problemas que se percib<strong>en</strong> para<br />

sost<strong>en</strong>erlos y profundizarlos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> procura consolidar <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque<br />

2<br />

<strong>CEPAL</strong> (2010).<br />

3<br />

<strong>CEPAL</strong> (2012).<br />

129


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que ha v<strong>en</strong>ido p<strong>la</strong>nteando a los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los últimos años. Y<br />

lo hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los valores más caros a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y al <strong>de</strong>sarrollo, como son <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>,<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, con una mirada <strong>de</strong> mediano y<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los arduos apr<strong>en</strong>dizajes históricos.<br />

B. El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>mos<br />

Proponer un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ha sido una<br />

preocupación c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha rep<strong>la</strong>nteado<br />

<strong>su</strong>s pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, lo que se<br />

expresa sobre todo <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los dos últimos <strong>período</strong>s <strong>de</strong> sesiones<br />

(Brasilia, 2010, y San Salvador, 2012).<br />

En 2010 <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> publicó, con motivo d<strong>el</strong> trigésimo tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, <strong>el</strong><br />

docum<strong>en</strong>to titu<strong>la</strong>do La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir. En él se<br />

propone un <strong>de</strong>sarrollo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. “Igua<strong>la</strong>r<br />

para crecer y crecer para igua<strong>la</strong>r” es <strong>la</strong> máxima que marca <strong>el</strong> espíritu <strong>de</strong> dicha propuesta.<br />

En materia macroeconómica, <strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> se propuso estabilizar y resistir <strong>la</strong><br />

apreciación <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> cambio. Se <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> una fiscalidad proactiva para<br />

conciliar equilibrios macroeconómicos con promoción d<strong>el</strong> dinamismo económico y reducir<br />

<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva, sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad insta<strong>la</strong>da. Se abogó, <strong>en</strong> consonancia con lo anterior, por aplicar controles <strong>de</strong> capital<br />

que regu<strong>la</strong>ran <strong>el</strong> ingreso y <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los flujos externos. Con estas propuestas, se procuró<br />

apartarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> ortodoxia <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> siglo pasado, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> imponía una camisa <strong>de</strong> fuerza al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Las propuestas heterodoxas que formuló <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> estaban <strong>en</strong> sintonía con los nuevos tiempos.<br />

No es ca<strong>su</strong>al que resonaran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>ovadas ag<strong>en</strong>das públicas y <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> Fondo<br />

Monetario Internacional, <strong>el</strong> Banco Mundial y otros organismos multi<strong>la</strong>terales. Hoy hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>igualdad</strong>, <strong>de</strong> reformas fiscales progresivas y <strong>de</strong> políticas públicas <strong>de</strong> Estado más activas y con<br />

una mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> ámbitos económicos y productivos ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser anatema<br />

y tales conceptos han pasado a ser parte d<strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje aceptado y <strong>de</strong> una visión compartida.<br />

En segundo lugar, se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong> hacer un cambio estructural<br />

ori<strong>en</strong>tado a cerrar <strong>la</strong>s brechas tanto externas como internas, cuya dinámica condujera a<br />

<strong>su</strong>perar <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. Se <strong>en</strong>fatizó que era preciso poner <strong>la</strong><br />

macroeconomía <strong>en</strong> sintonía con <strong>el</strong> cambio estructural, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> inversión mediante<br />

políticas industriales activas, lo que incluye <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>stacada <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong>s pequeñas<br />

y medianas empresas (pymes) y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> se revisan tres aspectos fundam<strong>en</strong>tales refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> inclusión, a saber: <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones territorial, d<strong>el</strong> empleo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

130


Capítulo I<br />

social. Estos aspectos no están <strong>de</strong>sligados <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera productiva y es por eso que <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> ha insistido <strong>en</strong> que “no solo <strong>en</strong> lo social se juega lo social”. El territorio, <strong>el</strong> empleo<br />

y <strong>la</strong> protección social están estrecham<strong>en</strong>te asociados a un patrón productivo que configura<br />

<strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva territorial, <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo productivo<br />

y, <strong>de</strong> esa manera, aporta mayor soli<strong>de</strong>z tanto fiscal como contributiva para fortalecer <strong>la</strong><br />

protección social y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> protección y <strong>la</strong> inversión sociales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser una bisagra que promueva<br />

<strong>de</strong> forma combinada <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> dinamismo productivo. La inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> temprana<br />

infancia, <strong>la</strong> protección ante los choques externos mediante transfer<strong>en</strong>cias básicas <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta,<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> cuidado que contribuyan a dicha inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera infancia<br />

y a <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer al mercado <strong>la</strong>boral son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propia transformación estructural, dado que increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s humanas, igua<strong>la</strong>n<br />

oportunida<strong>de</strong>s y re<strong>su</strong>ltados, cohesionan a <strong>la</strong> sociedad y atacan <strong>de</strong> raíz <strong>la</strong> reproducción<br />

interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión.<br />

Estos pi<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> se profundizaron<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to principal d<strong>el</strong> trigésimo cuarto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, bajo <strong>el</strong><br />

título Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. La perspectiva<br />

d<strong>el</strong> cambio estructural exige un manejo d<strong>el</strong> ciclo que se traduzca <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor utilización<br />

posible <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>su</strong> transcurso. Al mismo tiempo es necesario, a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas industriales, promover <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> inversión para incorporar <strong>en</strong><br />

forma creci<strong>en</strong>te <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y construir capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> lo tecnológico y<br />

lo productivo, creando v<strong>en</strong>tajas comparativas dinámicas. Este proceso no significa <strong>de</strong>jar<br />

<strong>de</strong> aprovechar los ciclos <strong>de</strong> alza <strong>de</strong> los recursos naturales, pero sí t<strong>en</strong>er c<strong>la</strong>ro que <strong>el</strong>lo no<br />

basta para lograr bases sólidas y sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

La mirada retrospectiva muestra que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región los ciclos expansivos están acompañados<br />

por <strong>la</strong> apreciación d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos. Cuando <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> pres<strong>en</strong>tó Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>el</strong><br />

ciclo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2003 y 2011 parecía, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie, escapar a este problema.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> mirada estratégica d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to ya advertía sobre dicho riesgo, que hoy<br />

se concreta <strong>en</strong> un creci<strong>en</strong>te déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> esta r<strong>el</strong>ación que bloquea <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ido se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran un conjunto<br />

<strong>de</strong> factores: <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración cíclica <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> capital y <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong><br />

intercambio, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> región respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> materias primas, <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas industriales y tecnológicas que aprovech<strong>en</strong> estos ciclos <strong>en</strong> favor d<strong>el</strong><br />

cambio estructural, una mirada estrecha d<strong>el</strong> ciclo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad nominal (que sos<strong>la</strong>ya<br />

otras metas, como <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong> distribución) y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>u<strong>en</strong>cia al uso <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

regu<strong>la</strong>ción y administración <strong>de</strong> los flujos internacionales <strong>de</strong> capital.<br />

131


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> propuso un conjunto <strong>de</strong> iniciativas para<br />

revertir los círculos viciosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> insost<strong>en</strong>ibilidad y convertirlos <strong>en</strong> círculos virtuosos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Se trata <strong>de</strong> que <strong>la</strong> transformación cualitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

productiva impulse y fortalezca sectores y activida<strong>de</strong>s más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

con una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> rápido crecimi<strong>en</strong>to, al tiempo que g<strong>en</strong>ere más y mejor empleo, l<strong>la</strong>ve<br />

maestra para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Para tal fin, se requiere un <strong>en</strong>foque sistémico que articule políticas<br />

macroeconómicas y fiscales con políticas industriales y sociales.<br />

C. Estado y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

Entre 2003 y <strong>2008</strong> se produjo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y una mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso y otros indicadores sociales.<br />

Esta expansión se vio facilitada, <strong>en</strong> gran medida, por un <strong>en</strong>torno externo muy favorable,<br />

caracterizado por un mayor dinamismo d<strong>el</strong> comercio internacional, <strong>el</strong>evados precios <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales, increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas y <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> turismo y una abundante<br />

liqui<strong>de</strong>z <strong>en</strong> los mercados financieros internacionales, que afectó a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas pero, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, con un sesgo positivo. El impulso prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

contexto internacional fue complem<strong>en</strong>tado por un manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política macroeconómica<br />

que, con pocas excepciones, priorizó <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los equilibrios fundam<strong>en</strong>tales.<br />

La crisis <strong>de</strong> <strong>2008</strong> puso a prueba <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los Estados <strong>de</strong> paliar los impactos <strong>de</strong><br />

un choque externo grave y preservar <strong>su</strong>s equilibrios, pero con una c<strong>la</strong>ra movilización <strong>de</strong><br />

recursos políticos y financieros y con un criterio contracíclico, mitigando costos sociales que<br />

<strong>en</strong> crisis anteriores se habían hecho s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> manera brutal. Los países respondieron con<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> oportunidad, combinando <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias sociales con <strong>la</strong>s caut<strong>el</strong>as económicas.<br />

La prueba rev<strong>el</strong>ó una sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pública y <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

política. Quedó <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong>s recetas ortodoxas ya no operan como canon y se<br />

amplió <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> maniobra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>la</strong>s políticas, con <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, sin embargo, <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los productos básicos y <strong>su</strong>s impactos<br />

sobre <strong>la</strong> macroeconomía se han traducido <strong>en</strong> un sesgo hacia una mayor especialización<br />

<strong>en</strong> torno a los recursos naturales. La inversión pública no recuperó <strong>su</strong> rol dinamizador, a<br />

pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> infraestructura, y aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> participación<br />

d<strong>el</strong> sector privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios es<strong>en</strong>ciales, como <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud,<br />

mi<strong>en</strong>tras se ha agravado <strong>el</strong> déficit <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos <strong>de</strong> calidad por<br />

parte d<strong>el</strong> Estado. Cuanta más c<strong>en</strong>tralidad adquiere <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado, más difícil se<br />

torna converger hacia contratos sociales con miras a una provisión <strong>de</strong> servicios públicos<br />

<strong>de</strong> calidad y a <strong>su</strong> uso por parte <strong>de</strong> distintos grupos socioeconómicos. En un marco <strong>de</strong> débil<br />

institucionalidad <strong>la</strong>boral, persist<strong>en</strong> asimismo altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> informalidad d<strong>el</strong> empleo y<br />

<strong>la</strong> ocupación.<br />

132


Capítulo I<br />

Un patrón productivo poco diversificado, como <strong>el</strong> que prevalece <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, implica una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a con<strong>su</strong>mir bi<strong>en</strong>es con un alto grado <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>te<br />

importado. La dinámica <strong>de</strong> los precios más favorables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas y <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre exportación y con<strong>su</strong>mo sea más fuerte que <strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre<br />

exportación e inversión <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> que <strong>el</strong> cambio estructural (y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to) no se ha a<strong>su</strong>mido como prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas.<br />

A<strong>de</strong>más, los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo no son neutrales <strong>en</strong> cuanto a <strong>su</strong>s impactos ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Para mitigar los efectos d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to sobre <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te se necesita adoptar<br />

tecnologías limpias, asociadas a formas colectivas <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo (por ejemplo, un transporte<br />

público <strong>de</strong> calidad fr<strong>en</strong>te al automóvil), y una creci<strong>en</strong>te complejidad tecnológica, lo que<br />

requiere trabajadores educados y pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te integrados a procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong><br />

estructuras cambiantes. Estas condiciones d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to compatible con <strong>la</strong> preservación<br />

ambi<strong>en</strong>tal so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se cumpl<strong>en</strong> cuando <strong>la</strong> economía se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización<br />

hacia <strong>la</strong> diversificación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segregación hacia <strong>la</strong> integración social y productiva, y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> con<strong>su</strong>mos individuales hacia con<strong>su</strong>mos colectivos. Semejante inflexión d<strong>el</strong> estilo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo requiere, sin duda, d<strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo d<strong>el</strong> Estado.<br />

El crecimi<strong>en</strong>to, si bi<strong>en</strong> manti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>s tasas positivas, ha m<strong>en</strong>guado a partir <strong>de</strong> 2011. El<br />

cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> los recursos naturales, así como <strong>la</strong> esperable reducción <strong>de</strong> los flujos<br />

<strong>de</strong> capital y <strong>de</strong> <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z mundial y <strong>el</strong> posible aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés, sitúan a<br />

<strong>la</strong> región ante un esc<strong>en</strong>ario m<strong>en</strong>os favorable <strong>de</strong> cara al futuro. La reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> muestra indicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> una s<strong>en</strong>da m<strong>en</strong>os dinámica, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia se ha estancado. Por otra parte, <strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>tes c<strong>la</strong>ses medias y los sectores<br />

vulnerables que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>jaron atrás <strong>la</strong> pobreza han increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />

al Estado, d<strong>el</strong> que rec<strong>la</strong>man <strong>la</strong> provisión a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> servicios públicos y colectivos <strong>de</strong><br />

calidad, tales como seguridad, transporte, educación y salud.<br />

La <strong>de</strong>mocracia es <strong>el</strong> eje principal d<strong>el</strong> nuevo marco institucional y conlleva <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong><br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> s<strong>en</strong>tido más amplio —distributivo, <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, interg<strong>en</strong>eracional—,<br />

a <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> economía <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r. El marco <strong>de</strong>mocrático ha absorbido <strong>de</strong>mandas y<br />

busca dar respuestas que lo legitim<strong>en</strong>, aunque todavía <strong>de</strong> manera parcial. Este proceso<br />

está <strong>en</strong>contrando límites <strong>en</strong> lo productivo, lo económico y lo social y <strong>en</strong> los ámbitos d<strong>el</strong><br />

con<strong>su</strong>mo y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Poner <strong>en</strong> discusión estos límites, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>su</strong> dinámica y<br />

<strong>su</strong>gerir estrategias para <strong>su</strong>perarlos es <strong>el</strong> propósito primordial <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

Los indignados brasileños, los estudiantes chil<strong>en</strong>os que se manifestaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles,<br />

los diversos movimi<strong>en</strong>tos cívicos, ambi<strong>en</strong>talistas y <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s locales, así como los<br />

cambios <strong>en</strong> prefer<strong>en</strong>cias <strong>el</strong>ectorales y li<strong>de</strong>razgos, pue<strong>de</strong>n parecer f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te<br />

naturaleza, pero remit<strong>en</strong> a una causa común: <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> avanzar hacia un estilo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo que logre gobernar <strong>en</strong> forma int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te los recursos naturales, que conjugue<br />

<strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar con mejores servicios públicos para todos y que reduzca <strong>de</strong><br />

133


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

manera <strong>su</strong>stancial <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual apropiación d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico <strong>en</strong>tre los distintos actores productivos.<br />

Las razones que justifican una mayor injer<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> Estado son tan válidas ahora<br />

como lo fueron <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo anteriores a los ajustes y<br />

privatizaciones <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong> siglo pasado. Sigue si<strong>en</strong>do necesario<br />

garantizar una a<strong>de</strong>cuada provisión <strong>de</strong> servicios públicos e infraestructura, áreas <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

respuesta d<strong>el</strong> sector privado se ha mostrado ina<strong>de</strong>cuada o restringida, o bi<strong>en</strong> ha adoptado<br />

formas cuasimonopólicas; sigue si<strong>en</strong>do necesario <strong>su</strong>plir <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> sector privado, que redunda <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital sea m<strong>en</strong>or que lo aconsejable o que <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

no sea a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a<strong>su</strong>mido, y sigue si<strong>en</strong>do imprescindible evitar <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r y riqueza.<br />

La forma y medida <strong>en</strong> que tales retos puedan p<strong>la</strong>smarse <strong>en</strong> políticas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones colectivas, que son hoy y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser mañana parte d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate público y<br />

<strong>de</strong>mocrático <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> Estado está l<strong>la</strong>mado a cumplir un rol fundam<strong>en</strong>tal.<br />

La <strong>de</strong>mocracia ayuda a legitimar políticas mediante acuerdos y pactos con un horizonte<br />

estratégico. También ayuda a preguntarse por <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que queremos, sin<br />

r<strong>en</strong>unciar a opciones soberanas ni <strong>de</strong>sconocer, por otra parte, <strong>la</strong>s restricciones y posibilida<strong>de</strong>s<br />

que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> inflexión histórica que vivimos.<br />

D. En síntesis<br />

En <strong>la</strong> propuesta que aquí se profundiza, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> como <strong>el</strong> horizonte,<br />

<strong>el</strong> cambio estructural como <strong>el</strong> camino y <strong>la</strong> política como <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to. En esta etapa se<br />

trata <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s políticas hacia un fuerte dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión para asegurar una<br />

r<strong>el</strong>ación virtuosa <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to, productividad y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, mediante <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un alto valor agregado,<br />

como se expone <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible;<br />

otorgar un mayor pot<strong>en</strong>cial inclusivo al mundo d<strong>el</strong> trabajo y hacer converger <strong>la</strong> política fiscal<br />

y <strong>la</strong>s políticas sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> múltiples brechas sociales, que se evi<strong>de</strong>ncian <strong>en</strong><br />

una mirada multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región, como se p<strong>la</strong>ntea<br />

<strong>en</strong> los capítulos II y III; ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo para armonizar <strong>la</strong> oportuna<br />

provisión <strong>de</strong> servicios públicos con <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado, <strong>en</strong> consonancia con una mayor<br />

cohesión social y con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, como se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> los capítulos IV y<br />

V, y avanzar re<strong>su</strong><strong>el</strong>tam<strong>en</strong>te hacia una mejor y mayor gobernanza y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los recursos naturales, para construir una economía diversificada, sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> términos<br />

ambi<strong>en</strong>tales y con sinergias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> empleo y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, como se propone <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo VI.<br />

134


Capítulo I<br />

Estos son los prece<strong>de</strong>ntes que nos sitúan hoy ante <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> profundizar <strong>la</strong>s<br />

propuestas para este cambio <strong>de</strong> rumbo, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>crucijada que <strong>en</strong>cara <strong>la</strong> región. Se<br />

trata <strong>de</strong> conjugar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo dinámico<br />

con <strong>el</strong> avance sistemático hacia mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Tal <strong>igualdad</strong> no se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

solo como una <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios, es <strong>de</strong>cir, como una mejor distribución d<strong>el</strong> ingreso. Se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, también, como una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y <strong>en</strong> dignidad y reconocimi<strong>en</strong>to recíproco <strong>de</strong> los actores. Reconocer a los<br />

<strong>su</strong>jetos como iguales e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes implica poner <strong>en</strong> marcha políticas tanto para<br />

promover <strong>su</strong> autonomía como para mitigar <strong>su</strong>s vulnerabilida<strong>de</strong>s. Incorporar <strong>la</strong>s contribuciones<br />

realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> género, etnia y medio ambi<strong>en</strong>te significa asimismo<br />

p<strong>la</strong>ntearse políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> roles (<strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> política), <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes y futuras y <strong>en</strong> <strong>la</strong> visibilidad y<br />

afirmación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s colectivas.<br />

Un proyecto <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, como ha propuesto <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong><br />

los docum<strong>en</strong>tos citados y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que aquí se pres<strong>en</strong>ta, requiere <strong>de</strong> una articu<strong>la</strong>ción virtuosa<br />

<strong>en</strong>tre instituciones y estructuras: políticas industriales capaces <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r ag<strong>en</strong>tes públicos<br />

y privados para <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> inversión y modificar <strong>la</strong> composición sectorial <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> mayor<br />

productividad; gobernanza y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestras v<strong>en</strong>tajas comparativas <strong>en</strong><br />

recursos naturales para construir una economía diversificada con fuerte incorporación <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> alto valor agregado y con mayor pot<strong>en</strong>cial inclusivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo;<br />

regu<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo para armonizar <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

servicios públicos con <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado, <strong>en</strong> consonancia con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal,<br />

y construcción <strong>de</strong> una estructura tributaria y <strong>de</strong> gasto público socialm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible para<br />

lograr un alto impacto redistributivo y una expansión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s hacia<br />

<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Solo una dialéctica virtuosa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> cambio institucional y <strong>el</strong><br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras permitirá pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación estratégica<br />

que se propone <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas que sigu<strong>en</strong>.<br />

135


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Horizontes 2030*<br />

Encaramos hoy un vertiginoso proceso <strong>de</strong> cambios, <strong>en</strong> verdad un cambio <strong>de</strong> época.<br />

Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias mundiales dominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad exacerban <strong>la</strong>s<br />

contradicciones <strong>de</strong> un estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que se ha vu<strong>el</strong>to insost<strong>en</strong>ible. Esas contradicciones<br />

son innegables. Lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> global <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas décadas, <strong>la</strong> agudización <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal, especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cambio climático, y<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> ambival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución tecnológica que, al mismo tiempo que abre opciones<br />

para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, g<strong>en</strong>era t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> los mercados <strong>la</strong>borales que se agravan a medida<br />

que se expan<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s nuevas tecnologías.<br />

Los profundos <strong>de</strong>sequilibrios económicos, sociales y ambi<strong>en</strong>tales han motivado <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> respuestas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional, a través <strong>de</strong> esfuerzos<br />

que han madurado por más <strong>de</strong> dos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios. La más amplia y ambiciosa es <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030<br />

para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y los 17 Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (ODS), que los<br />

193 países repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas aprobaron <strong>en</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 2015. Estos compromisos reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad como<br />

los principios rectores, compartidos y universales, <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>be basar una nueva<br />

batería <strong>de</strong> estrategias y políticas globales, regionales y nacionales. La masiva participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional <strong>en</strong> <strong>su</strong> formu<strong>la</strong>ción y aprobación les confiere una legitimidad<br />

sin prece<strong>de</strong>ntes y refuerza <strong>el</strong> compromiso político <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tarlos eficaz y<br />

efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, ajustándolos <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que lo <strong>de</strong>man<strong>de</strong>n los gran<strong>de</strong>s cambios <strong>en</strong> curso.<br />

En <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 reconocemos múltiples vasos comunicantes con <strong>el</strong> cuerpo <strong>de</strong><br />

propuestas que <strong>la</strong> Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) ha <strong>el</strong>aborado<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>su</strong> historia, sobre todo con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que pusieron <strong>el</strong> combate a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia impulsada <strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos<br />

por abrir <strong>en</strong> 2010. En ese docum<strong>en</strong>to, se resaltan los impactos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> estabilidad política y social <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe; más aún, se postu<strong>la</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> no solo es inaceptable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista ético, sino que también constituye una barrera <strong>de</strong>terminante para nuestro <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Dos años <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión<br />

integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo se reafirmaron esas tesis y se <strong>en</strong>fatizó que, sin cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura productiva y <strong>en</strong> <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> especialización hacia activida<strong>de</strong>s con mayor<br />

cont<strong>en</strong>ido tecnológico y niv<strong>el</strong>es más <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> productividad, sería imposible g<strong>en</strong>erar<br />

empleos <strong>de</strong> calidad para <strong>su</strong>stituir los trabajos <strong>de</strong> muy baja productividad que alim<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> rezago <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) (2016), “Prólogo”, Horizontes 2030: <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1), Santiago, pág. 9.<br />

136


Capítulo I<br />

Más reci<strong>en</strong>tem <strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 2014, <strong>en</strong> Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible<br />

se sostuvo que <strong>el</strong> camino más eficaz para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que se<br />

proponía a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tesis <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos anteriores era g<strong>en</strong>erar alianzas amplias y<br />

pactos sociales que viabilizaran <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong>s transformaran<br />

<strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> un <strong>período</strong> <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ras políticas <strong>de</strong> Estado, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong><br />

una nueva ecuación <strong>en</strong>tre Estado, mercado y ciudadanía. Estos tres docum<strong>en</strong>tos compart<strong>en</strong><br />

visiones, diagnósticos y estrategias, por lo que conforman una trilogía que <strong>de</strong> una manera<br />

sistemática ha puesto <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> al <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>su</strong>s Objetivos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran<br />

impacto pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones internacionales como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

reflejan con c<strong>la</strong>ridad <strong>la</strong> amplitud y <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos globales, requier<strong>en</strong> aún <strong>de</strong><br />

un marco analítico que los articule y les dé coher<strong>en</strong>cia. Materializarlos efectivam<strong>en</strong>te exige<br />

acometer <strong>la</strong> tarea p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha y consolidar instrum<strong>en</strong>tos específicos<br />

para <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación. Sin estos compon<strong>en</strong>tes, se corre <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que se conviertan<br />

<strong>en</strong> una expresión <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong> los casos, se cumplirá <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da<br />

y parcial, <strong>en</strong> contradicción con <strong>la</strong> aspiración manifiesta <strong>de</strong> que sea una ag<strong>en</strong>da universal,<br />

integral e indivisible.<br />

En este docum<strong>en</strong>to, que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> pres<strong>en</strong>ta a los países miembros <strong>en</strong> <strong>su</strong> trigésimo<br />

sexto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones, se complem<strong>en</strong>ta analíticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 y los Objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva estructuralista d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

Este empeño se <strong>su</strong>st<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> un diagnóstico que reconoce fundam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición<br />

analítica estructuralista e incorpora, con mayor énfasis, <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones ambi<strong>en</strong>tal y global<br />

<strong>de</strong> los problemas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

El concepto or<strong>de</strong>nador es <strong>el</strong> cambio estructural progresivo, <strong>de</strong>finido como un<br />

proceso <strong>de</strong> transformación hacia activida<strong>de</strong>s y procesos productivos que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tres<br />

características: ser int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizaje e innovación (efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana),<br />

estar asociados a mercados <strong>en</strong> rápida expansión, que permitan aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción<br />

y <strong>el</strong> empleo (efici<strong>en</strong>cia keynesiana), y favorecer <strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sacople <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to económico y emisiones <strong>de</strong> carbono (efici<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal). Para<br />

lograr estructuras productivas con estos tres tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia, que hagan compatibles<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal, se requiere un nuevo conjunto <strong>de</strong> instituciones y<br />

coaliciones políticas que <strong>la</strong>s promuevan a niv<strong>el</strong> global, regional, nacional y local.<br />

Un instrum<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> estos objetivos es <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

públicos globales. El carácter imprescindible <strong>de</strong> esta dim<strong>en</strong>sión es evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> los temas<br />

ambi<strong>en</strong>tales, por cuanto una acción colectiva y una coordinación que involucre a todos los<br />

actores es condición sine qua non para reducir <strong>la</strong>s emisiones. No <strong>en</strong> vano <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong><br />

137


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción ha sido calificada como “<strong>la</strong> mayor fal<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

mercado <strong>de</strong> todos los tiempos”. Fr<strong>en</strong>te a este <strong>de</strong>safío, con <strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París, aprobado <strong>en</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2015, se logró, pese a <strong>su</strong>s in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias, dar un paso <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección correcta<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> esfuerzo por <strong>de</strong>finir metas comunes <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto<br />

inverna<strong>de</strong>ro y avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarbonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías, respetando <strong>el</strong> principio<br />

<strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas.<br />

Hay otras dos dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> que también se ha hecho más visible <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />

que es urg<strong>en</strong>te una acción global colectiva y coordinada: <strong>la</strong> recuperación d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

mundial y <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera iniciada <strong>en</strong><br />

<strong>2008</strong> ha sido más l<strong>en</strong>ta e incierta <strong>de</strong> lo que se esperaba, y existe <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> una nueva<br />

crisis <strong>en</strong> los próximos años. La creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> presión d<strong>el</strong> ajuste externo sobre <strong>la</strong>s<br />

economías más débiles y <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión junto con <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> los activos<br />

financieros conforman un cuadro <strong>de</strong> incertidumbre y baja <strong>de</strong>manda agregada que imprime<br />

un sesgo recesivo a <strong>la</strong> economía mundial. Superar este esc<strong>en</strong>ario exige <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos para <strong>la</strong> estabilidad y <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o empleo a niv<strong>el</strong> global: políticas fiscales<br />

expansivas coordinadas y una nueva arquitectura financiera que reduzca <strong>la</strong> incertidumbre<br />

y <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad g<strong>en</strong>erada por <strong>el</strong> apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to excesivo y los movimi<strong>en</strong>tos especu<strong>la</strong>tivos<br />

<strong>de</strong> capital.<br />

Los gran<strong>de</strong>s temas d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>el</strong> perman<strong>en</strong>te rezago tecnológico <strong>de</strong><br />

numerosos países, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción mundial continúa sin participar d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>erado por <strong>el</strong> progreso técnico<br />

y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, ya no pue<strong>de</strong>n ser ignorados, ni siquiera por <strong>la</strong>s economías<br />

más ricas, hoy t<strong>en</strong>sionadas por los flujos migratorios. Reducir <strong>la</strong>s brechas tecnológicas y<br />

<strong>de</strong> ingresos, y difundir globalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> producción son inseparables d<strong>el</strong><br />

objetivo <strong>de</strong> construir un sistema mundial estable y comprometido con <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o empleo,<br />

concibi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> trabajo no solo como un medio <strong>de</strong> producción, sino como un fin <strong>en</strong> sí mismo.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, promover <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> empleo, sin agudizar al mismo tiempo<br />

los graves problemas ambi<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong>manda <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal<br />

global basado <strong>en</strong> políticas fiscales expansivas, con inversiones conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> tecnologías,<br />

bi<strong>en</strong>es y servicios asociados a s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo bajos <strong>en</strong> carbono.<br />

La ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> progreso técnico, que experim<strong>en</strong>ta una verda<strong>de</strong>ra cuarta revolución<br />

industrial y tecnológica, <strong>de</strong>be ser puesta al servicio d<strong>el</strong> cuidado ambi<strong>en</strong>tal. La aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología a <strong>la</strong> preservación d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>era oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión,<br />

innovación y creación <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> calidad que pue<strong>de</strong>n sost<strong>en</strong>er una nueva fase <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to global. Sin embargo, para <strong>en</strong>cauzar <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>seada y<br />

hacer<strong>la</strong>s viables, es necesario g<strong>en</strong>erar los inc<strong>en</strong>tivos correctos, esto es, re<strong>de</strong>finir <strong>el</strong> marco<br />

institucional y <strong>de</strong> gobernanza global y regional, y <strong>la</strong>s políticas nacionales, mediante cambios<br />

138


Capítulo I<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> precios r<strong>el</strong>ativos, <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones y los estándares, así como <strong>en</strong> los<br />

montos y <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública.<br />

El keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal global ha <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>rse con <strong>el</strong> <strong>de</strong>spliegue a esca<strong>la</strong><br />

nacional <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Si los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo no son<br />

capaces <strong>de</strong> construir capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as, no podrán cambiar <strong>su</strong> estructura productiva<br />

y cuidar d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. La contrapartida <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas nacionales<br />

es un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal que transforme <strong>la</strong>s estructuras productivas dirigiéndo<strong>la</strong>s<br />

hacia activida<strong>de</strong>s y sectores más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnologías y aum<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

humanas e institucionales <strong>de</strong> cada país. El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal ha <strong>de</strong> ser int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong><br />

inversiones y tecnología, lo que podría comprometer <strong>el</strong> empleo. Por ese motivo, internalizar<br />

parte <strong>de</strong> los procesos productivos y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s que estos requier<strong>en</strong> y<br />

abrir espacios para <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es fundam<strong>en</strong>tal para evitar presiones<br />

sobre <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te. Un bu<strong>en</strong> manejo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real favorecería <strong>el</strong> logro <strong>de</strong><br />

este equilibrio, pero no pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>bstituir a <strong>la</strong> política industrial. Una actitud más proactiva<br />

<strong>de</strong> los países <strong>en</strong> los acuerdos regionales <strong>de</strong> comercio y <strong>de</strong> pagos también contribuiría a<br />

reducir <strong>la</strong> vulnerabilidad externa.<br />

Esta ruta repres<strong>en</strong>ta para América Latina y <strong>el</strong> Caribe un <strong>de</strong>safío a <strong>su</strong> madurez, ya que <strong>el</strong><br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación y <strong>la</strong> cooperación a niv<strong>el</strong> regional re<strong>su</strong>lta <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> este proceso. Es <strong>el</strong> paso que permitirá a <strong>la</strong> región promover <strong>la</strong>s imprescindibles<br />

acciones conjuntas <strong>en</strong> temas vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> estabilidad macroeconómica y <strong>la</strong>s políticas<br />

fiscales, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> comercio exterior, inversión extranjera directa y ca<strong>de</strong>nas<br />

productivas. Avances <strong>de</strong>cididos <strong>en</strong> estos ámbitos permitirían alcanzar economías <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong>, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sinergias <strong>en</strong> proyectos tecnológicos ejecutados <strong>en</strong>tre varios países y<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> valor regional <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios ambi<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong>stacándose<br />

<strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s que abriría <strong>el</strong> avance hacia un mercado único digital <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Articu<strong>la</strong>r estrecham<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> transformación productiva con los imperativos<br />

d<strong>el</strong> cuidado ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> alta productividad es un<br />

<strong>de</strong>safío <strong>en</strong>orme; <strong>la</strong> transición no será fácil, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> l<strong>en</strong>to crecimi<strong>en</strong>to<br />

como <strong>el</strong> que atraviesa <strong>la</strong> región. Por <strong>el</strong>lo, es urg<strong>en</strong>te consolidar políticas <strong>de</strong> protección social<br />

universal que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> protección necesaria <strong>en</strong> un mundo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> naturaleza<br />

d<strong>el</strong> empleo y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo son re<strong>de</strong>finidos <strong>de</strong> forma constante por <strong>la</strong>s nuevas<br />

tecnologías y <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia internacional. Las políticas <strong>de</strong> inclusión universal <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> salud y educación son instrum<strong>en</strong>tos necesarios y complem<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> cualquier esfuerzo<br />

<strong>de</strong> cambio estructural progresivo, ya que estos servicios son cruciales para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas y para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>manda<br />

<strong>la</strong> cuarta revolución industrial.<br />

Estos son los temas que se analizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, a través <strong>de</strong> seis<br />

capítulos que comi<strong>en</strong>zan con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> insost<strong>en</strong>ibilidad<br />

139


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo dominante y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar rápidam<strong>en</strong>te hacia un nuevo<br />

estilo, coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>su</strong>s 17 Objetivos.<br />

En <strong>el</strong> segundo capítulo se analizan los gran<strong>de</strong>s cambios <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

global, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> China como pot<strong>en</strong>cia económica y geopolítica,<br />

los megaacuerdos comerciales transregionales, <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas y <strong>su</strong>s<br />

implicaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y presiones migratorias, <strong>la</strong>s<br />

características más r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> nueva revolución tecnológica<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia, tecnologías biológicas, nanotecnologías y<br />

tecnologías digitales.<br />

En los capítulos tercero y cuarto se estudian <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva macroeconómica<br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> inversión, <strong>el</strong> comercio internacional y <strong>la</strong> explosiva<br />

expansión d<strong>el</strong> sistema financiero <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial y <strong>su</strong>s efectos <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Se constata allí que <strong>el</strong> sesgo recesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial<br />

impone <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, y quizás también <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo, un contexto económico<br />

regional poco propicio, lo que dificultará <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s brechas estructurales<br />

respecto d<strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> productividad, equidad, género, acceso a<br />

servicios básicos y <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal, temas tratados <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto capítulo.<br />

En este capítulo, se presta especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong> solucionar <strong>el</strong><br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> Caribe, para los que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> propone un<br />

<strong>de</strong>cidido proyecto <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> esos pasivos, que se complem<strong>en</strong>ta constructivam<strong>en</strong>te con<br />

los impostergables esfuerzos dirigidos a <strong>la</strong> adaptación fr<strong>en</strong>te a los efectos d<strong>el</strong> cambio climático.<br />

En <strong>el</strong> sexto capítulo se recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> estrategias y políticas públicas<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> los análisis previos. Abarcan tres dim<strong>en</strong>siones: <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

públicos globales, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción y <strong>la</strong> cooperación regionales, y <strong>la</strong>s políticas<br />

nacionales, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s macroeconómicas, <strong>la</strong>s productivas, <strong>la</strong>s sociales y <strong>la</strong>s<br />

ambi<strong>en</strong>tales. La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estas propuestas fom<strong>en</strong>tará <strong>el</strong> avance <strong>en</strong> un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong> cambio estructural progresivo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal. Esta será <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong>.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> epílogo, se revisan <strong>la</strong>s principales trabas que <strong>la</strong> economía política<br />

dominante impone al cambio, así como <strong>la</strong> necesidad y viabilidad <strong>de</strong> construir nuevas<br />

alianzas para <strong>su</strong>perar ese bloqueo al <strong>de</strong>sarrollo, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> coaliciones sociales y<br />

pactos para <strong>la</strong> gobernanza mundial, regional y nacional.<br />

Esta transformación exige una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y una nueva corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> fuerzas<br />

sociales y políticas que permita poner <strong>en</strong> marcha los sigui<strong>en</strong>tes cuatro mecanismos básicos<br />

<strong>de</strong> gobernanza y articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s coaliciones políticas que los <strong>su</strong>st<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />

i) Una coordinación internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías que favorezca <strong>la</strong> expansión sost<strong>en</strong>ida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, basada <strong>en</strong> políticas fiscales que prioric<strong>en</strong> proyectos bajos <strong>en</strong> carbono<br />

y <strong>de</strong> mayor efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética (keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal global).<br />

140


Capítulo I<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

Una nueva arquitectura financiera internacional que reduzca <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad real y <strong>de</strong><br />

precios, y avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> sistema monetario internacional.<br />

Una gobernanza d<strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong> tecnología sobre bases multi<strong>la</strong>terales que facilite<br />

y amplíe <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> tecnología y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacople <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal, propiciando <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asimetrías <strong>en</strong>tre<br />

países y regiones.<br />

Una gobernanza compartida <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital<br />

a niv<strong>el</strong> global y regional.<br />

Estas tareas <strong>de</strong>mandan <strong>en</strong> forma paral<strong>el</strong>a, a niv<strong>el</strong> nacional, una apuesta por universalizar<br />

<strong>la</strong> protección social y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> educación y salud para g<strong>en</strong>erar respuestas<br />

proactivas ante <strong>la</strong> incertidumbre propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización y <strong>la</strong> revolución tecnológica.<br />

La trayectoria que proponemos ti<strong>en</strong>e como condición c<strong>la</strong>ve <strong>la</strong> participación conjunta<br />

<strong>de</strong> los actores públicos y privados para inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> acción colectiva <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> un nuevo<br />

estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con aum<strong>en</strong>tos sost<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> competitividad.<br />

También re<strong>su</strong>lta indisp<strong>en</strong>sable ampliar <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> maniobra <strong>de</strong> los Estados <strong>de</strong> modo que<br />

puedan construir una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo más allá <strong>de</strong> los ciclos <strong>el</strong>ectorales.<br />

Nuestra región no parte <strong>de</strong> cero. Así lo evi<strong>de</strong>ncian <strong>el</strong> esfuerzo por recuperar <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas sociales con visión universalista, <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> honestidad y transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los gobiernos y <strong>el</strong> impulso a <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> integración<br />

regional, que son parte d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> reacción fr<strong>en</strong>te al patrón dominante y <strong>de</strong> una<br />

búsqueda activa <strong>de</strong> alternativas. Los <strong>la</strong>tinoamericanos y caribeños están m<strong>en</strong>os dispuestos<br />

hoy a tolerar <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> como dato natural.<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe t<strong>en</strong>drá que transitar por esa transformación productiva <strong>en</strong><br />

un contexto adverso <strong>en</strong> lo internacional, lo regional y lo nacional. El m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to<br />

mundial y <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> una nueva crisis financiera internacional pue<strong>de</strong>n golpear<strong>la</strong> con<br />

fuerza <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> integración regional es débil, <strong>el</strong> espacio fiscal necesario<br />

para respon<strong>de</strong>r con políticas anticíclicas se ha reducido <strong>de</strong> manera significativa o no existe<br />

y, <strong>en</strong> muchos países, ha disminuido <strong>el</strong> prestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones políticas y <strong>de</strong> gobierno.<br />

La posibilidad d<strong>el</strong> cambio estructural progresivo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> cada<br />

sociedad <strong>en</strong>tre dos caminos: mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> trayectoria d<strong>el</strong> pasado, insost<strong>en</strong>ible y asociada<br />

a un conflicto distributivo <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sidad, con fragm<strong>en</strong>tación social, institucional<br />

y política, o transitar hacia un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> acción colectiva y los<br />

pactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas promuevan <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>la</strong> participación, con foco <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> calidad y <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías <strong>en</strong> un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Pese a <strong>la</strong> adversidad d<strong>el</strong> contexto económico que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> región y a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<br />

políticas que g<strong>en</strong>erará <strong>el</strong> l<strong>en</strong>to crecimi<strong>en</strong>to, es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> mayor conci<strong>en</strong>cia global respecto<br />

141


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o dominante, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que se han tomado <strong>en</strong> materia ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te Acuerdo <strong>de</strong> París y <strong>la</strong>s nuevas trayectorias tecnológicas que aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

viabilidad <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> carbono abr<strong>en</strong> caminos<br />

esperanzadores.<br />

Ahora llega <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> especificación <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong><br />

política, y <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación y puesta <strong>en</strong> marcha, proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s instituciones y<br />

<strong>la</strong>s acciones colectivas son <strong>de</strong>terminantes. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te un tema político. Ha emergido una ambiciosa<br />

y urg<strong>en</strong>te ag<strong>en</strong>da con <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> c<strong>en</strong>tro, basada <strong>en</strong><br />

una teoría d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que le da consist<strong>en</strong>cia y fundam<strong>en</strong>tos para <strong>su</strong> proyección futura<br />

y una visión macroeconómica ori<strong>en</strong>tada al <strong>de</strong>sarrollo. Se trata <strong>de</strong> transitar <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong><br />

privilegio a <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Explorar esos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros, fundar <strong>su</strong>s cimi<strong>en</strong>tos, es <strong>el</strong><br />

propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reflexiones que aquí se pres<strong>en</strong>tan y <strong>el</strong> esfuerzo perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> al<br />

servicio <strong>de</strong> un mañana justo, digno e igualitario para los pueblos <strong>de</strong> nuestra patria común.<br />

142


Capítulo I<br />

La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>*<br />

La región <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s, pero<br />

también <strong>de</strong> incertidumbres globales <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>su</strong>s economías requier<strong>en</strong><br />

transformaciones profundas y urg<strong>en</strong>tes. Avanzar por un camino <strong>de</strong> mayor <strong>igualdad</strong> no es<br />

solo un imperativo ético <strong>en</strong> una región con brechas sociales que se expresan <strong>en</strong> diversos<br />

ámbitos; es también condición necesaria para ac<strong>el</strong>erar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad,<br />

internalizar y difundir <strong>la</strong> revolución digital, transitar hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y<br />

proveer un marco institucional que permita actuar <strong>en</strong> un mundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se conjugan<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sequilibrios con <strong>en</strong>ormes posibilida<strong>de</strong>s.<br />

Aunque <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se ha ac<strong>el</strong>erado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, <strong>su</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo continúa limitada por una macroeconomía<br />

poco favorable a <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> diversificación productiva, una in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te incorporación<br />

<strong>de</strong> tecnologías, gran<strong>de</strong>s brechas sociales y creci<strong>en</strong>tes costos ambi<strong>en</strong>tales. Urge revertir<br />

esa situación y explorar más pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s complem<strong>en</strong>tarieda<strong>de</strong>s que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

<strong>igualdad</strong>, efici<strong>en</strong>cia productiva y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. En consonancia con <strong>el</strong>lo y con<br />

<strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 y <strong>su</strong>s Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, este docum<strong>en</strong>to se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

tres ejes <strong>de</strong> acción y <strong>su</strong>s sinergias: una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, un estado <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar basado <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos y aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarbonización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estructura productiva, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Esos riesgos globales hac<strong>en</strong> más urg<strong>en</strong>te una inflexión <strong>en</strong> <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Son<br />

parte <strong>de</strong> una crisis que, como toda crisis, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> doble cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza y <strong>la</strong> oportunidad.<br />

El cambio climático es hoy <strong>el</strong> mayor riesgo global. Las estimaciones <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s efectos muestran que no solo afectará al crecimi<strong>en</strong>to económico, sino que golpeará<br />

int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te a los sectores más vulnerables y t<strong>en</strong>drá gran<strong>de</strong>s consecu<strong>en</strong>cias sociales. Las<br />

futuras g<strong>en</strong>eraciones no podrán contar con los servicios ambi<strong>en</strong>tales que contribuyeron<br />

al <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pasadas. La falta <strong>de</strong> una gobernanza global efici<strong>en</strong>te<br />

para contro<strong>la</strong>r estos procesos y prev<strong>en</strong>ir y mitigar <strong>su</strong>s efectos exacerba <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>terioro d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te se vu<strong>el</strong>va irreversible.<br />

Para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global es necesario cambiar <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética<br />

y <strong>de</strong> transporte, así como los patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo, como explícitam<strong>en</strong>te<br />

propone <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030, que l<strong>la</strong>ma también a reflexionar sobre <strong>la</strong>s distintas dim<strong>en</strong>siones<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y rec<strong>la</strong>ma una mirada integral. En esa línea, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> l<strong>la</strong>mó, hace ya varias<br />

décadas a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> cómo se or<strong>de</strong>na y organiza<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) (<strong>2018</strong>), “Prólogo”, La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, Santiago, págs. 13-17.<br />

143


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

una sociedad para <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> distribución y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios, cómo<br />

se habitan <strong>su</strong>s espacios y cómo se articu<strong>la</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida. En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to se resalta que <strong>la</strong> problemática ambi<strong>en</strong>tal se <strong>en</strong>trecruza<br />

<strong>de</strong> distintas maneras con los temas <strong>de</strong> territorio, infraestructura y or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to urbano, y<br />

se reitera <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que es preciso un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal como eje estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política industrial y tecnológica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios públicos, <strong>de</strong> transición<br />

hacia territorios y ciuda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>os segregados, <strong>de</strong> avance hacia <strong>la</strong> economía digital y <strong>de</strong><br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética.<br />

La región <strong>de</strong>be <strong>su</strong>perar un estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que se expresa <strong>en</strong> inefici<strong>en</strong>cias ambi<strong>en</strong>tales,<br />

como <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción y pérdida <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> los recursos naturales, una matriz<br />

<strong>en</strong>ergética basada <strong>en</strong> combustibles fósiles, un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> transporte altam<strong>en</strong>te contaminante<br />

e inefici<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> trabajo y bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, los costos<br />

d<strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> residuos.<br />

La baja diversificación productiva, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>la</strong><br />

especialización <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bajo valor agregado, así como <strong>la</strong> vulnerabilidad a los<br />

choques externos repercut<strong>en</strong> negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que inhib<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> dinamismo d<strong>el</strong> mercado d<strong>el</strong> trabajo, restring<strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y distribuy<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sigualm<strong>en</strong>te los b<strong>en</strong>eficios d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad económica. Al<br />

mismo tiempo, <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es territoriales,<br />

étnicas y <strong>de</strong> género, obstaculizan <strong>la</strong> innovación y difusión d<strong>el</strong> progreso técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura productiva.<br />

En materia ambi<strong>en</strong>tal, si no se <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s emisiones y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> producto,<br />

<strong>la</strong> propia sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> empleo se verá am<strong>en</strong>azada por externalida<strong>de</strong>s<br />

negativas. La segregación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, con una escasa dotación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

públicos <strong>de</strong> calidad (transporte, educación, seguridad, ambi<strong>en</strong>tes saludables) <strong>en</strong> amplias<br />

zonas, ocasiona pérdidas <strong>de</strong> productividad por tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, falta <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción oportuna <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, morbimortalidad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, y ambi<strong>en</strong>tes poco<br />

propicios para <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s. Por último, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos afectan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong><br />

dón<strong>de</strong> invertir y <strong>en</strong> qué modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infraestructura hacerlo, lo que lleva a inefici<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>ergéticas, ambi<strong>en</strong>tales y productivas. Todas estas son inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias negativas<br />

propias d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo prevaleci<strong>en</strong>te.<br />

El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal implica un giro copernicano. La inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre<br />

apropiación d<strong>el</strong> progreso técnico, <strong>de</strong>nsificación d<strong>el</strong> tejido productivo, calidad <strong>de</strong> vida y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal es hoy más fuerte que nunca. Se abr<strong>en</strong> campos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> innovación<br />

tecnológica pue<strong>de</strong> propiciar nuevas sinergias, como <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles y<br />

digitalizadas, <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> transporte masivo, <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los biomateriales y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables. Se trata <strong>de</strong> ámbitos <strong>en</strong> que<br />

144


Capítulo I<br />

pue<strong>de</strong> abrirse un abanico <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivas, g<strong>en</strong>erando nuevas condiciones<br />

materiales para <strong>la</strong> inclusión y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> social y reori<strong>en</strong>tando inversiones hacia una<br />

trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to bajo <strong>en</strong> carbono.<br />

La crisis <strong>de</strong> <strong>2008</strong> alertó sobre <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> una economía financiera que no solo se<br />

autonomiza respecto d<strong>el</strong> mundo productivo, sino que a<strong>de</strong>más se impone a él y lo distorsiona.<br />

Consagró un cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> torno al carácter <strong>de</strong> riesgo global que <strong>en</strong>traña esta hipertrofia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía financiera. La economía mundial pa<strong>de</strong>ce los <strong>de</strong>sequilibrios provocados por burbujas<br />

financieras que transitan <strong>en</strong>tre sectores, países y activida<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con los<br />

bi<strong>en</strong>es raíces, <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> materias primas o <strong>la</strong>s criptomonedas. Como se p<strong>la</strong>ntea más<br />

ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong> región se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra especialm<strong>en</strong>te expuesta a un proceso <strong>de</strong> financierización con<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> veto sobre <strong>la</strong>s alternativas <strong>de</strong> política económica 4 . Prevalece una visión cortop<strong>la</strong>cista<br />

y procíclica, poco auspiciosa para <strong>la</strong> inversión productiva y que refuerza los obstáculos<br />

secu<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Por lo mismo, este docum<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>ntea,<br />

como una <strong>de</strong> <strong>su</strong>s propuestas c<strong>en</strong>trales, que salir al paso d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> financierización es,<br />

a <strong>la</strong> vez, una urg<strong>en</strong>cia y un <strong>de</strong>safío estratégico <strong>de</strong> cara a este riesgo global.<br />

Los <strong>de</strong>sequilibrios globales provocados por un sistema financiero cada vez más complejo<br />

e in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te regu<strong>la</strong>do exacerban los problemas <strong>en</strong> una región don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad<br />

y <strong>el</strong> bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> maniobra <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> exposición al riesgo y a <strong>la</strong> poca<br />

transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> calificación d<strong>el</strong> mismo por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s calificadoras internacionales.<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta una fase <strong>de</strong> financierización periférica, vale <strong>de</strong>cir, un<br />

conjunto <strong>de</strong> prácticas económicas caracterizadas por r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> <strong>su</strong>bordinación con<br />

respecto al ciclo financiero global —y a los actores internos y externos que <strong>de</strong>terminan <strong>su</strong><br />

dinámica— que llevan a cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los actores económicos y políticos<br />

locales, lo que refuerza <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> especialización y aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> vulnerabilidad externa.<br />

Por lo tanto, es urg<strong>en</strong>te a<strong>su</strong>mir una postura más proactiva y m<strong>en</strong>os <strong>su</strong>jeta a <strong>la</strong><br />

discrecionalidad <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s actores d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r financiero, internos e internacionales.<br />

Esto <strong>su</strong>pone implem<strong>en</strong>tar una política macroeconómica que vaya más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas<br />

<strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción, con un mayor manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong><br />

pagos, que combine políticas anticíclicas con una estrategia <strong>de</strong> diversificación productiva<br />

y bu<strong>en</strong>as políticas fiscales para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios públicos y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s.<br />

Un tercer riesgo global se asocia a los conflictos y <strong>de</strong>sequilibrios provocados por<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza, tanto a niv<strong>el</strong> nacional como mundial. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza, <strong>en</strong> un mundo cada vez más interconectado, g<strong>en</strong>era <strong>de</strong>sequilibrios<br />

que pue<strong>de</strong>n volverse explosivos, y <strong>su</strong>s expresiones más <strong>el</strong>ocu<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong>s dinámicas<br />

4<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por “financierización” <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te importancia <strong>de</strong> los mercados financieros, <strong>la</strong>s instituciones<br />

financieras y <strong>la</strong>s élites financieras <strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías y <strong>su</strong>s instituciones <strong>de</strong> gobernanza<br />

a niv<strong>el</strong> nacional e internacional (véase G. Epstein, Financialization and the World Economy, Northampton,<br />

Edward Elgar, 2006).<br />

145


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

migratorias y <strong>la</strong>s crisis <strong>de</strong> gobernabilidad; <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado “conflicto i<strong>de</strong>ntitario” o “choque <strong>de</strong><br />

civilizaciones”, con <strong>su</strong>s am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> seguridad y <strong>su</strong>s expresiones viol<strong>en</strong>tas, también se<br />

ve exacerbado por <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza y <strong>la</strong>s asimetrías creci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre países<br />

y regiones. La imposibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre pueblos o credos <strong>su</strong><strong>el</strong>e t<strong>en</strong>er, como<br />

uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>su</strong>stratos, <strong>la</strong> profunda disimilitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y condiciones <strong>de</strong> vida.<br />

Aunque <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe mejoró durante <strong>el</strong><br />

último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se estancó hace ya un tri<strong>en</strong>io y <strong>la</strong> región sigue exhibi<strong>en</strong>do<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peores distribuciones d<strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo. Todo esto refleja <strong>el</strong> estigma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ha <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>su</strong>s más diversos matices: ingresos, activos físicos<br />

y financieros, capacida<strong>de</strong>s, oportunida<strong>de</strong>s, productividad, habitabilidad, po<strong>de</strong>r, acceso al<br />

bi<strong>en</strong>estar, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones y goce <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

La <strong>CEPAL</strong> ha p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos prece<strong>de</strong>ntes que no solo <strong>en</strong> lo social se juega<br />

lo social, seña<strong>la</strong>ndo con <strong>el</strong>lo que <strong>la</strong>s brechas sociales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> los ámbitos<br />

macroeconómico, productivo, institucional, territorial, cultural y <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> género.<br />

La <strong>CEPAL</strong> ha <strong>en</strong>fatizado anteriorm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> es un compromiso ético in<strong>el</strong>udible<br />

y que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, al constituir un valor intrínseco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y d<strong>el</strong><br />

humanismo mo<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong>be cuajar <strong>en</strong> instituciones, estructuras y políticas que permitan<br />

avanzar hacia <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> brechas.<br />

En este docum<strong>en</strong>to se muestra <strong>la</strong> otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> medal<strong>la</strong>: <strong>la</strong>s brechas y rezagos sociales<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un impacto negativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> fiscalidad, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y<br />

<strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> es inefici<strong>en</strong>te, es un obstáculo al crecimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Los rezagos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>terminados por brechas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias formativas y por una educación <strong>de</strong>sfasada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas requeridas<br />

para acompañar los cambios d<strong>el</strong> mundo productivo, son un obstáculo a <strong>la</strong> innovación y<br />

difusión d<strong>el</strong> progreso técnico. La <strong>de</strong>snutrición ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>ormes costos para <strong>la</strong> productividad<br />

y repercute <strong>en</strong> los gastos <strong>en</strong> salud a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, sean financiados privadam<strong>en</strong>te o<br />

por <strong>el</strong> sistema público. Los déficits <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección social también afectan <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong>, a <strong>la</strong> vez, diferir los costos y aum<strong>en</strong>tarlos, vale <strong>de</strong>cir, son una ma<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo. La informalidad <strong>la</strong>boral p<strong>la</strong>ntea serias restricciones al financiami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r ante <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. La<br />

carga fem<strong>en</strong>ina d<strong>el</strong> cuidado no solo restringe <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, sino que limita<br />

<strong>su</strong>s contribuciones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales al bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los hogares y a <strong>la</strong><br />

economía <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> implica un <strong>en</strong>orme <strong>de</strong>saprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tal<strong>en</strong>tos<br />

y capacida<strong>de</strong>s humanas. A<strong>de</strong>más, afecta y corroe <strong>la</strong> legitimidad política, <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación<br />

<strong>de</strong>mocrática y <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia pacífica, exacerbando <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

Es, pues, indisp<strong>en</strong>sable una nueva articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estructura productiva y régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar. En consonancia con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> producto por habitante, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

146


Capítulo I<br />

región <strong>de</strong>b<strong>en</strong> expandir <strong>su</strong> gasto social y <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

sociales para construir y fortalecer <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profundas<br />

transformaciones d<strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s migraciones. Ello requiere reformar los sistemas tributarios para hacerlos progresivos,<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> evasión y <strong>la</strong> <strong>el</strong>usión fiscales, limitar los inc<strong>en</strong>tivos tributarios y mejorar <strong>la</strong><br />

efectividad d<strong>el</strong> gasto social.<br />

Especial m<strong>en</strong>ción merece <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica y calidad<br />

d<strong>el</strong> empleo, sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> robótica y <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia artificial. Esta creci<strong>en</strong>te imbricación<br />

<strong>en</strong>tre nuevas tecnologías y reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a <strong>la</strong> región con<br />

altos niv<strong>el</strong>es <strong>en</strong>démicos <strong>de</strong> precariedad e informalidad <strong>la</strong>borales. Sumada al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

flujos migratorios y <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones<br />

p<strong>la</strong>ntea <strong>de</strong>safíos a <strong>la</strong> protección social y <strong>su</strong> financiami<strong>en</strong>to. Es indisp<strong>en</strong>sable avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> protección social contributiva, basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo formal,<br />

y <strong>la</strong> no contributiva, analizar alternativas <strong>de</strong> ingreso básico y consi<strong>de</strong>rar a los sistemas <strong>de</strong><br />

cuidado como un eje <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección social.<br />

Como se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, existe una marcada inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre<br />

fiscalidad, provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos, solidaridad social y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal. Una<br />

fiscalidad robusta y asociada a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos <strong>de</strong> calidad promueve y hace<br />

posible un mayor uso común d<strong>el</strong> transporte público, <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una educación<br />

y salud públicas idóneas, y una mayor converg<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> espacios<br />

públicos compartidos. Esto mejora <strong>la</strong> cohesión social, <strong>la</strong> solidaridad y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

recíproco mediante un s<strong>en</strong>tido más amplio <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una sociedad, y previ<strong>en</strong>e<br />

(o revierte) <strong>la</strong> segregación resi<strong>de</strong>ncial, <strong>el</strong> refugio <strong>de</strong> sectores privilegiados <strong>en</strong> servicios<br />

privados y excluy<strong>en</strong>tes, y <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación y jerarquización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad con <strong>en</strong>ormes<br />

brechas <strong>de</strong> calidad y oportunidad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> servicios. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura y <strong>el</strong> transporte públicos ti<strong>en</strong>e efectos ambi<strong>en</strong>tales positivos<br />

y facilita <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética. La evi<strong>de</strong>ncia que aportan, por ejemplo, los<br />

países escandinavos, es <strong>la</strong> <strong>de</strong> círculos virtuosos que vincu<strong>la</strong>n positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fiscalidad,<br />

<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios públicos <strong>de</strong> calidad, y <strong>la</strong> cohesión<br />

social <strong>en</strong> torno al uso universal <strong>de</strong> esos bi<strong>en</strong>es y servicios. Son, a<strong>de</strong>más, socieda<strong>de</strong>s con<br />

una <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> alta calidad, con una mayor sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, una mejor matriz<br />

<strong>en</strong>ergética y niv<strong>el</strong>es muy bajos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad.<br />

En América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> torno a los servicios públicos y <strong>la</strong>s<br />

prácticas ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ibles ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser escasa <strong>de</strong>bido, sobre todo, a una cultura<br />

d<strong>el</strong> privilegio que refuerza <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s élites. Ejemplo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo son <strong>el</strong><br />

transporte público, cada vez más <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado por los automóviles privados, <strong>la</strong> <strong>su</strong>stitución<br />

d<strong>el</strong> espacio público abierto por c<strong>en</strong>tros comerciales cerrados y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios<br />

privados <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong> barrios autosegregados. En este docum<strong>en</strong>to se busca mostrar<br />

147


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

que <strong>la</strong> economía política <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>siguales y <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

son obstáculos para avanzar <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>.<br />

En <strong>la</strong> región exist<strong>en</strong>, por una parte, instituciones arraigadas <strong>en</strong> que se reproduc<strong>en</strong><br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes con mayor po<strong>de</strong>r económico y político, que hac<strong>en</strong> difícil impulsar<br />

políticas industriales y <strong>de</strong> innovación tecnológica, así como políticas <strong>de</strong> robustecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fiscalidad y políticas con vocación <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Existe una prop<strong>en</strong>sión r<strong>en</strong>tista que<br />

se nutre originariam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> acceso privilegiado a <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

y que hoy se nutre también <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía financiera y <strong>de</strong> posiciones oligopólicas <strong>en</strong><br />

mercados poco expuestos a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> región ha heredado los vestigios coloniales <strong>de</strong> una cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

que naturaliza <strong>la</strong>s jerarquías sociales y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes asimetrías <strong>de</strong> acceso a los frutos d<strong>el</strong><br />

progreso, <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación política y los activos productivos. Esa cultura d<strong>el</strong> privilegio constituye<br />

<strong>el</strong> <strong>su</strong>strato simbólico <strong>en</strong> que se cim<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> segregación territorial, <strong>la</strong> débil fiscalidad y <strong>la</strong><br />

apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas por los grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

Inversam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong>mocracia política, <strong>la</strong>s políticas redistributivas y <strong>la</strong> ampliación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a consolidar una cultura <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

que está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s antípodas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio. En este s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> resaltar<br />

los avances logrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera década d<strong>el</strong> siglo XXI, que implicaron una<br />

mayor conci<strong>en</strong>cia sobre los <strong>de</strong>rechos civiles, políticos y sociales, aunque también se han<br />

agudizado t<strong>en</strong>siones y conflictos <strong>en</strong> que unos actores exig<strong>en</strong> mayor acceso a los frutos<br />

d<strong>el</strong> progreso, mi<strong>en</strong>tras que otros se repliegan sobre sí mismos, se aís<strong>la</strong>n d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y procuran blindar <strong>su</strong>s privilegios. Entre <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong><br />

privilegios, <strong>la</strong> política se ve atravesada por crisis y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> legitimidad.<br />

Com<strong>en</strong>zamos afirmando que los riesgos globales nos hac<strong>en</strong> más vulnerables si<br />

no transitamos con urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> círculos viciosos a círculos virtuosos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Esto<br />

adquiere especial r<strong>el</strong>evancia no solo para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar riesgos, sino también para sintonizarnos,<br />

como región, con <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que ofrece <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong> una era analógica a una era<br />

digital. La dinámica expon<strong>en</strong>cial d<strong>el</strong> cambio tecnológico y <strong>de</strong> <strong>su</strong> difusión <strong>en</strong> todos los<br />

sectores productivos y esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida imprim<strong>en</strong> a <strong>la</strong> revolución industrial <strong>en</strong> curso<br />

un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> radicalidad e incertidumbre. Ante <strong>el</strong>lo solo cabe apostar por activar <strong>la</strong>s<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias positivas d<strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal como motor impulsor <strong>de</strong> un nuevo<br />

estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

Se han m<strong>en</strong>cionado los riesgos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> mundo y <strong>la</strong> región; esos cambios<br />

tectónicos obligan a transformaciones <strong>de</strong> análoga magnitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> política y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas. En este contexto, <strong>la</strong> región necesita ac<strong>el</strong>erar y profundizar <strong>su</strong> adaptación al ritmo<br />

<strong>de</strong> cambio que vive <strong>el</strong> mundo.<br />

La <strong>CEPAL</strong> ha advertido <strong>de</strong> manera <strong>en</strong>fática y recurr<strong>en</strong>te respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región a per<strong>de</strong>r peso y r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial. Para revertir esa t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, se<br />

148


Capítulo I<br />

requiere un gran impulso político y <strong>de</strong> políticas. La inflexión es tanto más urg<strong>en</strong>te cuanto<br />

mayor es <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad con que cambia <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Para impulsar <strong>la</strong>s políticas propuestas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to se requiere, por cierto,<br />

movilizar recursos significativos y empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r esfuerzos <strong>en</strong> los que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> concurrir todos<br />

los ag<strong>en</strong>tes. Pero, tal como también se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, mayor sería <strong>el</strong> costo<br />

si eso no se hiciera. Persistir <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ti<strong>en</strong>e costos aún más altos<br />

para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y los tal<strong>en</strong>tos<br />

humanos y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. A<strong>de</strong>más, erosiona <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia social y <strong>de</strong><br />

los sistemas políticos. No hacer cuesta mucho más que hacer e hipoteca <strong>el</strong> futuro.<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 ofrece un marco a<strong>de</strong>cuado y oportuno para poner <strong>en</strong> marcha una<br />

nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas como <strong>la</strong>s que aquí se propon<strong>en</strong> y avanzar hacia un nuevo<br />

estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que permita alcanzar un círculo virtuoso <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>igualdad</strong> y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes y futuras. América Latina y <strong>el</strong> Caribe cu<strong>en</strong>ta<br />

con una base <strong>de</strong> recursos y capacida<strong>de</strong>s que le permit<strong>en</strong> estar a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> los retos,<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> p<strong>la</strong>netaria que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta. En este docum<strong>en</strong>to se<br />

examinan esos retos y se propon<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>taciones estratégicas para <strong>su</strong>perarlos.<br />

149


Capítulo II<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

Cont<strong>en</strong>idos estratégicos <strong>de</strong> los pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>,<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>el</strong> cambio estructural<br />

A. Pacto para una fiscalidad con vocación <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

B. Pacto para <strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong> política industrial<br />

y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo<br />

C. Pacto para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo<br />

D. Pacto para un mayor bi<strong>en</strong>estar social y mejores servicios públicos<br />

E. Pacto para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

F. Pacto para <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

G. Un pacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional por <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> cooperación más allá <strong>de</strong> 2015


Cont<strong>en</strong>idos estratégicos <strong>de</strong> los pactos<br />

para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

y <strong>el</strong> cambio estructural*<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> región <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta hoy una <strong>en</strong>crucijada. Por un <strong>la</strong>do, América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe transita históricam<strong>en</strong>te por una s<strong>en</strong>da poco sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te,<br />

con altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y escaso empuje hacia <strong>el</strong> cambio estructural. Si bi<strong>en</strong> se ha<br />

gozado <strong>de</strong> una década con vi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> co<strong>la</strong>, <strong>la</strong> situación ha ido <strong>de</strong>teriorándose pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

ante un esc<strong>en</strong>ario externo cada vez más problemático. En contraste con <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> alternativa que<br />

aquí se propone es promover, mediante un conjunto r<strong>en</strong>ovado <strong>de</strong> reformas institucionales y<br />

<strong>de</strong> políticas, una nueva s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible con creci<strong>en</strong>tes grados <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

Esto implica un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación ante <strong>la</strong>s restricciones externas y los problemas<br />

<strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os que limitan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Entre <strong>la</strong>s restricciones externas <strong>de</strong>staca<br />

<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> dinamismo d<strong>el</strong> comercio internacional, <strong>el</strong> estancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>la</strong><br />

mayor incertidumbre respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señales financieras y <strong>el</strong> acceso a financiami<strong>en</strong>to, y<br />

<strong>la</strong> escasa articu<strong>la</strong>ción regional fr<strong>en</strong>te al reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to a niv<strong>el</strong> mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />

globales <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> valor. Entre los problemas internos cabe <strong>de</strong>stacar una estructura<br />

productiva <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>da y rezagada, mercados <strong>de</strong> trabajo con alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> informalidad,<br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión con poca incorporación <strong>de</strong> progreso técnico, brechas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

y <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, débil gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales, patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo con<br />

déficit <strong>de</strong> servicios públicos y altas presiones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong>ergéticas, y un déficit<br />

institucional <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción, captación y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> recursos.<br />

Ante esta situación, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> propone varios pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> transformación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, al cambio estructural<br />

como <strong>el</strong> camino y a <strong>la</strong> política como <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to. En esta etapa se trata <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong>s políticas hacia un fuerte dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión para asegurar una r<strong>el</strong>ación virtuosa<br />

<strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to, productividad y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación<br />

d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un alto valor agregado; mejorar <strong>la</strong><br />

inclusión al mundo d<strong>el</strong> trabajo y promover una mayor converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre reformas tributarias<br />

y políticas sociales, con un c<strong>la</strong>ro sesgo redistributivo para reducir <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región; equilibrar <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado con <strong>la</strong><br />

provisión oportuna <strong>de</strong> servicios públicos <strong>de</strong> calidad, lo que mejora <strong>la</strong> cohesión social y <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, e instituir <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>en</strong><br />

aras <strong>de</strong> una mayor diversificación productiva, ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible y con efectos<br />

positivos sobre <strong>el</strong> empleo y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Política y políticas: <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> pactar”,<br />

Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, págs. 320 a 338.<br />

153


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Para materializar estas propuestas es necesario establecer pactos sociales, <strong>de</strong> horizonte<br />

estratégico <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que involucran a una amplia gama <strong>de</strong> actores y requier<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> Estado fuertem<strong>en</strong>te legitimadas. Obviam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido específico <strong>de</strong><br />

los pactos sociales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo por <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>berá ajustarse a <strong>la</strong>s<br />

características propias <strong>de</strong> cada país. Estas incluy<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otras, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo institucional,<br />

<strong>la</strong> matriz productiva, <strong>la</strong> fiscalidad, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o y <strong>la</strong> cultura políticos, <strong>la</strong>s condiciones sociales<br />

y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s disponibles. No obstante, pese a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> perfiles <strong>de</strong> países según este conjunto <strong>de</strong> variables, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual <strong>en</strong>crucijada histórica<br />

exist<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s ori<strong>en</strong>taciones comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> mirada estratégica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En este marco, se p<strong>la</strong>ntean <strong>de</strong> manera propositiva y sintética algunos principios y<br />

gran<strong>de</strong>s objetivos que pue<strong>de</strong>n servir como p<strong>la</strong>taforma <strong>su</strong>stantiva <strong>de</strong> pactos. Estas p<strong>la</strong>taformas<br />

permit<strong>en</strong> —según <strong>la</strong>s condiciones politicoinstitucionales, económicas y sociales <strong>de</strong> cada país—<br />

<strong>de</strong>sglosar procedimi<strong>en</strong>tos y cont<strong>en</strong>idos específicos. Des<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> negociación,<br />

los acuerdos sobre principios, aun cuando sean in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para precisar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong>sglosado y <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción requerida, pue<strong>de</strong>n facilitar una converg<strong>en</strong>cia o acercami<strong>en</strong>to inicial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, que mediante negociaciones <strong>su</strong>bsigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>berán acordar procedimi<strong>en</strong>tos,<br />

ag<strong>en</strong>das programáticas y compromisos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los actores involucrados.<br />

A continuación se i<strong>de</strong>ntifican los principios y objetivos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los pactos<br />

referidos, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to.<br />

Dada <strong>la</strong> amplitud temática <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> que se p<strong>la</strong>ntea una visión estratégica d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> cambio estructural, los ámbitos<br />

<strong>su</strong>sceptibles <strong>de</strong> pactos que se p<strong>la</strong>ntean a continuación incluy<strong>en</strong>, análogam<strong>en</strong>te, una amplia<br />

diversidad <strong>de</strong> políticas. Ello no implica que <strong>en</strong> cada país sea igualm<strong>en</strong>te urg<strong>en</strong>te o factible<br />

avanzar simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los fr<strong>en</strong>tes, ni que <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> concertación,<br />

negociación y ejecución <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> Estado sean homogéneas.<br />

A. Pacto para una fiscalidad con vocación <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

La política fiscal <strong>de</strong>be asegurar <strong>la</strong> estabilización macroeconómica contracíclica, apoyar<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y contribuir a <strong>la</strong> redistribución d<strong>el</strong> ingreso disponible. En particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>be<br />

financiar <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> compromisos a<strong>su</strong>midos como parte d<strong>el</strong> pacto para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Así, <strong>el</strong> pacto fiscal no es un pacto más, sino <strong>el</strong> pacto a partir<br />

d<strong>el</strong> cual los <strong>de</strong>más pactos se hac<strong>en</strong> financieram<strong>en</strong>te viables y que vincu<strong>la</strong> d<strong>el</strong> modo más<br />

fuerte <strong>la</strong>s obligaciones y los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> pacto fiscal es una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves para construir una institucionalidad estatal más robusta y con mayor capacidad<br />

<strong>de</strong> incidir para transformar <strong>la</strong>s estructuras productivas y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Como se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2010), se precisa <strong>de</strong> un pacto fiscal para dotar al Estado <strong>de</strong> mayor capacidad para<br />

154


Capítulo II<br />

redistribuir recursos y jugar un rol más activo <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Esto incluye<br />

ambos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiscalidad, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> tributación y <strong>el</strong> gasto social. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los países ambos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> expansión, es <strong>de</strong>cir, marg<strong>en</strong> para hacer más efici<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

gasto y lograr un mayor impacto redistributivo. Algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ya han avanzado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reformas tributarias con efecto redistributivo progresivo (véase<br />

<strong>el</strong> recuadro II.1).<br />

Recuadro II.1<br />

La reforma tributaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay<br />

La coalición que a<strong>su</strong>mió <strong>el</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay <strong>en</strong> 2005 com<strong>en</strong>zó casi <strong>de</strong> inmediato a trabajar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> reforma tributaria, sigui<strong>en</strong>do lo establecido <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa<br />

<strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza política. Así, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2007 <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor <strong>la</strong> Ley 18.083 <strong>de</strong> Reforma d<strong>el</strong><br />

Sistema Tributario. La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma se basó <strong>en</strong> un sólido diagnóstico <strong>su</strong>rgido <strong>de</strong> diversos<br />

estudios académicos: <strong>la</strong> estructura tributaria uruguaya previa a <strong>la</strong> reforma se caracterizaba por <strong>la</strong><br />

diversidad <strong>de</strong> impuestos, aunque <strong>la</strong> recaudación se conc<strong>en</strong>traba fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los impuestos<br />

indirectos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> impuesto a <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas personales, que gravaba <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados. El<br />

país carecía <strong>de</strong> un impuesto unificado a <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y se aplicaban distintas tasas<br />

a los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas personales y corporativas. Esta estructura impositiva re<strong>su</strong>ltaba<br />

regresiva y, a <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> presión tributaria eran limitadas. Tampoco<br />

era posible reducir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> recaudación sin poner <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas<br />

básicas d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> área social.<br />

Con <strong>la</strong> reforma tributaria <strong>el</strong> gobierno se propuso alcanzar tres objetivos: i) aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> equidad, ii) mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> esquema impositivo, simplificando, racionalizando y<br />

vincu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> estructura tributaria a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> administración y iii) a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> política<br />

tributaria para lograr estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> inversión productiva y <strong>el</strong> empleo. Debido a <strong>la</strong>s restricciones<br />

fiscales, estos objetivos <strong>de</strong>bían alcanzarse con un impacto neutro <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> recaudación.<br />

Para <strong>el</strong>lo se <strong>el</strong>iminaron los impuestos distorsivos <strong>de</strong> baja recaudación, se redujo <strong>la</strong> carga sobre<br />

<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, se restableció <strong>el</strong> impuesto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas físicas con una cobertura<br />

amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas gravadas y se consolidaron los impuestos a <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas empresariales <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Impuesto a <strong>la</strong>s R<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Activida<strong>de</strong>s Económicas (IRAE).<br />

Dadas <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>trañar los procesos <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> este tipo, re<strong>su</strong>lta<br />

interesante analizar qué factores explican <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado favorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay.<br />

Entre <strong>el</strong>los cabe <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> reforma estuvo alejado<br />

d<strong>el</strong> acto <strong>el</strong>ectoral, que <strong>la</strong> reforma no se asoció visiblem<strong>en</strong>te a ninguna condicionalidad externa<br />

y que <strong>el</strong> contexto uruguayo se caracteriza por <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad política por <strong>la</strong>s<br />

élites económicas. Como condiciones facilitadoras <strong>de</strong> este re<strong>su</strong>ltado —es <strong>de</strong>cir, factores cuya<br />

aus<strong>en</strong>cia no sería un obstáculo insalvable para <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado obt<strong>en</strong>ido— se ha <strong>de</strong>stacado <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una conducción técnico-política pragmática y flexible, y <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que durante<br />

<strong>el</strong> gobierno previo y <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tación política se hubiera com<strong>en</strong>zado un proceso <strong>de</strong><br />

reestructuración y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> principal institución tributaria d<strong>el</strong> país.<br />

El proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> ley fue interesante. El Ministerio <strong>de</strong> Economía y<br />

Finanzas instaló una Comisión <strong>de</strong> Reforma Tributaria, conformada por un equipo <strong>de</strong> técnicos que<br />

155


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Recuadro II.1 (conclusión)<br />

trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> una propuesta. Este equipo técnico, que contaba con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s principales instituciones involucradas, consolidó <strong>la</strong> propuesta <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to que cont<strong>en</strong>ía<br />

los lineami<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma, y que fue puesto a consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong><br />

los meses sigui<strong>en</strong>tes. Se abrió <strong>en</strong>tonces un espacio para realizar observaciones y com<strong>en</strong>tarios<br />

al m<strong>en</strong>cionado docum<strong>en</strong>to. Distintas organizaciones y personas realizaron críticas, <strong>su</strong>ger<strong>en</strong>cias<br />

y aportes. Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> esta con<strong>su</strong>lta, se recogieron algunos aspectos puntuales —que<br />

dieron lugar a <strong>de</strong>ducciones por número <strong>de</strong> hijos y gastos meritorios <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong>finitivo<br />

<strong>de</strong> ley— pero se mantuvieron <strong>la</strong>s características <strong>su</strong>stantivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta.<br />

Una lectura posible <strong>de</strong> esta con<strong>su</strong>lta pública referiría a <strong>la</strong> necesidad d<strong>el</strong> nuevo gobierno,<br />

con mayoría par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria propia, <strong>de</strong> certificar <strong>su</strong>s cre<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>mocráticas al procesar <strong>la</strong><br />

primera reforma económica <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>su</strong> administración. Pero esa con<strong>su</strong>lta también tuvo<br />

un valor práctico más inmediato. Al someter los lineami<strong>en</strong>tos y criterios g<strong>en</strong>erales a un <strong>de</strong>bate<br />

abierto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos especiales para sectores o corporaciones <strong>de</strong>bía expresarse<br />

también públicam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>bían justificarse <strong>la</strong>s excepciones. De ese modo se anticipaba y<br />

reducía <strong>el</strong> espacio para <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>stinadas a ejercer presiones con fines particu<strong>la</strong>ristas. En<br />

otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> con<strong>su</strong>lta pública contribuyó a <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y c<strong>en</strong>tralización d<strong>el</strong> proceso<br />

negociador y, hasta cierto punto, protegió a los reformadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación <strong>en</strong> cada grupo<br />

y a puerta cerrada, don<strong>de</strong> podían ser más vulnerables.<br />

De esta manera, <strong>la</strong> reforma tributaria uruguaya siguió un camino <strong>de</strong>: i) discusión académica,<br />

ii) trabajo <strong>de</strong> una comisión especial, iii) con<strong>su</strong>lta pública sobre los lineami<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma,<br />

iv) negociación <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> gobierno y v) trámite par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario. Como re<strong>su</strong>ltado, se produjo una<br />

importante modificación d<strong>el</strong> sistema tributario, que lo simplificó y dotó <strong>de</strong> mayor progresividad.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> V. Amarante, R. Arim y G. Sa<strong>la</strong>s , “La reforma<br />

tributaria y <strong>su</strong> impacto distributivo”, Reforma d<strong>el</strong> Estado y políticas públicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Vázquez:<br />

acumu<strong>la</strong>ciones, conflictos y <strong>de</strong>safíos, P. Narbondo y M.E. Mancebo (eds.), Montevi<strong>de</strong>o, Fin <strong>de</strong> Siglo, 2010;<br />

y A. Rius, “La reforma tributaria uruguaya <strong>de</strong> 2006: algunas consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> economía política y<br />

comportam<strong>en</strong>tal”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 125 (LC/L.3550), Santiago <strong>de</strong> Chile, <strong>CEPAL</strong>, 2012.<br />

El pacto <strong>de</strong>be consagrar <strong>el</strong> impulso <strong>de</strong> reformas tributarias don<strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

los recursos fiscales <strong>de</strong>be acompañar <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública. Tanto para<br />

g<strong>en</strong>erar voluntad política <strong>en</strong> torno a reformas tributarias como para que dichas reformas<br />

redun<strong>de</strong>n <strong>en</strong> efectos virtuosos sobre <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, es preciso avanzar<br />

<strong>en</strong> reformas institucionales con miras a mejorar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

finanzas públicas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Así como los pactos robustec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones políticas,<br />

<strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as instituciones abonan <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o para construir pactos y para traducirlos <strong>en</strong><br />

políticas a<strong>de</strong>cuadas.<br />

i) La implem<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> pacto social por <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>be reflejarse <strong>en</strong> una a<strong>de</strong>cuada<br />

movilización <strong>de</strong> recursos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>taforma compartida que corr<strong>el</strong>aciona<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga y estructura tributaria con <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino que <strong>la</strong> mayor fiscalidad<br />

t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas.<br />

156


Capítulo II<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

La política fiscal y <strong>su</strong> institucionalidad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> basarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> visiones<br />

<strong>de</strong> país y estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo compartidas, con acuerdos que<br />

trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n los <strong>período</strong>s administrativos <strong>de</strong> gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma coalición o <strong>de</strong><br />

distintas coaliciones, y que se reflejan <strong>en</strong> una <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong><br />

gasto y <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación explícita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos.<br />

Los sistemas tributarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser globalm<strong>en</strong>te progresivos para favorecer <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar prioridad a <strong>la</strong> recaudación tributaria —especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> directa— como<br />

fu<strong>en</strong>te adicional <strong>de</strong> ingresos, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> dar sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong>s tareas perman<strong>en</strong>tes<br />

d<strong>el</strong> Estado. Asimismo, parte medu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> pacto fiscal es <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />

gradualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> carga tributaria, especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> impuesto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta, y equilibrar<br />

esa mayor fiscalidad con a<strong>de</strong>cuados inc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong> inversión productiva.<br />

El pacto fiscal <strong>de</strong>be consagrar regu<strong>la</strong>ciones c<strong>la</strong>ras para <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> evasión. La<br />

administración tributaria y <strong>el</strong> sistema judicial son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad fiscal que<br />

<strong>de</strong>be asegurar un alto cumplimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pago <strong>de</strong> impuestos, por <strong>la</strong> vía administrativa<br />

o <strong>de</strong> sanciones, respectivam<strong>en</strong>te, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong> equidad horizontal.<br />

v) El sistema tributario <strong>de</strong>be coadyuvar a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia económica, evitando <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> privilegios, ex<strong>en</strong>ciones y exoneraciones fiscales sin justificación verificable, y evaluando<br />

<strong>la</strong>s distorsiones a los principios <strong>de</strong> progresividad y equidad vertical y horizontal.<br />

vi)<br />

La institucionalidad fiscal <strong>de</strong>be incluir marcos y metas fiscales <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo para<br />

asegurar un equilibrio fiscal estructural y <strong>la</strong> coordinación con <strong>la</strong> política monetaria, lo<br />

cual <strong>de</strong>be contribuir a una gestión sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo<br />

macroeconómico y a políticas fiscales con capacidad contracíclica.<br />

vii) Los sistemas integrados <strong>de</strong> evaluación, con altos grados <strong>de</strong> autonomía, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar<br />

valoraciones que conduzcan a políticas <strong>de</strong> gasto basadas <strong>en</strong> un vínculo c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>tre los<br />

in<strong>su</strong>mos (gastos) y los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción pública, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> impacto<br />

d<strong>el</strong> gasto público sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

viii) El pacto <strong>de</strong>be <strong>en</strong>carnar un acuerdo <strong>en</strong> torno a una ruta <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tación gradual d<strong>el</strong><br />

gasto social, privilegiando <strong>el</strong> impacto redistributivo y <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s recomposiciones intra e intersectoriales.<br />

ix)<br />

El pacto <strong>de</strong>be contar con una ag<strong>en</strong>da c<strong>la</strong>ra y acordada para mejorar <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> gasto público, <strong>la</strong> institucionalidad pública a cargo <strong>de</strong> dicho gasto y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y<br />

eficacia d<strong>el</strong> mismo. La transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be impulsar acuerdos para reducir <strong>la</strong>s prácticas<br />

cuasifiscales, mejorar <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> información fiscal y promover <strong>el</strong> control social<br />

como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción.<br />

x) La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización d<strong>el</strong> gasto público <strong>de</strong>be corregir <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s regionales y <strong>la</strong><br />

excesiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral mediante mecanismos <strong>de</strong><br />

comp<strong>en</strong>sación y acuerdos <strong>en</strong> los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> salud y educación.<br />

157


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

B. Pacto para <strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong> política industrial<br />

y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo<br />

Los bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> esta<br />

constituy<strong>en</strong> un factor limitante d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>su</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo<br />

p<strong>la</strong>zo. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

consolidación fiscal adoptadas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

durante los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>primir los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión total, ha<br />

provocado <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad un déficit <strong>de</strong> infraestructura para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to que no ha sido<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te comp<strong>en</strong>sado por <strong>el</strong> ingreso d<strong>el</strong> sector privado a este tipo <strong>de</strong> inversiones.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> lo r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> composición, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión se ha dirigido<br />

hacia sectores no transables (distintos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura) <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong> mayor r<strong>en</strong>tabilidad<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación real, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> diversificarse y promover sectores con mayor<br />

incorporación <strong>de</strong> valor agregado y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s.<br />

La inversión es <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica económica. No es posible p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong><br />

procesos <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, absorción d<strong>el</strong> progreso técnico y diversificación<br />

productiva —con grados creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos— sin un aum<strong>en</strong>to muy<br />

significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> inversión. Este aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be a<strong>de</strong>más dirigirse hacia sectores<br />

y activida<strong>de</strong>s que permitan sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. La<br />

estructura productiva y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los empleos futuros <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> hacia dón<strong>de</strong> va <strong>la</strong><br />

inversión <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to. Por ese motivo, <strong>la</strong> política industrial, <strong>en</strong> coordinación con otras<br />

políticas macroeconómicas, ambi<strong>en</strong>tales y sociales, <strong>de</strong>be re<strong>de</strong>finir los inc<strong>en</strong>tivos <strong>en</strong> favor<br />

<strong>de</strong> sectores y activida<strong>de</strong>s con trayectorias más dinámicas y <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tables. Esta política <strong>de</strong>be<br />

incluir estímulos sectoriales y horizontales que favorezcan ciertas trayectorias tecnológicas<br />

y <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Dada <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> actores y sectores involucrados, se requier<strong>en</strong> pactos<br />

<strong>de</strong> amplio alcance bajo <strong>el</strong> objetivo común <strong>de</strong> transformar <strong>la</strong> matriz productiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

d<strong>el</strong> cambio estructural (véase <strong>el</strong> recuadro II.2).<br />

Recuadro II.2<br />

Participación y diálogo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia nacional <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz productiva d<strong>el</strong> Ecuador<br />

La necesidad <strong>de</strong> una transformación profunda <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura económica nacional ha sido a<strong>su</strong>mida<br />

como primera prioridad por <strong>el</strong> segundo gobierno <strong>de</strong> Rafa<strong>el</strong> Correa. El fuerte e insost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>sequilibrio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza comercial no petrolera y <strong>la</strong> reducción ac<strong>el</strong>erada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas conocidas <strong>de</strong> petróleo<br />

explican <strong>la</strong> especial preocupación por transformar <strong>la</strong> base económica e impulsar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración e<br />

incorporación <strong>de</strong> nuevos conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

El gobierno está realizando un esfuerzo sin prece<strong>de</strong>ntes para impulsar políticas, proyectos<br />

e iniciativas <strong>de</strong> transformación productiva y se estima que dos <strong>de</strong> los principales proyectos<br />

emblemáticos podrán alcanzar valores próximos al 20% d<strong>el</strong> PIB. No obstante, <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> mayor dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este proceso es <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

requeridas, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> participación coordinada <strong>de</strong> muchas<br />

158


Capítulo II<br />

Recuadro II.2 (conclusión)<br />

instituciones, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito público como privado, así como <strong>de</strong> numerosísimas empresas,<br />

comunida<strong>de</strong>s locales y trabajadores, <strong>en</strong>tre otros.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Constitución <strong>de</strong> <strong>2008</strong>, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil ha adquirido<br />

una importancia política creci<strong>en</strong>te, apoyada <strong>en</strong> un nuevo andamiaje normativo: <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

<strong>de</strong> Participación Ciudadana <strong>de</strong> 2010, <strong>la</strong> Ley Orgánica Electoral y <strong>de</strong> Organizaciones Públicas<br />

(Código <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia) <strong>de</strong> 2009 y <strong>la</strong> Ley Orgánica d<strong>el</strong> Consejo <strong>de</strong> Participación Ciudadana<br />

y Control Social <strong>de</strong> 2010, <strong>en</strong>tre otras. Según <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Nacional para <strong>el</strong> Bu<strong>en</strong> Vivir 20132017,<br />

para lograr una participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas es necesario<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s reflexivas críticas <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República a<strong>su</strong>mió <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> li<strong>de</strong>rar<br />

<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> una estrategia nacional <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz productiva y, a través d<strong>el</strong> Comité<br />

Interinstitucional para <strong>el</strong> Cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Matriz Productiva, actúa como instancia <strong>de</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas involucradas <strong>en</strong> ese proceso: los ministerios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

productivas (Agricultura, Industria y Turismo), <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> segundo piso<br />

(<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> Política Económica y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Políticas<br />

Productivas) y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> innovación<br />

(<strong>la</strong> Secretaría Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación y <strong>Desarrollo</strong> (SENPLADES) y <strong>la</strong> Secretaría Nacional <strong>de</strong><br />

Educación Superior, Ci<strong>en</strong>cia, Tecnología e Innovación (SENESCYT)), <strong>en</strong>tre otros.<br />

Una vez <strong>de</strong>finidos los principales lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acción, <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia empr<strong>en</strong>dió<br />

una amplia iniciativa convocando talleres <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s provincias d<strong>el</strong> país. En aqu<strong>el</strong>los<br />

ámbitos <strong>en</strong> los cuales se ha logrado un mayor avance d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración estratégica y<br />

se han <strong>de</strong>finido líneas <strong>de</strong> acción, se ha impulsado <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> instancias <strong>de</strong> diálogo públicoprivado<br />

como es <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> Consejo Con<strong>su</strong>ltivo d<strong>el</strong> Cacao.<br />

Este Consejo, constituido formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 2013 con <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong><br />

los principales actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva d<strong>el</strong> cacao y productos <strong>el</strong>aborados, aprobó los<br />

lineami<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo ori<strong>en</strong>tada a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovación<br />

<strong>en</strong> todos los es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. El Consejo quedó integrado por repres<strong>en</strong>tantes d<strong>el</strong><br />

gobierno y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> todos los gremios que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva d<strong>el</strong><br />

cacao (como <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Exportadores <strong>de</strong> Cacao (ANECACAO), <strong>la</strong> Unión Nacional<br />

<strong>de</strong> Organizaciones Campesinas Cacaoteras d<strong>el</strong> Ecuador (UNOCACE) y <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong><br />

Cacaoteros d<strong>el</strong> Ecuador (FEDECADE), <strong>en</strong>tre otras). La coordinación es responsabilidad conjunta<br />

d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Acuacultura y Pesca —que también ha a<strong>su</strong>mido <strong>la</strong><br />

presi<strong>de</strong>ncia— y <strong>de</strong> un repres<strong>en</strong>tante <strong>el</strong>egido por <strong>el</strong> sector privado. Su propósito principal es<br />

g<strong>en</strong>erar un amplio diálogo con <strong>el</strong> sector privado y facilitar <strong>la</strong> alineación <strong>de</strong> todos los órganos<br />

públicos que puedan aportar a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia cons<strong>en</strong><strong>su</strong>ada.<br />

Esta es <strong>la</strong> primera acción concreta <strong>de</strong> coordinación público-privada <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia nacional <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz productiva y se espera que no sea <strong>la</strong> única. Con<br />

difer<strong>en</strong>tes v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s y niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> avance, esta estrategia contemp<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> 13 ca<strong>de</strong>nas<br />

productivas con miras a construir lineami<strong>en</strong>tos estratégicos cons<strong>en</strong><strong>su</strong>ados <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes<br />

actores r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. En una primera etapa, los esfuerzos se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong><br />

promover y profundizar <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes instituciones d<strong>el</strong> sector público,<br />

para posteriorm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tar al sector privado una propuesta cons<strong>en</strong><strong>su</strong>ada para <strong>su</strong> discusión.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

159


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En esta nueva ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> inversión para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> sistema financiero <strong>de</strong>be jugar<br />

un rol c<strong>la</strong>ve para pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ahorro y canalizarlo efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con miras<br />

a financiar <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> innovación tecnológica, y facilitar <strong>el</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los diversos ag<strong>en</strong>tes productivos como los hogares, <strong>la</strong>s empresas y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s<br />

pymes 1 . El diseño y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un sistema financiero para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo<br />

y <strong>el</strong> cambio estructural requiere incluir <strong>en</strong> <strong>el</strong> pacto una especial consi<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to inclusivo, sobre todo si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> los sistemas financieros no<br />

inclusivos <strong>la</strong>s firmas pequeñas y los individuos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos no logran acce<strong>de</strong>r a<br />

servicios financieros. Esto a <strong>su</strong> vez constituye un mecanismo que refuerza <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

ya que estos ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> apoyarse únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>su</strong>s propios recursos.<br />

Más allá <strong>de</strong> ampliar los bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> acceso financiero y bancarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> región,<br />

es importante mejorar y perfeccionar <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> sistema financiero <strong>en</strong> <strong>el</strong> circuito financiero<br />

formal. Lejos <strong>de</strong> ser un mecanismo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social, <strong>el</strong> sistema financiero es parte <strong>de</strong><br />

una política <strong>de</strong> inversión para <strong>la</strong> inserción productiva y <strong>de</strong>be usarse como un instrum<strong>en</strong>to<br />

para ampliar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ahorro y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, mejorando así <strong>el</strong><br />

aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tal<strong>en</strong>tos empresariales y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión. En este<br />

contexto, <strong>la</strong> banca <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo pue<strong>de</strong> jugar un pap<strong>el</strong> es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>el</strong> pacto para <strong>la</strong> inclusión<br />

financiera, promovi<strong>en</strong>do y articu<strong>la</strong>ndo esfuerzos <strong>de</strong> cooperación público-privada a través<br />

<strong>de</strong> una mayor <strong>de</strong>nsificación d<strong>el</strong> sistema financiero (véase <strong>el</strong> recuadro II.3).<br />

Recuadro II.3<br />

Dos casos exitosos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo y pymes<br />

1. Programa <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas productivas <strong>en</strong> México<br />

A inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, <strong>el</strong> banco <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo Nacional Financiera (NAFIN) <strong>de</strong> México<br />

<strong>de</strong>cidió focalizar <strong>su</strong> actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes. La estrategia se basó <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

una oferta <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> alcance masivo y <strong>de</strong> bajo costo <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> créditos<br />

y garantías al sector privado, uno <strong>de</strong> cuyos compon<strong>en</strong>tes es Ca<strong>de</strong>nas Productivas, un programa <strong>de</strong><br />

factoraje inverso (reverse factoring) que ha logrado atajar con éxito <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>ministro, un problema crítico <strong>en</strong> México.<br />

En Ca<strong>de</strong>nas Productivas participan gran<strong>de</strong>s empresas e instituciones gubernam<strong>en</strong>tales, que<br />

invitan a <strong>su</strong>s proveedores (sean pymes o personas físicas) a formar una ca<strong>de</strong>na. Para cada una<br />

<strong>de</strong> estas ca<strong>de</strong>nas se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un sitio <strong>en</strong> Internet que se convierte <strong>en</strong> un mercado <strong>el</strong>ectrónico<br />

(emarketp<strong>la</strong>ces) don<strong>de</strong> se realizan los intercambios <strong>de</strong> información, productos y servicios.<br />

La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una ca<strong>de</strong>na productiva abre a los participantes opciones más atractivas<br />

<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to. Uno <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos creados para tal fin es una p<strong>la</strong>taforma tecnológica<br />

<strong>de</strong> factoraje <strong>el</strong>ectrónico, que permite a <strong>la</strong>s pymes pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a una ca<strong>de</strong>na productiva<br />

obt<strong>en</strong>er financiami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas por cobrar, mediante <strong>el</strong> cobro <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

facturas, antes <strong>de</strong> <strong>su</strong> fecha <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to.<br />

1<br />

La mayor profundización financiera <strong>de</strong>be conjugarse con condiciones a<strong>de</strong>cuadas para que <strong>la</strong>s pymes puedan<br />

lograr mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> profundización <strong>de</strong> capital (mayor capital por trabajador).<br />

160


Capítulo II<br />

Recuadro II.3 (continuación)<br />

El servicio <strong>de</strong> factoraje inverso se distingue d<strong>el</strong> <strong>de</strong> factoraje tradicional porque se ori<strong>en</strong>ta<br />

a un grupo s<strong>el</strong>ecto <strong>de</strong> pymes asociadas a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>su</strong>ministro <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s empresas <strong>de</strong><br />

reconocida fortaleza y solv<strong>en</strong>cia. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> factoraje inverso <strong>la</strong>s empresas participantes<br />

son <strong>el</strong>egidas bajo estándares <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor exig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto a soli<strong>de</strong>z empresarial y riesgo,<br />

<strong>el</strong>iminándose así prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> riesgo crediticio. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> esquema <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>nas Productivas<br />

<strong>de</strong> NAFIN, los participantes son gran<strong>de</strong>s empresas d<strong>el</strong> más alto niv<strong>el</strong> y <strong>su</strong>s proveedores. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> reducir <strong>su</strong>stancialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> riesgo, <strong>el</strong> factoraje inverso operado por NAFIN es muy efici<strong>en</strong>te<br />

pues todas <strong>la</strong>s transacciones son <strong>el</strong>ectrónicas, lo que reduce los costos y los tiempos.<br />

El financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> factoraje lo otorga NAFIN, que opera como intermediario con otras<br />

instituciones financieras, bancarias y no bancarias. Pue<strong>de</strong> otorgarse <strong>en</strong> moneda local o <strong>en</strong><br />

dó<strong>la</strong>res, con un monto máximo <strong>de</strong> 3,26 millones <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión (UDI), que se reajustan<br />

diariam<strong>en</strong>te según <strong>la</strong> variación d<strong>el</strong> IPC. El p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to es <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 30 y 120 días,<br />

opera con una tasa <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés interbancaria <strong>de</strong><br />

equilibrio y no cobra comisiones. Este sistema permite a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas fortalecer <strong>su</strong>s<br />

programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proveedores y a <strong>la</strong>s pymes g<strong>en</strong>erar historiales <strong>de</strong> crédito que les<br />

abran <strong>la</strong> ruta al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> servicio se amplió a <strong>la</strong>s<br />

ca<strong>de</strong>nas productivas internacionales y a <strong>la</strong>s compras d<strong>el</strong> gobierno a pymes. Hasta 2007 este<br />

programa había canalizado 135.000 millones <strong>de</strong> pesos <strong>de</strong> crédito y b<strong>en</strong>eficiado a más <strong>de</strong><br />

15.000 empresas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a más <strong>de</strong> 300 ca<strong>de</strong>nas productivas.<br />

La participación d<strong>el</strong> programa Ca<strong>de</strong>nas Productivas <strong>de</strong> NAFIN <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado aum<strong>en</strong>tó<br />

d<strong>el</strong> 2% <strong>en</strong> 2001 al 60% <strong>en</strong> 2004. Para 2009 <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas productivas estaban constituidas por<br />

cerca <strong>de</strong> 700 gran<strong>de</strong>s compradores —<strong>el</strong> 36% d<strong>el</strong> sector público y <strong>el</strong> 64% d<strong>el</strong> sector privado—,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 215.000 pymes proveedoras afiliadas al programa (70.000 con expedi<strong>en</strong>te<br />

digital) y 39 intermediarios financieros (bancos, empresas <strong>de</strong> factoraje y otros intermediarios<br />

no bancarios). En 2009 se realizaron <strong>en</strong> promedio 10.000 transacciones diarias, con <strong>la</strong>s que<br />

se apoyó aproximadam<strong>en</strong>te a 27.000 pymes y se otorgaron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 200.000 millones <strong>de</strong><br />

pesos <strong>en</strong> financiami<strong>en</strong>to. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio d<strong>el</strong> programa a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 hasta<br />

2013 se han realizado 24.000 millones <strong>de</strong> operaciones, conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector comercial,<br />

seguido por <strong>la</strong> industria y los servicios (41%, 35%, y 14% d<strong>el</strong> total, respectivam<strong>en</strong>te).<br />

2. Fondo <strong>de</strong> capital semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> Costa Rica<br />

En octubre <strong>de</strong> 2011, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Economía, Industria y Comercio <strong>de</strong> Costa Rica <strong>la</strong>nzó <strong>el</strong><br />

Fondo <strong>de</strong> capital semil<strong>la</strong> como medio <strong>de</strong> apoyo a los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incubadoras<br />

<strong>de</strong> distintos sectores productivos que funcionan <strong>en</strong> dicho país, y que complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> política<br />

pública <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s pymes y al empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to que lleva ad<strong>el</strong>ante ese Ministerio. La i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> este Fondo es apoyar los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>su</strong>s etapas iniciales, incluidas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong><br />

investigación y <strong>de</strong>sarrollo, los gastos operativos iniciales y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha, hasta que <strong>el</strong><br />

negocio g<strong>en</strong>ere ingresos o atraiga <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> otros inversionistas. En esas etapas iniciales <strong>el</strong><br />

riesgo normalm<strong>en</strong>te es <strong>el</strong>evado y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to bajo, razón por <strong>la</strong> cual es más difícil acce<strong>de</strong>r a<br />

fu<strong>en</strong>tes tradicionales <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> banca comercial, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a canalizar recursos<br />

hacia activida<strong>de</strong>s con mayores grados <strong>de</strong> madurez y m<strong>en</strong>or riesgo.<br />

El primer Fondo <strong>de</strong> capital semil<strong>la</strong> se constituyó a través d<strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Banca para <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> (SBD), tras <strong>el</strong> cual se busca avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> otros instrum<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong><br />

161


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Recuadro II.3 (conclusión)<br />

acompañami<strong>en</strong>to financiero <strong>de</strong> nuevos empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores, como los capitales <strong>de</strong> riesgo y capitales<br />

áng<strong>el</strong>es. En una primera etapa, <strong>el</strong> SBD <strong>en</strong>trega montos por un máximo <strong>de</strong> 13 millones <strong>de</strong><br />

colones (unos 26.000 dó<strong>la</strong>res) —que son no reembolsables— y <strong>el</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> aportar un 20% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión prevista. En una etapa posterior, <strong>el</strong> SBD<br />

<strong>en</strong>trega créditos <strong>de</strong> hasta 52 millones <strong>de</strong> colones (104.000 dó<strong>la</strong>res), que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reembolsarse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que <strong>el</strong> negocio g<strong>en</strong>ere flujo <strong>de</strong> caja <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> siete años. Cabe<br />

<strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sembolso <strong>de</strong> recursos se realiza conforme al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> negocios que contemple<br />

<strong>el</strong> proyecto, <strong>de</strong> manera escalonada según se vayan cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s acciones conv<strong>en</strong>idas al<br />

mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> acuerdo. Antes <strong>de</strong> cada nuevo <strong>de</strong>sembolso, <strong>el</strong> SBD monitorea que los recursos<br />

hayan sido utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s para los cuales estaban <strong>de</strong>stinados.<br />

En 2013, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Economía, Industria y Comercio y <strong>el</strong> SBD s<strong>el</strong>eccionaron, <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tre 41 proyectos recibidos, 13 proyectos ganadores d<strong>el</strong> primer concurso <strong>de</strong> capital semil<strong>la</strong><br />

conforme al principio <strong>de</strong> otorgar financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que se trate <strong>de</strong> proyectos o<br />

i<strong>de</strong>as que <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> ser técnica, comercial y financieram<strong>en</strong>te viables. En esa oportunidad,<br />

se <strong>el</strong>igieron 13 proyectos d<strong>el</strong> área tecnológica —tecnologías digitales, <strong>en</strong>ergías alternativas<br />

y biotecnología, <strong>en</strong>tre otros— que <strong>en</strong> total recib<strong>en</strong> 860 millones <strong>de</strong> colones (1,7 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res) prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Fi<strong>de</strong>icomiso Nacional para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (FINADE). La int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

este programa es realizar dos convocatorias al año para capital semil<strong>la</strong>, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> abarcar a<br />

un sector <strong>de</strong> <strong>el</strong>evado tal<strong>en</strong>to pero que carece <strong>de</strong> opciones <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas <strong>de</strong> tecnología, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda convocatoria (febrero <strong>de</strong> 2014) se incorporan proyectos<br />

agroindustriales <strong>de</strong> zonas rurales d<strong>el</strong> país.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Si <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong>be acompañarse <strong>de</strong> políticas industriales, estas<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse políticas <strong>de</strong> Estado al m<strong>en</strong>os por dos razones. Primero, porque <strong>la</strong> política<br />

industrial es <strong>el</strong> eje c<strong>en</strong>tral para vincu<strong>la</strong>r instituciones con estructuras <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección d<strong>el</strong><br />

cambio estructural. En <strong>la</strong> región hay un gran rezago respecto <strong>de</strong> estas políticas, hecho que ha<br />

sido <strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nteado por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (véase <strong>CEPAL</strong>, 2012). Construir políticas industriales<br />

e impulsar<strong>la</strong>s es una prioridad estratégica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y, por tanto, compete al <strong>de</strong>sarrollo<br />

institucional d<strong>el</strong> Estado. Segundo, porque <strong>el</strong> sector empresarial privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región no ha<br />

mostrado ímpetu ni voluntad c<strong>la</strong>ra para invertir <strong>en</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo. En este marco,<br />

los Estados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>carar conjuntam<strong>en</strong>te los rezagos y <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad, así<br />

como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> inversión y priorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológicos.<br />

i) La inversión es <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cambio estructural y <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> progreso<br />

tecnológico, por lo que requiere un apoyo especial que se refleje <strong>en</strong>:<br />

• un marco institucional que favorezca una visión estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> los<br />

proyectos <strong>de</strong> inversión, <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado y los ag<strong>en</strong>tes productivos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

diseño y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> políticas y programas, y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y gestión <strong>de</strong> conflictos;<br />

162


Capítulo II<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

• una política macroeconómica <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo que garantice <strong>la</strong> estabilidad financiera<br />

y <strong>de</strong> precios, así como una trayectoria estable <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> uso pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da mediante políticas contracíclicas y <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

equilibrios macroeconómicos internos y externos, y<br />

• una r<strong>el</strong>ación complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> políticas macroeconómicas que asegur<strong>en</strong> precios<br />

r<strong>el</strong>ativos que estimul<strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> los sectores transables 2 , políticas <strong>de</strong> capacitación<br />

que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> los trabajadores —incluidos los jóv<strong>en</strong>es— al cambio<br />

estructural, políticas ambi<strong>en</strong>tales que favorezcan inversiones que cump<strong>la</strong>n con<br />

requisitos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y que no g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> externalida<strong>de</strong>s negativas que dañ<strong>en</strong><br />

al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> inversión, y políticas industriales, tecnológicas y <strong>de</strong><br />

apoyo a <strong>la</strong>s pymes que favorezcan una mayor productividad.<br />

Puesto que los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión y <strong>su</strong> diversificación impulsan <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong>be favorecer <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> los sectores<br />

transables int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos mediante <strong>su</strong>bsidios fiscales, apoyo crediticio<br />

e inversión pública complem<strong>en</strong>taria.<br />

Las políticas <strong>de</strong> estímulo a <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>su</strong> impacto <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> innovación, apr<strong>en</strong>dizaje y empleos <strong>de</strong> calidad. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be evitar que <strong>la</strong><br />

inversión extranjera directa se limite a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>je o a <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

recursos naturales sin articu<strong>la</strong>ciones con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva nacional,<br />

y promover que sea creadora <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ciones y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje hacia<br />

<strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva 3 .<br />

Una política para reducir <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y favorecer <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> requiere<br />

que <strong>la</strong>s pymes se incorpor<strong>en</strong> a los circuitos más dinámicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción (dim<strong>en</strong>sión<br />

sectorial o <strong>de</strong> actividad) y que t<strong>en</strong>gan capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación y apr<strong>en</strong>dizaje<br />

(construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as), a lo cual pue<strong>de</strong>n contribuir <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y los bancos públicos <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to; a <strong>su</strong> vez, promover <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pymes a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas globales <strong>de</strong> valor es positiva y <strong>de</strong>seable, y <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este ámbito <strong>de</strong>b<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos dinámicos y<br />

<strong>de</strong> alto impacto.<br />

v) Se <strong>de</strong>be crear un marco institucional <strong>en</strong> que <strong>la</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> tecnología se<br />

complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mediante: <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y apoyos <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología para<br />

<strong>la</strong>s firmas innovadoras, <strong>de</strong> manera que puedan acercarse a <strong>la</strong> frontera tecnológica;<br />

2<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real pue<strong>de</strong> ayudar a inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es transables, no<br />

<strong>de</strong>be <strong>su</strong>stituir los esfuerzos —<strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo— <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida <strong>el</strong> factor total<br />

<strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> los sectores transables y no transables. Esto último <strong>de</strong>be ser uno <strong>de</strong> los principales<br />

objetivos para garantizar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

3<br />

La inversión extranjera directa <strong>de</strong>be aprovecharse <strong>en</strong> <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia tecnológica a <strong>la</strong>s<br />

empresas locales. En tal s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología <strong>de</strong>b<strong>en</strong> promover <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones mutuam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficiosas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> tecnología y <strong>la</strong>s locales.<br />

163


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

vi)<br />

<strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes públicos y privados <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas y<br />

tecnológicas y <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to o fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> mecanismos financieros que posibilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> firmas innovadoras <strong>en</strong><br />

mercados fuertem<strong>en</strong>te competitivos.<br />

Una política <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo <strong>de</strong>be ori<strong>en</strong>tarse a brindar acceso a los<br />

servicios financieros a qui<strong>en</strong>es carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> servicios financieros formales, y a mejorar y<br />

perfeccionar <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> sistema financiero por parte <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> circuito<br />

financiero formal. En este marco, se <strong>de</strong>be pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> innovación financiera como<br />

instrum<strong>en</strong>to para profundizar <strong>la</strong> inclusión financiera <strong>de</strong> los hogares y <strong>la</strong>s empresas a<br />

través <strong>de</strong> una mayor <strong>de</strong>nsificación d<strong>el</strong> sistema financiero.<br />

vii) Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> innovación financiera para <strong>la</strong> inclusión requiere a<strong>de</strong>más un esfuerzo<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das públicas y privadas. En este marco <strong>de</strong>b<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erarse<br />

espacios y mecanismos para que, con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos a<strong>de</strong>cuados, <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas puedan atraer y canalizar los esfuerzos d<strong>el</strong> sector privado hacia objetivos <strong>de</strong><br />

productividad con c<strong>la</strong>ros efectos positivos <strong>de</strong> inclusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>la</strong>boral.<br />

viii) Un pacto para <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivo <strong>de</strong>be reforzar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, tanto para movilizar recursos para <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong><br />

distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> estratos <strong>de</strong> ingresos, como para complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

comerciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca privada.<br />

C. Pacto para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo<br />

Una parte muy importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas se<br />

g<strong>en</strong>eran y perpetúan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo, dado que allí obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>el</strong> grueso<br />

<strong>de</strong> los ingresos para los hogares. Persiste <strong>la</strong> alta heterog<strong>en</strong>eidad productiva, lo que —junto<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>borales— <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> una alta heterog<strong>en</strong>eidad sa<strong>la</strong>rial.<br />

Las brechas <strong>de</strong> género y etnia <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al empleo, <strong>la</strong> distribución ocupacional y <strong>la</strong>s<br />

remuneraciones sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do altas. Más aún, <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo con<strong>de</strong>nsa distintos<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> compleja que aquí se propone como valor d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Los<br />

ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>su</strong> distribución <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> o <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios; <strong>el</strong><br />

acceso y <strong>la</strong> calidad d<strong>el</strong> empleo p<strong>la</strong>sman <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales, y <strong>la</strong>s múltiples formas<br />

<strong>de</strong> discriminación at<strong>en</strong>tan contra <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> asociada al reconocimi<strong>en</strong>to recíproco y al<br />

pl<strong>en</strong>o ejercicio <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s adquiridas.<br />

En este marco <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es múltiples <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral es fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong><br />

acción d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo productivo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción e institucionalidad <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> redistribución <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> cuidado infantil. El<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>borales permite avanzar hacia una mayor formalización<br />

164


Capítulo II<br />

d<strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> una región don<strong>de</strong> <strong>la</strong> alta informalidad ha sido muy refractaria al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so.<br />

Esto ayuda también a aplicar <strong>de</strong> forma más oportuna y efectiva <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral,<br />

distribuir <strong>de</strong> manera más justa <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios y pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

recíproco <strong>en</strong>tre los distintos actores que participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo. De esta manera,<br />

<strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones juega un pap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ve para acompañar, con efectos sinérgicos<br />

<strong>en</strong> <strong>igualdad</strong> e inclusión, los cambios que se <strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva.<br />

El pacto repres<strong>en</strong>ta una visión estratégica y un programa <strong>de</strong> amplio apoyo para reducir<br />

<strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad, <strong>de</strong> ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong> calidad d<strong>el</strong> empleo, y equilibrar<br />

—<strong>en</strong> lo que respecta a los tiempos y a <strong>la</strong> distribución por género— <strong>el</strong> trabajo remunerado<br />

y no remunerado. Ante un mundo <strong>la</strong>boral segm<strong>en</strong>tado y fuertem<strong>en</strong>te condicionado por <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad estructural, <strong>el</strong> pacto <strong>de</strong>be vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura con<br />

avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo, tanto institucionales como <strong>de</strong> productividad converg<strong>en</strong>te.<br />

Se trata <strong>de</strong> modificar coordinadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estructura y <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> círculos<br />

virtuosos, <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> una mayor <strong>igualdad</strong> y sost<strong>en</strong>ibilidad. Para <strong>el</strong>lo <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>be<br />

pactar por <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, apr<strong>en</strong>dizajes y conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

junto con una mayor inversión productiva.<br />

Una política integral d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>be coordinar <strong>la</strong>s políticas macroeconómicas —<strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r, <strong>su</strong>s dim<strong>en</strong>siones contracíclicas— y sectoriales con <strong>la</strong> política <strong>la</strong>boral para:<br />

asegurar <strong>la</strong> prioridad d<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> empleo productivo y trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas macroeconómicas; reducir a un mínimo <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> empleo y asegurar<br />

<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sempleados durante <strong>la</strong>s fases bajas d<strong>el</strong> ciclo económico y <strong>de</strong><br />

recomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz productiva, y favorecer un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

productiva <strong>de</strong> manera que se reduzcan <strong>la</strong>s brechas internas y externas <strong>de</strong> productividad<br />

y se promuevan <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo.<br />

i) La institucionalidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>be partir d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to mutuo <strong>de</strong> los actores<br />

socio<strong>la</strong>borales y cumplir con <strong>el</strong> doble objetivo <strong>de</strong> favorecer un funcionami<strong>en</strong>to<br />

efici<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral y proteger a los actores m<strong>en</strong>os fuertes <strong>de</strong> este mercado.<br />

ii)<br />

iii)<br />

La institucionalidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>be s<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s bases para favorecer <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad y <strong>su</strong> apropiación equitativa, y asegurar una oferta a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> trabajo<br />

calificado y <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s asociadas a los nuevos sectores para <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos e innovación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción local. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>be garantizar una<br />

distribución justa <strong>de</strong> los ingresos, específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong> productividad.<br />

Se recomi<strong>en</strong>da adoptar una política <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios mínimos como parte d<strong>el</strong> pacto para<br />

<strong>la</strong> institucionalidad <strong>la</strong>boral p<strong>la</strong>nteado como política <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, con un aum<strong>en</strong>to<br />

progresivo d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo, que sea coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s políticas macroeconómicas,<br />

productivas y <strong>de</strong> crédito. Este <strong>de</strong>bate pue<strong>de</strong> servir para coordinar <strong>la</strong>s políticas sobre<br />

sa<strong>la</strong>rios mínimos <strong>de</strong> los distintos países.<br />

165


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

iv)<br />

La institucionalidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>be v<strong>el</strong>ar por una mayor protección fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo.<br />

Como se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (2010), los seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecer o<br />

expandir <strong>su</strong> base <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> contribuciones hasta r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales— y<br />

<strong>su</strong>s criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidad —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> trabajadores formales con bastante antigüedad<br />

hasta formas más precarias y temporales. Se <strong>de</strong>be apuntar a crear sistemas públicos<br />

nacionales <strong>de</strong> empleo que incluyan y complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo así<br />

como los servicios <strong>de</strong> intermediación <strong>la</strong>boral, <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong><br />

capacitación. Especial at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>be prestarse al <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il dado que <strong>su</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia r<strong>el</strong>ativa es mucho mayor que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo adulto.<br />

v) Se recomi<strong>en</strong>da a<strong>de</strong>más instituir un fondo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo con criterio contracíclico<br />

(<strong>en</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> crisis <strong>de</strong> empleo), articu<strong>la</strong>do con políticas activas <strong>de</strong> empleo, como<br />

<strong>la</strong> creación directa <strong>de</strong> empleo por parte d<strong>el</strong> Estado, y con políticas <strong>de</strong> capacitación y<br />

articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral.<br />

vi)<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> institucionalidad <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> protección<br />

social constituye un ámbito <strong>de</strong> especial importancia para <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> pactos<br />

socio<strong>la</strong>borales. El pacto <strong>de</strong>be establecer mecanismos que evit<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivo a<br />

<strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo y que promuevan una mayor converg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social —sobre todo transfer<strong>en</strong>cias y apoyo a sectores<br />

con escasos ingresos— y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> inserción o reinserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> empleo.<br />

vii) La institucionalidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>be v<strong>el</strong>ar por <strong>la</strong> formalización empresarial y <strong>la</strong>boral a<br />

través <strong>de</strong> distintos mecanismos regu<strong>la</strong>torios y <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong> formalización.<br />

viii) La institucionalidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>be también revertir <strong>la</strong> discriminación por género,<br />

etnia y edad <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso, <strong>la</strong>s retribuciones, <strong>la</strong>s trayectorias y <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> roles <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> trabajo.<br />

ix)<br />

Para transversalizar <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo es necesario <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s<br />

restricciones impuestas por <strong>la</strong> actual división sexual d<strong>el</strong> trabajo, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inserción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo productivo y combatir <strong>la</strong> discriminación mediante diversas<br />

acciones difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong>s políticas y los programas,<br />

con pl<strong>en</strong>o reconocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trabajo no remunerado. La autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong>be ser un punto <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> género y <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>la</strong>borales con <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género.<br />

x) Se <strong>de</strong>be estandarizar y fortalecer <strong>el</strong> marco normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social<br />

empresarial <strong>en</strong> los ámbitos <strong>la</strong>boral, ambi<strong>en</strong>tal y social.<br />

166


Capítulo II<br />

D. Pacto para un mayor bi<strong>en</strong>estar social<br />

y mejores servicios públicos<br />

La institucionalidad d<strong>el</strong> Estado social ti<strong>en</strong>e por principales objetivos reducir <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong><br />

cuanto a oportunida<strong>de</strong>s y logros, fortalecer a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te a riesgos y vulnerabilida<strong>de</strong>s, y<br />

promover e invertir <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas con <strong>el</strong> doble criterio <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y productividad.<br />

Para <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> pacto para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> interés público <strong>de</strong>be<br />

cont<strong>en</strong>er políticas que garantic<strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso universal a umbrales aceptables <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

y regu<strong>la</strong>ciones que contrapes<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distorsiones y los riesgos que se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> mercados<br />

<strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> pacto social <strong>de</strong>be también ser parte constitutiva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> cambio estructural con <strong>igualdad</strong>. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>be incluir medidas<br />

para favorecer <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer al empleo remunerado; garantizar una<br />

a<strong>de</strong>cuada inversión <strong>en</strong> primera infancia, educación y salud, y promover <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y<br />

difusión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y habilida<strong>de</strong>s para fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

preparar<strong>la</strong> para ser parte y motor <strong>de</strong> una economía d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> progreso técnico.<br />

En materia social se ha <strong>de</strong>stacado <strong>el</strong> rol c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> Estado para proveer a <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> con <strong>su</strong>s pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> protección y promoción sociales (<strong>CEPAL</strong>, 2010). El Estado<br />

es fundam<strong>en</strong>tal porque <strong>el</strong> mercado, librado a <strong>su</strong>s propios mecanismos <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar y <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> interés público, ha<br />

exacerbado brechas <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> logros <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> cerrar<strong>la</strong>s. Asimismo, es per<strong>en</strong>torio<br />

avanzar hacia un pap<strong>el</strong> más activo d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />

En este marco, se requiere un pacto fiscal que provea los recursos necesarios para <strong>su</strong>fragar<br />

<strong>el</strong> gasto social y <strong>la</strong>s políticas sociales. Esto es especialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región don<strong>de</strong> <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> ese gasto —tanto <strong>en</strong> términos r<strong>el</strong>ativos como absolutos— es<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para que <strong>la</strong> política social se convierta <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>cisiva<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es mínimos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar. Es necesario increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> gasto público<br />

social para alcanzar niv<strong>el</strong>es cercanos o <strong>su</strong>periores al 19% d<strong>el</strong> PIB y pot<strong>en</strong>ciar <strong>su</strong> sesgo<br />

contracíclico. Pero <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto por sí solo es in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te. Se requiere también<br />

una nueva arquitectura para ese gasto: más igualitaria, a<strong>de</strong>cuada a <strong>la</strong>s actuales estructuras<br />

<strong>de</strong> riesgo y ori<strong>en</strong>tada a activar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> los países.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar los recursos, <strong>el</strong> pacto <strong>de</strong>be también incorporar cambios<br />

institucionales para dotar a <strong>la</strong> política pública d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

gestión necesarios para hacer converger a una amplia mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

servicios públicos y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> interés público, que sean ofertados con mayor<br />

calidad y oportunidad. También es necesario <strong>el</strong> rol conductor d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección social con vocación universal y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cobertura y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, políticas <strong>de</strong> cuidado, programas<br />

<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s familias vulnerables y seguridad social, con <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema<br />

167


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y jubi<strong>la</strong>ciones basado <strong>en</strong> un fuerte pi<strong>la</strong>r solidario que proteja a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

vulnerable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas etapas d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida (véase <strong>el</strong> recuadro II.4). En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación, solo <strong>el</strong> Estado pue<strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r profundas reformas para reducir <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los distintos grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y a<strong>de</strong>cuar los apr<strong>en</strong>dizajes<br />

a los <strong>de</strong>safíos que impon<strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio estructural, <strong>la</strong>s transformaciones culturales y <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

participación ciudadana <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> transversalización <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo, así como <strong>la</strong> naturaleza específica<br />

<strong>de</strong> los problemas y <strong>de</strong>safíos asociados a los pueblos indíg<strong>en</strong>as, requier<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> rol<br />

coordinador y regu<strong>la</strong>dor d<strong>el</strong> Estado, a fin <strong>de</strong> armonizar <strong>el</strong> vector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> medios<br />

con los vectores <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco y <strong>de</strong> autonomía.<br />

Recuadro II.4<br />

La construcción intersectorial <strong>de</strong> una política social inclusiva con lógica <strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> vida:<br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> “Incluir para Crecer” <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social “Incluir<br />

para Crecer”, actualm<strong>en</strong>te se vi<strong>en</strong>e or<strong>de</strong>nando y articu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

e inclusión social al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interministerial <strong>de</strong> A<strong>su</strong>ntos Sociales (CIAS) d<strong>el</strong> Gobierno<br />

d<strong>el</strong> Perú. La CIAS es un espacio multisectorial <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y gasto social d<strong>el</strong> Estado<br />

integrado por 12 ministros <strong>de</strong> Estado y cuya secretaría técnica recae sobre <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

e Inclusión Social (MIDIS).<br />

La Estrategia es <strong>el</strong> marco para que todos los sectores y niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno ori<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>su</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e inclusión social <strong>de</strong> manera articu<strong>la</strong>da y coordinada<br />

a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> mayor situación <strong>de</strong> pobreza y exclusión, actuando bajo un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> vida. Su objetivo es reducir <strong>la</strong>s brechas actuales <strong>en</strong> cobertura y calidad <strong>de</strong> servicios<br />

públicos y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, y g<strong>en</strong>erar <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s sin importar <strong>el</strong> lugar<br />

<strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos y <strong>el</strong> idioma o niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> los padres.<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia, que fue refr<strong>en</strong>dada por 14 ministros <strong>en</strong> abril <strong>de</strong><br />

2013 y que vi<strong>en</strong>e si<strong>en</strong>do li<strong>de</strong>rada por <strong>el</strong> MIDIS, se realiza <strong>en</strong> estrecha r<strong>el</strong>ación con los sectores,<br />

los gobiernos regionales y locales, reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y los procesos <strong>en</strong> marcha,<br />

asegurando que <strong>la</strong> Estrategia aporte a <strong>su</strong>s priorida<strong>de</strong>s y brindando asist<strong>en</strong>cia técnica y<br />

acompañami<strong>en</strong>to para consolidar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión necesarias para <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

La Estrategia prioriza cinco ejes estratégicos <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque inclusivo <strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> vida:<br />

1. Nutrición infantil (0 a 3 años).<br />

2. <strong>Desarrollo</strong> infantil temprano (0 a 5 años).<br />

3. <strong>Desarrollo</strong> integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia (6 a 17 años).<br />

4. Inclusión económica (18 a 64 años).<br />

5. Protección d<strong>el</strong> adulto mayor (65 años a más).<br />

168


Capítulo II<br />

Recuadro II.4 (conclusión)<br />

Los re<strong>su</strong>ltados esperados <strong>de</strong> cada eje son:<br />

• Reducir <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición crónica infantil.<br />

• Increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo físico, cognitivo, motor, emocional y social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera infancia.<br />

• Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal, educativo y ocupacional,<br />

<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> edad.<br />

• Increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> ingreso autónomo <strong>de</strong> los hogares.<br />

• Increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los adultos mayores.<br />

A través d<strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Estímulo al Desempeño y Logro <strong>de</strong> Re<strong>su</strong>ltados Sociales (FED), <strong>el</strong><br />

gobierno peruano impulsa <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltados cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los ejes 1 y 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia.<br />

El FED se constituye <strong>en</strong> un mecanismo que g<strong>en</strong>era inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y efectividad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los recursos públicos y repres<strong>en</strong>ta un “premio” para <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s nacionales y <strong>de</strong> gobiernos regionales. En <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> eje 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia, a través<br />

d<strong>el</strong> Fondo para <strong>la</strong> Inclusión Económica <strong>en</strong> Zonas Rurales (FONIE) <strong>el</strong> gobierno financia obras <strong>de</strong><br />

infraestructura que permit<strong>en</strong> cerrar brechas <strong>de</strong> cobertura y calidad <strong>de</strong> servicios básicos (tales<br />

como agua, saneami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong>ectrificación, t<strong>el</strong>ecomunicaciones, caminos vecinales y caminos <strong>de</strong><br />

herradura) a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> 570 distritos históricam<strong>en</strong>te excluidos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

d<strong>el</strong> país, <strong>en</strong> los cuales viv<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 3,2 millones <strong>de</strong> peruanos. FONIE se ha <strong>su</strong>mado a<br />

otros programas para financiar, <strong>de</strong> manera conjunta, “paquetes <strong>de</strong> infraestructura” cuyo efecto<br />

multiplicador <strong>de</strong> ingresos cu<strong>en</strong>ta con amplia evi<strong>de</strong>ncia nacional e internacional.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información d<strong>el</strong> Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> e Inclusión Social (MIDIS) d<strong>el</strong> Perú.<br />

i) Es preciso avanzar hacia una p<strong>la</strong>taforma universal <strong>de</strong> protección social, mediante<br />

sistemas cada vez más integrados basados <strong>en</strong> fuertes pi<strong>la</strong>res solidarios no contributivos,<br />

<strong>en</strong> consonancia con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos (véase <strong>el</strong> recuadro II.5). Para<br />

<strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> pacto <strong>de</strong>be p<strong>la</strong>ntear una hoja <strong>de</strong> ruta, con una ampliación progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cobertura y <strong>la</strong>s prestaciones y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los recursos para<br />

llevar a cabo esa ampliación. Es también necesario ampliar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> programas<br />

asist<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong>finir al mismo tiempo trayectorias y mecanismos para vincu<strong>la</strong>rlos con<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y políticas <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> que ti<strong>en</strong>dan<br />

a promover —y no a inhibir— <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. En este contexto, <strong>el</strong> pacto<br />

<strong>de</strong>be también <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una red pública <strong>de</strong> cuidados que permita conciliar <strong>el</strong> trabajo<br />

remunerado y <strong>el</strong> no remunerado y facilite <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres al mercado <strong>la</strong>boral.<br />

169


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Recuadro II.5<br />

La construcción <strong>de</strong> un pacto para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un pi<strong>la</strong>r solidario: <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> sistema<br />

previsional <strong>de</strong> Chile, 2005-<strong>2008</strong><br />

La reforma <strong>de</strong> <strong>2008</strong> d<strong>el</strong> sistema previsional <strong>de</strong> Chile fue aprobada con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s fuerzas<br />

políticas. Tuvo implicancias fiscales y sociales <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n, pues colmó vacíos <strong>de</strong> cobertura,<br />

igualó condiciones <strong>de</strong> acceso, garantizó pisos mínimos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar durante <strong>la</strong> vejez y dio mayor<br />

capacidad regu<strong>la</strong>toria y fiscal al Estado. En especial, estableció un nuevo Sistema <strong>de</strong> P<strong>en</strong>siones<br />

Solidarias (SPS) que <strong>de</strong>finió b<strong>en</strong>eficios universales y <strong>de</strong>volvió al Estado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> garante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seguridad social para <strong>el</strong> 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más pobre. El SPS incluyó una P<strong>en</strong>sión Básica Solidaria<br />

(PBS) dirigida a <strong>la</strong>s personas sin ahorros previsionales <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para obt<strong>en</strong>er una p<strong>en</strong>sión mínima<br />

garantizada, así como un Aporte Previsional Solidario (APS) dirigido a cotizantes con bajos recursos<br />

acumu<strong>la</strong>dos con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> garantizarles mejores p<strong>en</strong>siones. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, introdujo una<br />

prestación universal mediante <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un bono previsional por cada hijo nacido vivo<br />

o adoptado, un b<strong>en</strong>eficio otorgado a todas <strong>la</strong>s mujeres, hubies<strong>en</strong> o no contribuido al sistema <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>siones, e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong> condición o no <strong>de</strong> pobreza. El SPS incluyó a<strong>de</strong>más <strong>su</strong>bsidios<br />

previsionales para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> trabajadores jóv<strong>en</strong>es y medidas para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura<br />

y los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> los trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. También reforzó <strong>la</strong> capacidad regu<strong>la</strong>toria<br />

d<strong>el</strong> Estado sobre <strong>el</strong> sistema previsional y sobre <strong>la</strong> Industria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administradoras <strong>de</strong> los Fondos<br />

<strong>de</strong> P<strong>en</strong>siones (AFP). El carácter trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> esta reforma estribó también <strong>en</strong> que se trataba<br />

<strong>de</strong> un sector emblemático <strong>de</strong> política pública que hasta ese mom<strong>en</strong>to se mant<strong>en</strong>ía sin cambios<br />

estructurales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> giro al mod<strong>el</strong>o previsional impuesto durante <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> militar <strong>en</strong> 1981.<br />

A<strong>de</strong>más, se trataba <strong>de</strong> un sector con actores privados <strong>de</strong> gran influ<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s AFP.<br />

Cuatro etapas caracterizaron <strong>el</strong> proceso político-institucional que dio orig<strong>en</strong> a esta reforma.<br />

Durante <strong>la</strong> campaña presi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> 2005 <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> sistema previsional alcanzó <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública al ser integrada al programa <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> candidata <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concertación<br />

<strong>de</strong> Partidos por <strong>la</strong> Democracia, Mich<strong>el</strong>le Bach<strong>el</strong>et, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 2006, ya <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, convocó<br />

un Consejo Asesor Presi<strong>de</strong>ncial (CAP) conformado por un grupo plural <strong>de</strong> expertos reconocidos<br />

<strong>en</strong> materia previsional. Este incluía voces favorables y críticas d<strong>el</strong> sistema, y recibió <strong>el</strong> mandato<br />

explícito <strong>de</strong> <strong>el</strong>aborar un diagnóstico exhaustivo, con<strong>su</strong>ltar al conjunto <strong>de</strong> actores sociales y<br />

económicos r<strong>el</strong>evantes, y <strong>el</strong>aborar una serie <strong>de</strong> propuestas factibles para ll<strong>en</strong>ar vacíos <strong>de</strong><br />

cobertura, reducir <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> género <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, y garantizar p<strong>en</strong>siones<br />

mínimas al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El diagnóstico <strong>el</strong>aborado por <strong>el</strong> CAP se basó <strong>en</strong> una<br />

creci<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>ncia empírica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias e inequida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> sistema previsional. Sobre<br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones d<strong>el</strong> CAP, un Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>en</strong>cabezado por <strong>la</strong>s carteras<br />

<strong>de</strong> Trabajo y Haci<strong>en</strong>da <strong>el</strong>aboró un proyecto <strong>de</strong> ley que fue pres<strong>en</strong>tado al po<strong>de</strong>r legis<strong>la</strong>tivo.<br />

Tras negociaciones <strong>en</strong> ambas cámaras d<strong>el</strong> Congreso y algunas modificaciones, <strong>la</strong> reforma fue<br />

aprobada por unanimidad. Entre los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos negociados cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> cesión por parte d<strong>el</strong><br />

gobierno <strong>de</strong> no incluir <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto principal disposiciones que permitían a <strong>la</strong> banca (privada<br />

y pública) participar y competir <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones.<br />

El <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to característico <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong> pacto fue <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad política<br />

<strong>en</strong> que confluyeron: i) <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma previsional como tema prioritario <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da pública y gubernam<strong>en</strong>tal; ii) <strong>la</strong> disponibilidad y acumu<strong>la</strong>ción durante los años previos<br />

<strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>ncia empírica acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fal<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> sistema previsional <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

170


Capítulo II<br />

Recuadro II.5 (conclusión)<br />

cobertura y equidad; iii) <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> una propuesta por parte <strong>de</strong> una instancia plural<br />

técnicam<strong>en</strong>te compet<strong>en</strong>te y reconocida por los principales actores políticos (<strong>el</strong> CAP), y iv) <strong>la</strong><br />

disposición <strong>de</strong> estos actores a negociar una reforma que permitía avances <strong>en</strong> materia social,<br />

sin por <strong>el</strong>lo cuestionar <strong>en</strong> <strong>su</strong> totalidad los rasgos e intereses asociados al sistema previsional<br />

<strong>de</strong> capitalización individual.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Carlos F. Maldonado Valera y Andrea F. Palma Roco, “La construcción <strong>de</strong> pactos y cons<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> política social. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma previsional <strong>en</strong> Chile, 2005-<strong>2008</strong>”, serie Políticas Sociales, Nº 183,<br />

(LC/L.3665), Santiago <strong>de</strong> Chile, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), septiembre<br />

<strong>de</strong> 2013. Andras Uthoff (2011), “La reforma d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> Chile”, serie Financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong>, Nº 240 (LC/L.3422), Santiago <strong>de</strong> Chile, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), noviembre <strong>de</strong> 2011.<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

El pacto para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar social <strong>de</strong>be fijar estándares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias que protejan<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> ingresos. Para <strong>el</strong>lo se <strong>de</strong>be, <strong>en</strong> primer lugar, operar un<br />

sistema <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos focalizadas o universales para un piso básico<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales para <strong>la</strong> tercera edad, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r otros sistemas <strong>de</strong> garantías<br />

<strong>de</strong> ingresos no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, con flexibilidad y capacidad <strong>de</strong><br />

expansión <strong>en</strong> contextos recesivos. En particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> creación y expansión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos (complem<strong>en</strong>to básico) a familias vulnerables con hijos,<br />

<strong>de</strong> base no contributiva, y <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsidios a hogares vulnerables que<br />

pier<strong>de</strong>n coberturas contributivas <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> crisis.<br />

Las políticas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> apuntar hacia un sistema m<strong>en</strong>os segm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> salud y<br />

proporcionar a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción —sin importar <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo o <strong>la</strong> formalidad<br />

<strong>la</strong>boral— un paquete básico <strong>de</strong> prestaciones prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> todos los<br />

niv<strong>el</strong>es y <strong>de</strong> calidad a<strong>de</strong>cuada.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> se reproduc<strong>en</strong><br />

secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> revertirse, <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>be aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación preesco<strong>la</strong>r —sobre todo <strong>en</strong> los sectores que no pue<strong>de</strong>n costear<strong>la</strong> por <strong>su</strong>s<br />

propios medios—, ampliar <strong>la</strong> jornada esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación pública, v<strong>el</strong>ar por <strong>la</strong><br />

conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos y por <strong>el</strong> cierre<br />

pau<strong>la</strong>tino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> calidad y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta pública y <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> educación pública y <strong>la</strong> privada, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una p<strong>la</strong>taforma universal <strong>de</strong> acceso a<br />

<strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones (TIC) <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación pública.<br />

v) En lo r<strong>el</strong>ativo a los pueblos indíg<strong>en</strong>as no basta con llevar a cabo acciones <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural. Es también<br />

necesario gestionar e impulsar políticas que mejor<strong>en</strong> s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> respeto<br />

y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos colectivos como pueblos, <strong>el</strong> acceso al goce <strong>de</strong> los<br />

171


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>rechos sociales y los bi<strong>en</strong>es públicos, al control, disfrute y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

recursos materiales e int<strong>el</strong>ectuales <strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong>s territorios, y a una mayor<br />

dotación <strong>de</strong> recursos públicos para diseñar y poner <strong>en</strong> práctica <strong>su</strong>s propios procesos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Un pacto o un acuerdo nacional por <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> pre<strong>su</strong>pone establecer<br />

como objetivo nacional <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> manera consist<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> cierre<br />

continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> que viv<strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. Para lograrlo es necesario establecer políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo ali<strong>en</strong>to que combin<strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lógica d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> redistribución,<br />

incorporar <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación y <strong>el</strong> racismo como tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

política pública y <strong>de</strong>finir políticas consist<strong>en</strong>tes, metas ambiciosas y procesos a<strong>de</strong>cuados<br />

<strong>de</strong> participación y con<strong>su</strong>lta.<br />

Pero <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar social no solo opera por vía d<strong>el</strong> mundo d<strong>el</strong> trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

social. También es c<strong>la</strong>ve construir un pacto que vincule los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo —o <strong>de</strong><br />

uso <strong>de</strong> los frutos d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos y d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to— con una mayor<br />

<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al bi<strong>en</strong>estar. Esto no significa aplicar políticas <strong>de</strong> coerción fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s legítimas aspiraciones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, sino procurar los inc<strong>en</strong>tivos,<br />

<strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivos y comp<strong>en</strong>saciones que favorezcan <strong>el</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> gasto privado y <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> servicios públicos y bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> interés público.<br />

La institucionalidad social <strong>de</strong>be incorporar <strong>en</strong> <strong>su</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios y<br />

bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> interés público fundam<strong>en</strong>tales —como <strong>la</strong> seguridad ciudadana, <strong>la</strong> protección<br />

d<strong>el</strong> medioambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to urbano— y garantizar <strong>su</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> todo<br />

<strong>el</strong> territorio. Las regu<strong>la</strong>ciones, los sistemas impositivos y <strong>la</strong>s inversiones urbanas <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

limitar <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> los sectores altos y medios altos <strong>de</strong> los males públicos<br />

por vía d<strong>el</strong> mercado (barrios privados, seguridad privada y transporte privado, <strong>en</strong>tre otros)<br />

y promover los usos colectivos (transporte público, espacios públicos comunes y calidad<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> residuos). Los sistemas <strong>de</strong> servicios básicos <strong>de</strong> salud y<br />

educación <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> calidad a<strong>de</strong>cuada para lograr <strong>la</strong> adhesión <strong>de</strong> los sectores medios.<br />

La provisión <strong>de</strong> servicios públicos que puedan ser usados transversalm<strong>en</strong>te por distintos<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> estos ámbitos es, a <strong>la</strong> vez, condición y cont<strong>en</strong>ido, medio y<br />

fin <strong>de</strong> pactos sociales. Se trata <strong>de</strong> revertir <strong>el</strong> círculo vicioso que vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />

público-privada <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar con <strong>la</strong> dificultad para g<strong>en</strong>erar pactos sociales,<br />

y avanzar hacia círculos virtuosos <strong>de</strong> mayor cohesión, mejor disposición a pactos y una<br />

utilización más compartida y <strong>de</strong> mejor calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> uso público. En este<br />

marco, <strong>el</strong> pacto social <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finir un conjunto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>de</strong> interés público que<br />

ponga límites oportunos a <strong>la</strong> privatización d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar básico. Por lo tanto, <strong>de</strong>be apuntar<br />

al universalismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es y servicios, evitando <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> que <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> incurrir políticas focalizadas <strong>de</strong> tipo asist<strong>en</strong>cial, o bi<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te<br />

contributivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to, o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> soluciones <strong>de</strong> mercado.<br />

172


Capítulo II<br />

Todos somos con<strong>su</strong>midores y ciudadanos, pero no se pue<strong>de</strong> sacrificar <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

ciudadanía o <strong>su</strong>b<strong>su</strong>mirlo <strong>en</strong> <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía social, es <strong>de</strong>cir, como un ámbito <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar para todos.<br />

Asimismo, es también importante que <strong>el</strong> pacto <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo ciudadano incluya regu<strong>la</strong>ciones<br />

que evit<strong>en</strong> <strong>el</strong> abuso al con<strong>su</strong>midor, sea por falta <strong>de</strong> información, por precios abusivos o<br />

por <strong>la</strong> no provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> calidad o <strong>en</strong> tiempo oportuno.<br />

Un pacto social <strong>en</strong> torno al con<strong>su</strong>mo requiere <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres líneas <strong>de</strong> acuerdo.<br />

• Una ecuación que vincule una fiscalidad más robusta y progresiva con un c<strong>la</strong>ro<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos para con<strong>su</strong>mos fuertem<strong>en</strong>te<br />

ligados al bi<strong>en</strong>estar y al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los ámbitos<br />

d<strong>el</strong> transporte, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación, <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> conexión a servicios y <strong>la</strong><br />

seguridad pública. Un pacto social <strong>en</strong> torno a esta moneda <strong>de</strong> dos caras es, a <strong>la</strong> vez,<br />

medio y fin para una mayor cohesión social o una mejor calidad <strong>de</strong> sociedad.<br />

• El pacto <strong>de</strong>be establecer instrum<strong>en</strong>tos y políticas para a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

a <strong>la</strong> inversión productiva. Una sociedad <strong>de</strong> alto con<strong>su</strong>mo pero con una producción<br />

poco diversificada y altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>su</strong>s materias primas es poco<br />

sost<strong>en</strong>ible. La expansión d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> un mayor bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>be<br />

armonizarse con una inversión productiva que promueva una mayor inclusión social<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo, y que pueda <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar restricciones externas con mayor productividad. El<br />

equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>la</strong> producción es también c<strong>la</strong>ve para equilibrar<br />

<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Así, un pacto para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong>be contribuir a expandir <strong>el</strong> acceso al bi<strong>en</strong>estar que <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo hace posible y, a <strong>la</strong> vez,<br />

<strong>de</strong>be dotar al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> mayores capacida<strong>de</strong>s y activos productivos.<br />

• El pacto para <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo ciudadano <strong>de</strong>be asignar al Estado <strong>la</strong>s funciones c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>finidas para regu<strong>la</strong>r y fiscalizar a los proveedores —públicos y privados— <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es y servicios que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los con<strong>su</strong>midores o u<strong>su</strong>arios.<br />

Esta regu<strong>la</strong>ción “ciudadaniza” <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, permiti<strong>en</strong>do a con<strong>su</strong>midores y u<strong>su</strong>arios<br />

exigir <strong>la</strong> calidad y oportunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es y servicios, así como<br />

<strong>su</strong> justo precio.<br />

E. Pacto para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal<br />

La sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> solidaridad<br />

interg<strong>en</strong>eracional, <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muy diversos grupos afectados por <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>su</strong>s múltiples formas y por <strong>el</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos no r<strong>en</strong>ovables, y <strong>de</strong><br />

acuerdos que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s fronteras nacionales, dado que <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> ese<br />

ámbito atañ<strong>en</strong> a todo <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta. Estos pactos se caracterizan por dos rasgos particu<strong>la</strong>res:<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer acuerdos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito nacional e internacional y <strong>el</strong> fuerte<br />

involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> ambas esca<strong>la</strong>s.<br />

173


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

No cabe duda <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>la</strong>s cuestiones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate<br />

por <strong>el</strong> acceso a bi<strong>en</strong>es públicos han adquirido mayor r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política,<br />

tanto a niv<strong>el</strong> nacional como internacional. Los movimi<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>tales se han ampliado<br />

para <strong>en</strong>riquecer los objetivos y <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> algunas luchas sociales y articu<strong>la</strong>r <strong>su</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong>s luchas indíg<strong>en</strong>as, campesinas y popu<strong>la</strong>res por <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>el</strong> acceso al agua, <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias extractivas y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otras. Las <strong>de</strong>mandas han evolucionado más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

los daños al medio ambi<strong>en</strong>te para consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar pres<strong>en</strong>te y futuro. Las organizaciones sociales han reori<strong>en</strong>tado<br />

<strong>su</strong> ag<strong>en</strong>da política hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una ciudadanía cada vez más consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

<strong>de</strong>rechos y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> torno al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y han integrado al <strong>de</strong>bate<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> acceso a los recursos naturales, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a un ambi<strong>en</strong>te<br />

sano y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> información, a <strong>la</strong> participación y a <strong>la</strong> justicia ambi<strong>en</strong>tal.<br />

El creci<strong>en</strong>te involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil organizada <strong>en</strong> torno a <strong>de</strong>mandas<br />

<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal ha ido acompañado, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> mayores espacios para <strong>su</strong><br />

participación <strong>en</strong> los foros internacionales, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> que se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro<br />

(Brasil) <strong>en</strong> 1992. A partir <strong>de</strong> dicha confer<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

participaron <strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros multi<strong>la</strong>terales que se c<strong>el</strong>ebraron <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

los nov<strong>en</strong>ta y que se conoce como <strong>el</strong> ciclo social o <strong>la</strong> década normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas. Los acuerdos <strong>de</strong> estas confer<strong>en</strong>cias se retroalim<strong>en</strong>taron <strong>en</strong>tre sí y contribuyeron<br />

a <strong>la</strong> consolidación ético-política <strong>de</strong> un nuevo régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> cooperación expresado <strong>en</strong><br />

nuevos principios jurídicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito internacional (véase <strong>el</strong> recuadro II.6). Estos nuevos<br />

principios se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, y<br />

se han incluido <strong>en</strong> acuerdos vincu<strong>la</strong>dos al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible como <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre<br />

<strong>la</strong> Diversidad Biológica y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio<br />

Climático, <strong>en</strong>tre otros.<br />

La mayor toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia actual <strong>en</strong> torno al medio ambi<strong>en</strong>te está poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

r<strong>el</strong>ieve nuevas áreas <strong>de</strong> conflicto pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre los países industrializados y los países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, y <strong>en</strong>tre esta<br />

g<strong>en</strong>eración y <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te. Esto significa que <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo actual no <strong>de</strong>be comprometer <strong>el</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras. Como se verá <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto sigui<strong>en</strong>te, es imperativo<br />

incluir los recursos naturales <strong>en</strong> esta ecuación ya que <strong>su</strong> actual extracción podría<br />

provocar escasez <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro. Por <strong>el</strong>lo, los métodos y frutos <strong>de</strong> dicha producción <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

diseñarse <strong>de</strong> tal forma que t<strong>en</strong>gan un fuerte compon<strong>en</strong>te distributivo y no acumul<strong>en</strong><br />

pasivos ambi<strong>en</strong>tales.<br />

174


Capítulo II<br />

Recuadro II.6<br />

Pactos globales por <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal: principios c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río<br />

sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

El Principio 7, responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas, ti<strong>en</strong>e importantes consecu<strong>en</strong>cias<br />

políticas, pues reconoce implícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda ambi<strong>en</strong>tal que los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos han<br />

adquirido con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional tras haber sometido al medio ambi<strong>en</strong>te mundial<br />

a un conjunto <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s acumu<strong>la</strong>tivas producto <strong>de</strong> <strong>su</strong> trayectoria <strong>de</strong> industrialización.<br />

Este principio implica que los países industrializados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a<strong>su</strong>mir mayores compromisos que<br />

los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> los acuerdos multi<strong>la</strong>terales ambi<strong>en</strong>tales, y refleja<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre diversos grupos <strong>de</strong> países, tanto respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong> participación<br />

histórica <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> externalida<strong>de</strong>s ambi<strong>en</strong>tales negativas a niv<strong>el</strong> mundial como <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

compromisos específicos <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r acciones mitigadoras <strong>de</strong> acuerdo con <strong>su</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

financieras y tecnológicas.<br />

En <strong>el</strong> Principio 15, también <strong>de</strong>nominado criterio <strong>de</strong> precaución, se seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> certeza ci<strong>en</strong>tífica absoluta <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> daño grave o irreversible para <strong>el</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te no <strong>de</strong>berá utilizarse como razón para postergar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong>caminadas<br />

a evitar o reducir al mínimo esa am<strong>en</strong>aza. La experi<strong>en</strong>cia ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> certeza ci<strong>en</strong>tífica<br />

a m<strong>en</strong>udo llega <strong>de</strong>masiado tar<strong>de</strong> para <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> respuestas ambi<strong>en</strong>tales apropiadas fr<strong>en</strong>te<br />

a t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias irreversibles o fr<strong>en</strong>te a procesos con un importante grado <strong>de</strong> inercia.<br />

El Principio 16, qui<strong>en</strong> contamina paga, recom<strong>en</strong>dado por <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Cooperación y<br />

<strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) <strong>en</strong> 1972, ha sido consagrado <strong>en</strong> resoluciones y <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones y se<br />

acepta progresivam<strong>en</strong>te como un principio internacional y <strong>de</strong> aplicación legal, al conceptualizar<br />

<strong>de</strong>rechos y formu<strong>la</strong>r leyes y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia ambi<strong>en</strong>tal. La aplicación exhaustiva <strong>de</strong> este<br />

principio <strong>de</strong>bería contribuir a <strong>la</strong> internalización completa y a una distribución más equitativa<br />

<strong>de</strong> los costos ambi<strong>en</strong>tales r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> un producto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> precios, <strong>en</strong> que se refleje <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los costos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong><br />

recursos, <strong>la</strong> contaminación y otras externalida<strong>de</strong>s ligadas a <strong>la</strong> producción o al con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> un<br />

bi<strong>en</strong> o servicio específico.<br />

El Principio 10, <strong>de</strong>recho a saber, se vincu<strong>la</strong> al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los trabajadores y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> contar con información precisa sobre los riesgos ambi<strong>en</strong>tales a los que están expuestos<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> actividad <strong>la</strong>boral o <strong>su</strong> <strong>en</strong>torno habitacional. Este <strong>de</strong>recho es un concepto jurídico que<br />

está cobrando creci<strong>en</strong>te importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración basados <strong>en</strong> inc<strong>en</strong>tivos reputacionales a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración, <strong>el</strong><br />

libre acceso y <strong>la</strong> diseminación pública <strong>de</strong> información sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

los ag<strong>en</strong>tes económicos.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río sobre<br />

<strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, 1992.<br />

175


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En <strong>la</strong> región es c<strong>la</strong>ve conjugar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal con un cambio<br />

estructural capaz <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> productividad y cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre los distintos grupos<br />

para po<strong>de</strong>r avanzar hacia una mayor <strong>igualdad</strong>. Por <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pacto no pue<strong>de</strong> faltar <strong>el</strong><br />

tránsito hacia una economía ver<strong>de</strong> así como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política para ori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong><br />

con<strong>su</strong>mo hacia m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> contaminación y <strong>de</strong>sechos, y hacia un mejor equilibrio<br />

<strong>en</strong>tre con<strong>su</strong>mo privado y oferta <strong>de</strong> servicios públicos.<br />

i) En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s negociaciones internacionales, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> propiciar visiones<br />

comunes y construir alianzas <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para que <strong>la</strong> seguridad<br />

climática global se consi<strong>de</strong>re un bi<strong>en</strong> público internacional cuya provisión requiere<br />

<strong>de</strong> mayores acciones por parte <strong>de</strong> los países industrializados basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio<br />

<strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas (véase <strong>el</strong> recuadro II.5).<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

Es necesario consagrar políticas públicas ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> adaptación fr<strong>en</strong>te al cambio<br />

climático, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> que<br />

se fortalezca, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y se reduzcan los<br />

riesgos fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>sastres naturales.<br />

Se <strong>de</strong>be gestionar un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to territorial que regule los cambios <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong><br />

<strong>su</strong><strong>el</strong>o y proteja <strong>la</strong> biodiversidad con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> preservar aqu<strong>el</strong>los ecosistemas críticos<br />

para <strong>la</strong> vida humana.<br />

A través <strong>de</strong> estos pactos <strong>de</strong>be fijarse <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética, mediante<br />

procesos <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta que <strong>en</strong>glob<strong>en</strong> a los expertos y a <strong>la</strong> ciudadanía, provean <strong>de</strong><br />

voluntad política a una amplia gama <strong>de</strong> actores para invertir <strong>en</strong> una matriz sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, minimic<strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes no r<strong>en</strong>ovables y contaminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y muestr<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ciudadanía los b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> inversiones<br />

que pue<strong>de</strong>n ser costosas <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo.<br />

v) Es necesario mejorar <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos <strong>de</strong> calidad, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s áreas con mayores externalida<strong>de</strong>s negativas, como <strong>el</strong> transporte, para conciliar<br />

<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>erado por <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo con los límites al bi<strong>en</strong>estar impuestos por <strong>la</strong><br />

externalidad negativa <strong>de</strong> este <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, sobre todo <strong>la</strong> contaminación.<br />

vi)<br />

Se <strong>de</strong>be regu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> agua <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s productivas, gravando o sancionando los abusos <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso<br />

<strong>de</strong> agua, <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes y cursos <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> perjuicio d<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> grupos<br />

y pob<strong>la</strong>ciones, y <strong>la</strong> contaminación d<strong>el</strong> agua por <strong>de</strong>sechos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hogares,<br />

procesos industriales o explotación <strong>de</strong> recursos naturales. Asimismo, se <strong>de</strong>be v<strong>el</strong>ar<br />

por <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> acuíferos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

para garantizar <strong>el</strong> acceso oportuno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s próximas g<strong>en</strong>eraciones al agua, y normar <strong>la</strong><br />

distribución d<strong>el</strong> servicio con criterios <strong>de</strong> precio justo, acceso igualitario y, allí don<strong>de</strong><br />

re<strong>su</strong>lte conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, tarifas difer<strong>en</strong>ciadas según <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pago.<br />

vii) Es preciso asegurar una ori<strong>en</strong>tación estratégica d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> políticas pertin<strong>en</strong>tes (política<br />

industrial, fiscal, ambi<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología y <strong>de</strong> capacitación ) para favorecer <strong>la</strong><br />

176


Capítulo II<br />

creación <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas comparativas dinámicas basadas <strong>en</strong> producciones int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to, con m<strong>en</strong>or uso <strong>de</strong> materiales y que reduzcan <strong>la</strong>s emisiones contaminantes.<br />

viii) Se <strong>de</strong>be promover <strong>la</strong> solidaridad con <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras, <strong>en</strong>tre otras cosas,<br />

gravando <strong>la</strong> contaminación y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong>ergético excesivo. El alto con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> obsolesc<strong>en</strong>cia p<strong>la</strong>nificada y los <strong>de</strong>sechos que provoca, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to progresivo d<strong>el</strong><br />

parque automotor y <strong>su</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> contaminación y <strong>la</strong> congestión, y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong>ergético por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB per cápita y con presiones<br />

creci<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética p<strong>la</strong>ntean graves problemas ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> interés<br />

para toda <strong>la</strong> ciudadanía. Por <strong>el</strong>lo, este fuerte vínculo <strong>en</strong>tre con<strong>su</strong>mo y medio ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>be ser materia <strong>de</strong> un pacto social que vincule a los actores <strong>de</strong> manera solidaria y<br />

condicione <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo con criterios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

ix)<br />

El pacto <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>be abordar <strong>el</strong> control prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s<br />

ambi<strong>en</strong>tales negativas d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo mediante interv<strong>en</strong>ciones públicas, tales como <strong>la</strong>s<br />

cargas impositivas sobre los combustibles fósiles. Esto no solo permite reducir <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado<br />

dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, sino también g<strong>en</strong>erar recursos fiscales adicionales que pue<strong>de</strong>n<br />

aprovecharse para construir una nueva infraestructura urbana o para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r fondos <strong>de</strong><br />

solidaridad interg<strong>en</strong>eracional. Junto con este recurso impositivo, <strong>el</strong> pacto también <strong>de</strong>be<br />

contemp<strong>la</strong>r políticas comp<strong>en</strong>satorias sobre los estratos <strong>de</strong> ingresos bajos que pue<strong>de</strong>n verse<br />

afectados como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alzas <strong>de</strong> precios directos sobre los combustibles, o por<br />

los efectos <strong>de</strong> segunda vu<strong>el</strong>ta sobre los precios <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos o <strong>el</strong> transporte público.<br />

x) Es necesario fijar una c<strong>la</strong>ra hoja <strong>de</strong> ruta para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación<br />

final <strong>de</strong> los residuos sólidos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os sanitarios y para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r alternativas <strong>de</strong><br />

aprovechami<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> residuos sólidos antes <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>el</strong>iminación final. Asimismo,<br />

los inc<strong>en</strong>tivos económicos pue<strong>de</strong>n re<strong>su</strong>ltar útiles para aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> recic<strong>la</strong>je, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

térmico y <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sechos para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>en</strong>tre otros.<br />

F. Pacto para <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

En <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre países por captar mayor inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales, se han implem<strong>en</strong>tado políticas que a veces han terminado reforzando <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

los inversionistas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s corporaciones mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> liberalización<br />

comercial y financiera y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> impuestos y ex<strong>en</strong>ciones fiscales, y han <strong>de</strong>bilitado <strong>el</strong><br />

rol d<strong>el</strong> Estado y <strong>su</strong> capacidad para promover <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales. Estas<br />

reg<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> juego han llevado a re<strong>su</strong>ltados poco <strong>de</strong>seables, como <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> tierras<br />

sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los ecosistemas, <strong>la</strong> extracción int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> minerales y <strong>la</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> los mares y otros recursos naturales con un consigui<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>de</strong> recursos naturales <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s corporaciones transnacionales, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

sectores mineros, petroleros, ma<strong>de</strong>reros y pesqueros. Ningún otro sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

ha ganado más privilegios a niv<strong>el</strong> global y local que <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas, sean nacionales<br />

177


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

o transnacionales. Pese a los incipi<strong>en</strong>tes int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ciones voluntarias y<br />

<strong>la</strong> responsabilidad social empresarial, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración y <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

corporaciones juega un pap<strong>el</strong> perjudicial para <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong><br />

recursos estratégicos <strong>en</strong> muchas zonas d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>safíos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región es <strong>la</strong> <strong>de</strong> avanzar hacia una<br />

gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales que se articule con <strong>el</strong> cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

La maldición <strong>de</strong> los recursos naturales no es inexorable, pero para fr<strong>en</strong>ar<strong>la</strong> es fundam<strong>en</strong>tal<br />

contar con una arquitectura institucional a<strong>de</strong>cuada. Así lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> países fuera<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región que, si<strong>en</strong>do ricos <strong>en</strong> esos recursos, los han gobernado sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> pactos<br />

que combinan formación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, converg<strong>en</strong>cia sa<strong>la</strong>rial, usos contracíclicos <strong>de</strong> parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta e inversión <strong>en</strong> innovación y tecnología (véase <strong>el</strong> recuadro II.7).<br />

Recuadro II.7<br />

El pacto social <strong>de</strong> Noruega para <strong>la</strong> explotación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

El éxito <strong>de</strong> Noruega fr<strong>en</strong>te a los problemas económicos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> recursos<br />

naturales, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada maldición <strong>de</strong> los recursos naturales o <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa,<br />

obe<strong>de</strong>ció a un doble motivo:<br />

• <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> país <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, con un alto grado <strong>de</strong> diversificación económica, una<br />

avanzada cohesión social, instituciones <strong>de</strong>mocráticas, económicas y sociales sólidas,<br />

separación e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos, <strong>el</strong>evado niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico e industrial, respeto por los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad, ética d<strong>el</strong> trabajo<br />

y seguridad jurídica y social;<br />

• <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas públicas d<strong>el</strong>iberadam<strong>en</strong>te diseñadas con visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países exportadores <strong>de</strong> petróleo, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, los lí<strong>de</strong>res d<strong>el</strong> Gobierno, <strong>el</strong> Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />

Noruega <strong>de</strong>tectaron y reconocieron los problemas que se aproximaban cuando iniciaron <strong>la</strong><br />

explotación petrolera <strong>en</strong> 1971 (véase Grisanti [<strong>en</strong> línea] http://www.petroleoyv.com/website/<br />

uploads/GRISANTI.pdf). Por <strong>el</strong>lo, <strong>de</strong>cidieron mant<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación porc<strong>en</strong>tual constante <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> ingreso petrolero y <strong>el</strong> PIB, mitigando así <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia petrolera <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Durante<br />

tres décadas, <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta petrolera respecto d<strong>el</strong> ingreso nacional no varió,<br />

gracias a políticas fiscales, monetarias e industriales (Lars<strong>en</strong>, 2004).<br />

Lars<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntea un conjunto <strong>de</strong> siete instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> políticas que explican <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong><br />

Noruega:<br />

• Los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria petrolera estaban limitados a niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>terminados<br />

por <strong>la</strong> productividad marginal <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria manufacturera. El objetivo <strong>de</strong> esta medida<br />

es evitar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los factores.<br />

• Para conjurar <strong>el</strong> efecto d<strong>el</strong> gasto se constituyó <strong>el</strong> Fondo d<strong>el</strong> Petróleo <strong>de</strong> Noruega (SPF) y se<br />

imp<strong>la</strong>ntaron políticas fiscales conservadoras <strong>de</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre los ingresos y egresos tributarios.<br />

También se aplicaron limitaciones específicas al gasto público y se canc<strong>el</strong>aron porciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>uda externa, especialm<strong>en</strong>te cuando <strong>la</strong> economía noruega estuviese operando a capacidad<br />

178


Capítulo II<br />

Recuadro II.7 (continuación)<br />

pl<strong>en</strong>a, para así proteger al aparato productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda y preservar <strong>la</strong><br />

competitividad global <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productoras <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es transables.<br />

• Para impedir <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s negativas <strong>el</strong> Estado fortaleció <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital<br />

humano nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción costa afuera y estableció una política proactiva <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> capital nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector petrolero <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> basarse <strong>en</strong> recursos humanos<br />

foráneos. Se crearon c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> tecnología para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r una base exportadora creci<strong>en</strong>te.<br />

• Se priorizó <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> educación y <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, lo que incluyó <strong>la</strong><br />

canalización <strong>de</strong> recursos, así como <strong>el</strong> estímulo a becas <strong>de</strong> especialización fuera d<strong>el</strong> país,<br />

<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia e investigación y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia.<br />

• Se acordaron políticas macroeconómicas contracíclicas. Esto implica fortalecer <strong>la</strong> legitimidad<br />

política <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los recursos para contrarrestar <strong>la</strong>s ev<strong>en</strong>tuales recesiones<br />

económicas y aprovechar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> utilizar los retornos/b<strong>en</strong>eficios d<strong>el</strong> SPF <strong>en</strong> vez<br />

<strong>de</strong> otras alternativas <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> políticas gubernam<strong>en</strong>tales activas.<br />

• En materia <strong>de</strong> política <strong>la</strong>boral, se c<strong>en</strong>tralizaron <strong>la</strong>s negociaciones obrero-patronales, se creó<br />

una ag<strong>en</strong>cia in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y neutral para <strong>de</strong>terminar los increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria manufacturera y utilizarlos como techo para <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los sa<strong>la</strong>rios medios <strong>de</strong> todos los sectores; se acordó estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y mejorar <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> ese mercado<br />

mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> organismos <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to y compet<strong>en</strong>cia.<br />

• En materia <strong>de</strong> política industrial, <strong>el</strong> pacto implica un compromiso para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

productividad y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas manufactureras y acumu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas técnicas y ger<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los procesos industriales.<br />

El fondo interg<strong>en</strong>eracional<br />

En 1990 se creó <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> P<strong>en</strong>siones Noruego-Global (FPG) (Stat<strong>en</strong>s p<strong>en</strong>sjonsfond<br />

ut<strong>la</strong>nd (SPU)) como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> gestión pru<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los ingresos proce<strong>de</strong>ntes<br />

d<strong>el</strong> petróleo. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera transfer<strong>en</strong>cia neta realizada <strong>en</strong> 1996, <strong>el</strong> Fondo ha crecido a<br />

pasos agigantados. Actualm<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e activos estimados <strong>en</strong> un valor <strong>de</strong> 2 billones <strong>de</strong> coronas<br />

noruegas, lo que equivale a unos 375.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res. Esto lo convierte <strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />

los mayores fondos <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong> un único dueño <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo. Un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera, es<br />

<strong>de</strong>cir, aproximadam<strong>en</strong>te 125.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, está invertido <strong>en</strong> bonos y acciones <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> los Estados Unidos, principal país receptor <strong>de</strong> <strong>su</strong>s inversiones. Se prevé que<br />

<strong>el</strong> Fondo crezca significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los años v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ros y alcance <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 3,5 billones <strong>de</strong><br />

coronas a inicios <strong>de</strong> 2012, lo que equivale aproximadam<strong>en</strong>te a 600.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

El r<strong>en</strong>tismo y <strong>el</strong> contrato social noruego<br />

El mod<strong>el</strong>o social noruego es una filosofía <strong>de</strong> vida para cada individuo. Existe un cons<strong>en</strong>so<br />

social alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> que <strong>la</strong> educación pública es y <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te calidad<br />

para cada noruego, y que <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> salud pública, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> no excluir a ninguna persona,<br />

<strong>de</strong>be estar financiado con una mínima contribución <strong>de</strong> cada trabajador.<br />

La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> políticas públicas p<strong>la</strong>nificadas para cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa<br />

no habría sido posible sin <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un contrato social (Eich<strong>en</strong>gre<strong>en</strong>, 1996) y <strong>de</strong> un sistema<br />

179


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Recuadro II.7 (conclusión)<br />

<strong>de</strong> normas colectivas compartidas por <strong>la</strong> sociedad noruega. Lars<strong>en</strong> y otros autores como Rodrik<br />

y Auty, sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong> maldición <strong>de</strong> los recursos es <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> los conflictos sociales<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta.<br />

Lars<strong>en</strong> c<strong>la</strong>sifica cuatro difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tismo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mineras:<br />

• r<strong>en</strong>tismo por conflictos sociales a gran esca<strong>la</strong>,<br />

• r<strong>en</strong>tismo ilegal <strong>de</strong> baja <strong>de</strong>nsidad,<br />

• r<strong>en</strong>tismo legal <strong>de</strong> baja <strong>de</strong>nsidad y<br />

• r<strong>en</strong>tismo <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> sistema político-institucional.<br />

En Noruega, los partidos y lí<strong>de</strong>res políticos compart<strong>en</strong> los valores es<strong>en</strong>ciales d<strong>el</strong> contrato<br />

social y d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> normas colectivas que, más allá d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to jurídico <strong>en</strong> una sociedad<br />

<strong>de</strong>mocrática, hac<strong>en</strong> viable y exitoso <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o social noruego. En contraste, <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s<br />

petroleras y mineras <strong>de</strong> ciertos países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> r<strong>en</strong>tismo social <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>nsidad, <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>tismo legal e ilegal <strong>de</strong> baja <strong>de</strong>nsidad y <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> partidos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad<br />

<strong>el</strong>ectoral, pot<strong>en</strong>cian problemas como <strong>la</strong> maldición <strong>de</strong> los recursos y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa.<br />

Cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad marginal d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio<br />

El organismo que calcu<strong>la</strong> los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> los distintos sectores y<br />

que establece los sa<strong>la</strong>rios es <strong>el</strong> Comité para <strong>el</strong> cálculo técnico <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios (Det tekniske<br />

beregning<strong>su</strong>tvalget for inntektsoppgjør<strong>en</strong>e (TBU)). Creado <strong>en</strong> 1967, <strong>su</strong> responsabilidad principal<br />

es establecer una visión amplia <strong>de</strong> todos los sectores sociales sobre <strong>la</strong> economía noruega. A<br />

continuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>su</strong>s principales funciones.<br />

En r<strong>el</strong>ación con los acuerdos <strong>de</strong> ingresos, <strong>el</strong> comité pres<strong>en</strong>ta los mejores antece<strong>de</strong>ntes<br />

posibles sobre <strong>su</strong>s valores <strong>en</strong> una forma que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible, ayu<strong>de</strong> a evitar <strong>la</strong>s<br />

discrepancias que <strong>su</strong>rjan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes. A solicitud d<strong>el</strong> Ministerio, <strong>el</strong> comité <strong>de</strong>be ser capaz<br />

<strong>de</strong> ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong>s propuestas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s cuestiones especiales <strong>de</strong> política <strong>de</strong> ingresos.<br />

El comité pres<strong>en</strong>ta informes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> los acuerdos logrados sobre los<br />

ingresos al Ministerio <strong>de</strong> Trabajo e Inclusión Social. Este comité pres<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más, dos informes<br />

anuales sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios, los ingresos, los precios y <strong>la</strong> competitividad d<strong>el</strong><br />

sector manufacturero <strong>de</strong> Noruega. También analiza <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía noruega e<br />

internacional. Las estimaciones sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios que pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> TBU cubr<strong>en</strong><br />

los principales sectores y gracias a <strong>el</strong><strong>la</strong>s se calcu<strong>la</strong>n los <strong>de</strong>svíos sa<strong>la</strong>riales y <strong>su</strong>s posibles efectos.<br />

Los valores establecidos por <strong>el</strong> TBU rara vez son rechazados por los interlocutores sociales y<br />

constituy<strong>en</strong> una base importante para <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>egociaciones anuales d<strong>el</strong> sector.<br />

El Comité <strong>de</strong> contactos d<strong>el</strong> gobierno (Regjering<strong>en</strong>s Kontaktutvalg), es una ag<strong>en</strong>cia tripartita<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> gobierno, los sindicatos y actores sociales discut<strong>en</strong> a<strong>su</strong>ntos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> política<br />

noruega <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> los trabajadores.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Luis Grisanti, “Noruega<br />

siembra <strong>el</strong> petróleo”, Petróleo YV [<strong>en</strong> línea] http://www.petroleoyv.com/website/uploads/GRISANTI.pdf;<br />

Erling Røed Lars<strong>en</strong>, “Escaping the resource curse and the Dutch disease? Wh<strong>en</strong> and why Norway caught<br />

up with and forged ahead of Its neighbors”, Statistics Norway, 2004; B. Eich<strong>en</strong>gre<strong>en</strong>, “Institutions and<br />

economic growth: Europe after World War II”, Economic Growth in Europe Since 1945, Cambridge, Cambridge<br />

University Press, 1996.<br />

180


Capítulo II<br />

Se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> gobernar los recursos naturales, lo que afecta <strong>el</strong> régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> propiedad, <strong>de</strong> apropiación y uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas, y <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conflictos <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación. Para <strong>el</strong>lo se precisa un marco institucional y <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción que evite<br />

distorsiones ante los altos precios internacionales <strong>de</strong> los recursos naturales, como <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa, o distintas formas <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tismo <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta dotación <strong>de</strong><br />

estos recursos. Se <strong>de</strong>be aprovechar esta situación para lograr una estructura productiva<br />

más int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> tecnología y más diversificada, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas t<strong>en</strong>ga como<br />

horizonte final <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al bi<strong>en</strong>estar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco <strong>de</strong> actores.<br />

Como ya se indicó, esta gobernanza es <strong>la</strong> contraparte institucional para pot<strong>en</strong>ciar<br />

cambios estructurales, v<strong>el</strong>ando al mismo tiempo por que <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales redun<strong>de</strong> <strong>en</strong> un g<strong>en</strong>uino <strong>de</strong>sarrollo económico, con <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos<br />

virtuosos, una infraestructura que promueva sinergias <strong>en</strong>tre usos productivos y sociales,<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y pl<strong>en</strong>o respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> pueblos y comunida<strong>de</strong>s.<br />

i) Lograr mayor progresividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas extractivas<br />

<strong>de</strong> recursos naturales, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los ciclos <strong>de</strong> auge <strong>de</strong> precios persist<strong>en</strong>tes<br />

como <strong>el</strong> actual. El logro <strong>de</strong> este objetivo pue<strong>de</strong> implicar actualizaciones d<strong>el</strong> marco<br />

tributario aplicado a estos sectores para aum<strong>en</strong>tar <strong>su</strong> progresividad; así como una<br />

mayor coordinación <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

<strong>en</strong> estos sectores para evitar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia fiscal que actúa <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario,<br />

reduci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los Estados para captar un mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza<br />

g<strong>en</strong>erada por <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s recursos.<br />

ii)<br />

iii)<br />

Desarrol<strong>la</strong>r una política <strong>de</strong> Estado y una visión estratégica <strong>de</strong> diversificación productiva<br />

y cambio estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que logre un progresivo <strong>de</strong>sacople <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

nacional <strong>de</strong> una excesiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los sectores extractivos, para lo cual<br />

<strong>de</strong>berán analizarse cuidadosam<strong>en</strong>te los criterios <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura que<br />

apoy<strong>en</strong> activam<strong>en</strong>te dichos objetivos y <strong>de</strong>berán, asimismo, impulsarse acciones que<br />

favorezcan <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> es<strong>la</strong>bonami<strong>en</strong>tos y articu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> esta actividad con<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios con creci<strong>en</strong>te incorporación <strong>de</strong> progreso técnico<br />

y valor agregado, y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> materiales y emisiones contaminantes.<br />

Los pactos para <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asegurar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> mecanismos institucionales —como los fondos <strong>de</strong> estabilización o los fondos<br />

creados por <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta petrolera— que garantic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>eradas por los<br />

recursos naturales contribuy<strong>en</strong> a una inversión sost<strong>en</strong>ible y no al con<strong>su</strong>mo privado. En<br />

ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>eradas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> invertirse <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> educación<br />

y salud, infraestructura, innovación y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> bases más<br />

sólidas d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Esto exige, a <strong>su</strong> vez, un manejo oportuno <strong>de</strong> los dilemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política<br />

181


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

implícitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución y <strong>la</strong> inversión pública <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> recursos naturales<br />

<strong>en</strong>tre grupos sociales y <strong>en</strong>tre distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno.<br />

iv) Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad institucional necesaria para <strong>la</strong> gestión pública <strong>de</strong> los conflictos<br />

socioambi<strong>en</strong>tales que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

recursos naturales. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países se ha producido una multiplicación y<br />

judicialización creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los conflictos asociados al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> proyectos<br />

<strong>de</strong> explotación minera y <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong>ergética y <strong>de</strong> transporte, <strong>en</strong>tre otras,<br />

necesaria para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> recursos naturales. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ha<br />

hecho evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> Estado, capacidad institucional y mecanismos<br />

expeditos <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sación y resolución <strong>de</strong> conflictos que logr<strong>en</strong> conciliar <strong>la</strong>s legítimas<br />

<strong>de</strong>mandas sociales <strong>de</strong> los grupos afectados con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> los recursos<br />

que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales v<strong>en</strong>tajas comparativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio<br />

internacional. Se requiere una sólida institucionalidad para prev<strong>en</strong>ir y gestionar<br />

los conflictos sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> normas <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta (cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to previo, libre e<br />

informado), transpar<strong>en</strong>cia, normas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong>borales c<strong>la</strong>ras, y <strong>la</strong> exploración y<br />

explotación a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tadas y bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidas, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> normas<br />

internacionales ya establecidas, como <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT sobre los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y tribales y los Principios d<strong>el</strong> Ecuador para <strong>la</strong> financiación, <strong>en</strong>tre otros.<br />

v) Desarrol<strong>la</strong>r mecanismos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia e información pública sobre <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas extractivas, promovi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> control social y <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> <strong>su</strong> uso, tanto<br />

para <strong>el</strong> sector público como <strong>el</strong> privado.<br />

G. Un pacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional por <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> cooperación más allá <strong>de</strong> 2015<br />

La comunidad internacional finalizó <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 con <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io que fue<br />

un hito <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y que dio lugar a los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io. Uno<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s logros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los ODM ha sido <strong>su</strong> aceptación global y <strong>su</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> movilizar recursos y articu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate político hacia <strong>el</strong> combate a <strong>la</strong> pobreza.<br />

Sin embargo, focalizar <strong>la</strong> mirada <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>en</strong> los mínimos <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar como eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ha re<strong>su</strong>ltado limitado e in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te. Si<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate se c<strong>en</strong>tra exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>el</strong> hambre, <strong>la</strong> salud materno-infantil<br />

y <strong>el</strong> acceso al agua potable sin abordar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y <strong>la</strong>s asimetrías <strong>en</strong>tre grupos<br />

y pob<strong>la</strong>ciones que se dan <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, tanto nacional como global, no<br />

es posible lograr transformaciones económicas y sociales más profundas. Para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

nuevos y viejos <strong>de</strong>safíos se requiere, como se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo basado <strong>en</strong> un cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, que cierre<br />

brechas múltiples y secu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país y <strong>en</strong>tre países.<br />

182


Capítulo II<br />

Entre 2010 y 2012, se produjo un amplio <strong>de</strong>bate internacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los<br />

preparativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (Río+20)<br />

para revisar <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre para <strong>la</strong> Tierra, 20 años <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> histórica confer<strong>en</strong>cia. En este proceso converg<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> organismos<br />

multi<strong>la</strong>terales especializados, que coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contar con una mirada más<br />

amplia <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, que permita abordar <strong>de</strong> manera<br />

integrada los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> este siglo <strong>en</strong> materia económica, social y ambi<strong>en</strong>tal. En este<br />

marco, <strong>el</strong> objetivo es lograr una mayor productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano d<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y con<br />

pl<strong>en</strong>o acceso a los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, así como ampliar <strong>la</strong> oferta educativa para permitir<br />

<strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia cívica y <strong>la</strong> participación política informada y<br />

mejorar <strong>la</strong> integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos es avanzar hacia socieda<strong>de</strong>s más inclusivas, poni<strong>en</strong>do a<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, con especial hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres con<br />

autonomía física, económica y política. Se aspira a lograr sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal con una<br />

total internalización <strong>de</strong> los costos económicos y sociales, así como a avanzar hacia nuevos<br />

paradigmas tecnológicos. Transitar <strong>de</strong> los ODM a los objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

(ODS) es un paso crucial para <strong>el</strong> que se requerirá acordar <strong>en</strong> los próximos años una ag<strong>en</strong>da<br />

global, que cu<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> todos los países <strong>en</strong> temas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, y que no sea prescriptiva hacia los países m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos a cambio <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to condicionado <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> los países industrializados.<br />

En <strong>el</strong> léxico <strong>de</strong> <strong>la</strong> multi<strong>la</strong>teralidad este proceso se conoce como <strong>la</strong> discusión sobre <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015. Esto <strong>su</strong>pone una oportunidad para proponer un<br />

gran acuerdo multi<strong>la</strong>teral cuya meta sea <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos políticos, sociales, económicos y culturales. Se espera que <strong>en</strong> este proceso<br />

<strong>la</strong> comunidad internacional acuer<strong>de</strong> objetivos universales que permitan guiar tanto los<br />

criterios <strong>de</strong> asignación <strong>de</strong> recursos como <strong>el</strong> diseño y <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> políticas.<br />

El <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a nueve<br />

ejes <strong>de</strong>finidos como prioritarios para <strong>la</strong>s discusiones globales y nacionales: <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

(<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones, incluida <strong>la</strong> <strong>de</strong> género), salud, educación, crecimi<strong>en</strong>to y empleo,<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad medioambi<strong>en</strong>tal, seguridad alim<strong>en</strong>taria y nutrición, gobernabilidad, conflictos<br />

y fragilidad, y dinámicas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe, <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> los ODM a otro c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los ODS requiere<br />

mecanismos <strong>de</strong> estabilización que <strong>su</strong>avic<strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> transición que permit<strong>en</strong> as<strong>en</strong>tar<br />

y reforzar <strong>el</strong> progreso realizado hacia un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible<br />

y social y económicam<strong>en</strong>te inclusivo.<br />

Un aspecto c<strong>en</strong>tral d<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 es <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos globales que requier<strong>en</strong> una gobernanza multi<strong>la</strong>teral —como<br />

<strong>la</strong> estabilidad financiera y <strong>la</strong> seguridad climática— y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es colectivos<br />

183


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

— como <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> integridad ecológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y <strong>de</strong> los mares o <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad contra pan<strong>de</strong>mias. Para <strong>el</strong>lo se precisan pactos globales y <strong>de</strong><br />

instituciones internacionales que prest<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> lógica y a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organizar<br />

<strong>la</strong> acción colectiva, así como a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> diseñar un sistema <strong>de</strong> gobernanza global,<br />

coher<strong>en</strong>te e inclusivo.<br />

Los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe participan <strong>de</strong> manera activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />

global <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015 con distintas<br />

posiciones, pero coinci<strong>de</strong>n al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> siete aspectos, a saber:<br />

i) Es preciso completar <strong>la</strong>s brechas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los ODM.<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

La región está cambiando y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>safíos emerg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> campos como <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía, <strong>la</strong> urbanización, los <strong>de</strong>sastres y <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

Se requiere un nuevo mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo basado <strong>en</strong> un cambio estructural para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal que cierre brechas estructurales productivas<br />

y sociales.<br />

El umbral mínimo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social se ha <strong>el</strong>evado y se requiere una ag<strong>en</strong>da con <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro y con políticas sociales con vocación universal.<br />

v) La política y <strong>la</strong>s instituciones importan, por lo que es necesario abordar aspectos c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción, fiscalidad, financiami<strong>en</strong>to y gobernanza.<br />

vi)<br />

Es preciso establecer formas más variadas <strong>de</strong> medir los avances, que complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

al PIB, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> informar mejor <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

vii) Se <strong>de</strong>be avanzar hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una gobernanza mundial para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Esto incluye espacios efectivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión con participación social. Se ha <strong>de</strong> privilegiar<br />

<strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas globales para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> comercio justo, <strong>la</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnología, una reforma financiera internacional y nuevos mecanismos<br />

<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación Sur–Sur y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

mecanismos <strong>de</strong> participación social.<br />

Un pacto global <strong>de</strong> esta naturaleza <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los<br />

ODM todavía no se ha completado —especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos países y regiones <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo—, es preciso acordar universalidad a los objetivos y <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> visión minimalista<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, pero con flexibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s metas para t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s circunstancias y<br />

priorida<strong>de</strong>s nacionales. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> pacto <strong>de</strong>be incluir medios <strong>de</strong> ejecución y una mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura financiera mundial, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r mecanismos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y<br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnologías.<br />

El pacto global <strong>de</strong>be apuntar hacia una estructura económica que garantice umbrales<br />

<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. A<strong>de</strong>más,<br />

no solo <strong>de</strong>be colmar <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias básicas sino que <strong>de</strong>be también reducir <strong>la</strong>s profundas<br />

184


Capítulo II<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y asimetrías que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. Esto requiere abandonar <strong>la</strong><br />

premisa clásica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda al <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual los países ricos ayudan y prescrib<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tipo <strong>de</strong> acciones que los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar para combatir pobreza.<br />

Se trata <strong>de</strong> acordar un pacto global que solidarice con <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras que<br />

vivirán <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario más incierto y con mayor escasez <strong>de</strong> recursos naturales. Significa,<br />

a<strong>de</strong>más, abogar por <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> acuerdos internacionales —comerciales, ambi<strong>en</strong>tales<br />

y sociales— que respet<strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas,<br />

y evitar que sean los pobres o los países más vulnerables qui<strong>en</strong>es termin<strong>en</strong> a<strong>su</strong>mi<strong>en</strong>do<br />

los mayores costos.<br />

Para todo lo anterior se necesitan li<strong>de</strong>razgos repres<strong>en</strong>tativos, con legitimidad política<br />

para fortalecer <strong>el</strong> ámbito multi<strong>la</strong>teral y lograr una mejor gobernabilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Se<br />

precisa una gobernabilidad global, universal e inclusiva que refleje los intereses, necesida<strong>de</strong>s<br />

y objetivos <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> comunidad internacional. Es m<strong>en</strong>ester compatibilizar los difer<strong>en</strong>tes<br />

acuerdos y tratados internacionales exist<strong>en</strong>tes y avanzar hacia una mayor coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s negociaciones y los compromisos a<strong>su</strong>midos <strong>en</strong> los distintos foros internacionales, ya<br />

sean comerciales, climáticos, ambi<strong>en</strong>tales, sociales o financieros. Se <strong>de</strong>be buscar una<br />

nueva forma <strong>de</strong> pactar estos cambios, <strong>en</strong> tiempos más cortos y con metas muy <strong>de</strong>finidas,<br />

acompañadas <strong>de</strong> una instancia <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas inclusiva y efici<strong>en</strong>te.<br />

Por otra parte, un pacto global precisa <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos regionales que permitan avanzar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> criterios para lograr una gobernanza más equitativa y sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>de</strong> los recursos naturales. Esto implica lograr cierto grado <strong>de</strong> acuerdo político para <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> los mecanismos fiscales necesarios para que los Estados logr<strong>en</strong> captar <strong>la</strong>s<br />

r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>eradas por esta explotación y canalizar<strong>la</strong>s hacia <strong>la</strong> infraestructura productiva<br />

ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los recursos humanos, <strong>la</strong> protección social y<br />

<strong>la</strong> protección d<strong>el</strong> patrimonio natural.<br />

Para lograrlo se requier<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracias más participativas y transpar<strong>en</strong>tes, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> sociedad que se <strong>de</strong>sea construir involucr<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ciudadanía. Es,<br />

pues, necesario aplicar cabalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> principio 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río, <strong>en</strong> tanto nos<br />

brinda una visión c<strong>la</strong>ra respecto a <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> justicia ambi<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong><br />

información como base para profundizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y corregir <strong>la</strong>s asimetrías globales.<br />

185


Capítulo III<br />

La economía política y <strong>la</strong> cultura<br />

d<strong>el</strong> privilegio<br />

Una cultura d<strong>el</strong> privilegio arraigada<br />

A. Las raíces históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

B. Rostros d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> estructuras e instituciones<br />

Cultura d<strong>el</strong> privilegio, r<strong>en</strong>tismo y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

A. Los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

B. Fortalecer <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> erosiona<br />

<strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio


Una cultura d<strong>el</strong> privilegio arraigada*<br />

A. Las raíces históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio opera como un <strong>su</strong>strato profundo <strong>en</strong> que se cimi<strong>en</strong>ta y reproduce<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Su génesis es indiscernible <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista<br />

y <strong>la</strong> colonización, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se sometió a pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as a trabajos<br />

forzados y a personas afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, se expropiaron los bi<strong>en</strong>es y<br />

riquezas <strong>de</strong> los pueblos originarios, se prohibieron <strong>su</strong>s cre<strong>en</strong>cias y valores, se les aplicó un<br />

maltrato sistemático y se les negó todo estatuto <strong>de</strong> ciudadanía. Esta cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> negación<br />

d<strong>el</strong> otro fue concomitante con privilegios económicos, políticos y sociales vincu<strong>la</strong>dos a<br />

difer<strong>en</strong>cias adscriptivas y semiadscriptivas: raza, etnia, género, orig<strong>en</strong>, cultura, l<strong>en</strong>gua y<br />

r<strong>el</strong>igión (Cal<strong>de</strong>rón, Hop<strong>en</strong>hayn y Ottone, 1994 y 1996). Constituye, a <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> base histórica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio que, con distintas expresiones y rangos, se perpetúa hasta hoy.<br />

La negación d<strong>el</strong> otro no solo se aplicó a personas indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia, sino también a mestizos, zambos y mujeres y, cuando<br />

ya se habían creado <strong>la</strong>s repúblicas, se ext<strong>en</strong>dió a inmigrantes, campesinos, analfabetos,<br />

habitantes <strong>de</strong> tugurios y trabajadores domésticos. La colonización estableció esta marca<br />

<strong>de</strong> dominio mediante <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> que impone <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia se yergue, al mismo tiempo, <strong>en</strong><br />

juez que jerarquiza <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia: conquistador, colonizador, criollo, hac<strong>en</strong>dado, figura<br />

conspicua, aristócrata, político.<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a partir <strong>de</strong> tres rasgos básicos que se<br />

remontan a <strong>la</strong> lógica colonial y que <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia republicana se transfiguran y a <strong>la</strong> vez se<br />

preservan. El primero es <strong>la</strong> naturalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia como <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. Condiciones<br />

adscriptivas o semiadscriptivas operan como factores que justifican <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad, po<strong>de</strong>r, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida, acceso a activos, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia y condición<br />

<strong>de</strong> ciudadanía. Esta homologación jerárquica <strong>en</strong>tre distintos y <strong>de</strong>siguales se instaura <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s élites y grupos dominantes, vale <strong>de</strong>cir, pasa a consi<strong>de</strong>rarse como<br />

condición natural. El carácter hegemónico <strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong> dominación radica, precisam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> que una construcción histórica (<strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong> razas, géneros, pueblos o pob<strong>la</strong>ciones)<br />

se internaliza como una realidad casi natural.<br />

El segundo rasgo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio es que qui<strong>en</strong> establece esta<br />

jerarquía no es un juez imparcial, sino un actor <strong>en</strong>tre otros que procura apropiarse <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>eficios, para lo cual se constituye a <strong>la</strong> vez <strong>en</strong> juez y parte. Este <strong>su</strong>jeto obti<strong>en</strong>e esa<br />

posición <strong>de</strong> privilegio por <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se o <strong>de</strong> sangre, <strong>su</strong> posición socioeconómica, <strong>su</strong><br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “La <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”,<br />

La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (LC/SES.37/3-P), Santiago, págs. 29-32.<br />

189


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

adscripción racial o <strong>de</strong> género, <strong>su</strong> cuna, <strong>su</strong> cultura o <strong>su</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a élites <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, o<br />

una combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores.<br />

El tercer rasgo propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio es que, para operar y perpetuarse, <strong>la</strong><br />

jerarquía ti<strong>en</strong>e que difundirse a través <strong>de</strong> actores, instituciones, reg<strong>la</strong>s y prácticas. De esta<br />

manera, se establece una dialéctica <strong>en</strong>tre, por una parte, <strong>la</strong> naturalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

como <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y, por otra, <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es por medio <strong>de</strong> estructuras<br />

e instituciones sociales. En esta dialéctica, <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio garantiza asimetrías <strong>en</strong><br />

múltiples ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida colectiva, como <strong>el</strong> acceso a posiciones privilegiadas <strong>en</strong> los<br />

negocios y <strong>la</strong>s finanzas; <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>cisorio o d<strong>el</strong>iberativo; <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

medios que impon<strong>en</strong> i<strong>de</strong>as, i<strong>de</strong>ologías y ag<strong>en</strong>das políticas; <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> recursos públicos<br />

para b<strong>en</strong>eficios privados; condiciones especiales <strong>de</strong> justicia y fiscalidad; contactos para<br />

acce<strong>de</strong>r a mejores empleos y servicios, y facilidad para dotarse <strong>de</strong> los mejores lugares para<br />

vivir, circu<strong>la</strong>r, educarse, abastecerse y cuidarse.<br />

Por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es pasadas se transmit<strong>en</strong> y<br />

reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. Así, por ejemplo, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, cuyos antepasados<br />

fueron esc<strong>la</strong>vizados y sometidos a trabajos forzosos, sigue pa<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do mayores niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> pobreza, m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación, mayor exposición a los efectos negativos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> segregación territorial y una inserción ocupacional <strong>en</strong> los nichos más precarios d<strong>el</strong><br />

mercado <strong>la</strong>boral. Las tasas <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>a y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

son c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te mayores que <strong>la</strong>s d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, al mismo tiempo que <strong>la</strong> ma<strong>la</strong><br />

distribución d<strong>el</strong> ingreso ilustra <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre etnicidad y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social, si<strong>en</strong>do<br />

mucho mayor <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e indíg<strong>en</strong>as ubicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> quintil más<br />

pobre (<strong>CEPAL</strong>, 2016).<br />

La sobrerrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cárc<strong>el</strong>es es otro<br />

ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia como <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y es una realidad <strong>en</strong> países cuya pob<strong>la</strong>ción<br />

carc<strong>el</strong>aria se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s más altas d<strong>el</strong> mundo, como los Estados Unidos y <strong>el</strong> Brasil.<br />

En este último país, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> personas <strong>en</strong>carc<strong>el</strong>adas aum<strong>en</strong>tó un 74% <strong>en</strong>tre 2005 y<br />

2012, y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes arrestados fue equival<strong>en</strong>te a 1,5 veces <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> b<strong>la</strong>ncos arrestados 1 .<br />

B. Rostros d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> estructuras e instituciones<br />

En <strong>la</strong> perspectiva d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio es c<strong>la</strong>ve por cuanto<br />

naturaliza <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> lugar que se ocupa <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> social y <strong>el</strong> mayor o m<strong>en</strong>or<br />

acceso a educación, salud, trabajo, seguridad y habitabilidad d<strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> que se vive. Esta<br />

dinámica se disemina <strong>en</strong> múltiples ámbitos <strong>en</strong> los que factores estructurales e institucionales<br />

concurr<strong>en</strong> para perpetuar o recrear un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>siguales: <strong>la</strong> fiscalidad, <strong>la</strong> apropiación<br />

1<br />

Véase Brasil, Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (2014).<br />

190


Capítulo III<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los recursos naturales o <strong>la</strong> financierización, <strong>el</strong> bloqueo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res fácticos a<br />

regu<strong>la</strong>ciones políticas y <strong>de</strong> política, <strong>la</strong> segregación territorial y <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> infraestructura,<br />

<strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida urbana, los costos que <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pagan<br />

por <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación ambi<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> cambio climático, <strong>la</strong>s rigi<strong>de</strong>ces <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad social<br />

interg<strong>en</strong>eracional, o <strong>la</strong> segregación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y acceso al bi<strong>en</strong>estar según factores<br />

adscriptivos o <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

Cuanto más se corr<strong>el</strong>acionan <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación, <strong>el</strong> acceso a bu<strong>en</strong>os servicios <strong>de</strong><br />

salud, <strong>la</strong> estabilidad y <strong>la</strong> movilidad ocupacional, <strong>la</strong> seguridad física y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida que<br />

ofrece <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno con los ingresos monetarios y <strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, más<br />

a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> todas esas características <strong>el</strong> rango <strong>de</strong> privilegio. Inversam<strong>en</strong>te, cuanto más pue<strong>de</strong>n<br />

disociarse <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>la</strong> protección, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, más se socava <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong><br />

privilegio. Esta es <strong>la</strong> lógica que <strong>su</strong>byace al estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das 2 .<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio se r<strong>el</strong>aciona con <strong>el</strong> carácter estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es. La heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>de</strong> los sistemas productivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

constituye una verda<strong>de</strong>ra fábrica social <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad, incorporación<br />

<strong>de</strong> progreso técnico y acceso a mercados ampliados se vincu<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> educación y conocimi<strong>en</strong>to, ingresos y trayectorias <strong>la</strong>borales, inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y acceso a sistemas <strong>de</strong> protección social. Dicho <strong>de</strong> otro modo, hay un<br />

refuerzo sistémico <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> brechas,<br />

cuyo núcleo es <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural (<strong>CEPAL</strong>, 2010, 2012 y 2014).<br />

La heterog<strong>en</strong>eidad estructural, que hun<strong>de</strong> <strong>su</strong>s raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, emerge<br />

<strong>de</strong> una combinación <strong>de</strong> accesos privilegiados a los recursos naturales y captura <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

públicas o <strong>de</strong> cuasirr<strong>en</strong>tas por parte <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes con mayor po<strong>de</strong>r económico y político, y<br />

<strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> estructuras poco diversificadas y <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos con<br />

instituciones poco efici<strong>en</strong>tes. La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> inversiones hacia esta estructura tradicional<br />

se <strong>su</strong>st<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> precios r<strong>el</strong>ativos, estructuras <strong>de</strong> gasto, <strong>su</strong>bsidios, políticas <strong>de</strong><br />

infraestructura y acceso al financiami<strong>en</strong>to que refuerzan <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual distribución primaria<br />

<strong>de</strong> recursos. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> fiscalidad no logra corregir esta <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> porque <strong>la</strong><br />

propia cultura d<strong>el</strong> privilegio sosti<strong>en</strong>e un sistema con altas ex<strong>en</strong>ciones tributarias y bajo<br />

impuesto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta.<br />

Las instituciones pue<strong>de</strong>n reforzar <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural como fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> o bi<strong>en</strong> revertir<strong>la</strong> mediante políticas industriales, tecnológicas, fiscales, sociales<br />

y <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. Cuanto más fuerte es <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, m<strong>en</strong>or espacio existe<br />

para innovar <strong>en</strong> <strong>la</strong> dialéctica <strong>en</strong>tre instituciones y estructuras. La capacidad <strong>de</strong> veto <strong>de</strong> los<br />

sectores privilegiados para inhibir políticas <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong> redistribución <strong>de</strong> recursos<br />

2<br />

Cuanto más se <strong>de</strong>sfamiliariza y <strong>de</strong>smercantiliza <strong>el</strong> acceso a los sistemas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y protección social,<br />

más carácter universal, igualitario y ciudadano adquier<strong>en</strong> (Esping-An<strong>de</strong>rs<strong>en</strong> y otros, 2003).<br />

191


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

es parte <strong>de</strong> esta restricción d<strong>el</strong> espacio. Por otra parte, <strong>en</strong> una cultura d<strong>el</strong> privilegio se<br />

comp<strong>en</strong>etran intereses <strong>de</strong> élites económicas y políticas que tornan muy difícil avanzar <strong>en</strong><br />

reformas favorables a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Esto es c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> economías int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> <strong>la</strong> extracción<br />

<strong>de</strong> materias primas, don<strong>de</strong> los privilegios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s ganancias<br />

sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> bajos sa<strong>la</strong>rios y <strong>la</strong> sobreexplotación <strong>de</strong> recursos naturales redundan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

predominio <strong>de</strong> una cultura r<strong>en</strong>tista tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector público como <strong>en</strong> <strong>el</strong> privado.<br />

Otro aspecto c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> que se p<strong>la</strong>sma <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe es <strong>la</strong> profunda <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> ingresos monetarios y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

riqueza. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, Chile, Colombia y México <strong>el</strong> 1% más rico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

se apropia <strong>de</strong> más d<strong>el</strong> 20% d<strong>el</strong> ingreso total. Como promedio regional, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

Gini es mucho más alto que <strong>el</strong> <strong>de</strong> otras regiones d<strong>el</strong> mundo, y <strong>el</strong> país m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región es más <strong>de</strong>sigual que cualquier país no <strong>la</strong>tinoamericano integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

<strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE). Un pi<strong>la</strong>r institucional c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> que se<br />

p<strong>la</strong>sma <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, es <strong>el</strong> bajo efecto redistributivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiscalidad.<br />

En América Latina y <strong>el</strong> Caribe persist<strong>en</strong> privilegios tributarios que se concretan <strong>en</strong><br />

ex<strong>en</strong>ciones, evasión y bajo impuesto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta. Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga tributaria es indirecta<br />

y recae sobre <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> impuesto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta es inferior al que existe,<br />

<strong>en</strong> promedio, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE. La carga tributaria promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es <strong>la</strong><br />

mitad d<strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> 15 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, y esta difer<strong>en</strong>cia se<br />

conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> impuesto a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta personal. En <strong>la</strong> región, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga<br />

tributaria provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> impuestos al con<strong>su</strong>mo y ti<strong>en</strong>e un efecto regresivo, <strong>la</strong> tasa efectiva<br />

<strong>de</strong> carga tributaria <strong>en</strong> los ingresos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>cil X alcanzó un 4,8% <strong>en</strong> 2014, <strong>en</strong> contraste con<br />

un promedio d<strong>el</strong> 21,3% <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

El magro efecto redistributivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiscalidad, ya sea por <strong>la</strong> composición y <strong>la</strong> carga<br />

tributarias, por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> fiscalización efectiva o por <strong>la</strong>s regalías vig<strong>en</strong>tes, forma parte <strong>de</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> privilegios <strong>en</strong> <strong>el</strong> que qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más no percib<strong>en</strong> <strong>el</strong> compromiso social <strong>de</strong><br />

aportar al bi<strong>en</strong> común por <strong>la</strong> vía fiscal. Esto refuerza <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio. Por <strong>el</strong> contrario,<br />

<strong>la</strong> responsabilidad fiscal ejercida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong>bería ir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> un mayor s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilidad social <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> mayores<br />

ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Un c<strong>la</strong>ro efecto redistributivo logrado mediante <strong>la</strong> fiscalidad, que<br />

pueda ser percibido como norma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, no solo es indisp<strong>en</strong>sable para promover<br />

más <strong>igualdad</strong>: es también una señal comunicativa y <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

Otro aspecto <strong>en</strong> que <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio cristaliza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales son <strong>la</strong>s<br />

rigi<strong>de</strong>ces <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad social interg<strong>en</strong>eracional. Como se ha m<strong>en</strong>cionado, <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe, los logros educacionales <strong>de</strong> los hijos todavía están mucho más <strong>de</strong>terminados<br />

por los <strong>de</strong> <strong>su</strong>s padres que <strong>en</strong> los países europeos. La reproducción interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> sigue marcada por <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> logros educacionales que,<br />

192


Capítulo III<br />

a <strong>su</strong> vez, se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> brechas <strong>en</strong> trayectorias ocupacionales y acceso a <strong>la</strong> protección<br />

social. A<strong>de</strong>más, opera <strong>la</strong> segregación educativa como mecanismo <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social y<br />

difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones. Esto último refuerza <strong>la</strong> <strong>en</strong>dogamia <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> los<br />

sectores altos, lo que a <strong>su</strong> vez preserva y reproduce un sistema <strong>de</strong> patrimonios y privilegios<br />

que funciona cuando un grupo caut<strong>el</strong>a <strong>su</strong>s filiaciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

El privilegio ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> región dos rostros territoriales inequívocos. Uno es un mapa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> cuanto a capacida<strong>de</strong>s, productividad y acceso a infraestructura,<br />

servicios y mercados <strong>en</strong>tre regiones <strong>de</strong> un país. Otro es <strong>la</strong> segregación territorial <strong>en</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s conglomerados urbanos, que se ac<strong>en</strong>túa con <strong>la</strong>s nuevas dinámicas inmobiliarias y<br />

traza con c<strong>la</strong>ridad <strong>el</strong> mapa <strong>de</strong> los privilegios. En esas metrópolis, hay zonas urbanas don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s vulnerabilida<strong>de</strong>s se refuerzan <strong>en</strong>tre sí: fracaso esco<strong>la</strong>r, precariedad <strong>la</strong>boral y maternidad<br />

precoz. El lugar está marcado por una línea divisoria, <strong>de</strong> tal modo que <strong>la</strong> distribución<br />

<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s condiciona <strong>en</strong> extremo <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> vida. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong><br />

infraestructura, transporte, servicios básicos y costos ambi<strong>en</strong>tales respon<strong>de</strong> a un patrón<br />

<strong>de</strong> inclusiones y exclusiones que frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se remonta a <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>fatiza <strong>el</strong> carácter arraigado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>el</strong>lo no significa que los privilegios no se ejerzan a esca<strong>la</strong><br />

global. La falta <strong>de</strong> solidaridad interg<strong>en</strong>eracional <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> carbono<br />

ost<strong>en</strong>ta tristem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> don <strong>de</strong> <strong>la</strong> ubicuidad. La cultura d<strong>el</strong> privilegio también se ejerce, o<br />

se reconstruye, <strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, que registra una int<strong>en</strong>sidad<br />

y una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to sin prece<strong>de</strong>ntes. Lo mismo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> privilegios y <strong>el</strong> reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res, que refuerza asimetrías a esca<strong>la</strong><br />

global <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> avance tecnológico, po<strong>de</strong>r financiero y flujo <strong>de</strong> capitales.<br />

193


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cultura d<strong>el</strong> privilegio, r<strong>en</strong>tismo y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>*<br />

P<strong>en</strong>sar los <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> los actores, <strong>su</strong>s intereses y <strong>su</strong> po<strong>de</strong>r para incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> política y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas, así como<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones que ori<strong>en</strong>tan <strong>su</strong>s comportami<strong>en</strong>tos. Y nada está más <strong>en</strong>raizado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones y los actores que <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como visión <strong>de</strong> mundo, valores y normas<br />

que ori<strong>en</strong>tan proyectos y acciones, y formas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>acionarse con <strong>la</strong> naturaleza y con los<br />

<strong>de</strong>más. Se hab<strong>la</strong>, por ejemplo, <strong>de</strong> cultura política, <strong>de</strong> cultura cívica, <strong>de</strong> cultura ambi<strong>en</strong>tal<br />

e incluso <strong>de</strong> cultura productiva para <strong>en</strong>fatizar dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que no son<br />

tanto objeto <strong>de</strong> política, sino rasgos que, al formar parte <strong>de</strong> un patrimonio intangible <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, pue<strong>de</strong>n favorecer o trabar <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> transformación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con recursos estratégicos y calidad<br />

<strong>de</strong> vida, o <strong>la</strong> solidaridad colectiva. Así como <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te institucional <strong>en</strong> que los ag<strong>en</strong>tes<br />

interactúan y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n es c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y distribución <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

frutos, también es c<strong>la</strong>ve <strong>la</strong> cultura como <strong>su</strong>strato <strong>en</strong> que se asi<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s instituciones o<br />

como conjunto <strong>de</strong> valores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los cuales se <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> y formu<strong>la</strong>n <strong>de</strong>cisiones estratégicas.<br />

Aunque <strong>la</strong> cultura no <strong>de</strong>termina <strong>de</strong> manera absoluta los estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>su</strong>s frutos, sí los condiciona <strong>en</strong> una u<br />

otra dirección. Por <strong>el</strong>lo, importa consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión cultural d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, a sabi<strong>en</strong>das<br />

<strong>de</strong> que los cambios culturales ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a darse <strong>en</strong> ciclos más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> tiempo que los<br />

cambios tecnológicos o los cambios <strong>en</strong> políticas. De manera inversa, <strong>la</strong> cultura también<br />

pue<strong>de</strong> mol<strong>de</strong>arse y transformarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> cambio técnico y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

y <strong>la</strong>s políticas.<br />

Existe una dialéctica <strong>en</strong>tre cultura e instituciones que pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>rtir efectos virtuosos<br />

o viciosos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Una cultura proclive a <strong>la</strong> innovación, <strong>el</strong> cuidado<br />

ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, por ejemplo, t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a p<strong>la</strong>smarse <strong>en</strong> instituciones<br />

que promuevan un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> como valor fundam<strong>en</strong>tal. En<br />

esta dialéctica, <strong>la</strong> economía política es un es<strong>la</strong>bón c<strong>la</strong>ve, puesto que pone <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

valores y prácticas colectivas internalizadas con los esfuerzos <strong>de</strong> gestión y p<strong>la</strong>nificación<br />

para ori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> una dirección específica. La política y <strong>la</strong>s políticas pue<strong>de</strong>n<br />

reproducir y consolidar r<strong>el</strong>aciones sedim<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong>tre cultura e instituciones (o <strong>en</strong>tre<br />

valores, organizaciones y prácticas establecidas) o, por <strong>el</strong> contrario, apuntar a modificar<br />

estas r<strong>el</strong>aciones.<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre cultura e instituciones es <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación recíproca, y <strong>la</strong>s instituciones,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que incluy<strong>en</strong> normas, disposiciones y comportami<strong>en</strong>tos, se cimi<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “La economía política <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

y <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio”, La inefici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (LC/SES.37/3-P), Santiago, págs. 226-231.<br />

194


Capítulo III<br />

<strong>la</strong> cultura, o sea, <strong>en</strong> visiones <strong>de</strong> mundo y <strong>de</strong> sociedad. Hay, a <strong>la</strong> inversa, transformaciones<br />

político-institucionales que repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, vale <strong>de</strong>cir, los valores<br />

que más profunda y capi<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te afectan <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> sociedad se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> para<br />

producir, distribuir capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s, y v<strong>el</strong>ar por <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> cara a<br />

<strong>la</strong>s futuras g<strong>en</strong>eraciones.<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe vive hoy una inflexión crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre dos<br />

matrices opuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: i) <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, que ha predominado<br />

históricam<strong>en</strong>te, y ii) <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, que emerge <strong>en</strong> <strong>el</strong> horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>rechos, como valor fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mocracias d<strong>el</strong> siglo XXI, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>mandas ciudadanas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito social y d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco.<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio es un sistema <strong>de</strong> valores que or<strong>de</strong>na prácticas establecidas, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> que se consi<strong>de</strong>ra aceptable que un grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, caracterizado jerárquicam<strong>en</strong>te<br />

por <strong>su</strong> adscripción étnica o racial o <strong>de</strong> género, por <strong>su</strong> posición socioeconómica, por <strong>su</strong><br />

pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a élites políticas o culturales, por <strong>su</strong> estatus <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se o por <strong>su</strong> filiación sanguínea<br />

o <strong>de</strong> her<strong>en</strong>cia, t<strong>en</strong>ga v<strong>en</strong>tajas sobre <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Estas v<strong>en</strong>tajas se dan con<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s condiciones para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital<br />

cultural; <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones para obt<strong>en</strong>er contratos y hacer negocios, y acce<strong>de</strong>r<br />

a mejores puestos <strong>de</strong> trabajo y a mayores remuneraciones y facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to;<br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> instancias <strong>de</strong> d<strong>el</strong>iberación o <strong>de</strong>cisión; <strong>la</strong> voz <strong>en</strong> los circuitos comunicacionales<br />

don<strong>de</strong> se impon<strong>en</strong> i<strong>de</strong>as, i<strong>de</strong>ologías y ag<strong>en</strong>das políticas; <strong>el</strong> acceso a recursos públicos para<br />

b<strong>en</strong>eficio privado; <strong>la</strong> impunidad o facilida<strong>de</strong>s especiales fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> justicia ante hechos<br />

r<strong>el</strong>acionados con d<strong>el</strong>itos económicos, daños a terceros, formas ilícitas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r sobre<br />

otros y discriminación; y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> presión, negociación, manipu<strong>la</strong>ción y veto fr<strong>en</strong>te<br />

a políticas y estam<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> gobierno o d<strong>el</strong> Estado.<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio <strong>de</strong>nota <strong>la</strong> naturalización d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, o al<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> imaginario colectivo <strong>de</strong> algunos grupos sociales. Esto implica, por una parte,<br />

que qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan privilegios lo a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> como dado y <strong>de</strong>seable. La cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

<strong>su</strong>pone, pues, <strong>la</strong> normalización <strong>de</strong> una asimetría <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> ciudadanía<br />

que consagra y reproduce un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad efectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos,<br />

participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación política, distribución <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y b<strong>en</strong>eficios d<strong>el</strong><br />

progreso económico y social.<br />

Esta cultura d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e una raigambre histórica que se remonta<br />

a los patrones <strong>de</strong> colonización, caracterizados por <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> recursos naturales<br />

por parte <strong>de</strong> élites políticas y económicas, <strong>la</strong> explotación forzada <strong>de</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong><br />

privación <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>a ciudadanía para gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

sobre bases adscriptivas y estam<strong>en</strong>tales.<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio también se manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> racismo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>shumanización<br />

que fundam<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> trata transatlántica <strong>de</strong> africanos y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, que, <strong>en</strong><br />

195


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

algunos países, sobrevivió como forma <strong>de</strong> <strong>su</strong>byugación y explotación económica hasta fines<br />

d<strong>el</strong> siglo XIX. El legado <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales producidas por <strong>su</strong> práctica<br />

y <strong>la</strong>s múltiples discriminaciones que persist<strong>en</strong> hasta hoy ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un impacto crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es étnico-raciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En 2013, los países miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad<br />

d<strong>el</strong> Caribe (CARICOM) formaron una Comisión <strong>de</strong> Reparaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad d<strong>el</strong><br />

Caribe para establecer <strong>el</strong> caso ético y legal para <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> reparaciones por parte <strong>de</strong> los<br />

gobiernos <strong>de</strong> los antiguos po<strong>de</strong>res coloniales a <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> CARICOM <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> los<br />

crím<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>ocidio contra los pueblos originarios, <strong>la</strong> trata transatlántica <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos<br />

y <strong>el</strong> sistema racista <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud. El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Diez Puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CARICOM para <strong>la</strong> Justicia<br />

Reparatoria, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar aspectos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad histórica y cultural, vincu<strong>la</strong> <strong>el</strong> legado<br />

d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vitud con los problemas contemporáneos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>su</strong>bregional,<br />

como <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud pública, educación y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnologías,<br />

resaltando <strong>su</strong> profundo y persist<strong>en</strong>te impacto histórico.<br />

Esa cultura, <strong>su</strong>rgida durante <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> colonial, pasó por distintas fases <strong>en</strong> <strong>la</strong>s repúblicas<br />

d<strong>el</strong> siglo XIX y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras etapas <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, perpetuando y recreando<br />

un patrón <strong>de</strong> asimetrías sociales <strong>en</strong> virtud d<strong>el</strong> cual una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (<strong>la</strong>s élites <strong>en</strong><br />

que se conc<strong>en</strong>tró <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político y económico) mantuvo privilegios <strong>en</strong> <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>rivadas sobre todo d<strong>el</strong> acceso a los recursos naturales y al financiami<strong>en</strong>to público,<br />

<strong>en</strong> patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo que imitaban los <strong>de</strong> <strong>su</strong>s pares <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo industrializado, <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>aciones estrechas con mercados externos, <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r político (o, <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

<strong>de</strong>fecto, fáctico) y <strong>en</strong> participación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s que facilitan <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> privilegio <strong>en</strong> múltiples ámbitos (<strong>la</strong>boral, <strong>de</strong> justicia, <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong> comunicación, <strong>de</strong> acceso a mercados, <strong>de</strong> concesiones y ex<strong>en</strong>ciones).<br />

Esta cultura d<strong>el</strong> privilegio fue impugnada por los gran<strong>de</strong>s movimi<strong>en</strong>tos sociales, <strong>la</strong>s<br />

revoluciones popu<strong>la</strong>res y los li<strong>de</strong>razgos <strong>de</strong> matriz nacional-popu<strong>la</strong>r, y también fue cuestionada<br />

por <strong>la</strong> fuerte valorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia política <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines d<strong>el</strong> siglo XX y <strong>el</strong> asc<strong>en</strong>so<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y los <strong>de</strong>rechos sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera década d<strong>el</strong> siglo XXI. En <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong>mocrática han irrumpido actores que han ampliado <strong>la</strong> contestación <strong>de</strong> privilegios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación capital-trabajo, y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre c<strong>la</strong>ses sociales, hacia otras formas <strong>en</strong> que los<br />

privilegios se ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> género, sexo, raza, etnia y territorio.<br />

No obstante, <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio sigue si<strong>en</strong>do reproducida y expresada por<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que movilizan <strong>su</strong>s re<strong>de</strong>s y recursos para preservar asimetrías <strong>de</strong><br />

base, marcadas por <strong>la</strong> cuna, <strong>el</strong> patrimonio, <strong>el</strong> capital cultural y <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> activos. Como<br />

<strong>la</strong>s instituciones productivas y <strong>de</strong> política económica, esta cultura también está <strong>en</strong>raizada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras económicas <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>fine <strong>el</strong> protagonismo <strong>de</strong> los actores y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan.<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre cultura d<strong>el</strong> privilegio y heterog<strong>en</strong>eidad estructural <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe es <strong>de</strong> ida y vu<strong>el</strong>ta. Las brechas <strong>en</strong> productividad, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción asimétrica con<br />

mercados internacionales, <strong>la</strong> apropiación conc<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

recursos naturales y <strong>la</strong> baja disposición a implem<strong>en</strong>tar reformas estructurales se <strong>en</strong>marcan<br />

<strong>en</strong> una her<strong>en</strong>cia cultural signada por r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> privilegio. Hay imbricación <strong>en</strong>tre una<br />

196


Capítulo III<br />

estructura productiva que opera como fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y una cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

<strong>en</strong>raizada <strong>en</strong> una historia <strong>de</strong> asimetrías <strong>en</strong> los recursos productivos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s y los espacios <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia.<br />

Existe, a<strong>de</strong>más, una fuerte r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre cultura d<strong>el</strong> privilegio y r<strong>en</strong>tismo. El uso<br />

<strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> privilegio para capitalizar <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales con<br />

escaso valor agregado, aprovechar <strong>el</strong> bajo costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo para mant<strong>en</strong>er<br />

bajos costos <strong>de</strong> producción y competir sin gran<strong>de</strong>s esfuerzos <strong>en</strong> innovación, utilizar <strong>la</strong><br />

financierización para apropiarse <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas especu<strong>la</strong>tivas o perpetuar una fiscalidad débil<br />

y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> recursos públicos para b<strong>en</strong>eficio privado se nutr<strong>en</strong> <strong>de</strong> una matriz común. El<br />

privilegio se expresa aquí como acceso privativo a estas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta. Se repite, bajo<br />

distintas formas, <strong>la</strong> apropiación s<strong>el</strong>ectiva y conc<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> riqueza con<br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión e innovación, y altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>.<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio ti<strong>en</strong>e una estrecha r<strong>el</strong>ación con estructuras <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>de</strong> recursos e instituciones <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Cuanto más fuerte es <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong><br />

privilegio, más ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a darse una r<strong>el</strong>ación disfuncional <strong>en</strong>tre instituciones y estructuras,<br />

vale <strong>de</strong>cir, m<strong>en</strong>os innovación hay <strong>en</strong> ambos <strong>la</strong>dos porque <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> privilegios permea<br />

estructuras e instituciones, porque los po<strong>de</strong>res fácticos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacidad <strong>de</strong> veto sobre<br />

<strong>el</strong> cambio institucional que <strong>la</strong> voluntad política no logra torcer o porque <strong>en</strong> una cultura d<strong>el</strong><br />

privilegio hay recomp<strong>en</strong>sas mutuas <strong>en</strong>tre élites políticas y económicas que <strong>de</strong>smovilizan.<br />

En <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio también importan <strong>la</strong>s instituciones cuando operan al servicio<br />

<strong>de</strong> los grupos que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan privilegios, <strong>en</strong> campos tan diversos como <strong>la</strong> justicia p<strong>en</strong>al y<br />

financiera, <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones tributarias y <strong>el</strong> control impositivo, <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> propiedad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tierra, <strong>el</strong> control <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> riesgo o <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones consi<strong>de</strong>radas un riesgo para<br />

terceros, y <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> trato <strong>en</strong>tre géneros, pueblos indíg<strong>en</strong>as o grupos étnicos.<br />

Pero no todo es fatalidad. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>la</strong>s políticas, <strong>la</strong>s instituciones también<br />

pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar transformaciones. En r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> estructura, <strong>la</strong>s instituciones pue<strong>de</strong>n<br />

reforzar <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural como fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> o bi<strong>en</strong> revertir<br />

dicha heterog<strong>en</strong>eidad mediante políticas industriales, fiscales, sociales y d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong><br />

trabajo. Las reformas institucionales se forjan para transformar <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

acción y regu<strong>la</strong>ción públicas. Otras instituciones se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> necesarias, por ejemplo, para<br />

avanzar hacia una sociedad d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, respon<strong>de</strong>r a <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> mayor bi<strong>en</strong>estar y<br />

oportunida<strong>de</strong>s, y cambiar <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> producción para mejorar <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />

internacional.<br />

El impulso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación o <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> instituciones pue<strong>de</strong>, por otra parte,<br />

t<strong>en</strong>sionar estructuras consi<strong>de</strong>radas anacrónicas, injustas y disfuncionales al <strong>de</strong>sarrollo. Este<br />

cambio institucional respon<strong>de</strong> tanto a <strong>de</strong>mandas sociales <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y mayor acceso a los<br />

frutos d<strong>el</strong> progreso, como a <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnocracias públicas con nuevas visiones<br />

sobre cómo ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> economía y los patrones productivos. No es c<strong>la</strong>ro ni está garantizado<br />

que estos cambios socav<strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, pero sí son una condición necesaria.<br />

La dialéctica <strong>en</strong>tre cambio institucional y cambio estructural es positiva, siempre que se<br />

ori<strong>en</strong>te hacia mayores <strong>de</strong>rechos adquiridos, m<strong>en</strong>ores brechas sociales, mayor control y<br />

197


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

sanción sobre prácticas abusivas, mejor distribución <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los términos que<br />

<strong>de</strong>manda <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, mayores espacios <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> los actores<br />

<strong>la</strong>borales y productivos, y un compromiso más c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> iniciativa privada y <strong>el</strong> apoyo<br />

público. Todos estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos fortalec<strong>en</strong> una cultura <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ciudadanos y, por lo<br />

mismo, socavan <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio.<br />

En síntesis, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía política, <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio se<br />

expresa <strong>en</strong> instituciones y prácticas <strong>en</strong>tronizadas <strong>en</strong> sectores <strong>en</strong> los que esos privilegios se<br />

ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to:<br />

<strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a reformas <strong>de</strong> sesgo<br />

redistributivo, una cultura productiva con fuerte compon<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>tista y escaso impulso a<br />

<strong>la</strong> innovación, y un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, sobre<br />

todo ambi<strong>en</strong>tal, ti<strong>en</strong>e débil pres<strong>en</strong>cia. Esta cultura d<strong>el</strong> privilegio coinci<strong>de</strong> con instituciones<br />

excluy<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, instituciones que movilizan mecanismos <strong>de</strong> segregación, discriminan<br />

<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción a capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s, y reproduc<strong>en</strong><br />

altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> riqueza. De manera inversa, <strong>la</strong>s instituciones<br />

igualitarias, al difundir capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s, y sancionar todo tipo <strong>de</strong> discriminación<br />

y segregación, erosionan <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio y permit<strong>en</strong> ir construy<strong>en</strong>do una cultura<br />

ciudadana c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Lo que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> darse como<br />

si fuera natural —los privilegios <strong>de</strong> unos <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros—, <strong>en</strong> otro mom<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong><br />

impugnarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas sociales y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong>s<br />

dinámicas comunicacionales que movilizan.<br />

A. Los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

La <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ti<strong>en</strong>e un <strong>la</strong>rgo camino por recorrer. La cultura d<strong>el</strong> privilegio implica<br />

<strong>la</strong> negación d<strong>el</strong> vínculo social <strong>de</strong> reciprocidad. A <strong>la</strong> inversa, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este vínculo es lo<br />

que alim<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, que se funda <strong>en</strong> una r<strong>el</strong>ación asimétrica <strong>en</strong> distintos<br />

aspectos: posibilidad <strong>de</strong> actuar, po<strong>de</strong>r, retribuciones, reconocimi<strong>en</strong>tos, accesos, vínculos.<br />

A continuación, se i<strong>de</strong>ntifican algunos <strong>de</strong> los campos <strong>en</strong> que se ejerce esta cultura.<br />

La segregación territorial refuerza <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> función d<strong>el</strong> ingreso, <strong>el</strong> capital<br />

cultural y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones. Las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s trazan verda<strong>de</strong>ros mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura d<strong>el</strong> privilegio <strong>en</strong> que se combina lo estético, lo cultural y lo social. El lugar <strong>de</strong>fine<br />

<strong>la</strong> trayectoria tanto física como biográfica. En <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s metrópolis <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

hay zonas urbanas don<strong>de</strong> los bolsones <strong>de</strong> pobreza y marginalidad operan como profecías<br />

autocumplidas <strong>de</strong> fracaso esco<strong>la</strong>r, precariedad <strong>la</strong>boral y maternidad precoz. El lugar<br />

marca una línea divisoria <strong>en</strong>tre afortunados y con<strong>de</strong>nados, que no es <strong>de</strong>finitiva ni <strong>de</strong>be<br />

verse con <strong>el</strong> sesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatalidad, pero que implica probabilida<strong>de</strong>s muy difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

los guiones <strong>de</strong> vida.<br />

Esto se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a países <strong>en</strong>teros: <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil o <strong>el</strong> Perú, por ejemplo, nacer <strong>en</strong> los<br />

municipios, estados o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos más pobres o <strong>de</strong> mayor dispersión pob<strong>la</strong>cional implica<br />

198


Capítulo III<br />

t<strong>en</strong>er una esperanza <strong>de</strong> vida más corta que <strong>la</strong> que se ti<strong>en</strong>e al nacer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

o <strong>en</strong> zonas más ricas. La localización geográfica como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> privilegios se multiplica<br />

estableci<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong>tre zonas geográficas. En contrapartida, <strong>el</strong><br />

barrio o <strong>la</strong> comuna pobre se estigmatiza, lo que traba <strong>la</strong> inclusión.<br />

La segm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación hace <strong>de</strong> esta un espacio <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación para <strong>la</strong><br />

preservación <strong>de</strong> privilegios. Los colegios <strong>de</strong> élite <strong>de</strong> alto costo, cuyas barreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

se asocian a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones, pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a grupos específicos y capital cultural <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>, reproduc<strong>en</strong> estas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eraciones. La vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a fecunda,<br />

a <strong>su</strong> vez, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración sigui<strong>en</strong>te. El efecto <strong>de</strong> pares con mayor<br />

capital cultural y <strong>el</strong> apoyo familiar para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s produc<strong>en</strong> un efecto<br />

<strong>de</strong> blindaje, una homog<strong>en</strong>eidad positiva que marca una difer<strong>en</strong>cia y un privilegio respecto<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es no acce<strong>de</strong>n a esas escu<strong>el</strong>as.<br />

La at<strong>en</strong>ción sanitaria es otro campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio. El contraste <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trato <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pública y <strong>la</strong> privada exacerba <strong>la</strong> percepción d<strong>el</strong> privilegio. Qui<strong>en</strong>es<br />

se ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema público se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> discriminados por t<strong>en</strong>er que soportar <strong>la</strong>rgas<br />

esperas para recibir at<strong>en</strong>ción, por los meses <strong>de</strong> <strong>de</strong>mora para acce<strong>de</strong>r a con<strong>su</strong>ltas por<br />

patologías cuya at<strong>en</strong>ción oportuna hace <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida,<br />

por <strong>el</strong> trato que recib<strong>en</strong> d<strong>el</strong> personal profesional, paraprofesional y administrativo <strong>en</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y por <strong>la</strong>s condiciones inhóspitas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan cuando <strong>de</strong>b<strong>en</strong> internarse<br />

o aguardar <strong>en</strong> sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espera atiborradas. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud se vive como jerarquía <strong>de</strong><br />

ciudadanos <strong>de</strong> primera y segunda categoría.<br />

El acceso <strong>de</strong>sigual a <strong>la</strong> justicia se da según <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> socioeconómico, <strong>la</strong> localización<br />

geográfica e incluso <strong>la</strong> etnia, <strong>la</strong> raza y <strong>el</strong> género. La cultura d<strong>el</strong> privilegio se fortalece cada vez<br />

que <strong>el</strong> dinero o los contactos marcan <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ser o no ser sancionado por un d<strong>el</strong>ito.<br />

También hay privilegios <strong>en</strong> que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia está marcada por prejuicios y discriminaciones<br />

que sedim<strong>en</strong>tan sesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> justicia respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los indíg<strong>en</strong>as, los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> sectores urbanos popu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s personas lesbianas, gais, bisexuales, transgénero e<br />

intersexuales (LGBTI) y los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Un extremo dramático se da <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema p<strong>en</strong>al. Las cárc<strong>el</strong>es <strong>la</strong>tinoamericanas están<br />

hacinadas, fuera <strong>de</strong> control y sobrepasadas por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, y parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción carc<strong>el</strong>aria<br />

está a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>su</strong>s causas, muchas veces con prisión prev<strong>en</strong>tiva y<br />

procesos que no avanzan. El contraste <strong>en</strong>tre esta fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección judicial, <strong>en</strong> un<br />

extremo, y <strong>la</strong> semiinmunidad <strong>de</strong> cu<strong>el</strong>lo b<strong>la</strong>nco, <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro, refuerza <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio.<br />

Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia son <strong>de</strong>cisivas <strong>en</strong> materias tan diversas como <strong>el</strong> acceso a los<br />

empleos públicos <strong>de</strong> alta remuneración y a los directorios <strong>de</strong> empresas, <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong><br />

licitaciones <strong>de</strong> obras y servicios privatizados, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fondos públicos <strong>de</strong> inversión<br />

o <strong>su</strong>bsidio, <strong>el</strong> acceso fácil al financiami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> información para inversiones<br />

<strong>de</strong> rápida capitalización, <strong>la</strong> agilización <strong>de</strong> trámites, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> favores públicos y<br />

199


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> tiempos <strong>de</strong> espera <strong>en</strong> servicios públicos. La persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia como mecanismo incluy<strong>en</strong>te-excluy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> múltiples accesos refuerza <strong>la</strong> cultura<br />

d<strong>el</strong> privilegio porque ratifica un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> logros basado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia. Así como existe discriminación <strong>de</strong> género, con privilegios para<br />

los hombres cuando, ante un mismo niv<strong>el</strong> educacional o igual capacidad para un puesto, <strong>la</strong><br />

retribución <strong>en</strong> ingresos es m<strong>en</strong>or para <strong>la</strong>s mujeres, d<strong>el</strong> mismo modo, ante simi<strong>la</strong>res logros<br />

educativos, <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a un puesto <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> mayor calificación o<br />

mejor remunerado es más alta cuando se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>finidas por orig<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> c<strong>la</strong>se o estatus.<br />

El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> veto que ost<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> mundo empresarial y financiero fr<strong>en</strong>te a po<strong>de</strong>res<br />

repres<strong>en</strong>tativos no es nuevo: es un po<strong>de</strong>r fáctico. Sus prácticas incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>cisiones privadas<br />

y discrecionales que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>bilitar una ag<strong>en</strong>da pública e incluso poner <strong>en</strong> jaque un<br />

gobierno. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>el</strong> veto es posible mediante <strong>el</strong> juego <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res fácticos forma<br />

parte <strong>de</strong> una cultura d<strong>el</strong> privilegio. El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>mocrática<br />

permite mitigar estas prácticas, pero no <strong>la</strong>s <strong>su</strong>prime. Reaparec<strong>en</strong> cuando se <strong>la</strong>s creía obsoletas<br />

o cuando los actores que <strong>la</strong>s ejerc<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ran que pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar, ante políticas que<br />

consi<strong>de</strong>ran adversas, situaciones <strong>de</strong> caos financiero, escasez <strong>de</strong> oferta, <strong>de</strong>sprestigio <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res<br />

políticos <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, fuga <strong>de</strong> capitales o contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión.<br />

B. Fortalecer <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> erosiona<br />

<strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio<br />

El refuerzo mutuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura e institucionalidad <strong>de</strong>mocráticas lleva a un cuestionami<strong>en</strong>to<br />

cada vez más frontal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>el</strong> ejercicio d<strong>el</strong> privilegio. La cultura <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong>be<br />

confrontar <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio y lo hace <strong>en</strong> los aspectos que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n a continuación.<br />

En primer lugar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> grupos o sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción discriminados,<br />

negados o excluidos <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios d<strong>el</strong> progreso y <strong>de</strong> reciprocidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> trato. Las<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mujeres, indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, junto con otras <strong>en</strong><br />

campos como <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación sexual y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad g<strong>en</strong>eracional o<br />

<strong>la</strong> diversidad cultural <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, interp<strong>el</strong>an día a día a <strong>la</strong> sociedad y confrontan <strong>la</strong>s formas<br />

secu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> discriminación y <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> privilegios por género, sexo, raza, etnia y<br />

g<strong>en</strong>eración. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia va <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano, o se complem<strong>en</strong>ta, con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

En segundo término, <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>mocrática, cuando se refuerza y activa con <strong>la</strong><br />

institucionalidad <strong>de</strong>mocrática, se traduce <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tolerancia al ejercicio <strong>de</strong> privilegios<br />

y mayor empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to para impugnarlos. Cuando esa cultura y esa institucionalidad<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, funciona <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>mostración: siempre que un privilegio no solo es<br />

impugnado, sino que queda reconocido como éticam<strong>en</strong>te inadmisible, procesado <strong>en</strong> una<br />

200


Capítulo III<br />

instancia jurídica o sancionado políticam<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>e un efecto simultáneo <strong>en</strong> una práctica<br />

puntual y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> que se asi<strong>en</strong>ta. D<strong>en</strong>unciar, interrumpir y sancionar un privilegio<br />

es interp<strong>el</strong>arlo como cultura.<br />

En tercer lugar, <strong>la</strong> primera década d<strong>el</strong> siglo XXI registra <strong>en</strong> los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mocráticos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región un amplio abanico <strong>de</strong> reformas constitucionales, sociales, fiscales y judiciales<br />

<strong>su</strong>rgidas al calor <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>igualdad</strong> efectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, pres<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>el</strong> Estado y no discriminación. Estas reformas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una eficacia política y práctica, y un<br />

valor comunicacional. Los temas son muy diversos: p<strong>en</strong>siones universales, exigibilidad jurídica<br />

<strong>de</strong> prestaciones sociales, asambleas constituy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> amplia participación, incorporación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas históricas y d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pueblos, leyes y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

para sancionar <strong>la</strong> corrupción, reformas tributarias para gravar ganancias y r<strong>en</strong>tas, sistemas<br />

<strong>de</strong> cuidado infantil y <strong>de</strong> protección social. Hay un camino <strong>de</strong> ida y vu<strong>el</strong>ta <strong>en</strong>tre una mayor<br />

conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong>s reformas <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y <strong>la</strong><br />

justicia que movilizan a <strong>la</strong> sociedad con instrum<strong>en</strong>tos para protegerse <strong>de</strong> riesgos y abusos.<br />

La <strong>el</strong>iminación d<strong>el</strong> carácter mercantil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones sociales <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región es una po<strong>de</strong>rosa señal <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Esto<br />

marca una inflexión respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas prece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> sesgo privatista <strong>en</strong> lo social<br />

o con pocos logros <strong>en</strong> esa área, y va <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura ciudadana que<br />

afirma <strong>la</strong> dignidad y <strong>la</strong> asocia a <strong>de</strong>rechos efectivos y no solo nominales.<br />

Como anverso y reverso <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda, una fiscalidad progresiva y una política social<br />

expansiva concurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> institucionalizar <strong>la</strong> sanción a <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio. Si <strong>la</strong>s reformas<br />

<strong>en</strong> pro <strong>de</strong> un mayor bi<strong>en</strong>estar social, sobre todo asociado a <strong>la</strong> dignidad ciudadana, erosionan<br />

<strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio, <strong>de</strong>sandar estas reformas infun<strong>de</strong> un escepticismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong><br />

cultura d<strong>el</strong> privilegio se nutre <strong>de</strong> nuevos bríos. De allí que también sea <strong>de</strong>cisivo cuidar<br />

<strong>la</strong>s conquistas y evitar que <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> nuevas restricciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno internacional o<br />

los cambios <strong>de</strong> gobiernos nacionales reviertan <strong>el</strong> avance. Esto dificultaría <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> nuevos patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> esfuerzo, <strong>la</strong> cooperación y <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje tecnológico. El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal es también una transformación cultural.<br />

La cultura d<strong>el</strong> privilegio es incompatible con <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> esfuerzo y <strong>la</strong> cooperación.<br />

201


Parte 2<br />

La dim<strong>en</strong>sión social


Capítulo IV<br />

Análisis multidim<strong>en</strong>sional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

Las múltiples dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> América Latina<br />

A. Antece<strong>de</strong>ntes y conceptos básicos<br />

B. Dim<strong>en</strong>siones y umbrales<br />

C. Construcción d<strong>el</strong> índice<br />

D. Re<strong>su</strong>ltados<br />

E. Consi<strong>de</strong>raciones finales


Las múltiples dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

<strong>en</strong> América Latina*<br />

El uso <strong>de</strong> un índice 1 multidim<strong>en</strong>sional para cuantificar <strong>la</strong> pobreza ofrece una visión complem<strong>en</strong>taria<br />

sobre este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Aun cuando <strong>la</strong> pobreza ha disminuido <strong>en</strong>tre 2005 y 2012,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 28% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción experim<strong>en</strong>ta car<strong>en</strong>cias simultáneas <strong>en</strong> más <strong>de</strong> una<br />

dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar. Para realizar una evaluación <strong>de</strong> dichas dim<strong>en</strong>siones acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />

realidad <strong>la</strong>tinoamericana es necesario ampliar <strong>la</strong> mirada más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias básicas,<br />

consi<strong>de</strong>rando privaciones <strong>en</strong> ámbitos como <strong>el</strong> empleo o <strong>la</strong> protección social.<br />

En esta sección se expon<strong>en</strong> los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un índice multidim<strong>en</strong>sional<br />

<strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> 17 países <strong>de</strong> América Latina. Este índice repres<strong>en</strong>ta un avance respecto a<br />

<strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones y umbrales <strong>de</strong> pobreza efectuada <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición anterior<br />

d<strong>el</strong> Panorama Social (<strong>CEPAL</strong>, 2013) y constituye <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> una co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> y Oxford Poverty & Human Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Initiative (OPHI).<br />

El índice ti<strong>en</strong>e como principales noveda<strong>de</strong>s: i) <strong>la</strong> agregación <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones no<br />

monetarias y monetarias, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> minimizar los errores <strong>de</strong> inclusión y exclusión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas pobres; ii) <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> privaciones <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> empleo, protección social y rezago esco<strong>la</strong>r, ampliando <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones que se utilizan<br />

para medir <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, y iii) nuevos umbrales <strong>de</strong> privación para dim<strong>en</strong>siones<br />

u<strong>su</strong>alm<strong>en</strong>te empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, a fin <strong>de</strong> contar con estándares más<br />

actualizados <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad regional (mayores <strong>de</strong>talles sobre <strong>el</strong> índice se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong><br />

Santos y otros (2015)).<br />

Con este índice se busca ofrecer un instrum<strong>en</strong>to útil para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas, que refleje situaciones <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> diversos ámbitos d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

se manifiestan <strong>de</strong> manera conjunta. De cualquier modo, se <strong>de</strong>be notar que, aun cuando<br />

se procura maximizar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong><br />

los países, <strong>el</strong> índice todavía está muy <strong>su</strong>jeto a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> datos. Para avanzar <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medición multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, no solo se requiere redob<strong>la</strong>r los<br />

esfuerzos dirigidos a increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> disponibilidad y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, sino<br />

también que estos esfuerzos prop<strong>en</strong>dan a <strong>la</strong> armonización <strong>de</strong> los conceptos e instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> información.<br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “La pobreza <strong>en</strong> América Latina, logros<br />

alcanzados y nuevos <strong>de</strong>safíos”, Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago,<br />

2014, págs. 73 a 92.<br />

1<br />

El índice que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> esta sección y <strong>su</strong>s re<strong>su</strong>ltados están basados <strong>en</strong> Santos y otros (2015).<br />

207


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La organización <strong>de</strong> esta sección es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: primero se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> marco conceptual<br />

<strong>en</strong> que se fundam<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> construcción d<strong>el</strong> índice; <strong>en</strong> segundo término, se expon<strong>en</strong> los<br />

argum<strong>en</strong>tos básicos que se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones,<br />

indicadores y umbrales que conti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> índice; <strong>en</strong> tercer lugar, se da a conocer <strong>la</strong> estructura<br />

d<strong>el</strong> índice, incluidos <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones y <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> pobreza<br />

multidim<strong>en</strong>sional, así como <strong>la</strong>s razones consi<strong>de</strong>radas para justificar dichas <strong>de</strong>cisiones; por<br />

último, se pres<strong>en</strong>tan y discut<strong>en</strong> los principales re<strong>su</strong>ltados empíricos obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación d<strong>el</strong> índice.<br />

A. Antece<strong>de</strong>ntes y conceptos básicos<br />

En <strong>la</strong> actualidad, exist<strong>en</strong> muchas razones para avanzar hacia una medición multidim<strong>en</strong>sional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Entre estas, se <strong>de</strong>stacan: i) <strong>la</strong> difusión y predominio <strong>de</strong> nuevos marcos<br />

conceptuales sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, como los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos es una aproximación incompleta al<br />

estándar <strong>de</strong> vida, y ii) <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> nuevos <strong>de</strong>sarrollos metodológicos, que <strong>su</strong>peran<br />

algunos <strong>de</strong> los obstáculos para <strong>la</strong> agregación <strong>de</strong> distintas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong><br />

un índice (Alkire y Foster, 2007 y 2011).<br />

Estas nuevas condiciones se han traducido <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

índices multidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> que han participado distintos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 2 .<br />

Estas iniciativas han sido impulsadas por difer<strong>en</strong>tes Estados y organismos internacionales.<br />

La <strong>CEPAL</strong>, continuando con <strong>su</strong> tradición pionera <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza <strong>en</strong> América Latina, no ha estado al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s y ha <strong>el</strong>aborado<br />

un índice multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> pobreza infantil basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos (<strong>CEPAL</strong>/<br />

UNICEF, 2010) y llevado a cabo una exploración <strong>de</strong> distintas dim<strong>en</strong>siones y umbrales <strong>de</strong><br />

pobreza para toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción regional (<strong>CEPAL</strong>, 2013).<br />

Avanzando <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma línea, <strong>en</strong> esta sección se pres<strong>en</strong>tan los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> un índice multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> 17 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En este<br />

índice se incorporan dim<strong>en</strong>siones no monetarias y monetarias, se incluy<strong>en</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> privación <strong>en</strong> los ámbitos d<strong>el</strong> empleo, <strong>la</strong> protección social y <strong>el</strong> rezago educativo y se<br />

propon<strong>en</strong> nuevos umbrales para dim<strong>en</strong>siones tradicionalm<strong>en</strong>te utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pobreza. El índice fue construido explotando <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor medida posible <strong>la</strong> información<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, para contar con un instrum<strong>en</strong>to que permita<br />

<strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> una manera comparable <strong>en</strong>tre países, replicable<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y aplicable a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción regional, como se indicó antes.<br />

La medición pres<strong>en</strong>tada aquí incorpora <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, y <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas (NBI). Esta integración se funda <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

2<br />

Una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia regional <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse<br />

<strong>en</strong> Santos (2013).<br />

208


Capítulo IV<br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que estos <strong>en</strong>foques pue<strong>de</strong>n aplicarse <strong>de</strong> modo complem<strong>en</strong>tario, puesto que dan<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s privaciones. En <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s garantías institucionales necesarias para alcanzar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, mi<strong>en</strong>tras que a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s o funcionami<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> y<br />

<strong>su</strong>brayan distintos aspectos constitutivos d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

contribuye a que <strong>la</strong>s personas cubran <strong>su</strong>s necesida<strong>de</strong>s y logr<strong>en</strong> funcionar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.<br />

Por otro, <strong>la</strong> insatisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que no se logr<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>tos<br />

es<strong>en</strong>ciales reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s personas exijan <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos, lo que fom<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (<strong>CEPAL</strong>, 2013) 3 .<br />

La aplicación complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> estas perspectivas también se justifica por razones<br />

prácticas. A pesar <strong>de</strong> que los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un indudable<br />

valor conceptual, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares captan car<strong>en</strong>cias o privaciones,<br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n ser interpretadas simultáneam<strong>en</strong>te como restricciones a <strong>la</strong><br />

satisfacción <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, como aproximaciones a <strong>la</strong>s vulneraciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos o como<br />

obstáculos para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>tos (<strong>CEPAL</strong>, 2013). A<strong>de</strong>más, para una medición<br />

directa <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>tos se pue<strong>de</strong> requerir información que <strong>su</strong>pere <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

captación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas, o bi<strong>en</strong>, si dicha medición es viable, pue<strong>de</strong> ocurrir que no esté<br />

disponible para un número <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> países (como es <strong>el</strong> caso, por ejemplo, d<strong>el</strong> estado<br />

nutricional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción) (Santos y otros, 2010).<br />

En <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario regional, <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> partida más a<strong>de</strong>cuado para una medición<br />

multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> pobreza es un núcleo <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias críticas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> vida, correspondi<strong>en</strong>tes al método clásico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas<br />

insatisfechas. La razón es que constituy<strong>en</strong> medidas r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> establecidas <strong>de</strong><br />

pobreza (forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> pobreza prevaleci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo académico<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública) y a<strong>de</strong>más están ampliam<strong>en</strong>te disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas.<br />

Con <strong>el</strong>lo, se parte <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones e indicadores que permit<strong>en</strong> captar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte<br />

car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> acceso a bi<strong>en</strong>es que <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ser no comprables con <strong>el</strong> ingreso corri<strong>en</strong>te (por<br />

ejemplo, privaciones <strong>de</strong> acceso a bi<strong>en</strong>es públicos) 4 . Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación actual<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s privaciones más extremas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida se han<br />

reducido, un índice restringido a <strong>la</strong>s NBI clásicas no parece ser <strong>la</strong> forma más completa<br />

para i<strong>de</strong>ntificar a los pobres.<br />

3<br />

En América Latina, <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza se ha basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los recursos disponibles<br />

para satisfacer necesida<strong>de</strong>s básicas (método <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> pobreza) o, alternativam<strong>en</strong>te, procurando <strong>la</strong><br />

observación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> dichas necesida<strong>de</strong>s (método <strong>de</strong> NBI). Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza basada solo <strong>en</strong> los recursos es in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te, puesto que no brinda<br />

información sobre <strong>la</strong>s cosas que <strong>la</strong>s personas pue<strong>de</strong>n hacer o hac<strong>en</strong> efectivam<strong>en</strong>te con esos medios. A <strong>su</strong><br />

vez, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos se pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve que los pobres no son seres car<strong>en</strong>tes o necesitados, sino<br />

ciudadanos dotados <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Sin embargo, aun cuando <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s o funcionami<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> valor<br />

intrínseco, no todos correspon<strong>de</strong>n a <strong>de</strong>rechos exigibles jurídicam<strong>en</strong>te a los Estados.<br />

4<br />

Esto no siempre es así, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s más mercantilizadas.<br />

209


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La práctica habitual <strong>en</strong> América Latina ha sido computar medidas <strong>de</strong> pobreza separadas<br />

para <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos y para <strong>la</strong>s NBI. Esta práctica ha sido justificada mediante<br />

dos argum<strong>en</strong>tos, no necesariam<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí: i) <strong>la</strong> pobreza por NBI y <strong>la</strong><br />

pobreza por ingresos son dos tipos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pobreza, medibles a través <strong>de</strong> métodos<br />

complem<strong>en</strong>tarios, pero distintos, y ii) <strong>la</strong>s corr<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre ambas medidas son altas, lo<br />

que indica que exist<strong>en</strong> riesgos <strong>de</strong> redundancia y p<strong>la</strong>ntea como <strong>la</strong> mejor opción emplear<br />

solo una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediciones. Sin embargo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy temprano algunos autores abogaron<br />

<strong>en</strong> favor <strong>de</strong> cruzar ambos métodos, para maximizar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas y hogares pobres (Beccaria y Minujín, 1985; Kaztman y Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d, 1988;<br />

Boltvinik, 1990 y 1992).<br />

Así, <strong>en</strong> los últimos años se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> integrar los indicadores clásicos<br />

<strong>de</strong> NBI con <strong>la</strong>s medidas monetarias <strong>en</strong> un índice multidim<strong>en</strong>sional, porque ambas medidas<br />

son imperfectas, lo que podría dar lugar a errores <strong>de</strong> inclusión y exclusión cuando se utiliza<br />

solo una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s para i<strong>de</strong>ntificar a los pobres (Santos y otros, 2010; <strong>CEPAL</strong>, 2013). En efecto,<br />

existe abundante evi<strong>de</strong>ncia empírica <strong>de</strong> distintos países respecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros<br />

que se han producido <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los pobres por ingreso y <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> dim<strong>en</strong>siones no monetarias 5 . Puesto que, <strong>en</strong> última instancia, <strong>la</strong> finalidad<br />

<strong>de</strong> un índice <strong>de</strong> pobreza es lograr <strong>la</strong> mejor i<strong>de</strong>ntificación posible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas pobres<br />

y que <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones más evi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza,<br />

no parece apropiado ignorar <strong>la</strong> información que conti<strong>en</strong>e esta variable.<br />

En todo caso, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013) observó que <strong>el</strong> uso conjunto <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> NBI<br />

clásicos con una medida monetaria <strong>de</strong> privación extrema (indig<strong>en</strong>cia) produce inci<strong>de</strong>ncias<br />

<strong>de</strong> pobreza bajas y <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, sobre todo <strong>en</strong> países don<strong>de</strong> han mejorado<br />

más <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Así, para disponer <strong>de</strong> una medición <strong>de</strong> pobreza<br />

más apropiada a <strong>la</strong> realidad regional, se pue<strong>de</strong>n seguir dos caminos complem<strong>en</strong>tarios:<br />

i) modificar algunos umbrales usados para <strong>la</strong>s privaciones normalm<strong>en</strong>te incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

medidas <strong>de</strong> pobreza (tema que se trata más ad<strong>el</strong>ante), y ii) incorporar información sobre<br />

car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> ámbitos adicionales.<br />

Respecto a esto último, <strong>en</strong> <strong>el</strong> índice que se pres<strong>en</strong>ta aquí se integran car<strong>en</strong>cias<br />

que reflejan precariedad <strong>de</strong> vínculos con <strong>la</strong>s instituciones. A pesar <strong>de</strong> que este ámbito<br />

no ha sido consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> forma habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, hay<br />

argum<strong>en</strong>tos para <strong>su</strong> incorporación. La <strong>CEPAL</strong> ha p<strong>la</strong>nteado que <strong>la</strong> pobreza incluye tanto <strong>el</strong><br />

no contar con los ingresos para cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas, como también <strong>el</strong> pa<strong>de</strong>cer <strong>la</strong><br />

exclusión social, que impi<strong>de</strong> una participación pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad (Bárc<strong>en</strong>a, 2010). Esta<br />

aproximación permite integrar <strong>la</strong> estructura social y <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones d<strong>el</strong><br />

5<br />

Véanse, por ejemplo, Ruggeri La<strong>de</strong>rchi (1997) con datos <strong>de</strong> Chile, <strong>el</strong> Perú y <strong>la</strong> India; Stewart y otros (2007)<br />

con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> India; Bradshaw y Finch (2003) para <strong>el</strong> Reino Unido; Wh<strong>el</strong>an, Layte y Maitre (2004) para<br />

nueve países europeos.<br />

210


Capítulo IV<br />

mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos explícitos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (Kaztman, 2001) 6 .<br />

En síntesis, a través d<strong>el</strong> índice que se expone <strong>en</strong> este trabajo se busca captar privaciones,<br />

car<strong>en</strong>cias y vulneraciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos que impi<strong>de</strong>n o dificultan que <strong>la</strong>s personas y los<br />

hogares satisfagan <strong>su</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas y alcanc<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales para <strong>su</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar. Ciertam<strong>en</strong>te, esta no es una noción acabada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Es una construcción<br />

ad hoc, situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> intersección <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>foques prevaleci<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s que prove<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> los países y los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> una medida <strong>de</strong> pobreza pertin<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad regional, que informe apropiadam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s políticas públicas y sociales.<br />

B. Dim<strong>en</strong>siones y umbrales<br />

Una medición multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza requiere evaluar si <strong>la</strong>s personas logran<br />

umbrales mínimos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong> un conjunto acotado <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones e indicadores. En<br />

este caso, <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones e indicadores se efectuó t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> pobreza p<strong>la</strong>nteada antes. A <strong>su</strong> vez, se procuró que <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones e indicadores<br />

repres<strong>en</strong>taran <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera más completa posible los distintos ámbitos constitutivos d<strong>el</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar, aun cuando esto no siempre fue posible, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> datos (una<br />

propuesta sobre aspectos que es necesario mejorar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> datos.<br />

Los indicadores que captan privaciones severas <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, como<br />

<strong>el</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> materialidad precaria, han sido parte habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong><br />

pobreza por NBI <strong>en</strong> América Latina. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que hay una privación <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitabilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da cuando esta no provee a <strong>su</strong>s ocupantes un niv<strong>el</strong> mínimo <strong>de</strong> protección d<strong>el</strong> medio<br />

natural y social. Esto significa que <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da no protege <strong>de</strong> diversos factores ambi<strong>en</strong>tales<br />

(lluvias y humedad, <strong>en</strong>tre otros) y no proporciona <strong>la</strong> privacidad y <strong>la</strong> comodidad necesarias<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s biológicas y sociales básicas (Feres y Mancero, 2001).<br />

La valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da para ais<strong>la</strong>r a los individuos d<strong>el</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te natural <strong>su</strong><strong>el</strong>e efectuarse sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> construcción d<strong>el</strong><br />

techo, los muros y <strong>el</strong> piso. En este índice, se consi<strong>de</strong>ra privadas a <strong>la</strong>s personas que habitan<br />

<strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das con piso <strong>de</strong> tierra o que evi<strong>de</strong>nci<strong>en</strong> precariedad <strong>en</strong> cuanto a los materiales<br />

d<strong>el</strong> techo o los muros 7 .<br />

La aptitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da para proteger d<strong>el</strong> medio social por lo g<strong>en</strong>eral se ha establecido<br />

mediante <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> estándar usado históricam<strong>en</strong>te ha sido <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

6<br />

Aquí se incorporan <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> pobreza r<strong>el</strong>ativa p<strong>la</strong>nteada por Towns<strong>en</strong>d (1979).<br />

7<br />

Las <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> los distintos países <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> captar <strong>de</strong> modo difer<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información sobre los materiales<br />

<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, lo que se explica <strong>en</strong> parte por <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada contexto (Feres y<br />

Mancero, 2001).<br />

211


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

más <strong>de</strong> tres personas por cuarto. Este estándar parece poco exig<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> realidad actual<br />

<strong>de</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región; por ejemplo, Chile y México están utilizando umbrales <strong>de</strong><br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2,5 o más personas por cuarto 8 . En todo caso, dado que otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región aún sigu<strong>en</strong> aplicando <strong>el</strong> estándar histórico, <strong>en</strong> este trabajo se ha preferido un criterio<br />

intermedio, <strong>de</strong> tres o más personas por cuarto 9 .<br />

En lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, se incorporó <strong>en</strong> este índice un indicador que capta <strong>la</strong><br />

inseguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da. Según <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

(2013), todas <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>berían gozar <strong>de</strong> un grado <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vivi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong>s proteja fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>salojo forzado y otras am<strong>en</strong>azas, y que les permita<br />

vivir con paz y dignidad. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (2013), que consi<strong>de</strong>ra como<br />

t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia segura <strong>la</strong> protegida por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho con<strong>su</strong>etudinario, <strong>en</strong> este trabajo se consi<strong>de</strong>ra<br />

como t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia segura solo <strong>la</strong> protegida por <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho codificado (escrito). Así, son t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias<br />

no seguras <strong>la</strong>s ocupaciones ilegales (tomas) y <strong>la</strong> habitación <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das cedidas.<br />

Las privaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a agua y saneami<strong>en</strong>to también han sido parte habitual <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong> pobreza por NBI <strong>en</strong> América Latina, y <strong>su</strong> r<strong>el</strong>evancia ha sido reconocida<br />

internacionalm<strong>en</strong>te. En 2010, <strong>la</strong>s Naciones Unidas afirmó <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho humano al agua y al<br />

saneami<strong>en</strong>to, dado que ambos son es<strong>en</strong>ciales para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

infectocontagiosas y <strong>la</strong> mortalidad materno-infantil.<br />

La norma establecida por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS) <strong>de</strong>fine como<br />

acceso a<strong>de</strong>cuado a fu<strong>en</strong>tes mejoradas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua potable que cada persona<br />

disponga al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 litros diarios <strong>de</strong> agua limpia proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te situada<br />

a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1 kilómetro <strong>de</strong> <strong>su</strong> hogar 10 . A <strong>su</strong> vez, se consi<strong>de</strong>ra como agua <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes no<br />

mejoradas <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores, camiones, pozos o verti<strong>en</strong>tes no protegidos y agua<br />

embot<strong>el</strong><strong>la</strong>da, y se c<strong>la</strong>sifica <strong>el</strong> agua <strong>de</strong> lluvia como fu<strong>en</strong>te mejorada (UNICEF/OMS, 2012).<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> información que prove<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región no<br />

permite <strong>la</strong> medición directa d<strong>el</strong> acceso a fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua mejoradas, y pres<strong>en</strong>ta vacíos<br />

y discordancias que dificultan <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre países. A esto se <strong>de</strong>be agregar que<br />

no todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han adoptado igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> norma internacional, lo que<br />

implica <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> distintas nociones <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua mejoradas (Taccari y Stockins, 2013),<br />

que se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias —<strong>en</strong> muchos casos <strong>su</strong>stanciales— <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estimaciones<br />

empíricas d<strong>el</strong> acceso a fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua (así como a saneami<strong>en</strong>to mejorado) (véanse más<br />

<strong>de</strong>talles <strong>en</strong> Cecchini y Azócar, 2007).<br />

8<br />

Para Chile, véase Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social [<strong>en</strong> línea] http://www.ministerio<strong>de</strong>sarrollosocial.gob.cl/<br />

cas<strong>en</strong>/<strong>de</strong>finiciones/vivi<strong>en</strong>da.html; para México, véase Sistema Estatal <strong>de</strong> Información e Indicadores <strong>de</strong><br />

Su<strong>el</strong>o y Vivi<strong>en</strong>da [<strong>en</strong> línea] https://www.coveg.gob.mx/seiisv/modulos/secciones/indicadores/indicadores/<br />

Indicador%2014.pdf.<br />

9<br />

Este es <strong>el</strong> umbral utilizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> indicador complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io (véase [<strong>en</strong> línea] http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Host.aspx?Cont<strong>en</strong>t=Indicators/OfficialList.htm).<br />

10<br />

Véase <strong>el</strong> sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud [<strong>en</strong> línea] http://www.who.int/water_sanitation_<br />

health/mdg1/es/.<br />

212


Capítulo IV<br />

En todo caso, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS conti<strong>en</strong>e criterios para establecer si <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> agua es mejorada o no. Estos son <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> cantidad d<strong>el</strong> agua disponible y <strong>el</strong><br />

esfuerzo necesario para obt<strong>en</strong>er<strong>la</strong>. En <strong>CEPAL</strong> (2013) se hizo un esfuerzo para aplicar <strong>la</strong><br />

norma internacional, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> información cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas. Se consi<strong>de</strong>ró<br />

como agua <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes no mejoradas <strong>la</strong> que se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores, camiones <strong>de</strong> agua<br />

o verti<strong>en</strong>tes no protegidas. No se <strong>de</strong>finió como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua mejorada al agua <strong>de</strong> lluvia,<br />

puesto que podría no garantizar <strong>la</strong> disponibilidad durante todo <strong>el</strong> año 11 .<br />

En <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este índice se optó por profundizar <strong>el</strong> esfuerzo para mejorar <strong>la</strong><br />

medición d<strong>el</strong> acceso a fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas se consi<strong>de</strong>ra sin privaciones<br />

a los hogares que cu<strong>en</strong>tan con acceso a agua <strong>de</strong> red <strong>de</strong>ntro o fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da pero<br />

<strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o, o bi<strong>en</strong> a los hogares que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> agua <strong>de</strong> pozo con bomba 12 . El resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s se consi<strong>de</strong>ran como privación. En <strong>la</strong>s zonas rurales, los hogares que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pozo con bomba o protegido se consi<strong>de</strong>ran sin privaciones (siempre y cuando <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas permitan hacer dicha distinción). También se consi<strong>de</strong>ra sin privaciones a los<br />

hogares rurales que acce<strong>de</strong>n a agua por canil<strong>la</strong> pública.<br />

Por <strong>su</strong> parte, una insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to mejorado permite separar higiénicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s heces d<strong>el</strong> contacto humano (Taccari y Stockins, 2013). Una práctica habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />

d<strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to mejorado, al igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua, es <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos. Por ejemplo, <strong>en</strong> algunas áreas rurales los hogares<br />

podrían no disponer <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> pobreza.<br />

Tal como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> agua, se efectuaron algunas modificaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to mejorado usadas por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013). El principal cambio<br />

es que tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rurales se consi<strong>de</strong>ra que un hogar <strong>su</strong>fre<br />

privación si <strong>el</strong> baño que utiliza es compartido. A <strong>su</strong> vez, <strong>en</strong> <strong>el</strong> área urbana se consi<strong>de</strong>ra<br />

sin privaciones a los hogares que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> saneami<strong>en</strong>to con arrastre a red o pozo y cámara<br />

séptica. En <strong>la</strong>s zonas rurales, se consi<strong>de</strong>ra que no <strong>su</strong>fr<strong>en</strong> privación los hogares que utilizan<br />

algún tipo <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to (incluidas letrinas) cuya salida y <strong>el</strong>iminación no sea ni <strong>su</strong>perficie<br />

ni río o mar.<br />

Un aspecto no consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> los indicadores clásicos <strong>de</strong> NBI es <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

En esta situación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los hogares cuyo con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía no alcanza para<br />

cubrir <strong>su</strong>s requerimi<strong>en</strong>tos diarios y que emplean combustible riesgoso para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

miembros (Nussbaumer y otros, 2011). Se han r<strong>el</strong>acionado los recursos <strong>de</strong> los hogares con<br />

<strong>la</strong> toxicidad y efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> combustible que usan, si<strong>en</strong>do los peor evaluados los residuos,<br />

11<br />

Esto es más ac<strong>en</strong>tuado <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> cambio climático.<br />

12<br />

En <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países no se capta información respecto a si <strong>el</strong> pozo es protegido o no.<br />

Sin embargo, algunas <strong>en</strong>cuestas permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar si <strong>el</strong> pozo ti<strong>en</strong>e bomba o no, lo que posibilita emplear<br />

como criterio <strong>de</strong> evaluación <strong>el</strong> esfuerzo para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> agua, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma internacional.<br />

213


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>la</strong> leña y <strong>el</strong> carbón, <strong>en</strong> ese or<strong>de</strong>n 13 (Duflo y otros, <strong>2008</strong>). En este índice, al igual que <strong>en</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> (2013), se consi<strong>de</strong>ra que los hogares ti<strong>en</strong><strong>en</strong> privaciones <strong>en</strong> esta dim<strong>en</strong>sión si no<br />

cu<strong>en</strong>tan con <strong>el</strong>ectricidad o si usan combustible tóxico para cocinar.<br />

Por <strong>su</strong> parte, <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar fue incluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> índice <strong>de</strong><br />

pobreza multidim<strong>en</strong>sional global <strong>de</strong> Alkire y Santos (2010) como indicador d<strong>el</strong> estándar<br />

<strong>de</strong> vida. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> información sobre bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros está por lo g<strong>en</strong>eral disponible<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, normalm<strong>en</strong>te no ha sido tan utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

mediciones multidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> pobreza. En este caso, se optó por incluir un indicador<br />

<strong>de</strong> privación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es durables, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> contar con una aproximación al<br />

estándar <strong>de</strong> vida más perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hogares. Los bi<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>rados son vehículo,<br />

<strong>la</strong>vadora y refrigerador (h<strong>el</strong>a<strong>de</strong>ra).<br />

En <strong>la</strong> misma dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> estándar <strong>de</strong> vida, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio realizado por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

(2013) se incluyó un indicador monetario <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> que se consi<strong>de</strong>ró que <strong>su</strong>frían<br />

privación los hogares bajo <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que se prefirió<br />

como umbral <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia es que <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> pobreza monetaria total podría<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> doble conteo, dado que <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> pobreza por ingresos<br />

que no correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia es una aproximación a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los hogares para<br />

satisfacer necesida<strong>de</strong>s no alim<strong>en</strong>tarias, algunas ya captadas por <strong>el</strong> núcleo <strong>de</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> NBI. A<strong>de</strong>más, aunque por <strong>la</strong> fungibilidad d<strong>el</strong> ingreso no se pue<strong>de</strong> igua<strong>la</strong>r recursos y<br />

con<strong>su</strong>mo alim<strong>en</strong>tario, <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>ta un mínimo <strong>de</strong> recursos para que <strong>la</strong>s<br />

personas puedan cubrir <strong>su</strong>s requerimi<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> día a día, aspecto<br />

no captado por los restantes indicadores consi<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013).<br />

En esta ocasión se modifica <strong>el</strong> criterio aplicado anteriorm<strong>en</strong>te y se emplea como<br />

umbral <strong>de</strong> privación monetaria <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> pobreza total. Esta <strong>de</strong>cisión se <strong>su</strong>st<strong>en</strong>ta, por una<br />

parte, <strong>en</strong> que <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> pobreza extrema da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un porc<strong>en</strong>taje muy pequeño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> América Latina, por lo que no es <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para captar <strong>la</strong> precariedad <strong>de</strong><br />

los ingresos. Por otra parte, si bi<strong>en</strong> existe una mayor coocurr<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre algunas car<strong>en</strong>cias<br />

críticas y <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos cuando se emplea <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> pobreza que cuando se<br />

usa <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia, no toda <strong>la</strong> coocurr<strong>en</strong>cia es redundancia (se capta más <strong>de</strong> una vez<br />

<strong>la</strong> misma privación), ya que hay otra parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> covariación que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> asociación<br />

sistemática <strong>de</strong> privaciones distintas, aspecto que es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza multidim<strong>en</strong>sional.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> educación es fundam<strong>en</strong>tal para que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias necesarias para participar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida productiva y social.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias educativas constituy<strong>en</strong> firmes obstáculos para escapar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y contribuy<strong>en</strong> a <strong>su</strong> reproducción. El indicador <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r ha sido<br />

13<br />

No se <strong>de</strong>finieron umbrales difer<strong>en</strong>ciados por zonas urbanas y rurales para <strong>el</strong> combustible empleado para<br />

cocinar, <strong>de</strong>bido a que se consi<strong>de</strong>ró que los efectos altam<strong>en</strong>te nocivos d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> combustible tóxico ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

primacía sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias culturales y <strong>de</strong> recursos.<br />

214


Capítulo IV<br />

empleado tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Lo<br />

habitual ha sido calcu<strong>la</strong>rlo para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 6 y 14 años, pero consi<strong>de</strong>rando los<br />

cambios legis<strong>la</strong>tivos que se han producido <strong>en</strong> algunos países, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> los cuales se<br />

ha <strong>de</strong>finido como educación obligatoria <strong>la</strong> secundaria completa, aquí se consi<strong>de</strong>ra con<br />

privaciones a los hogares don<strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os un niño o adolesc<strong>en</strong>te (<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 6 y 17 años)<br />

no asiste a un establecimi<strong>en</strong>to educativo.<br />

En todo caso, los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación esco<strong>la</strong>r han contribuido a un<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>su</strong>stancial <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> educación primaria y secundaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Por tanto,<br />

<strong>en</strong> este índice se incluye un indicador <strong>de</strong> rezago esco<strong>la</strong>r, como se ha hecho <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mediciones<br />

nacionales <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> México (CONEVAL, 2010) y Colombia (Angulo, Díaz y Pardo Pinzón,<br />

2013). A pesar <strong>de</strong> ser imperfecta, <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> rezago esco<strong>la</strong>r provee una aproximación a <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación que recib<strong>en</strong> los niños (también refleja una capacidad in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

sistema esco<strong>la</strong>r para hacer progresar <strong>en</strong> forma oportuna a los niños) y pue<strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar <strong>el</strong><br />

indicador <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que hay privación cuando al m<strong>en</strong>os un niño <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 6 y<br />

17 años <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar está rezagado <strong>de</strong> acuerdo a <strong>su</strong> edad. Se consi<strong>de</strong>ró como umbral <strong>el</strong> rezago<br />

<strong>de</strong> dos años o más, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que un umbral <strong>de</strong> un año podría ser afectado por <strong>la</strong>s<br />

particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los cal<strong>en</strong>darios esco<strong>la</strong>res, por <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingreso efectivas <strong>de</strong> los niños<br />

al sistema y por <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que se realizan <strong>la</strong>s mediciones <strong>en</strong> los países 14 .<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, puesto que los indicadores <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia y rezago esco<strong>la</strong>r no permit<strong>en</strong><br />

establecer <strong>la</strong> situación educacional <strong>de</strong> los adultos d<strong>el</strong> hogar, se emplea aquí un indicador <strong>de</strong><br />

conclusión educativa para los integrantes d<strong>el</strong> hogar <strong>de</strong> 20 años y más. La práctica habitual ha<br />

sido fijar <strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> privación <strong>en</strong> <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

los años <strong>de</strong> educación requeridos para que <strong>la</strong>s personas t<strong>en</strong>gan una bu<strong>en</strong>a probabilidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>jar <strong>la</strong> pobreza por ingresos exce<strong>de</strong>n ampliam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> término d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> primario <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

(Vil<strong>la</strong>toro, 2007). Así, <strong>en</strong> este caso se utiliza como umbral <strong>la</strong> conclusión d<strong>el</strong> primer ciclo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación secundaria para <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20 y 59 años, mant<strong>en</strong>iéndose <strong>el</strong> criterio<br />

<strong>de</strong> finalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> primaria para qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> 60 años o más.<br />

A <strong>su</strong> vez, ni <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, ni <strong>la</strong> progresión esco<strong>la</strong>r ni <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> ciertos niv<strong>el</strong>es<br />

educativos garantizan <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y herrami<strong>en</strong>tas cognitivas necesarias<br />

para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> pobreza y participar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s (como <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> textos escritos, <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> información, <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones y <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevas i<strong>de</strong>as, por<br />

m<strong>en</strong>cionar algunas). Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad no se cu<strong>en</strong>ta con indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>strezas<br />

cognitivas, aplicados tanto a pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r como adulta, que estén integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

14<br />

Por ejemplo, se pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>poner que <strong>en</strong> un país <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses se inicia <strong>en</strong> marzo y <strong>la</strong> edad oficial <strong>de</strong><br />

ingreso al primer grado <strong>de</strong> educación primaria es <strong>de</strong> 6 años. Si un niño que cumple los 6 años <strong>en</strong> junio no<br />

es admitido <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer grado por no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad oficial para ingresar, <strong>en</strong>trará a primer grado a los 7 años.<br />

Con un umbral <strong>de</strong> un año, sería consi<strong>de</strong>rado rezagado.<br />

215


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Hasta ahora, se han s<strong>el</strong>eccionado indicadores que han sido empleados con frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mediciones multidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> pobreza. Naturalm<strong>en</strong>te, una medición más completa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza requiere <strong>de</strong> datos sobre otros aspectos. En particu<strong>la</strong>r, sería <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia<br />

incluir indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación nutricional y <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas (Santos,<br />

2013), pero dicha información no está disponible para una cantidad <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región. En efecto, <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> salud es <strong>la</strong> gran aus<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares<br />

<strong>en</strong> América Latina. En g<strong>en</strong>eral, se recaba información muy limitada <strong>en</strong> esta dim<strong>en</strong>sión y, <strong>en</strong><br />

los casos <strong>de</strong> los países que recolectan información más completa, los indicadores varían<br />

mucho <strong>de</strong> un país a otro. Por <strong>el</strong>lo, es fundam<strong>en</strong>tal ampliar <strong>la</strong> información recolectada <strong>en</strong><br />

esta dim<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> un futuro cercano.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este índice es <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> privaciones que reflejan<br />

precariedad <strong>de</strong> vínculos con <strong>la</strong>s instituciones, <strong>en</strong> cuanto expresión <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

car<strong>en</strong>cia que afectan a <strong>la</strong>s personas respecto <strong>de</strong> otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Esto<br />

significa <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> estándar <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, puesto que según este índice<br />

podrían quedar incluidos hogares que no muestran <strong>el</strong> rostro clásico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza extrema<br />

(<strong>de</strong>snutrición y mortalidad infantil y vivi<strong>en</strong>das muy precarias, <strong>en</strong>tre otros factores), pero<br />

que están <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja r<strong>el</strong>ativa, porque se insertan <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

socioeconómica, resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> áreas segregadas 15 , acce<strong>de</strong>n a peores servicios y carec<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />

capital social <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> forma a<strong>de</strong>cuada situaciones <strong>de</strong> crisis y acce<strong>de</strong>r<br />

a oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> movilidad social.<br />

Uno <strong>de</strong> los mecanismos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> inclusión social es <strong>el</strong> empleo. La Organización<br />

Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT) ha seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> trabajo es fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dignidad personal,<br />

estabilidad y seguridad familiar y paz <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

se expresa <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s personas t<strong>en</strong>gan empleos dignos y seguros, <strong>en</strong> libertad<br />

y equidad 16 . El trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> protección social y <strong>de</strong> diálogo social.<br />

Sin embargo, no existe una modalidad aceptada internacionalm<strong>en</strong>te para medir <strong>el</strong><br />

trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, y un umbral <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> ser muy alto para una medición <strong>de</strong><br />

pobreza <strong>en</strong> América Latina. Como un primer paso, se incorpora un indicador <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> índice multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> pobreza, tanto por <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia d<strong>el</strong> tema como porque uno <strong>de</strong><br />

los aspectos más indagados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es precisam<strong>en</strong>te ese.<br />

Cabe notar que si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo es consi<strong>de</strong>rado una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> pobreza<br />

monetaria, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia internacional comparada indica que no hay una r<strong>el</strong>ación lineal<br />

<strong>en</strong>tre estos dos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os (Atkinson y otros, 2002). En este índice, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo se explica porque este conlleva un riesgo <strong>de</strong> exclusión social y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapego<br />

15<br />

Esta dim<strong>en</strong>sión no se incluyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición, por limitaciones <strong>de</strong> datos.<br />

16<br />

Véase <strong>el</strong> sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT [<strong>en</strong> línea] http://www.ilo.org/global/about-the-ilo/<strong>de</strong>c<strong>en</strong>t-work-ag<strong>en</strong>da/<strong>la</strong>ng--<br />

es/in<strong>de</strong>x.htm.<br />

216


Capítulo IV<br />

d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> cultura prevaleci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad (Atkinson y otros, 2002). Así, se<br />

consi<strong>de</strong>ra privadas <strong>en</strong> este aspecto a <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogares don<strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />

uno <strong>de</strong> los miembros <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar está <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

i) <strong>de</strong>socupado, ii) empleado sin remuneración o iii) <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>tado (es <strong>de</strong>cir, que está disponible<br />

para trabajar pero <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> buscar trabajo) 17 .<br />

Por <strong>su</strong> parte, <strong>el</strong> acceso a una protección social a<strong>de</strong>cuada es un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal,<br />

reconocido por <strong>la</strong>s normas internacionales d<strong>el</strong> trabajo y por <strong>la</strong>s Naciones Unidas y, como<br />

tal, forma parte d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT para <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te 18 . Des<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> vista fáctico, <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> protección social son muy acuciantes <strong>en</strong> América<br />

Latina; <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> que los más pobres obt<strong>en</strong>gan<br />

empleos informales y no accedan a <strong>la</strong> protección social, o cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con una protección<br />

social precaria (Kaztman, 2010).<br />

Las <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región no permit<strong>en</strong> captar directam<strong>en</strong>te<br />

si <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> protección social al que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso <strong>la</strong>s personas es a<strong>de</strong>cuado o no. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediciones multidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> pobreza, <strong>la</strong> práctica reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

ha sido consi<strong>de</strong>rar como privación <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> protección social, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los seguros <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> afiliación previsional y <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones<br />

(véanse CONEVAL, 2010; Angulo, Díaz y Pardo Pinzón, 2013; <strong>CEPAL</strong>, 2013).<br />

En <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social, se sigue <strong>en</strong> este índice, con algunas modificaciones,<br />

<strong>la</strong> aproximación que realizó <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013). Se consi<strong>de</strong>ra con privaciones <strong>en</strong> protección social<br />

a los hogares don<strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> los miembros cu<strong>en</strong>ta con alguna forma <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to<br />

contributivo (basado <strong>en</strong> aportes obligatorios o voluntarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas). Este umbral<br />

se emplea tanto <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong> previsión social como <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y ti<strong>en</strong>e como v<strong>en</strong>taja<br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> un criterio <strong>de</strong> d<strong>el</strong>imitación consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los distintos indicadores <strong>de</strong><br />

protección social.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> previsión social, se consi<strong>de</strong>ra con privaciones a <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

hogares don<strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> los integrantes está afiliado a algún sistema previsional (o cotiza<br />

<strong>en</strong> él) y don<strong>de</strong> ninguno recibe alguna p<strong>en</strong>sión o jubi<strong>la</strong>ción basada <strong>en</strong> contribuciones. Así,<br />

<strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones no contributivas (por ejemplo, p<strong>en</strong>siones solidarias o básicas)<br />

no es <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para que <strong>la</strong>s personas sean consi<strong>de</strong>radas no privadas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

previsión social.<br />

17<br />

El indicador que se utiliza aquí sigue los lineami<strong>en</strong>tos que propusieron Atkinson y otros (2002) (indicador<br />

<strong>de</strong> “hogares sin empleo”), al <strong>su</strong>gerir indicadores sociales para <strong>la</strong> Unión Europea (págs. 144-147). Es<br />

importante notar que se examinó <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como privaciones aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong>s personas no participan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral por otras razones (por ejemplo, discriminación <strong>la</strong>boral,<br />

responsabilida<strong>de</strong>s asociadas a <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> cuidado, sesgos culturales), pero se optó por no incluir<strong>la</strong>s,<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> privación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> empleo llegó a valores muy altos.<br />

18<br />

Véase OIT [<strong>en</strong> línea] http://ilo.org/global/about-the-ilo/<strong>de</strong>c<strong>en</strong>t-work-ag<strong>en</strong>da/social-protection/<strong>la</strong>ng--es/<br />

in<strong>de</strong>x.htm.<br />

217


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En lo r<strong>el</strong>ativo al seguro <strong>de</strong> salud, se <strong>de</strong>fine como privados a los hogares don<strong>de</strong> nadie está<br />

protegido por un seguro <strong>de</strong> salud contributivo. Esta <strong>de</strong>finición se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que,<br />

<strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> todos los países incluidos <strong>en</strong> esta medición los sistemas <strong>de</strong><br />

salud están estratificados <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> gasto <strong>de</strong> bolsillo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

El umbral usado para <strong>el</strong> seguro <strong>de</strong> salud difiere d<strong>el</strong> empleado por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013). En<br />

dicho ejercicio, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> seguro <strong>de</strong> salud, sin importar <strong>su</strong> naturaleza, bastaba<br />

para que los hogares fueran c<strong>la</strong>sificados como sin privaciones <strong>en</strong> este aspecto. Este criterio<br />

pres<strong>en</strong>taba problemas <strong>de</strong> comparabilidad, puesto que trataba <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te a dos<br />

hogares <strong>de</strong> distintos países que t<strong>en</strong>ían una situación simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> salud 19 .<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> privación <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> seguro <strong>de</strong> salud empleada <strong>en</strong> este informe<br />

podría ser utilizada como una aproximación a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones <strong>de</strong> salud que<br />

recib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas, siempre y cuando se cump<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s personas o los hogares con<br />

mayor capacidad <strong>de</strong> pago prefieran racionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> protección <strong>en</strong> salud que les asegura<br />

una mayor calidad. Sin embargo, esto podría no ocurrir <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> opacidad<br />

<strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> salud.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción social, una dim<strong>en</strong>sión que fue evaluada pero finalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>scartada está constituida por <strong>la</strong>s privaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

y <strong>la</strong>s comunicaciones (TIC). Si bi<strong>en</strong> hay una amplia literatura <strong>en</strong> que se seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> una brecha digital que reproduce <strong>la</strong>s distancias socioeconómicas, <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

t<strong>el</strong>efonía móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> región dificulta <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> esta dim<strong>en</strong>sión. En <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong><br />

acceso a t<strong>el</strong>éfonos móviles con conexión a Internet ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser transversal a los distintos<br />

grupos socioeconómicos, con lo que <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> privaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a información<br />

y a re<strong>de</strong>s basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dispositivos tecnológicos no parece ser a<strong>de</strong>cuada.<br />

Se <strong>de</strong>be notar que <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> privaciones <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción social o institucional<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ir más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> pobreza, lo que se podría traducir <strong>en</strong> un<br />

increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> error <strong>de</strong> inclusión. Sin embargo, este riesgo disminuye al usar un esquema<br />

<strong>de</strong> agregación <strong>en</strong> <strong>el</strong> que no es <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una privación para i<strong>de</strong>ntificar a<br />

un hogar como pobre. A<strong>de</strong>más, algunos <strong>de</strong> estos indicadores sirv<strong>en</strong> para aproximarse,<br />

aunque sea <strong>de</strong> modo imperfecto, a <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> salud y empleo, que son aspectos<br />

r<strong>el</strong>evantes d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />

19<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> Chile casi toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e algún seguro <strong>de</strong> salud; <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong> cambio, hay un<br />

grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción no asegurada, pero <strong>el</strong> sistema público <strong>de</strong> salud está obligado a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r gratuitam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sin seguro. En términos <strong>de</strong> estratificación <strong>de</strong> los sistemas, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción chil<strong>en</strong>a que ti<strong>en</strong>e<br />

tarjeta <strong>de</strong> gratuidad (o <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia) está <strong>en</strong> una posición r<strong>el</strong>ativa simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción arg<strong>en</strong>tina no<br />

asegurada. La difer<strong>en</strong>cia es que <strong>en</strong> Chile se realiza comprobación <strong>de</strong> medios para captar y c<strong>la</strong>sificar a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción más vulnerable, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina se aplica <strong>la</strong> autos<strong>el</strong>ección, sin c<strong>la</strong>sificar <strong>de</strong> manera<br />

explícita a los más vulnerables. En números, al usar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> privación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (2013), <strong>en</strong> Chile<br />

virtualm<strong>en</strong>te no hay privación (a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> grupo sin seguro ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a distribuirse casi <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma<br />

<strong>en</strong>tre los distintos grupos socioeconómicos). Al usar como umbral <strong>el</strong> seguro contributivo, <strong>la</strong> privación queda<br />

<strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es cercanos <strong>en</strong> ambos países.<br />

218


Capítulo IV<br />

C. Construcción d<strong>el</strong> índice<br />

El índice fue construido sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> Alkire y Foster (2007 y 2011).<br />

Para realizar este procedimi<strong>en</strong>to se requiere: i) s<strong>el</strong>eccionar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones e indicadores y<br />

pon<strong>de</strong>rarlos; ii) fijar <strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional (k) o <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> privaciones<br />

que una persona <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar para ser i<strong>de</strong>ntificada como pobre, y iii) calcu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> puntaje<br />

<strong>de</strong> privación <strong>de</strong> cada persona y <strong>de</strong>terminar, según <strong>el</strong> contraste <strong>en</strong>tre <strong>su</strong> puntaje y <strong>el</strong> valor<br />

<strong>de</strong> k, si es pobre o no <strong>en</strong> términos multidim<strong>en</strong>sionales.<br />

En <strong>el</strong> cuadro IV.1 se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones, indicadores y estructura <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>raciones<br />

d<strong>el</strong> índice. Todas <strong>la</strong>s privaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma pon<strong>de</strong>ración (7,4%), excepto <strong>la</strong>s <strong>de</strong> protección<br />

social (3,7%) e ingresos (14,8%). Se asigna m<strong>en</strong>os peso a <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> protección<br />

social por dos razones: i) porque son privaciones que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar que va un paso más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, y ii) porque<br />

<strong>de</strong> otra manera <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración efectiva <strong>de</strong> esta dim<strong>en</strong>sión, que <strong>su</strong>rge <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> pon<strong>de</strong>rador y <strong>el</strong> umbral s<strong>el</strong>eccionado, hubiera re<strong>su</strong>ltado muy alta, g<strong>en</strong>erando<br />

un índice m<strong>en</strong>os equilibrado <strong>en</strong>tre dim<strong>en</strong>siones 20 . A <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> mayor pon<strong>de</strong>ración d<strong>el</strong><br />

ingreso se explica porque es un indicador sintético, que refleja in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> distintas<br />

dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar. Los <strong>de</strong>más indicadores utilizados no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> esa característica.<br />

Cuadro IV.1<br />

Índice multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> pobreza: dim<strong>en</strong>siones, indicadores <strong>de</strong> privación y pon<strong>de</strong>raciones<br />

Dim<strong>en</strong>siones<br />

Indicadores <strong>de</strong> privación: personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong>…<br />

Pon<strong>de</strong>ración<br />

(porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Vivi<strong>en</strong>da 22,2<br />

Precariedad <strong>de</strong><br />

los materiales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da a<br />

Hacinami<strong>en</strong>to b<br />

Vivi<strong>en</strong>das con piso <strong>de</strong> tierra o con techo o muros con materiales<br />

precarios (<strong>de</strong>sechos, cartón, <strong>la</strong>tas, caña, palma, paja,<br />

otros materiales).<br />

Hogares con tres o más personas por cuarto, <strong>en</strong> áreas rurales<br />

y urbanas.<br />

Hogares que: i) habitan vivi<strong>en</strong>das ocupadas ilegalm<strong>en</strong>te, o<br />

ii) resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das cedidas o prestadas.<br />

T<strong>en</strong><strong>en</strong>cia insegura<br />

7,4<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da c<br />

Servicios básicos 22,2<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

7,4<br />

<strong>de</strong> agua mejoradas d<br />

Áreas urbanas:<br />

Hogares que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> agua <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes:<br />

- red pública fuera d<strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o;<br />

- pozos no protegidos o sin bomba a motor;<br />

- fu<strong>en</strong>tes móviles (aljibe, carro tanque, aguatero, <strong>en</strong>tre otros);<br />

- agua embot<strong>el</strong><strong>la</strong>da, o<br />

- río, quebrada, lluvia y otros.<br />

Áreas rurales:<br />

Hogares que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> agua <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes:<br />

- pozos no protegidos o con bomba manual;<br />

- fu<strong>en</strong>tes móviles (aljibe, carro tanque, aguatero, <strong>en</strong>tre otros);<br />

- agua embot<strong>el</strong><strong>la</strong>da, o<br />

- río, quebrada, lluvia y otros.<br />

7,4<br />

7,4<br />

20<br />

La pon<strong>de</strong>ración efectiva <strong>de</strong> cada indicador está <strong>de</strong>terminada por dos factores: <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo asignado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

agregación d<strong>el</strong> índice y <strong>el</strong> umbral s<strong>el</strong>eccionado. Así, indicadores con umbrales altos, que se traduzcan <strong>en</strong> tasas <strong>de</strong><br />

privación <strong>el</strong>evadas, t<strong>en</strong>drán una mayor participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, aun cuando <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo<br />

asignado sea igual al <strong>de</strong> otros indicadores. Este es precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> protección social.<br />

219


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro IV.1 (conclusión)<br />

Dim<strong>en</strong>siones<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

saneami<strong>en</strong>to<br />

mejorado d<br />

Car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía e<br />

Indicadores <strong>de</strong> privación: personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong>…<br />

Áreas urbanas:<br />

Hogares <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

- con evacuación no conectada a red <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do o fosa<br />

séptica;<br />

- con baño compartido, o<br />

- que no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> servicio higiénico.<br />

Áreas rurales:<br />

Hogares <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

- que no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> servicio higiénico;<br />

- con baño compartido, o<br />

- con evacuación sin tratami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie, río o mar.<br />

Hogares que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> servicio <strong>el</strong>éctrico o que usan leña,<br />

carbón o <strong>de</strong>sechos como combustible para cocinar.<br />

Pon<strong>de</strong>ración<br />

(porc<strong>en</strong>tajes)<br />

7,4<br />

Estándar <strong>de</strong> vida 22,2<br />

In<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Hogares con ingresos per cápita in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para cubrir <strong>su</strong>s<br />

14,8<br />

recursos<br />

necesida<strong>de</strong>s alim<strong>en</strong>tarias y no alim<strong>en</strong>tarias.<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es Hogares que no cu<strong>en</strong>tan con ninguno <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes bi<strong>en</strong>es: 7,4<br />

dura<strong>de</strong>ros f<br />

i) vehículo, ii) refrigerador y iii) <strong>la</strong>vadora.<br />

Educación 22,2<br />

Inasist<strong>en</strong>cia<br />

Hogares don<strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os un niño o adolesc<strong>en</strong>te (<strong>en</strong>tre 6 y 17<br />

7,4<br />

a <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a<br />

años) no asiste a un establecimi<strong>en</strong>to educativo.<br />

Rezago esco<strong>la</strong>r Hogares don<strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os un niño o adolesc<strong>en</strong>te (<strong>en</strong>tre 6 y 17<br />

7,4<br />

años) está rezagado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema educativo <strong>en</strong> más <strong>de</strong> dos<br />

años <strong>de</strong> acuerdo a <strong>su</strong> edad.<br />

Logro educativo Hogares don<strong>de</strong> ninguna persona <strong>de</strong> 20 años o más alcanzó un<br />

7,4<br />

in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

niv<strong>el</strong> educativo mínimo, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose por <strong>el</strong>lo lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

- personas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20 y 59 años: no cu<strong>en</strong>tan con <strong>el</strong> primer<br />

ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria completa, y<br />

- personas <strong>de</strong> 60 años o más: no cu<strong>en</strong>tan con educación<br />

primaria completa.<br />

Empleo y protección<br />

11,1<br />

social<br />

Desocupación Hogares don<strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os una persona <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 65 años <strong>de</strong><br />

edad está <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

- <strong>de</strong>sempleada;<br />

- empleada sin remuneración, o<br />

- es un trabajador <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>tado.<br />

7,4<br />

Precariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

protección social g<br />

Hogares don<strong>de</strong> se cumpl<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

- ninguna persona cu<strong>en</strong>ta con algún tipo <strong>de</strong> seguro <strong>de</strong> salud<br />

contributivo;<br />

- ninguna persona está afiliada a un sistema <strong>de</strong> previsión social<br />

contributivo, y<br />

- ninguna persona ti<strong>en</strong>e ingresos por p<strong>en</strong>siones o jubi<strong>la</strong>ciones.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

a<br />

No se dispuso <strong>de</strong> información sobre pare<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (2005 y 2012), sobre piso para <strong>el</strong> Brasil (2005 y 2012),<br />

sobre techo para Colombia (<strong>2008</strong> y 2012) y <strong>el</strong> Ecuador (2005), y sobre materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> Uruguay (2005).<br />

b<br />

Se aplicó <strong>la</strong> corrección propuesta por Kaztman, <strong>de</strong>bido a que no estaban excluidos <strong>la</strong> cocina y/o baños <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habitaciones<br />

consi<strong>de</strong>radas como cuartos, <strong>en</strong> los casos d<strong>el</strong> Brasil, Costa Rica, Honduras y México (véase Kaztman, 2011).<br />

c<br />

No se consi<strong>de</strong>ra privación <strong>la</strong> habitación <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das recibidas <strong>en</strong> u<strong>su</strong>fructo.<br />

d<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana (2006 y 2012), se aplicó <strong>el</strong> criterio urbano para <strong>la</strong>s zonas rurales, puesto<br />

que <strong>la</strong> pregunta empleada no permitía aplicar criterios difer<strong>en</strong>ciados.<br />

e<br />

No se dispuso <strong>de</strong> información sobre <strong>el</strong>ectricidad para <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (2005 y 2012), <strong>la</strong> República Dominicana (2006)<br />

y <strong>el</strong> Uruguay (2005); ni <strong>de</strong> información sobre combustible para Chile (2003 y 2011), Honduras (2006) y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(República Bolivariana <strong>de</strong>) (2005 y 2012).<br />

f<br />

No se dispuso <strong>de</strong> información sobre bi<strong>en</strong>es para <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (2005 y 2012), ni para Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) (2003);<br />

no se dispuso <strong>de</strong> información sobre vehículo para <strong>el</strong> Brasil (2005) y se reemp<strong>la</strong>zó por cocina, ni para Chile (2003) y se<br />

reemp<strong>la</strong>zó por calefón; no se dispuso <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>vadora para Costa Rica (2012) y se reemp<strong>la</strong>zó por t<strong>el</strong>evisor<br />

con pantal<strong>la</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>sma o pantal<strong>la</strong> <strong>de</strong> cristal líquido (LCD), ni para Honduras (2010 y 2006) y se reemp<strong>la</strong>zó por estufa.<br />

g<br />

No se dispuso <strong>de</strong> información sobre seguro <strong>de</strong> salud para <strong>el</strong> Brasil (2005 y 2012) ni para V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>) (2005 y 2012); no se incluyó <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> protección social para Nicaragua (2009), por falta <strong>de</strong><br />

información sobre afiliación previsional y seguro <strong>de</strong> salud.<br />

7,4<br />

3,7<br />

220


Capítulo IV<br />

En cuanto al umbral multidim<strong>en</strong>sional k, <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este índice no se<br />

utiliza <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> unión, <strong>en</strong> que se requiere solo <strong>de</strong> una privación para que <strong>la</strong>s personas<br />

sean i<strong>de</strong>ntificadas como pobres, puesto que este procedimi<strong>en</strong>to increm<strong>en</strong>ta mucho <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> error <strong>de</strong> inclusión, por cuanto todos los indicadores pres<strong>en</strong>tan error <strong>de</strong><br />

medición 21 . Tampoco se emplea <strong>el</strong> método <strong>de</strong> intersección, <strong>en</strong> que se requiere que <strong>la</strong>s<br />

personas estén privadas <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones, porque increm<strong>en</strong>ta fuertem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> error <strong>de</strong> exclusión.<br />

En este índice se prefirió aplicar un criterio intermedio, con un k=25%. Con este<br />

valor, <strong>la</strong>s personas i<strong>de</strong>ntificadas como pobres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar privadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> equival<strong>en</strong>te a una<br />

dim<strong>en</strong>sión completa y algún otro indicador, o <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar privadas <strong>en</strong> ingresos y t<strong>en</strong>er al<br />

m<strong>en</strong>os dos car<strong>en</strong>cias adicionales. A<strong>de</strong>más, con k=25% se asegura que ninguna persona<br />

que pres<strong>en</strong>te privación solo <strong>en</strong> una dim<strong>en</strong>sión sea i<strong>de</strong>ntificada como pobre <strong>en</strong> términos<br />

multidim<strong>en</strong>sionales 22 , lo que disminuye <strong>el</strong> error <strong>de</strong> inclusión.<br />

Debido a que <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>raciones y umbrales ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

discrecionalidad, es muy r<strong>el</strong>evante establecer si <strong>la</strong>s estimaciones que provee <strong>el</strong> índice<br />

son <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te robustas. En particu<strong>la</strong>r, convi<strong>en</strong>e verificar si <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

países ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser simi<strong>la</strong>r ante difer<strong>en</strong>tes valores d<strong>el</strong> umbral multidim<strong>en</strong>sional y fr<strong>en</strong>te<br />

a cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones o indicadores. El índice es robusto<br />

ante cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pon<strong>de</strong>raciones, <strong>en</strong> los indicadores y umbrales <strong>de</strong> privación y <strong>en</strong> los<br />

valores <strong>de</strong> k.<br />

Por último, todas <strong>la</strong>s privaciones incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> índice están operacionalizadas a niv<strong>el</strong><br />

d<strong>el</strong> hogar. Esto no solo se <strong>de</strong>be a cuestiones r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los<br />

datos, sino también a que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s privaciones que <strong>en</strong> principio se experim<strong>en</strong>tan <strong>de</strong><br />

manera individual ti<strong>en</strong><strong>en</strong> importantes externalida<strong>de</strong>s para todos los miembros d<strong>el</strong> hogar.<br />

Por ejemplo, <strong>el</strong> ingreso se obti<strong>en</strong>e individualm<strong>en</strong>te pero se emplea para satisfacer <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos qui<strong>en</strong>es son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad doméstica. Lo mismo ocurre con los<br />

seguros <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> previsión social; por lo g<strong>en</strong>eral se acce<strong>de</strong> a <strong>el</strong>los <strong>en</strong> forma individual,<br />

pero <strong>su</strong>s b<strong>en</strong>eficios <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a todos los miembros d<strong>el</strong> hogar o a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los (<strong>en</strong> especial los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes). Incluso los logros y car<strong>en</strong>cias individuales <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> educación afectan <strong>en</strong> forma positiva o negativa, respectivam<strong>en</strong>te, a los <strong>de</strong>más miembros<br />

d<strong>el</strong> hogar (Ba<strong>su</strong> y Foster, 1998). Por otra parte, <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> focalización <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política pública es precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> hogar.<br />

21<br />

Este riesgo aum<strong>en</strong>ta cuando se incorporan car<strong>en</strong>cias que van más allá <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

asociadas con <strong>la</strong> pobreza.<br />

22<br />

El puntaje máximo que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una persona privada <strong>en</strong> todos los indicadores <strong>de</strong> una dim<strong>en</strong>sión es<br />

d<strong>el</strong> 22,2%.<br />

221


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

D. Re<strong>su</strong>ltados<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> esta metodología, se estimó <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>en</strong> 17 países<br />

<strong>de</strong> América Latina, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 y 2012. En 2012, aproximadam<strong>en</strong>te un 28% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción estaba <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional. Las mayores inci<strong>de</strong>ncias se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> Nicaragua (74,1%), Honduras (70,5%), Guatema<strong>la</strong> (70,3%), y <strong>el</strong> Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia (58%), y <strong>la</strong>s inci<strong>de</strong>ncias más bajas se verificaban <strong>en</strong> Chile (6,8%), <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina (8,1%), <strong>el</strong> Uruguay (9%), <strong>el</strong> Brasil (14,5%) y Costa Rica (14,9%) (véase <strong>el</strong> gráfico IV.1).<br />

Gráfico IV.1<br />

América Latina (17 países): inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 y <strong>de</strong> 2012<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

79<br />

74<br />

Nicaragua a<br />

79<br />

7371 70<br />

Honduras b<br />

Guatema<strong>la</strong> c<br />

84<br />

58<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) d<br />

65<br />

53 53 50<br />

El Salvador e<br />

Paraguay f<br />

48<br />

4341 38 37<br />

México g<br />

Rep.<br />

Dominicana h<br />

62<br />

Perú i<br />

41<br />

35<br />

Colombia j<br />

46<br />

Ecuador<br />

31<br />

32<br />

19<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>) k<br />

28<br />

19<br />

15 14<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

30<br />

18<br />

13<br />

9 8 7<br />

Uruguay l<br />

Arg<strong>en</strong>tina m<br />

Chile n<br />

2005 2012<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2005 y 2009.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2006 y 2010.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2000 y 2006.<br />

d<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2011.<br />

e<br />

Los datos <strong>de</strong> El Salvador correspon<strong>de</strong>n a 2004 y 2012.<br />

f<br />

Los datos d<strong>el</strong> Paraguay correspon<strong>de</strong>n a 2005 y 2011.<br />

g<br />

Los datos <strong>de</strong> México correspon<strong>de</strong>n a 2004 y 2012.<br />

h<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana correspon<strong>de</strong>n a 2006 y 2012.<br />

i<br />

Los datos d<strong>el</strong> Perú correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2012.<br />

j<br />

Los datos <strong>de</strong> Colombia correspon<strong>de</strong>n a <strong>2008</strong> y 2012.<br />

k<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> 2005 y 2012 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

l<br />

Los datos d<strong>el</strong> Uruguay <strong>de</strong> 2005 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

m<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> 2005 y 2012 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

n<br />

Los datos <strong>de</strong> Chile correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2011.<br />

En todos los países se observó una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional<br />

<strong>en</strong>tre 2005 y 2012. Las reducciones más cuantiosas tuvieron lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong><br />

Uruguay, <strong>el</strong> Brasil, <strong>el</strong> Perú, Chile y <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, equival<strong>en</strong>tes a<br />

una disminución d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> 7% o más por año, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> El Salvador,<br />

México, Honduras y Nicaragua se registraron caídas d<strong>el</strong> 1% o m<strong>en</strong>os por año.<br />

222


Capítulo IV<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza fue más marcada <strong>en</strong> los países que<br />

pres<strong>en</strong>taban inci<strong>de</strong>ncias más bajas <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea base (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005). Se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacar,<br />

<strong>en</strong> todo caso, que <strong>en</strong> países como Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), <strong>el</strong> Ecuador, <strong>el</strong> Paraguay<br />

y <strong>la</strong> República Dominicana, que t<strong>en</strong>ían inci<strong>de</strong>ncias <strong>su</strong>periores al 45% <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea base, se<br />

produjeron reducciones muy importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> -3% y <strong>el</strong> -6% por año).<br />

Una modalidad complem<strong>en</strong>taria para cuantificar <strong>la</strong> pobreza es <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Este indicador se obti<strong>en</strong>e dividi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> puntaje pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong><br />

privaciones <strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones (indicadores) por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> personas pobres.<br />

En <strong>el</strong> gráfico IV.2 se aprecia que <strong>en</strong> todos los países analizados hubo una reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong>tre los dos años consi<strong>de</strong>rados. Las mayores bajas se<br />

produjeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Uruguay (valores<br />

situados <strong>en</strong>tre alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> -1,7% y <strong>el</strong> -2,8% por año).<br />

Gráfico IV.2<br />

América Latina (17 países): int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 y <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tadas por los hogares pobres)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

Nicaragua b<br />

Honduras c<br />

Guatema<strong>la</strong> d<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) e<br />

El Salvador f<br />

Paraguay g<br />

México h<br />

Rep.<br />

Dominicana i<br />

Perú j<br />

Colombia k<br />

Ecuador<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>) l<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Uruguay m<br />

Arg<strong>en</strong>tina n<br />

Chile o<br />

2005 2012<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2005 y 2009.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2006 y 2010.<br />

d<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2000 y 2006.<br />

e<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2011.<br />

f<br />

Los datos <strong>de</strong> El Salvador correspon<strong>de</strong>n a 2004 y 2012.<br />

g<br />

Los datos d<strong>el</strong> Paraguay correspon<strong>de</strong>n a 2005 y 2011.<br />

h<br />

Los datos <strong>de</strong> México correspon<strong>de</strong>n a 2004 y 2012.<br />

i<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana correspon<strong>de</strong>n a 2006 y 2012.<br />

j<br />

Los datos d<strong>el</strong> Perú correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2012.<br />

k<br />

Los datos <strong>de</strong> Colombia correspon<strong>de</strong>n a <strong>2008</strong> y 2012.<br />

l<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a <strong>de</strong> 2005 y 2012 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

m<br />

Los datos d<strong>el</strong> Uruguay <strong>de</strong> 2005 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

n<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> 2005 y 2012 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

o<br />

Los datos <strong>de</strong> Chile correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2011.<br />

223


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

A <strong>su</strong> vez, tanto alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 como <strong>de</strong> 2012 <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza era mayor<br />

<strong>en</strong> los países que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s mayores inci<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> pobreza. Así, <strong>en</strong> estos países<br />

no solo hay más personas pobres, sino que <strong>el</strong><strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> privaciones <strong>en</strong> más dim<strong>en</strong>siones.<br />

En <strong>el</strong> gráfico IV.3 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional por zona<br />

<strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012. En todos los países, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre era<br />

mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s urbanas. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural alcanzaba<br />

<strong>su</strong>s valores más altos <strong>en</strong> Nicaragua, Guatema<strong>la</strong>, Honduras y <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong><br />

Bolivia. En cuanto a <strong>la</strong> pobreza urbana, <strong>el</strong> panorama era muy simi<strong>la</strong>r, ya que nuevam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s más altas inci<strong>de</strong>ncias t<strong>en</strong>ían lugar <strong>en</strong> esos cuatro países.<br />

Gráfico IV.3<br />

América Latina (15 países): inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional<br />

por zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

94<br />

Nicaragua b<br />

59<br />

86 86 87<br />

Guatema<strong>la</strong> c<br />

53 52<br />

Honduras d<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) e<br />

44<br />

74<br />

El Salvador<br />

69<br />

40 37<br />

Paraguay e<br />

51<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

59<br />

32 29<br />

México<br />

66<br />

Colombia<br />

86<br />

25 24<br />

Perú<br />

52<br />

Ecuador<br />

20<br />

28<br />

13<br />

21<br />

11 13<br />

9 12 6<br />

Brasil<br />

Costa Rica<br />

Uruguay<br />

Chile e<br />

Rural<br />

Urbana<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza urbana.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2009.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2006.<br />

d<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2010.<br />

e<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Paraguay y Chile correspon<strong>de</strong>n a 2011.<br />

En cuanto a los cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inci<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> pobreza por zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre<br />

2005 y 2012, se observa que <strong>en</strong> todos los países <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza urbana fue<br />

más marcada que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural. Las mayores difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s disminuciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural y urbana se produjeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia,<br />

<strong>el</strong> Ecuador, <strong>el</strong> Brasil y <strong>el</strong> Paraguay.<br />

Debido a lo anterior, no re<strong>su</strong>lta extraño que los mayores aum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sba<strong>la</strong>nce<br />

<strong>en</strong>tre los índices <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to rural y urbano se hayan producido precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos<br />

224


Capítulo IV<br />

<strong>de</strong> estos países; por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural <strong>en</strong> 2012 era<br />

3,6 veces <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza urbana, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2003 esta razón llegaba a<br />

2 veces; <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>la</strong> razón <strong>en</strong>tre los índices <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to rural y<br />

urbano pasó <strong>de</strong> 1,8 veces <strong>en</strong> 2003 a 2,6 veces <strong>en</strong> 2011, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ecuador, este valor alcanzó<br />

2 veces <strong>en</strong> 2012, fr<strong>en</strong>te a 1,3 veces <strong>en</strong> 2005 (véase <strong>el</strong> gráfico IV.4).<br />

Gráfico IV.4<br />

América Latina (14 países): razón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional<br />

rural y urbana, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 y <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En números <strong>de</strong> veces)<br />

4,0<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Nicaragua b<br />

Honduras c<br />

Guatema<strong>la</strong> d<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) e<br />

El Salvador f<br />

Paraguay g<br />

México h<br />

Rep.<br />

Dominicana i<br />

Perú j<br />

Colombia k<br />

Ecuador<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Chile l<br />

Razón 2005 Razón 2012<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza a niv<strong>el</strong> nacional alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2005 y 2009.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2006 y 2010.<br />

d<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2000 y 2006.<br />

e<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2011.<br />

f<br />

Los datos <strong>de</strong> El Salvador correspon<strong>de</strong>n a 2004 y 2012.<br />

g<br />

Los datos d<strong>el</strong> Paraguay correspon<strong>de</strong>n a 2005 y 2011.<br />

h<br />

Los datos <strong>de</strong> México correspon<strong>de</strong>n a 2004 y 2012.<br />

i<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana correspon<strong>de</strong>n a 2006 y 2012.<br />

j<br />

Los datos d<strong>el</strong> Perú correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2012.<br />

k<br />

Los datos <strong>de</strong> Colombia correspon<strong>de</strong>n a <strong>2008</strong> y 2012.<br />

l<br />

Los datos <strong>de</strong> Chile correspon<strong>de</strong>n a 2003 y 2011.<br />

La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 era mayor que <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza urbana <strong>en</strong> casi todos los países, con <strong>la</strong> excepción d<strong>el</strong> Uruguay. Los países con mayor<br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 eran Nicaragua, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong><br />

Bolivia, Honduras y Guatema<strong>la</strong>. En <strong>la</strong>s zonas urbanas, <strong>la</strong>s mayores int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

se observaban <strong>en</strong> Nicaragua, Guatema<strong>la</strong>, El Salvador y Honduras (véase <strong>el</strong> gráfico IV.5).<br />

Las mayores reducciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural <strong>en</strong>tre alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005<br />

y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 tuvieron lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Ecuador,<br />

225


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>el</strong> Paraguay y Chile. La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales <strong>de</strong> los primeros cuatro<br />

países <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada con especial at<strong>en</strong>ción. En rigor, <strong>en</strong> estos países <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza cayó bastante m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, pero al<br />

mismo tiempo se observó una disminución importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, aun cuando un segm<strong>en</strong>to amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> esos países<br />

seguía <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> 2012, estaba privado <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os dim<strong>en</strong>siones que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

2005. Por <strong>su</strong> parte, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza rural aum<strong>en</strong>tó levem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> El Salvador y<br />

no varió <strong>en</strong> Costa Rica.<br />

Gráfico IV.5<br />

América Latina (15 países): int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional<br />

por zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tadas por los hogares pobres)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

Nicaragua b<br />

Honduras c<br />

Guatema<strong>la</strong> d<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) e<br />

El Salvador<br />

Paraguay e<br />

México<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

Perú<br />

Colombia<br />

Ecuador<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Uruguay<br />

Chile e<br />

Urbana<br />

Rural<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza a niv<strong>el</strong> nacional alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2009.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2010.<br />

d<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2006.<br />

e<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Paraguay y Chile correspon<strong>de</strong>n a 2011.<br />

En lo r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza urbana, <strong>la</strong>s mayores reducciones <strong>en</strong>tre<br />

2005 y 2012 se evi<strong>de</strong>nciaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Perú, Chile y <strong>el</strong><br />

Paraguay. A <strong>su</strong> vez, <strong>en</strong> Nicaragua y Honduras <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> zonas urbanas<br />

prácticam<strong>en</strong>te no cambió.<br />

Se ha visto que tanto <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to como <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pobreza prove<strong>en</strong> información útil para cuantificar <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

multidim<strong>en</strong>sional. Una forma <strong>de</strong> sintetizar <strong>la</strong> información captada a través <strong>de</strong> ambos índices<br />

es <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> una medida <strong>de</strong> pobreza total (M0), o tasa <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustada, que re<strong>su</strong>lta<br />

226


Capítulo IV<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> multiplicación d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to no ajustado (o <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza) por<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.<br />

En <strong>el</strong> gráfico IV.6 se pue<strong>de</strong> observar que los países que pres<strong>en</strong>taban los mayores índices<br />

<strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustados <strong>de</strong> pobreza (M0) alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 eran Nicaragua, Guatema<strong>la</strong> y<br />

Honduras. Por <strong>su</strong> parte, los índices <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustados alcanzaban <strong>su</strong>s valores más bajos <strong>en</strong><br />

Chile, <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Uruguay. A <strong>su</strong> vez, se aprecia que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los índices <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to<br />

ajustados eran mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s urbanas y que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias asociadas<br />

a <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia eran más pronunciadas <strong>en</strong> los países más pobres.<br />

Gráfico IV.6<br />

América Latina (17 países): índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustado <strong>de</strong> pobreza (M0),<br />

total y por zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012<br />

0,7<br />

0,6<br />

0,5<br />

0,4<br />

0,3<br />

0,2<br />

0,1<br />

0<br />

Nicaragua a<br />

Guatema<strong>la</strong> b<br />

Honduras c<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) d<br />

El Salvador<br />

Paraguay d<br />

México<br />

Perú<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

Colombia<br />

Ecuador<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>) e<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina e<br />

Chile d<br />

Total Urbana Rural<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2009.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2006.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2010.<br />

d<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Paraguay y Chile correspon<strong>de</strong>n a 2011.<br />

e<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustado <strong>de</strong> pobreza (M0) es<br />

que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scomponer, lo que permite establecer cuánto aporta cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

privaciones (y dim<strong>en</strong>siones) a <strong>la</strong> pobreza total. Al consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> promedio simple regional,<br />

se observa que <strong>en</strong> 2012 <strong>la</strong> pobreza monetaria era <strong>la</strong> privación que más aportaba a <strong>la</strong><br />

pobreza multidim<strong>en</strong>sional total (28%). A continuación se situaban <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />

logro educativo <strong>de</strong> los adultos d<strong>el</strong> hogar (12%), <strong>la</strong>s privaciones <strong>en</strong> empleo, protección<br />

social y saneami<strong>en</strong>to (7% cada una) y <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>ergía<br />

y dotación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros (6% cada una).<br />

227


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En <strong>el</strong> gráfico IV.7 se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s contribuciones r<strong>el</strong>ativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas privaciones<br />

a <strong>la</strong> pobreza total <strong>de</strong> cada país alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012. La contribución d<strong>el</strong> ingreso a <strong>la</strong> pobreza<br />

total t<strong>en</strong>día a ser mayor <strong>en</strong> los países con <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores inci<strong>de</strong>ncias ajustadas <strong>de</strong> pobreza<br />

(M0). El mayor aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza monetaria se observaba <strong>en</strong> Chile (41%), <strong>el</strong> Brasil<br />

(37%) y <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (35%). Por <strong>su</strong> parte, <strong>la</strong> contribución d<strong>el</strong><br />

ingreso a <strong>la</strong> pobreza total no alcanzaba al 25% <strong>en</strong> los cinco países que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s<br />

mayores tasas <strong>de</strong> pobreza ajustada (Nicaragua, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Estado Plurinacional<br />

<strong>de</strong> Bolivia y El Salvador).<br />

Gráfico IV.7<br />

América Latina (17 países): contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas privaciones a <strong>la</strong> pobreza total,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Nicaragua b<br />

19 22<br />

11<br />

11<br />

0 12<br />

13<br />

8<br />

9<br />

8<br />

7<br />

2 5<br />

4<br />

6 7<br />

7 8 8 8<br />

5 5 7<br />

3 5 1 5<br />

9 6<br />

3<br />

1<br />

6 5<br />

8 3 2 1 8<br />

5<br />

3 4 2<br />

1<br />

8 12 10 14<br />

8<br />

10 13 12<br />

6 7<br />

12<br />

10 4<br />

12 8<br />

6 12 10 8<br />

5<br />

4 3<br />

6 2<br />

6 5 8 10 5<br />

4<br />

7 10 2<br />

3 4<br />

4<br />

3<br />

5 3<br />

4<br />

7 7 8 3 4<br />

5<br />

7 7<br />

9<br />

5 6<br />

11<br />

6 5 2<br />

Guatema<strong>la</strong> c<br />

Honduras d<br />

27<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) e<br />

19<br />

El Salvador<br />

24<br />

Paraguay e<br />

30 28<br />

México<br />

Perú<br />

20<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

31 30 31<br />

35 33<br />

23<br />

37<br />

2<br />

33<br />

41<br />

7<br />

8 8<br />

3 4<br />

0<br />

1 7 9<br />

8 9 8 5<br />

9<br />

7 3<br />

7<br />

8 7<br />

9<br />

7<br />

5<br />

11 6<br />

9<br />

2 10<br />

5<br />

3 3<br />

2 4 1<br />

3 5<br />

3 5 5<br />

4<br />

3 18<br />

11 10<br />

8<br />

12 12 13 13 17 15 2 1 2<br />

5 8 4 0<br />

10 14<br />

6<br />

3<br />

5<br />

9<br />

3<br />

6 6 4 6<br />

4 1<br />

1<br />

3 2<br />

4<br />

1 9<br />

5 3<br />

10 4<br />

4 10<br />

2 4 5 7<br />

4<br />

5 11 12<br />

1 4 4 3 5 5<br />

1 0 1<br />

1<br />

2 Colombia<br />

Ecuador<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>) f<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina f<br />

Chile e<br />

INGR<br />

ENER<br />

BIEN<br />

SANE<br />

PROT<br />

AGUA<br />

EMPL<br />

TENE<br />

REZA<br />

HACI<br />

ASIST<br />

MAVI<br />

LOED<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustado <strong>de</strong> pobreza (M0). Se emplean <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

abreviaturas para <strong>la</strong>s privaciones: INGR=ingreso monetario; BIEN=bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar; PROT=protección social;<br />

EMPL=empleo; REZA=rezago esco<strong>la</strong>r; ASIST=asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r; LOED=logro educativo <strong>de</strong> los adultos; ENER=<strong>en</strong>ergía;<br />

SANE=saneami<strong>en</strong>to; AGUA=agua; TENE=t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da; HACI=hacinami<strong>en</strong>to; MAVI=materiales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da.<br />

b<br />

Los datos <strong>de</strong> Nicaragua correspon<strong>de</strong>n a 2009.<br />

c<br />

Los datos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>n a 2006.<br />

d<br />

Los datos <strong>de</strong> Honduras correspon<strong>de</strong>n a 2010.<br />

e<br />

Los datos d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> Paraguay y Chile correspon<strong>de</strong>n a 2011.<br />

f<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

La precariedad <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros contribuían más a <strong>la</strong> pobreza total <strong>en</strong> los países que pres<strong>en</strong>taban los<br />

mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> pobreza (índices <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustados). En cambio, <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia insegura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da t<strong>en</strong>día a ser mayor <strong>en</strong> los países con m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

pobreza. En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias, no se evi<strong>de</strong>nciaban difer<strong>en</strong>cias <strong>su</strong>stanciales vincu<strong>la</strong>das<br />

al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional.<br />

228


Capítulo IV<br />

En <strong>el</strong> cuadro IV.2 se expon<strong>en</strong> los cambios que mostró <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

privaciones a <strong>la</strong> pobreza total <strong>en</strong>tre alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012. Como se pue<strong>de</strong><br />

apreciar, los aportes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes privaciones al índice <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to ajustado ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

ser bastante estables <strong>en</strong> los dos <strong>período</strong>s analizados. El cambio más importante se verificó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> privación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong> pobreza total <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

que se redujo 20 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre 2005 y 2012. Otro cambio <strong>de</strong>stacado fue <strong>la</strong><br />

baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> esta misma privación (ingreso) a <strong>la</strong> pobreza total <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia (<strong>de</strong> 15,8 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre 2003 y 2011).<br />

Cuadro IV.2<br />

América Latina (17 países): cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas privaciones<br />

a <strong>la</strong> pobreza total, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2005 y <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En puntos porc<strong>en</strong>tuales)<br />

País Años MAVI HACI TENE AGUA SANE ENER LOED ASIST REZA EMPL PROT INGR BIEN<br />

Arg<strong>en</strong>tina b 2005<br />

y<br />

2012<br />

Bolivia (Estado 2003<br />

Plurinacional <strong>de</strong>) c y<br />

2011<br />

Brasil 2005<br />

y<br />

2012<br />

Chile 2003<br />

y<br />

2011<br />

Colombia <strong>2008</strong><br />

y<br />

2012<br />

Costa Rica 2005<br />

y<br />

2012<br />

Ecuador 2005<br />

y<br />

2012<br />

El Salvador 2004<br />

y<br />

2012<br />

Guatema<strong>la</strong> 2000<br />

y<br />

2006<br />

Honduras 2006<br />

y<br />

2010<br />

México 2004<br />

y<br />

2012<br />

Nicaragua d 2005<br />

y<br />

2009<br />

Paraguay 2005<br />

y<br />

2011<br />

0,7 4,5 2,6 -0,2 3,7 -0,2 3,2 2,7 0,3 0,5 2,2 -20,0 …<br />

-0,6 -0,5 1,6 1,0 -2,0 -1,7 0,2 4,5 -0,7 1,6 1,0 -15,8 …<br />

0,2 -0,1 -0,1 -0,5 -0,7 -0,8 -0,3 -0,2 0,8 -0,3 1,4 -0,1 0,8<br />

-0,6 -3,3 2,8 0,1 -3,4 -0,3 -1,1 -0,7 0,0 1,6 2,5 7,0 -4,6<br />

0,5 -0,1 0,8 0,6 0,7 0,2 -0,4 0,0 0,1 0,5 0,1 -1,7 -1,3<br />

-1,1 -0,3 0,6 1,4 0,4 -0,6 -0,8 -1,0 -0,8 1,2 -0,6 0,8 0,9<br />

-1,1 -1,6 1,2 -1,1 -4,0 -0,4 0,5 -1,6 -0,4 3,6 0,0 0,1 5,0<br />

0,9 -1,4 0,3 0,3 1,2 0,1 -0,7 -0,5 -0,9 0,8 0,2 0,5 -0,9<br />

-0,6 -0,2 -0,5 0,0 0,2 -1,4 0,3 -0,9 0,2 0,5 0,0 2,5 -0,1<br />

-0,8 -1,2 -0,1 -0,6 -0,9 5,4 -0,6 -0,4 -1,1 1,7 0,2 0,0 -1,5<br />

-2,7 -1,1 0,9 1,4 -2,0 4,2 -0,7 -0,9 -0,7 0,9 0,4 1,2 -0,6<br />

0,6 0,7 -0,2 0,4 1,0 0,3 -0,1 0,7 -0,7 2,9 … -0,2 -0,2<br />

0,5 -0,2 0,4 -1,7 0,2 0,3 -0,7 0,0 -0,6 0,0 0,8 4,0 -3,1<br />

229


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro IV.2 (conclusión)<br />

País Años MAVI HACI TENE AGUA SANE ENER LOED ASIST REZA EMPL PROT INGR BIEN<br />

Perú 2003<br />

y<br />

2012<br />

República<br />

Dominicana<br />

2006<br />

y<br />

2012<br />

Uruguay e 2005<br />

y<br />

2012<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a 2005<br />

(República y<br />

Bolivariana <strong>de</strong>) f 2012<br />

Promedio<br />

(simple)<br />

0,8 -0,8 1,7 -1,3 -1,7 0,2 0,5 1,0 -1,0 -0,3 1,0 -3,3 3,1<br />

0,0 0,3 0,8 0,4 -0,5 0,3 -0,4 0,1 -1,4 -0,4 -0,8 0,1 1,6<br />

… -1,7 -5,7 0,9 4,3 2,4 3,7 2,9 0,3 -1,7 1,7 -6,8 -1,5<br />

-0,1 -0,4 1,0 0,7 0,4 -0,2 -1,2 0,2 -0,6 -0,7 0,7 2,7 -2,6<br />

-0,2 -0,4 0,5 0,1 -0,2 0,5 0,1 0,3 -0,4 0,7 0,7 -1,7 -0,3<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Se emplean <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes abreviaturas para <strong>la</strong>s privaciones: MAVI=materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da; HACI=hacinami<strong>en</strong>to;<br />

TENE=t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da; AGUA=agua; SANE=saneami<strong>en</strong>to; ENER=<strong>en</strong>ergía; LOED=logro educativo <strong>de</strong><br />

los adultos; ASIST=asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r; REZA=rezago esco<strong>la</strong>r; EMPL=empleo; PROT=protección social; INGR=ingreso<br />

monetario; BIEN=bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar.<br />

b<br />

Los datos correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas; no se incluye información sobre bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar.<br />

c<br />

No se incluye información sobre bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar.<br />

d<br />

No se estimaron <strong>la</strong>s privaciones <strong>en</strong> protección social <strong>de</strong> 2009, por falta <strong>de</strong> información sobre afiliación previsional y<br />

seguro <strong>de</strong> salud.<br />

e<br />

Los datos d<strong>el</strong> Uruguay <strong>de</strong> 2005 correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas y <strong>en</strong> <strong>el</strong>los no se incluye información sobre los materiales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da.<br />

f<br />

Los datos correspon<strong>de</strong>n a zonas urbanas.<br />

En los cuadros IV.3 y IV.4 se muestran <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas privaciones<br />

a <strong>la</strong> pobreza total alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong>sagregadas por zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia. En <strong>la</strong>s zonas<br />

urbanas, consi<strong>de</strong>rando <strong>el</strong> promedio simple d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> países, <strong>la</strong> privación que más<br />

aporta al índice <strong>de</strong> pobreza ajustado es <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>te al ingreso (31,8%). Luego se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>la</strong>s privaciones <strong>en</strong> materia d<strong>el</strong> logro educativo <strong>de</strong> los adultos (11,6%), <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to<br />

(8,2%), <strong>el</strong> empleo (7,4%), <strong>la</strong> protección social (7,2%) y <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros<br />

(6,3%). En <strong>la</strong>s zonas rurales, nuevam<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> privación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ingreso <strong>la</strong> que más<br />

contribuye a <strong>la</strong> pobreza total (22,7%). A continuación se sitúan <strong>el</strong> logro educativo (13,2%),<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía (10,1%) y los bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros (7,8%).<br />

Las principales difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s contribuciones por zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s privaciones refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, los materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y <strong>el</strong> agua, que<br />

aportan más a <strong>la</strong> pobreza rural que a <strong>la</strong> urbana. Las privaciones asociadas al saneami<strong>en</strong>to<br />

y al ingreso contribuy<strong>en</strong> más a <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rurales.<br />

230


Capítulo IV<br />

Cuadro IV.3<br />

América Latina (15 países): contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas privaciones<br />

a <strong>la</strong> pobreza total <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Año MAVI HACI TENE AGUA SANE ENER LOED ASIST REZA EMPL PROT INGR BIEN<br />

Nicaragua b 2009 6 6 7 2 11 9 9 4 3 8 …. 24 10<br />

Guatema<strong>la</strong> 2006 5 10 2 3 10 3 14 5 2 4 6 24 12<br />

Honduras 2010 2 8 3 1 7 8 12 4 3 7 7 33 5<br />

Bolivia (Estado 2011 3 9 5 3 13 1 7 11 1 5 9 22 12<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

El Salvador 2012 4 7 4 5 11 4 11 2 1 5 7 28 9<br />

Paraguay 2011 2 4 3 5 13 9 10 2 2 5 8 35 1<br />

México 2012 1 10 6 2 12 3 14 4 1 4 8 33 3<br />

Perú 2012 10 5 8 5 6 8 7 2 1 7 8 22 13<br />

República 2012 1 2 2 8 8 2 10 3 3 10 8 35 7<br />

Dominicana<br />

Colombia 2012 2 5 2 3 6 2 12 4 3 9 9 37 7<br />

Ecuador 2012 2 5 5 5 2 1 12 3 1 11 9 39 5<br />

Costa Rica 2012 1 3 5 4 1 1 17 4 5 10 5 39 3<br />

Brasil 2012 0 5 3 5 10 1 15 3 4 8 7 38 1<br />

Uruguay 2012 1 5 10 4 11 1 17 7 3 7 7 24 2<br />

Chile 2011 0 1 12 1 2 1 8 2 2 10 10 45 4<br />

Promedio<br />

3 6 5 4 8 4 12 4 2 7 7 32 6<br />

(simple)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012. Se emplean <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes abreviaturas<br />

para <strong>la</strong>s privaciones: MAVI=materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da; HACI=hacinami<strong>en</strong>to; TENE=t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da;<br />

AGUA=agua; SANE=saneami<strong>en</strong>to; ENER=<strong>en</strong>ergía; LOED=logro educativo <strong>de</strong> los adultos; ASIST=asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r;<br />

REZA=rezago esco<strong>la</strong>r; EMPL=empleo; PROT=protección social; INGR=ingreso monetario; BIEN=bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> hogar.<br />

b<br />

No se estimó <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> protección social, por falta <strong>de</strong> información sobre seguro <strong>de</strong> salud y afiliación previsional.<br />

Cuadro IV.4<br />

América Latina (15 países): contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas privaciones a <strong>la</strong> pobreza<br />

total <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Año MAVI HACI TENE AGUA SANE ENER LOED ASIST REZA EMPL PROT INGR BIEN<br />

Nicaragua b 2009 8 7 6 5 9 12 9 5 4 8 ... 17 11<br />

Guatema<strong>la</strong> 2006 9 11 2 3 4 5 13 6 3 5 6 21 12<br />

Honduras 2010 6 7 1 3 3 13 13 6 3 5 7 24 9<br />

Bolivia (Estado 2011 9 6 2 9 8 8 9 6 1 8 6 17 11<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

El Salvador 2012 8 8 4 5 5 10 12 4 2 5 7 21 10<br />

Paraguay 2011 7 6 2 5 4 15 11 4 2 6 8 27 3<br />

México 2012 2 8 3 4 9 12 14 4 1 5 8 24 6<br />

Perú 2012 13 4 2 6 4 14 9 1 2 9 7 18 12<br />

República 2012 2 2 4 12 3 9 13 2 3 7 8 28 8<br />

Dominicana<br />

Colombia 2012 5 4 2 6 6 13 13 4 3 6 8 23 9<br />

231


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro IV.4 (conclusión)<br />

País Año MAVI HACI TENE AGUA SANE ENER LOED ASIST REZA EMPL PROT INGR BIEN<br />

Ecuador 2012 5 5 3 6 3 6 14 4 1 11 7 25 9<br />

Costa Rica 2012 2 3 6 4 1 10 17 5 4 8 6 29 5<br />

Brasil 2012 1 2 6 1 4 8 17 2 4 12 8 33 2<br />

Uruguay 2012 5 2 10 10 6 14 19 8 1 8 6 8 2<br />

Chile 2011 2 2 14 10 1 3 15 2 2 7 10 27 7<br />

Promedio (simple) 6 5 4 6 5 10 13 4 2 7 7 23 8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Los países están or<strong>de</strong>nados según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012. Se emplean <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes abreviaturas<br />

para <strong>la</strong>s privaciones: MAVI=materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da; HACI=hacinami<strong>en</strong>to; TENE=t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da;<br />

AGUA=agua; SANE=saneami<strong>en</strong>to; ENER=<strong>en</strong>ergía; LOED=logro educativo <strong>de</strong> los adultos; ASIST=asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r;<br />

REZA=rezago esco<strong>la</strong>r; EMPL=empleo; PROT=protección social; INGR=ingreso monetario; BIEN=bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> hogar.<br />

b<br />

No se estimó <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> protección social por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información sobre seguro <strong>de</strong> salud y afiliación previsional.<br />

E. Consi<strong>de</strong>raciones finales<br />

A manera <strong>de</strong> conclusión, los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> este índice para <strong>la</strong> medición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional permit<strong>en</strong> afirmar que <strong>la</strong> forma e int<strong>en</strong>sidad con que se<br />

manifiestan <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los pobres varían <strong>en</strong>tre países. Por tanto, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

políticas eficaces para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> pobreza requiere tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dicha heterog<strong>en</strong>eidad.<br />

Difícilm<strong>en</strong>te existirán soluciones <strong>de</strong> política que produzcan re<strong>su</strong>ltados simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> todos<br />

los países.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> constatación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pobreza se manifiesta <strong>en</strong> múltiples ámbitos pone<br />

<strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s políticas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza se<br />

diseñ<strong>en</strong> e implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera coordinada <strong>en</strong>tre los distintos sectores. En particu<strong>la</strong>r, si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> ingreso ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pap<strong>el</strong> significativo <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> car<strong>en</strong>cias que afectan a los hogares pobres, no son <strong>la</strong>s únicas. Dado que varias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

privaciones no monetarias no pue<strong>de</strong>n ser re<strong>su</strong><strong>el</strong>tas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te mediante increm<strong>en</strong>tos<br />

marginales d<strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> los hogares, para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza se requier<strong>en</strong>,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias monetarias, esfuerzos <strong>su</strong>stanciales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a materialidad y hacinami<strong>en</strong>to) y <strong>de</strong> dotación<br />

<strong>de</strong> servicios básicos (agua, saneami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong>ergía), <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los países más pobres.<br />

232


Capítulo V<br />

La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social<br />

La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

A. La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

B. La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social: ejes y ámbitos<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social


La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>*<br />

La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> es una característica histórica y estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

y caribeñas, que se ha mant<strong>en</strong>ido y reproducido incluso <strong>en</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y<br />

prosperidad económica. En <strong>el</strong> <strong>período</strong> reci<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> se ha reducido (<strong>CEPAL</strong>,<br />

2016a; 2016c), <strong>en</strong> un contexto político <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los gobiernos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

dieron una alta prioridad a los objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y promovieron políticas activas<br />

<strong>de</strong> carácter redistributivo e incluy<strong>en</strong>te. A pesar <strong>de</strong> estos avances, persist<strong>en</strong> altos niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, que conspiran contra <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y son una po<strong>de</strong>rosa barrera para <strong>la</strong><br />

erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos,<br />

así como para <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática. Avanzar para reducirlos significativam<strong>en</strong>te<br />

es un compromiso p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y a<strong>su</strong>mido<br />

por todos los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

Son varias <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuales reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> es c<strong>la</strong>ve para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Como muestra <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia histórica y reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico es un factor fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> pue<strong>de</strong> limitar significativam<strong>en</strong>te ese proceso. Sin un cambio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso, incluso los altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to son in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

para reducir <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> forma sost<strong>en</strong>ible; exist<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> que <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to es<br />

m<strong>en</strong>os efectivo para lograr esa reducción <strong>en</strong> países con altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong><br />

v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> reducción ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser mayor <strong>en</strong> países más igualitarios (Naciones Unidas,<br />

2013, pág. 66).<br />

En consonancia con lo anterior, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> g<strong>en</strong>era barreras muy marcadas que<br />

dificultan que <strong>la</strong>s personas asci<strong>en</strong>dan socialm<strong>en</strong>te, logr<strong>en</strong> mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

que <strong>su</strong>s padres o aspir<strong>en</strong> a que <strong>su</strong>s hijos los alcanc<strong>en</strong>. Varios estudios muestran un<br />

vínculo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

movilidad social. En América Latina y <strong>el</strong> Caribe se observan r<strong>el</strong>aciones estrechas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> socioeconómico <strong>de</strong> los padres y <strong>el</strong> que alcanzan <strong>su</strong>s hijos e hijas, lo que perpetúa<br />

<strong>la</strong>s brechas mediante <strong>la</strong> transmisión interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s (<strong>CEPAL</strong>,<br />

1998, 2004a, <strong>2008</strong>, 2011b; Franco, 2001). Ello ocurre porque <strong>la</strong> estructura social ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

a reproducirse a través <strong>de</strong> una estructura (difer<strong>en</strong>cial) <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y una <strong>en</strong>orme<br />

disparidad <strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltados (Atkinson, 2015), limitando <strong>la</strong> movilidad, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te hacia<br />

los estratos sociales más altos.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong><br />

América Latina: un tema c<strong>la</strong>ve para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible”, La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong><br />

América Latina (LC/G.2690(MDS.1/2)), Santiago, 2016, págs. 15 a 20.<br />

235


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Asimismo, los niv<strong>el</strong>es <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un impacto <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

integración social, ya que g<strong>en</strong>eran experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vida y expectativas sociales diverg<strong>en</strong>tes.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, existe una mayor estratificación social, segregación resi<strong>de</strong>ncial<br />

(Naciones Unidas, 2013, pág. 70) y conflicto, que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia política y social (Trucco y Ullmann, 2015; Escotto, 2015). La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> es<br />

percibida como particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te injusta cuando <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que se pres<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong>s<br />

personas para mejorar <strong>su</strong> situación socioeconómica son ac<strong>en</strong>tuadam<strong>en</strong>te dispares y cuando<br />

aqu<strong>el</strong>los <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>su</strong>perior <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> ingresos han llegado a esa posición a<br />

partir <strong>de</strong> posiciones heredadas y ava<strong>la</strong>das por una “cultura d<strong>el</strong> privilegio” (Bárc<strong>en</strong>a y Prado,<br />

2016) 1 . En dichas condiciones, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> pue<strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> inestabilidad social y<br />

a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> confianza al <strong>de</strong>bilitar <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong><br />

los recursos, los sistemas que los regu<strong>la</strong>n y los grupos sociales que los contro<strong>la</strong>n. Si esta<br />

situación se asi<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> manera naturalizada, contribuye a <strong>la</strong> reproducción y perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma cultura d<strong>el</strong> privilegio.<br />

La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social no solo afecta al compon<strong>en</strong>te social d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. También es un<br />

fr<strong>en</strong>o para <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones económica y medioambi<strong>en</strong>tal. Como se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Regional sobre <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (Lima, noviembre <strong>de</strong> 2015),<br />

“<strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>de</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> no solo conlleva costos<br />

personales para qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> <strong>su</strong>fr<strong>en</strong>, sino que también, <strong>en</strong> términos sociales y económicos,<br />

afecta a <strong>la</strong> sociedad como un todo. Por otra parte, <strong>el</strong> progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones sociales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es indisp<strong>en</strong>sable para lograr <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

sost<strong>en</strong>ible” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a). El <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones social,<br />

económica y medioambi<strong>en</strong>tal, que a<strong>de</strong>más están altam<strong>en</strong>te interr<strong>el</strong>acionadas: <strong>el</strong> rezago <strong>de</strong><br />

una afecta a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más y viceversa. No por ca<strong>su</strong>alidad, los países que pres<strong>en</strong>tan los niv<strong>el</strong>es<br />

más altos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano son aqu<strong>el</strong>los <strong>en</strong> los que se conjugan altos estándares <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones.<br />

En este marco, avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se convierte <strong>en</strong> un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal para <strong>el</strong> diseño<br />

<strong>de</strong> políticas que permitan avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

social es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> gran complejidad, por lo que agotar <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>su</strong>s causas y<br />

características, así como <strong>de</strong> <strong>su</strong>s mecanismos <strong>de</strong> reproducción y perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo,<br />

exce<strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to. Lo que se procura es avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

y caracterización <strong>de</strong> los principales ejes que estructuran <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región, así como los ámbitos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social <strong>en</strong> los que se manifiestan, a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión que ha propuesto <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> como <strong>el</strong> horizonte estratégico d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong> <strong>su</strong> c<strong>en</strong>tralidad para <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030<br />

para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible.<br />

1<br />

La “cultura d<strong>el</strong> privilegio” hace refer<strong>en</strong>cia a un conjunto <strong>de</strong> normas, valores y mecanismos institucionales a<br />

través <strong>de</strong> los cuales se legitiman y preservan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales.<br />

236


Capítulo V<br />

A. La c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

El énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los como un<br />

<strong>de</strong>safío c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible culmina un proceso <strong>de</strong><br />

análisis y reflexión mundial y regional que ti<strong>en</strong>e como antece<strong>de</strong>nte inmediato los avances<br />

parciales r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io.<br />

Refleja un compromiso internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia y altam<strong>en</strong>te pertin<strong>en</strong>te para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, que, a pesar <strong>de</strong> los progresos registrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io,<br />

sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> región más <strong>de</strong>sigual d<strong>el</strong> mundo.<br />

La preocupación por <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> está pres<strong>en</strong>te históricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> y gana c<strong>en</strong>tralidad a partir <strong>de</strong> 2010, tal como se expresó y fundam<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos conocidos como <strong>la</strong> “trilogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>”, que ahora se complem<strong>en</strong>tan con<br />

<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> consecución<br />

<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 2 . La <strong>igualdad</strong> es consi<strong>de</strong>rada<br />

un principio normativo y <strong>el</strong> horizonte estratégico d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Bárc<strong>en</strong>a y Prado, 2016,<br />

pág. 54) y una condición c<strong>en</strong>tral no solo para <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, sino también<br />

para <strong>el</strong> goce efectivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y social han seña<strong>la</strong>do que<br />

<strong>la</strong>s economías <strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas históricam<strong>en</strong>te se han caracterizado por <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una marcada heterog<strong>en</strong>eidad estructural 3 , que está, <strong>en</strong> gran medida, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> los altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social que caracterizan a <strong>la</strong> región. La estructura<br />

productiva, poco diversificada y altam<strong>en</strong>te heterogénea, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual los sectores <strong>de</strong> baja<br />

productividad g<strong>en</strong>eran aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 50% d<strong>el</strong> empleo, constituye un <strong>de</strong>terminante<br />

importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social. El mercado <strong>la</strong>boral es <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón fundam<strong>en</strong>tal que<br />

vincu<strong>la</strong> esa estructura productiva con una <strong>el</strong>evada <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> los hogares,<br />

r<strong>el</strong>acionada con una distribución muy difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y<br />

con un acceso altam<strong>en</strong>te estratificado al empleo <strong>de</strong> calidad y a <strong>la</strong> protección social (<strong>CEPAL</strong>,<br />

2010a, 2012a, 2014b y 2016b).<br />

2<br />

La “trilogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>” compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>:<br />

brechas por cerrar, caminos por abrir (<strong>CEPAL</strong>, 2010a); Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2012b), y Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2014b); a <strong>el</strong>los se<br />

<strong>su</strong>ma <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trigésimo sexto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (<strong>CEPAL</strong>, 2016b).<br />

3<br />

La heterog<strong>en</strong>eidad estructural pue<strong>de</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio “como una cristalización <strong>de</strong><br />

formas productivas, r<strong>el</strong>aciones sociales y mecanismos <strong>de</strong> dominación […] coexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo e<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>su</strong> dinámica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s nacionales políticam<strong>en</strong>te unificadas” (Di Filippo y<br />

Jadue, 1976). Esta se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> estructura productiva o a <strong>la</strong> estructura ocupacional. La<br />

estructura productiva se dice heterogénea cuando coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> sectores, ramas o activida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad d<strong>el</strong> trabajo es alta (es <strong>de</strong>cir, alcanza los niv<strong>el</strong>es que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías disponibles), con<br />

otras <strong>en</strong> que <strong>la</strong> productividad es mucho más baja. […]. A esta estructura productiva correspon<strong>de</strong> cierto tipo<br />

<strong>de</strong> estructura ocupacional (Pinto, 1976).<br />

237


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Durante décadas, los <strong>de</strong>bates y análisis sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingreso. En gran medida <strong>el</strong>lo respon<strong>de</strong><br />

a que <strong>el</strong> ingreso contribuye directam<strong>en</strong>te al bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>su</strong>s familias y, por<br />

<strong>en</strong><strong>de</strong>, condiciona <strong>su</strong>s oportunida<strong>de</strong>s, así como <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos e hijas, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> predominan mecanismos <strong>de</strong> mercado para <strong>el</strong> acceso a los bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios. La <strong>CEPAL</strong> ha contribuido <strong>su</strong>stancialm<strong>en</strong>te a ese análisis mediante <strong>la</strong> cuantificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> ingreso y <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>terminantes (<strong>CEPAL</strong>, 2014b, pág. 73).<br />

También ha l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong> carácter estructural y <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los altos<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los ingresos, que se han mant<strong>en</strong>ido incluso <strong>en</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong><br />

prosperidad económica y altas tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Asimismo, ha <strong>de</strong>stacado <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los activos (riqueza) y no solo d<strong>el</strong> ingreso corri<strong>en</strong>te, ya que,<br />

pese a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> información al respecto, diversas evi<strong>de</strong>ncias parciales parec<strong>en</strong> indicar<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es aún más profundas 4 .<br />

Sin embargo, se reconoce cada vez más que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

multidim<strong>en</strong>sional. Como se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva se reproduce <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo y permea <strong>de</strong> múltiples<br />

formas <strong>la</strong> realidad social y política. Así, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral se <strong>su</strong>man otras, r<strong>el</strong>acionadas con aspectos políticos, sociales y culturales, y<br />

con mecanismos <strong>de</strong> discriminación que se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> diversos ámbitos socioeconómicos<br />

más allá d<strong>el</strong> trabajo, como <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> participación política<br />

y ciudadana. Estas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es son <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> pobreza y<br />

constituy<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s barreras para <strong>su</strong> <strong>su</strong>peración (<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág. 140).<br />

A <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> autonomía individual —capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir e influir sobre <strong>la</strong> propia<br />

exist<strong>en</strong>cia— y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político —capacidad <strong>de</strong> influir sobre <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones colectivas<br />

a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad— también están <strong>de</strong>sigualm<strong>en</strong>te distribuidos y estas “<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

<strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia” están fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>azadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> socioeconómica (De Ferranti<br />

y otros, 2004, pág. 13), pues <strong>su</strong>byac<strong>en</strong> a los procesos <strong>de</strong> “explotación y acaparami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sempeñan un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es”<br />

y <strong>su</strong> reproducción (Tilly, 1999, pág. 10; Reygadas, 2004, pág 7; Morris, 2000).<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, “…<strong>la</strong>s brechas productivas no operan solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no socioeconómico,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que g<strong>en</strong>eran <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> ingresos, sino que atraviesan <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s,<br />

y vulneran <strong>la</strong> propia autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, afectando <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s capacida<strong>de</strong>s […]. Estas otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, a <strong>la</strong><br />

vez que refuerzan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es socioeconómicas, son influidas por <strong>el</strong><strong>la</strong>s” (Bárc<strong>en</strong>a y<br />

Prado, 2016, pág. 51).<br />

4<br />

Diversos estudios han seña<strong>la</strong>do que los análisis basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mediciones hechas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>su</strong>bestiman <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> mismo, <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos para captar los ingresos altos (<strong>CEPAL</strong>, 2016c; Amarante y Jiménez, 2015).<br />

238


Capítulo V<br />

La noción <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, por lo tanto, no se refiere so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a una <strong>igualdad</strong><br />

económica o <strong>de</strong> medios. Esa es, sin duda, una dim<strong>en</strong>sión fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y<br />

alu<strong>de</strong>, tanto a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los ingresos monetarios <strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas y<br />

<strong>la</strong>s familias para procurar <strong>su</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong>s capacida<strong>de</strong>s, como también a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución funcional d<strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong>tre capital y trabajo, y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> activos financieros y no financieros. Cabe a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza es más int<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los ingresos, tanto <strong>en</strong> lo<br />

que se refiere a <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los activos productivos como <strong>de</strong> los activos financieros<br />

(Bárc<strong>en</strong>a y Prado, 2016; <strong>CEPAL</strong>, 2016b).<br />

La noción <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> a <strong>la</strong> que hace refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong> también <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s (<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s,<br />

conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>strezas que los individuos adquier<strong>en</strong> y les permite empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r proyectos<br />

<strong>de</strong> vida que consi<strong>de</strong>ran valiosos), <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco <strong>de</strong> los actores y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> género, étnica y racial (Bárc<strong>en</strong>a y Prado, 2016).<br />

La <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos es, para <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>el</strong> eje primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y se refiere<br />

a <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos económicos, sociales y culturales como horizonte<br />

normativo y práctico para todas <strong>la</strong>s personas (sin distinción <strong>de</strong> sexo, raza, etnia, edad, r<strong>el</strong>igión,<br />

orig<strong>en</strong>, situación socioeconómica u otra condición) y a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> todos los ciudadanos<br />

y ciudadanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, lo que implica una efectiva pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

sociedad (“ciudadanía social”). En s<strong>en</strong>tido contrario, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> se manifiesta <strong>en</strong> que<br />

no todos los individuos pue<strong>de</strong>n ejercer pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos económicos, sociales y<br />

culturales y, por tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> vulneración d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> universalidad.<br />

Mediante <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos se busca garantizar al m<strong>en</strong>os un niv<strong>el</strong> <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar para todos los ciudadanos y ciudadanas (acceso a <strong>la</strong> educación, a <strong>la</strong> salud, al<br />

trabajo, a <strong>la</strong> protección social, <strong>en</strong>tre otros). Este <strong>en</strong>foque permite i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> vulneración<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos —que <strong>de</strong>ja a <strong>de</strong>terminados grupos sociales excluidos <strong>de</strong> ciertos mínimos <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar— y hacer exigibles acciones públicas para <strong>el</strong> avance progresivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los mismos. En este s<strong>en</strong>tido, otorga fundam<strong>en</strong>to jurídico al rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

los grupos que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vulnerados <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos, invisibilizados <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

exclusión y segregados por un sistema que se percibe como <strong>de</strong> privilegios <strong>de</strong> unos <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>smedro <strong>de</strong> otros (<strong>CEPAL</strong>, 2014b, pág. 69).<br />

Sin embargo, para analizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales es necesario i<strong>de</strong>ntificar no solo a<br />

qui<strong>en</strong>es se les ha vulnerado <strong>el</strong> acceso a este niv<strong>el</strong> básico <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, sino también prestar<br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> activos, medios y oportunida<strong>de</strong>s, ingresos y otros re<strong>su</strong>ltados,<br />

po<strong>de</strong>r e influ<strong>en</strong>cia. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s asimetrías <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong> los recursos y activos productivos (ingresos, bi<strong>en</strong>es, servicios,<br />

<strong>en</strong>tre otros) que constituy<strong>en</strong> o g<strong>en</strong>eran bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong>tre distintos grupos sociales. En<br />

<strong>de</strong>finitiva, apunta a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> una gran proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>en</strong> un sector<br />

239


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

reducido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. A <strong>su</strong> vez, refiere a <strong>la</strong> exclusión y <strong>la</strong> inequitativa distribución d<strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r político, que <strong>de</strong>ja para unos pocos <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que afectan a una<br />

mayoría, posibilitan o limitan <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s. Así,<br />

es importante resaltar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> ti<strong>en</strong>e un carácter fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acional<br />

y, también, que es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o indisoluble <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r a niv<strong>el</strong> individual<br />

y colectivo.<br />

La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social se manifiesta <strong>en</strong> diversos ámbitos, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

y <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias reproductivas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo y <strong>la</strong> protección social, <strong>el</strong> acceso<br />

a <strong>la</strong> conectividad, a bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros, a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y a los servicios básicos y <strong>la</strong> calidad<br />

ambi<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong>tre otros (<strong>CEPAL</strong>, 2014b). En <strong>su</strong> perman<strong>en</strong>cia y reproducción inci<strong>de</strong>n diversos<br />

mecanismos <strong>de</strong> discriminación, estructurales e institucionales, <strong>de</strong> género, étnicos, raciales<br />

y <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> socioeconómico, <strong>en</strong>tre otros.<br />

En síntesis, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que se produce y reproduce a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

productiva, <strong>de</strong>sborda ese ámbito, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a los ámbitos <strong>la</strong>boral y social y se <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>aza<br />

con <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> género, <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones étnicas y raciales y <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong><br />

ciclo <strong>de</strong> vida, y llega incluso a <strong>de</strong>finir, <strong>en</strong> gran medida, <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial<br />

(Bárc<strong>en</strong>a y Prado, 2016). Un <strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> implica, por lo<br />

tanto, analizar <strong>su</strong>s aspectos económicos, sociales, políticos y culturales, así como tomar<br />

<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los difer<strong>en</strong>tes ejes estructurantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es que marcan <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones sociales, políticas y económicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas.<br />

B. La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social: ejes y ámbitos<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social<br />

La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe está muy condicionada por<br />

<strong>la</strong> matriz (o estructura) productiva. Como se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral es <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón<br />

que vincu<strong>la</strong> esa estructura productiva heterogénea (y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que le es inher<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> productividad, acceso y calidad <strong>de</strong> los empleos) a una ac<strong>en</strong>tuada <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> los hogares. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural<br />

es <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> una gran proporción <strong>de</strong> los empleos (49,3% d<strong>el</strong> total <strong>en</strong> 2013)<br />

<strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad (<strong>CEPAL</strong>, 2016c) 5 . Esa estructura productiva <strong>de</strong>manda<br />

pocas capacida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los trabajadores, cuyos empleos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

se caracterizan por ser <strong>de</strong> baja calidad e informales, con bajos ingresos y escaso o nulo<br />

acceso a mecanismos <strong>de</strong> protección social. Junto con los bajos ingresos, estos empleos<br />

agrupan <strong>en</strong> mayor proporción a mujeres, jóv<strong>en</strong>es, indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Esto<br />

5<br />

La ocupación <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad consi<strong>de</strong>ra a los empleadores o asa<strong>la</strong>riados que trabajan <strong>en</strong><br />

microempresas, los trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes no calificados (trabajadores por cu<strong>en</strong>ta propia y familiares<br />

no remunerados sin calificación profesional o técnica) y los empleados domésticos.<br />

240


Capítulo V<br />

conlleva un acceso estratificado a <strong>la</strong> seguridad social, una <strong>el</strong>evada vulnerabilidad social y<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar muchas veces in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para los ocupados y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

manifestándose durante <strong>la</strong> vejez <strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y brechas con fuertes sesgos <strong>de</strong> género<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2012a).<br />

Así, <strong>el</strong> primer eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, y <strong>el</strong> más básico, es <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social (o estrato<br />

socioeconómico), que remite a <strong>la</strong> estructura social —a <strong>su</strong> vez fuertem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminada por<br />

<strong>la</strong> matriz económica y productiva— y a <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> esa estructura a lo<br />

<strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo. Los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> este eje son <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad y <strong>la</strong><br />

distribución d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> los recursos y activos productivos; una <strong>de</strong> <strong>su</strong>s manifestaciones<br />

más c<strong>la</strong>ras y evi<strong>de</strong>ntes es <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> ingresos, que constituye, a <strong>la</strong> vez, <strong>la</strong> causa y <strong>el</strong><br />

efecto <strong>de</strong> otras <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> ámbitos como <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo.<br />

Pero <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es que se manifiestan <strong>en</strong> los diversos ámbitos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

social <strong>en</strong> América Latina también están marcadas por los ejes <strong>de</strong> género, raza y etnia, así<br />

como por <strong>de</strong>terminados mom<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida, como <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, <strong>la</strong> vida<br />

adulta y <strong>la</strong> vejez. También son muy pronunciadas <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

territoriales <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y urbanas y <strong>en</strong>tre estas.<br />

Por lo tanto, y sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r agotar esa discusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social (o estrato socioeconómico), <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género, étnicas<br />

y raciales, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es territoriales y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

son ejes estructurantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>en</strong> América Latina. Lo que<br />

confiere a cada uno <strong>de</strong> estos ejes <strong>el</strong> carácter estructurante <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales es <strong>su</strong> peso constitutivo y <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> producción<br />

y reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas o, <strong>en</strong> otras<br />

pa<strong>la</strong>bras, <strong>su</strong> impacto sobre <strong>la</strong> magnitud y <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> distintos<br />

ámbitos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y d<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos.<br />

La matriz <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social que aquí se pres<strong>en</strong>ta seguram<strong>en</strong>te requerirá un análisis<br />

mayor para integrar otros ejes y dim<strong>en</strong>siones críticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, así como <strong>de</strong> los<br />

ámbitos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que se manifiestan y <strong>su</strong>s interr<strong>el</strong>aciones. Por ahora, se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> los m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>el</strong> párrafo anterior.<br />

Es necesario seña<strong>la</strong>r, a<strong>de</strong>más, que esos ejes se <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida y<br />

se <strong>en</strong>trecruzan y pot<strong>en</strong>cian, lo que re<strong>su</strong>lta <strong>en</strong> una multiplicidad <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

y/o discriminación que pue<strong>de</strong>n manifestarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas o <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados grupos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Ese <strong>en</strong>foque permite visibilizar <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> múltiples <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

y/o discriminación que, con frecu<strong>en</strong>cia, caracterizan a los “núcleos duros” <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza,<br />

<strong>la</strong> vulnerabilidad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que persist<strong>en</strong> y se reproduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Sin él, <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas estructurales que marcan <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

será incompleta, y, por lo tanto, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> diseñar e implem<strong>en</strong>tar políticas para<br />

<strong>su</strong>perar<strong>la</strong>s también lo será.<br />

241


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Otro aspecto que merece ser discutido es <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> esos ejes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social. Cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los ti<strong>en</strong>e raíces<br />

históricas distintas y también se manifiesta <strong>de</strong> distintas formas y a través <strong>de</strong> diversos<br />

mecanismos. Tampoco será posible, <strong>en</strong> los límites <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, profundizar esa<br />

discusión, pero pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que los ejes estructurantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social aquí seña<strong>la</strong>dos se manifiestan, así como <strong>su</strong>s pesos r<strong>el</strong>ativos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser analizados <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to y cada realidad concreta. La dim<strong>en</strong>sión más reconocida<br />

por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y más analizada hasta ahora por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> y con mayor pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género. Según Bárc<strong>en</strong>a y Prado (2016),<br />

“no existe prácticam<strong>en</strong>te ninguna dim<strong>en</strong>sión r<strong>el</strong>evante d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que<br />

no se manifieste <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> género […]. Las diversas formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que<br />

afectan a <strong>la</strong>s mujeres no constituy<strong>en</strong> un mero capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, sino uno<br />

<strong>de</strong> los puntos neurálgicos <strong>en</strong> que se manifiesta <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo y una<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s dim<strong>en</strong>siones c<strong>la</strong>ve, a partir <strong>de</strong> los cuales re<strong>su</strong>lta <strong>de</strong>cisivo trabajar para apunta<strong>la</strong>r<br />

un verda<strong>de</strong>ro proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>”.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es étnicas y raciales, así como <strong>la</strong>s territoriales, también<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un peso <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> América Latina, como procuraremos mostrar<br />

<strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> indicadores s<strong>el</strong>eccionados.<br />

Con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> edad, hay una particu<strong>la</strong>ridad que merece seña<strong>la</strong>rse: se refiere a<br />

distintos “estados” o “mom<strong>en</strong>tos” <strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> vida y pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s<br />

personas pue<strong>de</strong>n pasar por cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. La edad es uno <strong>de</strong> los ejes <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar y d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>de</strong>bido a que es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> cual se asignan responsabilida<strong>de</strong>s y roles a <strong>la</strong>s<br />

personas. Asimismo, diversas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan nuevas difer<strong>en</strong>cias, y a veces<br />

más profundas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, que se acumu<strong>la</strong>n a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida individual.<br />

Más aún, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y brechas interg<strong>en</strong>eracionales, <strong>su</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>su</strong><br />

interr<strong>el</strong>ación con los <strong>de</strong>más ejes son fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> análisis y <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> políticas.<br />

Entre los ámbitos <strong>en</strong> los que se manifiesta y reproduce <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ran los sigui<strong>en</strong>tes: ingresos y trabajo, protección social<br />

y cuidado, educación, salud, vivi<strong>en</strong>da y servicios básicos (agua potable, saneami<strong>en</strong>to y<br />

<strong>el</strong>ectricidad). A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos, que remit<strong>en</strong> a compon<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

social, <strong>la</strong> participación social constituye otro ámbito importante, r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong> capacidad<br />

difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia (o influ<strong>en</strong>cia) a niv<strong>el</strong> individual y colectivo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera pública y<br />

privada, y al goce <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> autonomía para tomar <strong>de</strong>cisiones.<br />

La acumu<strong>la</strong>ción o pot<strong>en</strong>ciación simultánea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />

social (o niv<strong>el</strong> socioeconómico), <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia racial o étnica, <strong>el</strong> territorio o <strong>la</strong> etapa<br />

d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida crea un complejo esquema <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones sociales, con discriminaciones<br />

242


Capítulo V<br />

múltiples que se manifiestan <strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> autonomía, bi<strong>en</strong>estar y empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to,<br />

así como también <strong>en</strong> marcadas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s,<br />

capacida<strong>de</strong>s y trato. Esas formas y mecanismos <strong>de</strong> discriminación se asi<strong>en</strong>tan también <strong>en</strong><br />

los estereotipos, que jerarquizan y <strong>de</strong>scalifican a <strong>de</strong>terminados grupos sociales <strong>en</strong> razón<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> sexo, etnia, raza o color <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, ori<strong>en</strong>tación sexual, situación socioeconómica u<br />

otra condición, que están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social y que, así como<br />

<strong>la</strong> discriminación, permean <strong>la</strong>s propias instituciones y son reproducidos por estas 6 . Para<br />

avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas no basta con modificar estructuras y normas<br />

formales, sino que es necesario t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te también <strong>el</strong> rol c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura tanto a<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y grupos sociales, como a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones.<br />

En este docum<strong>en</strong>to se analizarán tres <strong>de</strong> los ejes estructurantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

social <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, a saber: i) <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es étnicas y raciales y <strong>su</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género; ii) <strong>el</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es a<br />

lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida; iii) <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es territoriales.<br />

6<br />

El machismo, <strong>el</strong> racismo y <strong>la</strong> homofobia, por ejemplo, son rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas que<br />

sintetizan <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es ligadas al sexo, <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> o <strong>la</strong> condición étnica y racial y a <strong>la</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación sexual permean <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong>s prácticas sociales e institucionales.<br />

243


Capítulo VI<br />

Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

A. La innovación y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> un Estado inclusivo<br />

B. Una arquitectura institucional para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

C. P<strong>la</strong>nificación para un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

D. Los diálogos y pactos como <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

E. Horizonte 2030 con <strong>igualdad</strong>, autonomía y <strong>de</strong>rechos


Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género*<br />

Con una mirada retrospectiva y propositiva, <strong>el</strong> Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas,<br />

Ban Ki-moon, señaló durante <strong>la</strong> conmemoración d<strong>el</strong> Día Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer d<strong>el</strong> año<br />

2016 que “hemos quebrado tantos techos <strong>de</strong> cristal que t<strong>en</strong>emos una alfombra <strong>de</strong> vidrios<br />

rotos. Ahora estamos barri<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as preconcebidas y los prejuicios d<strong>el</strong> pasado para<br />

que <strong>la</strong>s mujeres puedan avanzar y cruzar nuevas fronteras” 1 . Los avances y <strong>la</strong>s lecciones<br />

apr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe emp<strong>la</strong>zan a un nuevo pacto social y económico que<br />

t<strong>en</strong>ga como perspectiva una mirada multidim<strong>en</strong>sional e integral d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible,<br />

con una visión crítica y transformadora, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> acción colectiva, <strong>la</strong>s alianzas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

y <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas promuevan <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>su</strong> participación activa con po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión.<br />

Estos son tiempos para una inflexión histórica que, a partir d<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce d<strong>el</strong> progreso <strong>de</strong><br />

los compromisos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género y <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, dé respuesta a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y discriminaciones no re<strong>su</strong><strong>el</strong>tas,<br />

así como a <strong>la</strong>s brechas estructurales que dificultan <strong>el</strong> tránsito hacia economías y socieda<strong>de</strong>s<br />

más inclusivas. Estos <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>mandan <strong>su</strong>mar nuevas respuestas <strong>de</strong> políticas públicas,<br />

más innovadoras y efectivas, y requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y d<strong>el</strong> Estado para <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

Es indudable que, <strong>en</strong> cuanto al ejercicio <strong>de</strong> una ciudadanía pl<strong>en</strong>a y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e una <strong>de</strong>uda histórica con <strong>la</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas. Las mujeres<br />

continúan <strong>de</strong>mandando una mayor y mejor repres<strong>en</strong>tación política, un mayor acceso<br />

a los recursos productivos y los ingresos, <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>de</strong> <strong>su</strong>s aportes, una<br />

redistribución d<strong>el</strong> tiempo que requiere <strong>el</strong> trabajo doméstico y <strong>de</strong> cuidado, y más eficaces<br />

respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones d<strong>el</strong> Estado a <strong>su</strong>s necesida<strong>de</strong>s e intereses para vivir con<br />

dignidad y libertad conduci<strong>en</strong>do <strong>su</strong>s propios <strong>de</strong>stinos. La <strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos son principios fundacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres es un indicador<br />

inequívoco <strong>de</strong> <strong>su</strong> consolidación.<br />

Se trata <strong>de</strong> andar un camino que <strong>de</strong>je atrás <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio y <strong>la</strong> discriminación<br />

para dar paso a <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos, cuyo principio or<strong>de</strong>nador es<br />

<strong>el</strong> cambio estructural progresivo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad son los principios<br />

rectores, compartidos y universales. “El cambio estructural progresivo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> cada sociedad <strong>en</strong>tre dos caminos: volver a <strong>la</strong> trayectoria d<strong>el</strong> pasado, insost<strong>en</strong>ible<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Hacia políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

innovadoras y efectivas”, Autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

(LC/G.2686/Rev.1), Santiago, 2016, págs. 149 a 165.<br />

1<br />

Véase [<strong>en</strong> línea] http://www.cepal.org/es/articulos/2016-dia-internacional-<strong>la</strong>-mujer-2016.<br />

247


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

y asociada a un conflicto distributivo <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sidad, con fragm<strong>en</strong>tación social,<br />

institucional y política, o transitar hacia un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> acción<br />

colectiva y los pactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas promuevan <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>,<br />

<strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> participación” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág. 174). Este reto <strong>de</strong> corte civilizatorio,<br />

con una ag<strong>en</strong>da ambiciosa y visionaria, exige transitar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los compromisos hacia <strong>su</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> qué hacer al cómo hacerlo, para alcanzar socieda<strong>de</strong>s don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género sea una realidad y se fortalezca <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mocracias.<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los<br />

17 Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (ODS), <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> Objetivo 5, “Lograr <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> género y empo<strong>de</strong>rar a todas <strong>la</strong>s mujeres y niñas”, otorga una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo a <strong>la</strong><br />

vez que p<strong>la</strong>ntea un <strong>de</strong>safío mayor <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con los otros Objetivos<br />

y <strong>la</strong> universalidad e indivisibilidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. Su ejecución requiere<br />

<strong>de</strong> un proceso participativo, interdisciplinario y sistémico que abor<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo como<br />

un <strong>de</strong>recho, que coloque <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región más <strong>de</strong>sigual d<strong>el</strong> mundo, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to económico <strong>en</strong> que se ha <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>erado <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to, se ha fr<strong>en</strong>ado <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza monetaria y se han <strong>el</strong>evado los<br />

índices <strong>de</strong> indig<strong>en</strong>cia (<strong>CEPAL</strong>, 2016b).<br />

Es imperativo <strong>el</strong>aborar y poner <strong>en</strong> marcha acciones articu<strong>la</strong>das que fortalezcan <strong>la</strong>s<br />

sinergias, promovi<strong>en</strong>do un vínculo sistemático <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los compromisos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030, <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido político y programático <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género, los<br />

acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Beijing y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (El Cairo, 1994), así como <strong>la</strong>s obligaciones<br />

a<strong>su</strong>midas por los Estados al firmar y ratificar <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas<br />

<strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong> Mujer y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> B<strong>el</strong>ém do Pará. Para<br />

avanzar <strong>en</strong> esta articu<strong>la</strong>ción, se <strong>de</strong>be reforzar <strong>el</strong> compromiso político <strong>de</strong> los países y<br />

mejorar <strong>la</strong> coordinación intersectorial y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, implem<strong>en</strong>tando vasos<br />

comunicantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> institucionalidad regional y global exist<strong>en</strong>te. En este proceso, <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los Gobiernos y <strong>de</strong> diversos actores sociales es c<strong>la</strong>ve, porque <strong>de</strong> este<br />

modo se retoma <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong>tre<br />

países. “Ahora llega <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> especificación <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s acciones<br />

<strong>de</strong> política, y <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación y puesta <strong>en</strong> marcha, proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong>s instituciones y<br />

<strong>la</strong>s acciones colectivas son <strong>de</strong>terminantes” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a, pág. 12). Cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong><br />

género y ampliar <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres requiere <strong>de</strong> mucha audacia y<br />

<strong>de</strong> nuevas alianzas, más solidarias y justas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no internacional y regional, y <strong>en</strong> cada<br />

país, lo que repres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los Estados <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño.<br />

248


Capítulo VI<br />

A. La innovación y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un Estado inclusivo<br />

Los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género p<strong>la</strong>ntean gran<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>safíos para que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción y consolidación <strong>de</strong> un Estado inclusivo, se<br />

g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> políticas públicas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> que se caracteric<strong>en</strong> por <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> calidad.<br />

Sigue vig<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pregunta “¿Qué Estado para qué <strong>igualdad</strong>?”, que formuló <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> ante <strong>la</strong><br />

XI Confer<strong>en</strong>cia Regional sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, realizada <strong>en</strong> Brasilia<br />

<strong>en</strong> 2010 (<strong>CEPAL</strong>, 2010a). Hoy es posible afirmar que <strong>el</strong> gran reto es cambiar <strong>la</strong> manera<br />

<strong>de</strong> hacer política pública, con nuevas formas <strong>de</strong> organización y gestión, o introduci<strong>en</strong>do<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos innovadores <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos y los objetivos, y así dar respuesta a los <strong>de</strong>safíos<br />

interconectados <strong>en</strong>tre dim<strong>en</strong>siones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, para dar cu<strong>en</strong>ta no solo <strong>de</strong> los cambios cuantitativos, sino también<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones cualitativas que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad (Bárc<strong>en</strong>a, <strong>2008</strong>).<br />

La innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado y <strong>el</strong> Gobierno remite a nuevas i<strong>de</strong>as que crean valor<br />

público (Bitrán, 2014), que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser útiles a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos y estar<br />

acor<strong>de</strong>s con los nuevos esc<strong>en</strong>arios, ya sean económicos, normativos o políticos. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> innovación emerge como una oportunidad <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar lo realizado, si<strong>en</strong>do<br />

una herrami<strong>en</strong>ta que requiere políticas públicas con altos estándares <strong>de</strong> calidad 2 . En este<br />

contexto, <strong>la</strong> calidad se vincu<strong>la</strong> con los cursos <strong>de</strong> acción y flujos <strong>de</strong> información sobre <strong>el</strong><br />

objetivo público ating<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> acción política, or<strong>de</strong>nando <strong>la</strong>s medidas que se adoptan<br />

a <strong>la</strong>s metas más amplias <strong>de</strong> los Estados, por ejemplo, los objetivos ministeriales. Esto<br />

redunda <strong>en</strong> una valoración <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género como parte integral <strong>de</strong><br />

los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Otros factores <strong>de</strong> calidad son <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

distintos recursos y ag<strong>en</strong>tes gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>su</strong> creación y <strong>su</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to, y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> aspectos institucionales, es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas propuestas cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con una base para <strong>su</strong> realización (Lahera, 2004). Es aquí<br />

don<strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Estado cobran una importancia crucial.<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género implican<br />

<strong>de</strong>safíos ori<strong>en</strong>tados al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>be innovar adscribiéndose<br />

a ese <strong>de</strong>sarrollo. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuevos<br />

lineami<strong>en</strong>tos y mejorar <strong>su</strong>s estándares <strong>de</strong> calidad, ya que, si se modifica <strong>el</strong> paradigma <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cual se inscribían, se modifican también los parámetros que indicaban lo bu<strong>en</strong>o y <strong>de</strong>seable<br />

o lo malo y limitante <strong>de</strong> una política. Esto constituye una oportunidad para garantizar <strong>la</strong><br />

2<br />

Véase [<strong>en</strong> línea] http://www.cepal.org/es/comunicados/<strong>la</strong>-innovacion-publica-es-crucial-para-mejorar-<strong>la</strong>calidad-<strong>de</strong>-vida-<strong>de</strong>-los-ciudadanos.<br />

249


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

autonomía y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y avanzar hacia nuevos formatos y lineami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> política, así como para que los Estados a<strong>su</strong>man <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> incorporar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da pública <strong>su</strong>s <strong>de</strong>mandas y <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (Osz<strong>la</strong>k, 2011).<br />

La experi<strong>en</strong>cia muestra que <strong>la</strong>s políticas públicas, que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n muchas veces<br />

neutrales, son <strong>en</strong> realidad ciegas a <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, profundizan<br />

<strong>la</strong>s brechas y obstaculizan <strong>el</strong> camino d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>be incluir <strong>de</strong> manera integral <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

porque, <strong>de</strong> lo contrario, no pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado ni <strong>de</strong>sarrollo ni sost<strong>en</strong>ible. Es necesario<br />

a<strong>de</strong>más consi<strong>de</strong>rar que, si bi<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe muestra avances <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social, política y económica, estos pue<strong>de</strong>n ser<br />

<strong>en</strong> muchas ocasiones am<strong>en</strong>azados por retrocesos vincu<strong>la</strong>dos al re<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> posiciones<br />

fundam<strong>en</strong>talistas, crisis económicas y cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s administraciones públicas. En<br />

consecu<strong>en</strong>cia, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear cómo avanzar, es necesario asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />

los esfuerzos realizados y estar alertas para evitar retrocesos. Este constituye un especial<br />

l<strong>la</strong>mado <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to actual que vive <strong>la</strong> región.<br />

En <strong>la</strong>s últimas décadas, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> género han alcanzado una mayor visibilidad<br />

mediante <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los mecanismos gubernam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres,<br />

<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to feminista y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> mujeres investigadoras y académicas, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> una <strong>el</strong>aboración conceptual y metodológica acompañada <strong>de</strong> mayores evi<strong>de</strong>ncias<br />

para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos. Todo esto ha permitido transitar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da social<br />

a <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política y económica, y ha facilitado progresos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> consagración<br />

d<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, a pesar <strong>de</strong> que muchas veces <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate público no <strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

contacto con <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones, y <strong>la</strong>s élites políticas,<br />

económicas y r<strong>el</strong>igiosas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral masculinas, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n <strong>de</strong> forma uni<strong>la</strong>teral sin consi<strong>de</strong>rar<br />

a más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ni los cambios <strong>de</strong>mográficos, familiares y culturales que<br />

<strong>su</strong>ce<strong>de</strong>n cotidiana e inexorablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países, sin conectar así <strong>la</strong>s reformas d<strong>el</strong> ámbito<br />

público con <strong>la</strong>s transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera privada.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> región cu<strong>en</strong>ta hoy con marcos jurídicos e institucionales para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> discriminación más propicios que los imperantes hace décadas. El acuerdo <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe para promover <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres se ve reflejado <strong>en</strong> los informes nacionales sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

y P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Beijing (1995) y los re<strong>su</strong>ltados d<strong>el</strong> vigesimotercer <strong>período</strong><br />

extraordinario <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral (2000) <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto d<strong>el</strong> vigésimo<br />

aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre <strong>la</strong> Mujer y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración y <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Beijing (<strong>CEPAL</strong>, 2015a). La <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> los ámbitos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s autonomías económica, física y <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, y <strong>su</strong>s interr<strong>el</strong>aciones ha<br />

evolucionado paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong> creación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes y<br />

políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgos procesos históricos que han dado<br />

250


Capítulo VI<br />

lugar a avances, no obstante, permanec<strong>en</strong> brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que no han permitido<br />

alcanzar <strong>el</strong> logro pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autonomías y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

Los avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> formal son importantes y necesarios, pero no<br />

son <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para alcanzar <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>su</strong>stantiva; <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización social y <strong>la</strong>s condiciones estructurales que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> género exige políticas públicas que vayan más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción positiva, lo que no significa que estas <strong>de</strong>ban <strong>de</strong>secharse. En <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo camino<br />

hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, es necesario que convivan políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s que<br />

re<strong>su</strong><strong>el</strong>van situaciones <strong>de</strong> discriminación y <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> acción positiva que facilit<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> mujeres a espacios que tradicionalm<strong>en</strong>te se les han negado <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera<br />

pública, y así asegurar <strong>su</strong> participación paritaria y <strong>la</strong> redistribución, junto con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que<br />

se dirig<strong>en</strong> a un cambio cultural y estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social y económica. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, son <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> género integradas, transversalizadas, activas y regu<strong>la</strong>torias <strong>la</strong>s<br />

que permit<strong>en</strong> ampliar <strong>la</strong> actuación institucional d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>safíos interconectados que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuevas<br />

esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, con una r<strong>en</strong>ovación perman<strong>en</strong>te, y que exig<strong>en</strong> a <strong>su</strong> vez iniciativas<br />

novedosas y políticas públicas más efectivas, lo que implica mayores recursos, mejores<br />

diagnósticos <strong>de</strong> base para tomar <strong>de</strong>cisiones y estándares <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong><br />

ejecución. En los últimos diez años, <strong>la</strong>s políticas públicas se han adoptado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />

<strong>de</strong> un importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> trama institucional ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género.<br />

En todos los países se ha a<strong>su</strong>mido que este ansiado objetivo solo pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong> fruto <strong>de</strong><br />

una const<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> esfuerzos, lo que implica una construcción institucional innovadora,<br />

<strong>el</strong> logro <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos sociales y políticos, <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> discriminaciones <strong>de</strong> jure y<br />

<strong>de</strong> facto, una fuerte voluntad política, d<strong>el</strong>iberación social y un sost<strong>en</strong>ido esfuerzo que<br />

posibilite <strong>el</strong> acceso a recursos <strong>en</strong> los ámbitos más críticos para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> discriminación<br />

y afianzar <strong>la</strong> autonomía.<br />

Las políticas públicas que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan al <strong>de</strong>safío<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>perar los <strong>en</strong>foques asist<strong>en</strong>ciales, focalizados, discrecionales, <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo y con<br />

mirada estereotipada y patriarcal predominantes <strong>en</strong> una parte importante d<strong>el</strong> accionar<br />

gubernam<strong>en</strong>tal, puesto que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a necesida<strong>de</strong>s, intereses y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>jetos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>su</strong> diversidad. El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas y los programas requiere <strong>de</strong> un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> concreción <strong>en</strong> acciones específicas<br />

que induzcan cambios reales, lo que implica pasar a procesos <strong>de</strong> construcción colectiva<br />

ori<strong>en</strong>tados a una integración sistémica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, garantizando que<br />

se constituya <strong>en</strong> un pi<strong>la</strong>r para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Esto requiere que los Estados<br />

t<strong>en</strong>gan una visión y una concreción multidim<strong>en</strong>sional d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que se combin<strong>en</strong><br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> gobernanza y <strong>la</strong> capacidad para ejecutar <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas (<strong>CEPAL</strong>, 2010a).<br />

251


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En <strong>su</strong>ma, como se sosti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género, América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

requiere producir un cambio <strong>de</strong> signo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y dar un salto<br />

cualitativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> innovación social, lo que implica procesos <strong>de</strong><br />

transversalización social e institucional articu<strong>la</strong>dos (<strong>CEPAL</strong>, 2004b). De ahí <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que los <strong>de</strong>safíos están interconectados y que <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

está <strong>en</strong> directa r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autonomías y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizar los procesos<br />

y <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible sea viable.<br />

Con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear lineami<strong>en</strong>tos que hagan sost<strong>en</strong>ibles políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> género innovadoras y efectivas, <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos se p<strong>la</strong>ntean tres <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

que se consi<strong>de</strong>ran cruciales para asegurar <strong>su</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad: i) una arquitectura institucional<br />

para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género conformada por instituciones y procesos; ii) <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

y gestión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>, y iii) pactos y alianzas que involucr<strong>en</strong> a diversos<br />

actores y compromisos con un objetivo común.<br />

B. Una arquitectura institucional<br />

para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

Aplicar políticas públicas que se caracteric<strong>en</strong> por <strong>la</strong> innovación implica realizar cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to, lo que pue<strong>de</strong> significar también<br />

<strong>de</strong>finir ámbitos <strong>de</strong> mayor mo<strong>de</strong>rnización <strong>en</strong> <strong>el</strong> aparato d<strong>el</strong> Estado. La innovación exige un<br />

contexto <strong>de</strong> interacción transversal <strong>en</strong>tre múltiples ag<strong>en</strong>tes, estableci<strong>en</strong>do alianzas <strong>de</strong><br />

cooperación <strong>en</strong>tre distintos actores sociales, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> diversificar <strong>la</strong>s voces que influy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> los procesos. Se precisa también pot<strong>en</strong>ciar recursos humanos, técnicos y financieros<br />

que permitan llevar a cabo <strong>la</strong>s nuevas acciones y apoyar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

respectivas. En este contexto, parece pertin<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>ntear una arquitectura estatal para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>de</strong> mayor complejidad y amplitud que haga interactuar <strong>de</strong> manera<br />

coordinada instituciones y procesos para constituir una acción colectiva efici<strong>en</strong>te (véase<br />

<strong>el</strong> diagrama VI.1). Se hace así necesario avanzar hacia una construcción institucional para<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género que articule los procesos <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong><br />

género con los procesos político-institucionales más amplios, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como foco c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género, para incidir <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> actores<br />

públicos y realizar un trabajo interr<strong>el</strong>acionado.<br />

Esta r<strong>en</strong>ovada y articu<strong>la</strong>da arquitectura institucional para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>de</strong>bería<br />

contemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> manera integrada y como mínimo, dado <strong>su</strong> carácter dinámico, los sigui<strong>en</strong>tes<br />

compon<strong>en</strong>tes: i) mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres; ii) ministerios y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

públicas sectoriales <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo a niv<strong>el</strong> nacional y local; iii) par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos,<br />

252


Capítulo VI<br />

Po<strong>de</strong>r Judicial, partidos políticos, sindicatos, empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil;<br />

iv) procesos <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> género y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> accionar d<strong>el</strong> Estado vincu<strong>la</strong>dos con los procesos político-institucionales más amplios, y<br />

v) canales <strong>de</strong> participación efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil para <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos.<br />

Diagrama VI.1<br />

La arquitectura institucional para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

Trama institucional<br />

Mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

Ministerios y otras<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sectoriales<br />

d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo<br />

nacional y local<br />

Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, Po<strong>de</strong>r Judicial,<br />

partidos políticos, sindicatos,<br />

empresas y organizaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

Procesos<br />

Transversalización d<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque y <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

Canales <strong>de</strong> participación efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Esto conduce al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organización y coordinación<br />

intersectorial, interinstitucional y social, pues una transformación estructural requiere un<br />

nuevo conjunto <strong>de</strong> instituciones y coaliciones políticas que posibilit<strong>en</strong> estos cambios a niv<strong>el</strong><br />

mundial, regional, nacional y local. La apuesta por ampliar y consolidar una arquitectura<br />

institucional <strong>de</strong> género <strong>de</strong>manda una nueva ecuación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado, <strong>el</strong> mercado, <strong>la</strong> sociedad<br />

y <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> diálogo social y participación ciudadana, lo que implica<br />

posicionar al Estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar que le correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. A partir <strong>de</strong> una mirada crítica <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

histórico, <strong>de</strong>bemos ser capaces <strong>de</strong> perfi<strong>la</strong>r ese pap<strong>el</strong>, dotarlo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>en</strong>contrar <strong>su</strong> lugar preciso, <strong>en</strong> equilibrio con <strong>el</strong> mercado y <strong>la</strong> ciudadanía, procurando<br />

alcanzar <strong>el</strong> equilibrio óptimo <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2010c).<br />

La propuesta <strong>de</strong> una arquitectura institucional <strong>de</strong> género ampliada y compleja se <strong>en</strong>marca<br />

<strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios inciertos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones y <strong>la</strong> distancia que existe <strong>en</strong>tre<br />

una propuesta i<strong>de</strong>al y <strong>la</strong> posibilidad real <strong>de</strong> ser incorporada <strong>en</strong> Estados que funcionan todavía<br />

<strong>de</strong> manera muy c<strong>en</strong>tralizada, jerárquica y sectorizada (Guzmán, 2001), don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s lógicas <strong>de</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> aparato político-administrativo y <strong>la</strong>s negociaciones a veces obligan<br />

incluso a modificar, reducir o simplificar los objetivos y p<strong>la</strong>nteos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> género.<br />

253


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

1. Los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

Los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe se han comprometido, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> género mundial y regional emanada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias convocadas por<br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas y <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Regionales sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe, a promover <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y garantizar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. Esta<br />

ag<strong>en</strong>da ti<strong>en</strong>e como fundam<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>la</strong> acción y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los mecanismos para<br />

<strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres insta<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>el</strong> aparato gubernam<strong>en</strong>tal. Para lograr <strong>el</strong> bu<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas instituciones, es c<strong>la</strong>ve <strong>su</strong> rango jerárquico <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong><br />

Po<strong>de</strong>r Ejecutivo, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> convocatoria e interlocución con otros actores estatales y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil que les otorga legitimidad, y una asignación pre<strong>su</strong>puestaria específica.<br />

Los mecanismos nacionales para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres son los organismos<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> los Gobiernos. Su tarea principal es prestar<br />

apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s esferas<br />

<strong>de</strong> política y <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno, y se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

una política transversal <strong>de</strong> género, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> terceros (otros ministerios y<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas), para modificar valores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y comportami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudadanía. La creación <strong>de</strong> estos mecanismos, impulsada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Confer<strong>en</strong>cia<br />

Mundial sobre <strong>la</strong> Mujer (Nairobi, 1985) y por los compromisos emanados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cuarta<br />

Confer<strong>en</strong>cia (Beijing, 1995) no ha sido homogénea <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. El rango institucional<br />

<strong>de</strong> los organismos es variable, con avances pero también con retrocesos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

muchas veces <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> los países. Algunos han sido creados<br />

por ley y otros por <strong>de</strong>creto presi<strong>de</strong>ncial, lo que les otorga niv<strong>el</strong>es distintos <strong>de</strong> legitimidad,<br />

tanto política como social. Los análisis <strong>de</strong> estas instituciones indican que <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

proponer y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas públicas se r<strong>el</strong>aciona fuertem<strong>en</strong>te con <strong>su</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r<br />

Ejecutivo y <strong>su</strong> asignación pre<strong>su</strong>puestaria. De todas maneras, es importante <strong>de</strong>stacar que,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 hasta <strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> mecanismos con niv<strong>el</strong> jerárquico<br />

alto ha aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida.<br />

El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> jerarquía alcanzado por los mecanismos es r<strong>el</strong>evante para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> políticas transversales que involucr<strong>en</strong> a toda <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> actores necesarios para <strong>su</strong><br />

éxito y <strong>de</strong>sempeño efici<strong>en</strong>te. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> nace <strong>la</strong> política<br />

radica, por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, y por otro, <strong>en</strong> <strong>el</strong> escaño que<br />

ocupa <strong>en</strong> <strong>el</strong> organigrama estatal, ya que este condicionará <strong>su</strong> capacidad para articu<strong>la</strong>r los<br />

recursos institucionales y humanos mediante <strong>la</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> un<br />

doble niv<strong>el</strong>: por una parte, involucrando a diversos actores públicos, y por <strong>la</strong> otra, aportando<br />

una compr<strong>en</strong>sión compleja d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>su</strong>s distintas manifestaciones, <strong>en</strong>marcado<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género (<strong>CEPAL</strong>, 2015b). De modo que, a mayor jerarquía<br />

254


Capítulo VI<br />

institucional <strong>de</strong> los mecanismos, mejores serán <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> negociación <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, permiti<strong>en</strong>do <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> alianzas amplias y pot<strong>en</strong>ciando una red <strong>de</strong> actores<br />

(legis<strong>la</strong>tivos, ejecutivos y d<strong>el</strong> área judicial) que trabaj<strong>en</strong> hacia <strong>el</strong> mismo fin.<br />

Según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación d<strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe, se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> jerarquía <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres: alto, medio y bajo. El niv<strong>el</strong> más alto correspon<strong>de</strong> a mecanismos con rango<br />

<strong>de</strong> ministerio o cuyo titu<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong>e rango ministerial; <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s adscritas a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República o cuya titu<strong>la</strong>r es directam<strong>en</strong>te<br />

responsable ante <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia (oficinas adscritas a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia, secretarías, institutos<br />

nacionales y otras figuras), y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> bajo correspon<strong>de</strong> a <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un<br />

ministerio (viceministerios, <strong>su</strong>bsecretarías, institutos, consejos y otras figuras). A julio <strong>de</strong><br />

2016, <strong>en</strong> América Latina <strong>el</strong> 55% <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres se<br />

ubica <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> jerárquico alto y <strong>su</strong> titu<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong>e rango ministerial; un 30% pres<strong>en</strong>ta<br />

una jerarquía m<strong>en</strong>or, es <strong>de</strong>cir, se trata <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un ministerio, y <strong>el</strong><br />

15% cu<strong>en</strong>ta con una jerarquía intermedia, lo que implica que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra adscrita a <strong>la</strong><br />

Presi<strong>de</strong>ncia o que <strong>su</strong> titu<strong>la</strong>r es directam<strong>en</strong>te responsable ante <strong>el</strong><strong>la</strong>. En <strong>el</strong> Caribe, <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (84,2%) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> jerarquía<br />

bajo; solo <strong>en</strong> pocos casos (10,5%) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran mecanismos <strong>de</strong> una jerarquía mayor y,<br />

<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida (5,3%), <strong>de</strong> jerarquía intermedia (<strong>CEPAL</strong>, 2017a) (véase <strong>el</strong> gráfico VI.1).<br />

Gráfico VI.1<br />

Niv<strong>el</strong> jerárquico <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, 2016<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

A. América Latina<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

El Salvador<br />

Panamá<br />

30<br />

Uruguay<br />

Colombia<br />

Ecuador<br />

Puerto Rico<br />

15<br />

55<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Entidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un ministerio Ministerio o <strong>en</strong>tidad cuyo/a titu<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong>e rango ministerial<br />

Entidad adscrita a <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia cuyo/a titu<strong>la</strong>r es directam<strong>en</strong>te responsable ante esta<br />

255


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico VI.1 (conclusión)<br />

B. El Caribe<br />

Haití<br />

Trinidad y Tabago<br />

Is<strong>la</strong>s Vírg<strong>en</strong>es Británicas<br />

11<br />

5<br />

84<br />

Angui<strong>la</strong><br />

Antigua y Barbuda<br />

antiguas Antil<strong>la</strong>s Neer<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sas<br />

Aruba<br />

Bahamas<br />

Barbados<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Dominica<br />

Granada<br />

Guyana<br />

Jamaica<br />

Montserrat<br />

Saint Kitts y Nevis<br />

San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas<br />

Santa Lucía<br />

Suriname<br />

Ministerio o <strong>en</strong>tidad cuyo/a titu<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong>e rango ministerial<br />

Mecanismo sin rango ministerial, directam<strong>en</strong>te responsable ante <strong>el</strong> Primer Ministro<br />

Departam<strong>en</strong>to y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s responsables ante un ministerio<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Observatorio <strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes oficiales.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Estado, los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres se insertan <strong>en</strong> un <strong>en</strong>tramado institucional cada vez más amplio y <strong>de</strong>nso. En<br />

<strong>la</strong> actualidad, <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es posible i<strong>de</strong>ntificar ministerios sectoriales,<br />

secretarías e institutos dirigidos a respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distintas pob<strong>la</strong>ciones,<br />

ya sea <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> nacional o local, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista organizativo puntos<br />

focales o unida<strong>de</strong>s especializadas para incorporar <strong>en</strong> <strong>su</strong>s programas y proyectos aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y una preocupación particu<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En<br />

este marco, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los mecanismos ha sido c<strong>en</strong>tral para llevar ad<strong>el</strong>ante <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da<br />

<strong>de</strong> género e incorporar, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas sectoriales, <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Han<br />

asesorado, acompañado, capacitado y propuesto mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> gestión, <strong>de</strong>mandando acciones<br />

e incluso transfiri<strong>en</strong>do, por ejemplo, a municipalida<strong>de</strong>s y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Estado, los<br />

escasos recursos con los que cu<strong>en</strong>tan. Con todo, pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>su</strong> mayor inci<strong>de</strong>ncia<br />

ha sido <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una voluntad política traducida <strong>en</strong> institucionalidad para lograr<br />

cambios cualitativos favorables a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, se torna fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> estos mecanismos para<br />

a<strong>su</strong>mir, <strong>de</strong> manera creci<strong>en</strong>te, funciones rectoras, normativas y <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas,<br />

capacidad que se vincu<strong>la</strong> a <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> jerarquía <strong>en</strong> <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Sin embargo, <strong>su</strong><br />

legitimidad no siempre se acompaña <strong>de</strong> recursos pre<strong>su</strong>puestarios, humanos y técnicos<br />

a<strong>de</strong>cuados para formu<strong>la</strong>r políticas y garantizar <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación, si<strong>en</strong>do estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

c<strong>la</strong>ves para <strong>su</strong> <strong>de</strong>sempeño y efici<strong>en</strong>cia. El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong><br />

ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres constituye un <strong>de</strong>safío perman<strong>en</strong>te, que implica asegurar <strong>su</strong><br />

estabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, resguardar avances y prev<strong>en</strong>ir retrocesos. Se hace necesario<br />

256


Capítulo VI<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los retos que <strong>en</strong>traña <strong>la</strong> capitalización <strong>de</strong> los logros y avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y lograr, al mismo tiempo, que los mecanismos sean capaces <strong>de</strong> abrir espacios<br />

<strong>de</strong> diálogo e innovación para establecer acciones articu<strong>la</strong>das y alianzas virtuosas con <strong>el</strong><br />

sistema político y <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>de</strong> modo que <strong>su</strong> accionar sea <strong>el</strong> rector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

Las políticas públicas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong>s instituciones que <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>n son una construcción<br />

que re<strong>su</strong>lta d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> interacción <strong>de</strong> actores sociales, políticos, económicos y culturales<br />

<strong>en</strong> distintos contextos históricos, y que muchas veces son portadores <strong>de</strong> visiones difer<strong>en</strong>tes<br />

e incluso <strong>en</strong>contradas. En <strong>el</strong>lo radica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> transversalización como un proceso<br />

articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> todos los mecanismos d<strong>el</strong> Estado, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y también d<strong>el</strong> ámbito<br />

privado, bajo una lógica <strong>de</strong> unión <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción colectiva.<br />

2. Los procesos <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

<strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />

Avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> un cambio estructural progresivo con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, como <strong>el</strong> que propone <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, requiere como eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> estrategias que<br />

promuevan procesos <strong>de</strong> transversalización que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más los cruces e interacciones<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es. Si bi<strong>en</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

han cumplido un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>la</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, p<strong>la</strong>nes y programas, incorporando los objetivos <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

género y <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y autonomía para <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s metas sectoriales,<br />

es c<strong>la</strong>ve que esta tarea sea compr<strong>en</strong>dida como un proceso político y a <strong>la</strong> vez técnico, que<br />

<strong>de</strong>be cruzar todas <strong>la</strong>s esferas —política, económica y social—, para que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica se<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> transversalidad articu<strong>la</strong>dos.<br />

Los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> transversalización son numerosos e implican traspasar los límites<br />

<strong>de</strong> los vínculos tradicionales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y, por ejemplo, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><br />

educación o los temas asociados a <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong> infancia y <strong>el</strong> cuidado, para dar lugar a<br />

nuevas interrogantes que <strong>de</strong>safí<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s políticas y obligu<strong>en</strong> a los Gobiernos a <strong>en</strong>sanchar<br />

<strong>su</strong> campo <strong>de</strong> acción. Para avanzar <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>cidida es crucial reconocer que <strong>la</strong>s políticas<br />

macroeconómicas no son neutras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> género, y que es necesario integrar<br />

medidas y acciones específicas y transformadoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas fiscales, <strong>de</strong> producción<br />

y comercio, que aport<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. En este marco, es fundam<strong>en</strong>tal ampliar <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> economía e incluir como parte <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />

consi<strong>de</strong>rar que <strong>el</strong> trabajo doméstico no remunerado y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> cuidado son <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

c<strong>en</strong>trales que contribuy<strong>en</strong> al bi<strong>en</strong>estar y al crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> los países.<br />

Los Gobiernos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fortalecer los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y<br />

brindarles mayor jerarquía dotándolos <strong>de</strong> recursos y capacidad para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> una mayor<br />

257


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas,<br />

pues <strong>en</strong> los países persiste una dinámica por sectores que fracciona <strong>el</strong> ámbito social y,<br />

más aún, lo separa d<strong>el</strong> ámbito económico, y una estructura jerárquica que <strong>su</strong>bordina <strong>la</strong><br />

institucionalidad social a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s económicas (<strong>CEPAL</strong>, 2016a). La <strong>su</strong>peración <strong>de</strong><br />

esta dicotomía y <strong>la</strong> integración vertical <strong>en</strong>tre los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno y territoriales son<br />

requisitos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una arquitectura institucional <strong>de</strong> género sólida y eficaz.<br />

Si bi<strong>en</strong> es complejo p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> erradicación total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género,<br />

<strong>la</strong> lección que han <strong>de</strong>jado décadas <strong>de</strong> trabajo es que los cambios sí son posibles, pero es<br />

m<strong>en</strong>ester apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> lo realizado y reflejar <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nueva era que exige<br />

como eje c<strong>en</strong>tral poner <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> transversalización d<strong>el</strong> género. P<strong>la</strong>ntearse avanzar<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> brechas no constituye un ejercicio utópico, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

imperantes están incorporadas <strong>en</strong> múltiples mecanismos <strong>de</strong> discriminación y reproducción<br />

cultural, <strong>de</strong> modo que re<strong>su</strong>lta difícil, aunque no imposible, revertir<strong>la</strong>s (<strong>CEPAL</strong>, 2014b).<br />

Es c<strong>la</strong>ro que, para que los procesos <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> género t<strong>en</strong>gan éxito,<br />

es m<strong>en</strong>ester que sean financiados <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ible. En <strong>la</strong> región, diversos países<br />

cu<strong>en</strong>tan con glosas pre<strong>su</strong>puestarias <strong>de</strong>stinadas a los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres; no obstante, es necesario aum<strong>en</strong>tar y asegurar <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> para <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> un nuevo <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s acciones sean <strong>de</strong> más<br />

alto impacto y t<strong>en</strong>gan una continuidad mayor.<br />

El contexto actual exige que <strong>la</strong> región realice acciones <strong>de</strong> mayor complejidad para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los resabios d<strong>el</strong> pasado y <strong>la</strong>s nuevas problemáticas, pasando <strong>de</strong> acciones sectoriales<br />

focalizadas a una apuesta cuyo eje esté <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciar los procesos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transversalidad, lo cual implica nuevas formas <strong>de</strong> hacer política pública <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>, acuerdos<br />

y sinergias <strong>en</strong>tre los diversos sectores y actores que fortalezcan los <strong>en</strong>foques integrales<br />

y permitan un cambio cualitativo <strong>su</strong>stantivo, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da y<br />

<strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas. La presión por un salto cualitativo, no solo se ejerce fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones, por medio <strong>de</strong> acciones reivindicativas d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to feminista y amplio<br />

<strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> torno a necesida<strong>de</strong>s específicas, sino también a partir <strong>de</strong> los intersticios<br />

<strong>de</strong> múltiples instituciones d<strong>el</strong> ámbito público y privado, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interfaces sistémicas<br />

que reún<strong>en</strong> áreas d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s profesionales, especialistas y organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil.<br />

El proceso <strong>de</strong> transversalización efectiva <strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres exige nuevas reformas <strong>de</strong> los marcos legis<strong>la</strong>tivos, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> género, apr<strong>en</strong>dizajes conjuntos <strong>en</strong>tre los diversos<br />

actores involucrados y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> equipos técnicos <strong>en</strong> ministerios o servicios<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Estas acciones han <strong>de</strong> estar acompañadas <strong>de</strong> estrategias que permitan mayor<br />

innovación metodológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas, así como <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los mecanismos institucionales. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be<br />

258


Capítulo VI<br />

propiciar una mayor coordinación intersectorial que permita una p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> género<br />

que integre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones territoriales, para t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia y especificidad<br />

<strong>de</strong> cada esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción.<br />

Implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> transversalidad conlleva cambios culturales <strong>de</strong> r<strong>el</strong>evancia para <strong>la</strong>s<br />

personas y <strong>la</strong>s instituciones, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios, pues inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

diversas lógicas institucionales y prácticas sociales. Esto conduce a p<strong>la</strong>ntear procesos<br />

<strong>de</strong> innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> quehacer d<strong>el</strong> Estado, <strong>en</strong> <strong>su</strong> organización y gestión y, <strong>de</strong> este modo,<br />

incorporar criterios <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas.<br />

Estas transformaciones institucionales no son automáticas ni s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> al<br />

m<strong>en</strong>os dos condiciones que pue<strong>de</strong>n gatil<strong>la</strong>r <strong>el</strong> cambio. Por una parte, que los <strong>su</strong>puestos<br />

básicos <strong>su</strong>byac<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias y valores <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> crisis y no puedan<br />

interpretar o resolver efectivam<strong>en</strong>te los a<strong>su</strong>ntos rutinarios como solían hacerlo; <strong>en</strong>tonces,<br />

se abre una oportunidad para introducir nuevos valores y formas <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong>s cosas que<br />

re<strong>su</strong><strong>el</strong>van mejor los dilemas y acciones cotidianas. Por otra parte, que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

introduzcan <strong>de</strong> forma constante y durante un <strong>período</strong> <strong>de</strong> tiempo prolongado un conjunto<br />

<strong>de</strong> cambios que, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> nuevos <strong>su</strong>puestos y valores, prueb<strong>en</strong> resolver <strong>de</strong> mejor<br />

manera <strong>la</strong>s cuestiones rutinarias que <strong>la</strong> forma preexist<strong>en</strong>te. Esto implica t<strong>en</strong>er autorida<strong>de</strong>s<br />

conv<strong>en</strong>cidas, dispuestas a invertir recursos políticos, sociales, financieros y humanos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> tema (Franco, 2016).<br />

Los procesos <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado implican a<strong>su</strong>mir <strong>de</strong><br />

manera proactiva y con un <strong>en</strong>foque sistémico <strong>el</strong> carácter integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación<br />

y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género, <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s instituciones y todas <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. En <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre sectores<br />

e instituciones se cristaliza <strong>de</strong> manera articu<strong>la</strong>da <strong>la</strong> arquitectura institucional <strong>de</strong> género.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> inflexión que significa <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible,<br />

<strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e hoy <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica una nueva forma <strong>de</strong> hacer política<br />

pública <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado. Las estrategias son difer<strong>en</strong>tes al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

sectores gubernam<strong>en</strong>tales muy consolidados, con importantes inercias y que han funcionado<br />

<strong>de</strong> espaldas a un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género durante décadas y siglos, como, por<br />

ejemplo, los r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> trabajo, o al transversalizar temáticas que <strong>la</strong>s propias<br />

mujeres pusieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y que les compet<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te, como es <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y los <strong>de</strong>rechos reproductivos, o al adoptar criterios <strong>de</strong> transversalización<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> ámbitos <strong>de</strong> política pública que son producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar ag<strong>en</strong>da pública <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, pero que cada vez<br />

convocan más actores, como es <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> cuidado.<br />

Las políticas públicas constituy<strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta importante <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />

nuevas r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> problemática d<strong>el</strong> cuidado, nueva <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva integral y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, proporciona una opción <strong>de</strong> transversalización<br />

259


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> una política pública <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>su</strong>s inicios, que <strong>de</strong>be ser aprovechada <strong>de</strong> manera urg<strong>en</strong>te,<br />

puesto que no solo impacta <strong>en</strong> los servicios y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> grupos específicos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción (niños y niñas, personas mayores, personas con discapacidad o <strong>en</strong>fermas<br />

crónicas), sino que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er efectos importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>smant<strong>el</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> división<br />

sexual d<strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> redistribución d<strong>el</strong> tiempo y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar. Las políticas <strong>de</strong> cuidado<br />

se pres<strong>en</strong>tan como una herrami<strong>en</strong>ta política transformadora que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada<br />

sectorial y fragm<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> <strong>la</strong> política social, se constituye <strong>en</strong> un pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

social y permite <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los distintos compon<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado y <strong>en</strong>tre este, <strong>el</strong><br />

mercado, <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong>s familias, dando espacio a una nueva ecuación. Se espera que<br />

<strong>la</strong> institucionalidad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sectores consolidados como <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación, y <strong>la</strong><br />

que está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> creación <strong>en</strong> los países posean criterios transversales al objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas privada y pública consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> receptores y proveedoras <strong>de</strong> cuidado.<br />

Recuadro VI.1<br />

Las políticas <strong>de</strong> cuidado: una oportunidad <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio<br />

En América Latina <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> organización social <strong>de</strong> los cuidados y <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>en</strong> esta materia ha ganado terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública a partir d<strong>el</strong> impulso inicial d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> mujeres y <strong>la</strong> economía feminista y, posteriorm<strong>en</strong>te, ante <strong>la</strong> preocupación <strong>de</strong> diversos actores<br />

sociales, académicos y <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r políticas, por <strong>su</strong>s repercusiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dinámicas<br />

sociales y económicas <strong>de</strong> los países (Marco y Rico, 2013). Todas estas contribuciones han permitido<br />

<strong>de</strong>snaturalizar <strong>el</strong> cuidado como algo con<strong>su</strong>stancialm<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ino y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarlo l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong><br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones personales y los arreglos privados para hacerlo público y politizable. Partió<br />

si<strong>en</strong>do una preocupación c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación cultural <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> cuidado a <strong>la</strong>s mujeres,<br />

<strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> tiempo y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> autonomía económica para pasar a ser una problemática incluida <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y servicios sociales. De igual manera, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cuidado no remunerado <strong>en</strong> los hogares se ext<strong>en</strong>dió hacia <strong>la</strong>s personas cuidadoras remuneradas,<br />

sector que <strong>en</strong> 2010 estaba constituido <strong>en</strong> un 94,2% por mujeres, <strong>la</strong> mayoría asa<strong>la</strong>riadas domésticas<br />

y <strong>el</strong> resto ocupadas <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación (<strong>CEPAL</strong>, 2013b).<br />

A este proceso <strong>de</strong> construcción d<strong>el</strong> cuidado como problema público, se <strong>su</strong>mó <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

convicción <strong>de</strong> <strong>su</strong> importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> los países: “Solo <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong> trabajo<br />

doméstico y <strong>de</strong> cuidados que se están realizando hace posible que <strong>el</strong> sistema económico pueda<br />

seguir funcionando. De esta manera, <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> cuidado sosti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

social humana, ajusta <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre los diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y, como re<strong>su</strong>ltado,<br />

se constituye <strong>en</strong> <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> edificio económico” (Carrasco, 2009, pág. 50). La valorización d<strong>el</strong><br />

trabajo doméstico no remunerado que, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> tiempo, se llevan a<br />

cabo <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región como El Salvador, México y <strong>el</strong> Perú se dirig<strong>en</strong> a reconocer<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> económico d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas nacionales.<br />

En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción sobre <strong>el</strong> cuidado se ha ido estandarizando, y hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

diversos países con políticas específicas; sin embargo, <strong>en</strong> muchos casos los programas<br />

nacionales que directa o indirectam<strong>en</strong>te alu<strong>de</strong>n a los cuidados están <strong>en</strong>marcados <strong>en</strong> programas<br />

260


Capítulo VI<br />

Recuadro VI.1 (conclusión)<br />

<strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza o <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social a familias o personas pobres o vulnerables<br />

(Batthyány, 2015b). Por <strong>el</strong>lo queda p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> los nuevos programas y proyectos que<br />

se implem<strong>en</strong>tan se instale <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

género, que reconsi<strong>de</strong>re y valore que toda política pública se vincu<strong>la</strong> con <strong>la</strong> reproducción social<br />

y, por tanto, es necesario que <strong>el</strong> trabajo doméstico y <strong>de</strong> cuidado se incorpore pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ag<strong>en</strong>das políticas y sea compartido y redistribuido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas esferas institucionales: <strong>el</strong><br />

Estado, <strong>el</strong> mercado, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s familias, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estas, <strong>en</strong>tre hombres y mujeres.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias más avanzadas <strong>en</strong> sistemas y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> cuidado, como <strong>la</strong>s que<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay y Costa Rica, o <strong>la</strong>s que están <strong>en</strong> construcción <strong>en</strong> Chile, <strong>el</strong> Ecuador<br />

y El Salvador, muestran <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

estén pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> manera activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los servicios y <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong> protección social y <strong>de</strong> cuidado para asegurar que se formul<strong>en</strong> políticas transformadoras d<strong>el</strong><br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> género vig<strong>en</strong>te y que garantic<strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres proveedoras.<br />

Estamos fr<strong>en</strong>te a un nuevo y casi inédito <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> política pública y, al mismo tiempo,<br />

ante una gran oportunidad <strong>de</strong> incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género,<br />

implem<strong>en</strong>tando políticas para un nuevo pacto social, ori<strong>en</strong>tadas a cuestionar <strong>la</strong> división sexual<br />

d<strong>el</strong> trabajo y a promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> que <strong>el</strong> eje d<strong>el</strong> cuidado<br />

es c<strong>en</strong>tral para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y un instrum<strong>en</strong>to para modificar valores y comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad con respecto a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género.<br />

Fu<strong>en</strong>te: María Nieves Rico y C<strong>la</strong>udia Robles, “Políticas <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> América Latina: forjando <strong>igualdad</strong>”, serie<br />

A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género, N°140 (LC/L.4226), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), 2016; F<strong>la</strong>via Marco y María Nieves Rico, “Cuidado y políticas públicas: <strong>de</strong>bates y estado <strong>de</strong><br />

situación a niv<strong>el</strong> regional”, Las fronteras d<strong>el</strong> cuidado. Ag<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>rechos e infraestructura, L. Pautassi y<br />

C. Zibecchi (coords.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Equipo Latinoamericano <strong>de</strong> Justicia y Género, 2013; <strong>CEPAL</strong>, Panorama<br />

Social <strong>de</strong> América Latina, 2012 (LC/G.2557-P), Santiago, 2013; Cristina Carrasco, “Tiempos y trabajos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> perspectiva fem<strong>en</strong>ina”, Revista Pap<strong>el</strong>es <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Ecosociales y Cambio Global, N° 108, Madrid, 2009;<br />

Karina Batthyány, “Las políticas y <strong>el</strong> cuidado <strong>en</strong> América Latina. Una mirada a <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias regionales”,<br />

serie A<strong>su</strong>ntos <strong>de</strong> Género, N° 124 (LC/L.3958), Santiago, <strong>CEPAL</strong>, 2015.<br />

3. Canales para <strong>la</strong> participación efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

Las transformaciones que aún <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y económico exig<strong>en</strong><br />

Estados <strong>de</strong>mocráticos activos y también socieda<strong>de</strong>s activas. Un reto p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es asegurar<br />

<strong>la</strong> participación comprometida <strong>de</strong> los distintos sectores y <strong>en</strong> los distintos niv<strong>el</strong>es políticoadministrativos<br />

<strong>de</strong> los países, ampliando <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong>s políticas públicas y los programas<br />

y proyectos sectoriales. La participación permite establecer objetivos que reflej<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y fijar los ejes prioritarios consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s<br />

realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

261


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Una mayor y mejor articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> sociedad, <strong>en</strong> un vínculo político y<br />

técnico, es crucial para garantizar <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> transversalización d<strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong><br />

inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas es una condición es<strong>en</strong>cial<br />

para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más <strong>de</strong>mocráticas que permitan a <strong>su</strong>s<br />

ciudadanos y ciudadanas ejercer <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> forma pl<strong>en</strong>a (B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te y Valdés, 2014).<br />

Un Estado <strong>de</strong>mocrático no pue<strong>de</strong> ser un Estado cerrado, sino que <strong>de</strong>be ser vi<strong>su</strong>alizado<br />

como uno que valora por sobre todo <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación social y, por lo tanto, <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to y<br />

logro <strong>de</strong> los pactos realizados, culminando con políticas públicas participativas. Se requiere<br />

ampliar los espacios <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate don<strong>de</strong> participan distintos actores simultáneam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong><br />

los que <strong>su</strong>s integrantes pue<strong>de</strong>n adquirir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

<strong>de</strong>mocrática: transar, presionar, negociar, aceptar <strong>el</strong> dis<strong>en</strong>so, manejar <strong>el</strong> conflicto, gestar<br />

cons<strong>en</strong>sos mínimos para actuar colectivam<strong>en</strong>te y g<strong>en</strong>erar y sost<strong>en</strong>er alianzas. Adquiere<br />

más importancia <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong>iberante <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía fr<strong>en</strong>te a distintos problemas<br />

públicos que <strong>en</strong>cierran t<strong>en</strong>siones valóricas que confrontan tradiciones y estereotipos<br />

con nuevas concepciones <strong>de</strong> roles y <strong>de</strong>rechos, por ejemplo, los <strong>de</strong>rechos sexuales y<br />

reproductivos, y los cuidados. En esta dirección, <strong>la</strong> participación ciudadana es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad transformadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong>mocrática y <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

Por esta razón, se requier<strong>en</strong> marcos institucionales consolidados que ofrezcan<br />

p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> diálogo y negociación (PNUD, 2014b), y canales <strong>de</strong> participación activa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil que sean sost<strong>en</strong>idos y que se adapt<strong>en</strong> a difer<strong>en</strong>tes condiciones, como<br />

los distintos ámbitos territoriales, esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>mandas sectoriales y grupos<br />

pob<strong>la</strong>cionales afectados, <strong>en</strong>tre otras. Re<strong>su</strong>lta imperativa <strong>la</strong> incorporación d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

feminista y amplio <strong>de</strong> mujeres, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones comunitarias conformadas o<br />

li<strong>de</strong>radas por mujeres como actores c<strong>la</strong>ves y portadores <strong>de</strong> transformaciones y <strong>de</strong> una<br />

nueva concepción <strong>de</strong> lo político.<br />

La participación ciudadana es concebida como un proceso que se vincu<strong>la</strong> con otros<br />

procesos, como los <strong>de</strong> transversalización, y con <strong>la</strong> trama institucional para formar parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> arquitectura institucional <strong>de</strong> género, que <strong>en</strong>riquece <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate público y <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. La fuerza <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> canales para <strong>la</strong> participación y <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponiblidad <strong>de</strong> información técnica previa a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong><br />

garantía <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia. Asimismo, se hace necesaria <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas instituciones<br />

públicas y privadas <strong>de</strong> fiscalización y exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción d<strong>el</strong><br />

Estado, que <strong>de</strong>n cabida al control ciudadano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones.<br />

Una nueva arquitectura institucional más amplia y <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>nsidad y complejidad<br />

ha <strong>de</strong> estar articu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género y alineada con los mecanismos<br />

<strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ODS <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> trabajo interr<strong>el</strong>acionados que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

262


Capítulo VI<br />

<strong>la</strong> multidim<strong>en</strong>sionalidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Para <strong>el</strong>lo, se requiere fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> organización y coordinación intersectorial, interinstitucional y social, a <strong>la</strong> vez que <strong>la</strong><br />

gestión y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación pública, para lo cual contar con mejores políticas públicas y con<br />

canales <strong>de</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil es una condición imprescindible.<br />

C. P<strong>la</strong>nificación para un <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

Para reforzar <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> género <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>sarrollo inclusivo, se requiere afectar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> manera positiva con propuestas explícitas <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación y gestión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. En este s<strong>en</strong>tido, los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo constituy<strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación que otorga a los Estados <strong>la</strong> visión<br />

<strong>de</strong> lo que se quiere lograr; <strong>en</strong> <strong>el</strong>los se acuerdan <strong>la</strong>s políticas necesarias para alcanzar <strong>la</strong>s<br />

metas y se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> indicadores que permitan medir progresos <strong>en</strong> p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong>finidos. Se trata<br />

<strong>de</strong> un proceso gubernam<strong>en</strong>tal integrador, explícito, organizado y participativo, ori<strong>en</strong>tado<br />

a <strong>de</strong>terminar los cursos <strong>de</strong> acción que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (<strong>CEPAL</strong>, 2011b).<br />

Con <strong>el</strong> estímulo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io (2000-2015), <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región com<strong>en</strong>zaron a <strong>el</strong>aborarse p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que cont<strong>en</strong>ían ejes y<br />

estrategias para lograr <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y económico, con algunas consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong><br />

género y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. Los países que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> género<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo son: Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Colombia, Costa<br />

Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México, Nicaragua, Paraguay, Perú y<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) (<strong>CEPAL</strong>, 2017a). Es <strong>de</strong> esperar que también los ODS<br />

t<strong>en</strong>gan mayor inci<strong>de</strong>ncia al respecto <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes futuros y que esto impulse, a <strong>su</strong> vez,<br />

que <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género t<strong>en</strong>ga mayor expresión <strong>en</strong> esos mismos p<strong>la</strong>nes, pues<br />

<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género —como instrum<strong>en</strong>to técnico-político— <strong>en</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> análisis y p<strong>la</strong>nificación es una condición necesaria para un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo integral y sost<strong>en</strong>ible.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> economía política, <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong>be<br />

ser concertada, <strong>de</strong> modo que asegure tanto <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> metas compartidas como<br />

<strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> los distintos actores para aportar a <strong>su</strong> cumplimi<strong>en</strong>to. En <strong>el</strong> actual<br />

marco <strong>de</strong> preocupación y compromiso global por avanzar hacia <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género, es importante consi<strong>de</strong>rar los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

<strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, que constituy<strong>en</strong><br />

una importante expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia regional y un instrum<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayor legitimidad e institucionalización <strong>de</strong> dichos mecanismos y <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

vínculos interinstitucionales e intersectoriales.<br />

263


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Son varios los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe que han <strong>el</strong>aborado p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

a niv<strong>el</strong> nacional, los que pres<strong>en</strong>tan características <strong>de</strong> forma y fondo muy heterogéneas (véase<br />

<strong>el</strong> cuadro VI.1). Su revisión analítica muestra que, con frecu<strong>en</strong>cia, prima <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

metas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género son un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to agregado, no necesariam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionado<br />

con <strong>la</strong>s metas sectoriales o g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los Gobiernos, y un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones comprometidas se restring<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los mecanismos para<br />

<strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En este s<strong>en</strong>tido, si bi<strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes incluy<strong>en</strong> una<br />

asignación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s que compromete a distintos sectores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />

que son un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación recae sobre estos y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, estos p<strong>la</strong>nes constituy<strong>en</strong> más una<br />

hoja <strong>de</strong> ruta para los mecanismos que para <strong>el</strong> aparato d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto; a<strong>de</strong>más,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no cu<strong>en</strong>tan con recursos asignados <strong>de</strong> manera específica para alcanzar los<br />

objetivos y metas que se propon<strong>en</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2017a). Pue<strong>de</strong> afirmarse que esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>udas; se requiere aún <strong>de</strong> una mejor distribución pre<strong>su</strong>puestaria y una política<br />

fiscal favorable a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que, <strong>en</strong>tre otras cosas, distribuya<br />

<strong>de</strong> manera progresiva <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas (<strong>CEPAL</strong>, 2010b).<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes efici<strong>en</strong>tes incluye no solo <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s,<br />

sino a<strong>de</strong>más un pre<strong>su</strong>puesto específico.<br />

Cuadro VI.1<br />

América Latina: base normativa <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

Tipo <strong>de</strong> norma<br />

País<br />

Decreto d<strong>el</strong> Ejecutivo<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Costa Rica,<br />

Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México, Nicaragua,<br />

Panamá y Uruguay<br />

Mandatos establecidos para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género El Salvador, Paraguay, Perú y República Dominicana<br />

Mandato d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Colombia<br />

Mandato emanado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Ecuador<br />

Herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad responsable Chile y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

d<strong>el</strong> género<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Sin embargo, es <strong>de</strong>stacable que los países hayan logrado insta<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1990 una lógica <strong>de</strong> gestión que permite mant<strong>en</strong>er los p<strong>la</strong>nes y <strong>su</strong>s objetivos como<br />

herrami<strong>en</strong>ta técnica y política a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años, con una consi<strong>de</strong>rable continuidad y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad, ya sea por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>de</strong>cretos d<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo o porque está asignado<br />

por ley como parte d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, lo que,<br />

sin ser <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te, constituye un logro político importante y un avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha por los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y por <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género.<br />

Avanzar hacia un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong> y autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> una nueva arquitectura institucional <strong>de</strong> género, implica lograr, por un <strong>la</strong>do,<br />

264


Capítulo VI<br />

una mayor transversalización que a<strong>de</strong>más consi<strong>de</strong>re <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es, lo que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una mirada más exig<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> compromiso d<strong>el</strong> Estado<br />

con <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Por otro <strong>la</strong>do, implica también una p<strong>la</strong>nificación participativa,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión pública y <strong>de</strong> una política institucionalizada <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

La vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> con los instrum<strong>en</strong>tos rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

pres<strong>en</strong>ta una diversidad <strong>de</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Hay países don<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación sigue<br />

p<strong>en</strong>sándose como neutra o ciega a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong><br />

<strong>igualdad</strong> están aus<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong>tre hombres y mujeres es<br />

parte integral d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Entre estos últimos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra Costa Rica, <strong>en</strong> cuyo<br />

P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> 2015-<strong>2018</strong> “Alberto Cañas Esca<strong>la</strong>nte” se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y equidad <strong>de</strong> género como un principio que <strong>su</strong>st<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y uno <strong>de</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> sinergias. Los 16 objetivos sectoriales d<strong>el</strong> país incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

género, y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Nacional para <strong>la</strong> Igualdad y Equidad <strong>de</strong> Género<br />

2007-2016 forma parte d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>. Por <strong>su</strong> parte, El Salvador, cuyo<br />

P<strong>la</strong>n Quinqu<strong>en</strong>al <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> ti<strong>en</strong>e como eje <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> vivir, reconoce <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong>tre mujeres y hombres, para lo cual <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>be garantizar condiciones<br />

igualitarias <strong>en</strong> tres dim<strong>en</strong>siones: <strong>el</strong> trato, <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y los re<strong>su</strong>ltados.<br />

Cumplir con los compromisos a<strong>su</strong>midos a niv<strong>el</strong> global y regional implica proponer<br />

mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> gestión que incorpor<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos rectores <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación que sean parte<br />

constitutiva d<strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia gestión pública y, <strong>de</strong> manera complem<strong>en</strong>taria,<br />

avanzar, mediante estos mod<strong>el</strong>os, hacia <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas pot<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, evaluación y participación para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> políticas<br />

públicas (<strong>CEPAL</strong>, 2016a).<br />

De igual modo, con <strong>la</strong> visión estratégica que otorga <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género, es<br />

necesario establecer criterios para priorizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y <strong>la</strong>s medidas por adoptar, lo que<br />

implica que <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> sea producto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate <strong>de</strong>mocrático<br />

y participativo, pero también con un fuerte compon<strong>en</strong>te político-técnico que incorpore<br />

innovaciones conceptuales, objetivos y una estrategia para alcanzarlos que consi<strong>de</strong>re<br />

p<strong>la</strong>zos, medidas y acciones, como también los indicadores cuantitativos y cualitativos<br />

que permitan <strong>su</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación. La p<strong>la</strong>nificación con perspectiva <strong>de</strong> género<br />

se basa <strong>en</strong> una visión <strong>de</strong> futuro que requiere también <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong> prospectiva para<br />

verificar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> materializar <strong>la</strong>s aspiraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y<br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> un marco temporal <strong>de</strong> mayor alcance, y que contribuy<strong>en</strong> a i<strong>de</strong>ntificar los<br />

posibles caminos por recorrer.<br />

El proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar <strong>su</strong>pone <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> ciertos acuerdos políticos <strong>en</strong> torno a<br />

temas c<strong>en</strong>trales que constituy<strong>en</strong> una prioridad d<strong>el</strong> Estado y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un Gobierno.<br />

Por lo tanto, un requisito <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo es introducir cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> propio sector público. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> arquitectura<br />

265


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

institucional <strong>de</strong> género, como se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, es un factor que permitirá<br />

fortalecer una gestión pública <strong>de</strong> calidad, con co<strong>la</strong>boración activa <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes sectores<br />

sociales. Junto con esto, se requiere ampliar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s técnicas para formu<strong>la</strong>r políticas<br />

y evaluar<strong>la</strong>s (ex ante y ex post) estableci<strong>en</strong>do una conexión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, y bases para contro<strong>la</strong>r <strong>su</strong> calidad. El reto mayor<br />

radica <strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong> integrar esta concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong> nuevas lógicas<br />

institucionales que <strong>su</strong>per<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones producidas por los objetivos coher<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>igualdad</strong>, autonomía y ejercicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos para <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas tradicionales<br />

<strong>de</strong> hacer política pública.<br />

Urge, <strong>en</strong>tonces, que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible apunte a que<br />

<strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> género sea transversal a todo <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong><br />

seguimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> evaluación, los recursos asignados y toda <strong>la</strong> gestión involucrada, instando<br />

a un proceso articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre los ODS y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género que se refleje <strong>en</strong><br />

los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>en</strong> los pre<strong>su</strong>puestos que <strong>el</strong>aborarán los países <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

corto p<strong>la</strong>zo. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> acción p<strong>la</strong>nificadora <strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y d<strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>be estar alineada con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, <strong>el</strong> cambio<br />

estructural progresivo y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

La creación <strong>de</strong> arquitecturas nacionales interinstitucionales e intersectoriales al<br />

más alto niv<strong>el</strong> para cumplir con <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 <strong>de</strong>be vincu<strong>la</strong>rse y hacer sinergias con <strong>la</strong><br />

arquitectura institucional para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, impulsando <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los compromisos y obligaciones a<strong>su</strong>midos. A <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo óptimo <strong>de</strong> estos procesos requiere <strong>de</strong> estadísticas actualizadas, que provean<br />

información <strong>de</strong>sagregada por sexo y por otros factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, como <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

racial y étnica. Es fundam<strong>en</strong>tal a<strong>de</strong>más que se cre<strong>en</strong> y analic<strong>en</strong> nuevos indicadores <strong>de</strong><br />

género acor<strong>de</strong>s a los nuevos <strong>de</strong>safíos interconectados, que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s matrices<br />

estructurales que g<strong>en</strong>eran y reproduc<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es.<br />

Recuadro VI.2<br />

La revolución <strong>de</strong> los datos y los instrum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible implica un importante <strong>de</strong>safío <strong>en</strong> cuanto a <strong>su</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación; por <strong>el</strong>lo ha incluido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio a <strong>la</strong> comunidad estadística <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> los indicadores para <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas establecidas y propone, junto con los medios<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, mecanismos para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los progresos. En <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da se incorporan<br />

explícitam<strong>en</strong>te metas específicas <strong>de</strong>stinadas a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> más y mejor información<br />

estadística y se fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> datos tradicionales y no tradicionales,<br />

así como <strong>su</strong> combinación <strong>de</strong> forma creativa para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to. Esto será crucial para lograr una<br />

r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas oportuna y transpar<strong>en</strong>te que fom<strong>en</strong>te <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2015b).<br />

266


Capítulo VI<br />

Recuadro VI.2 (conclusión)<br />

La disponibilidad <strong>de</strong> mayor información estadística sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género<br />

es un mecanismo que permite dar mayor pertin<strong>en</strong>cia al accionar político y basar los procesos<br />

<strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> los hechos. La mayor parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han hecho<br />

esfuerzos para compi<strong>la</strong>r un conjunto básico <strong>de</strong> indicadores nacionales <strong>de</strong>stinados a dar<br />

seguimi<strong>en</strong>to a los avances hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. En este s<strong>en</strong>tido, se ha progresado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medición d<strong>el</strong> tiempo d<strong>el</strong> trabajo no remunerado <strong>de</strong> hombres y mujeres, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra<br />

<strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong> participación política, <strong>en</strong>tre otros temas, contando así con mayor información.<br />

Para <strong>el</strong>lo ha jugado un importante pap<strong>el</strong> <strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Trabajo sobre Estadísticas <strong>de</strong> Género <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, y <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> vínculo <strong>en</strong>tre<br />

u<strong>su</strong>arios y productores <strong>de</strong> estadísticas e indicadores <strong>de</strong> género. Sin embargo, los <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> información están aún muy vig<strong>en</strong>tes, porque, por una parte “<strong>la</strong> recolección <strong>de</strong><br />

información estadística sigue si<strong>en</strong>do in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te y heterogénea, lo que impi<strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada<br />

comparación <strong>en</strong>tre países” y, “por otra parte, los registros administrativos que permit<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

<strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> los organismos públicos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral aportan datos ais<strong>la</strong>dos sobre ciertos<br />

servicios y no permit<strong>en</strong> un diagnóstico completo” (<strong>CEPAL</strong>, 2015g).<br />

En <strong>la</strong> Octava Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas se aprobaron <strong>la</strong><br />

resolución 9(VIII) y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mitad d<strong>el</strong> Mundo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se reafirmó <strong>el</strong> compromiso<br />

con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> calidad, que sirvan para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />

nacionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> un<br />

nuevo esquema <strong>de</strong> gobernanza para g<strong>en</strong>erar un p<strong>la</strong>n regional <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación que permita<br />

cubrir gradualm<strong>en</strong>te los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> información <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030. Es <strong>de</strong><br />

esperar que estos compromisos se aline<strong>en</strong> con los ya adquiridos respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas<br />

e indicadores <strong>de</strong> género <strong>en</strong> ámbitos que <strong>su</strong>peran y complem<strong>en</strong>tan los p<strong>la</strong>nteados por los<br />

Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y que ya están acordados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: una mirada al futuro<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io. Informe regional <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io (ODM) <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/G.2646), Santiago, 2015; <strong>CEPAL</strong>, Observatorio<br />

<strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (OIG). Informe Anual 2013-2014. El <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/G.2626/Rev.1), Santiago, 2015; <strong>CEPAL</strong>,<br />

Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Octava Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (Quito, 17 a 19 noviembre <strong>de</strong> 2015) (LC/L.4154), Santiago, 2016.<br />

1. El financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

Los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran lejos <strong>de</strong> institucionalizar un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> género <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación como es <strong>el</strong> pre<strong>su</strong>puesto público. Los<br />

esfuerzos realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 para analizar <strong>el</strong> impacto difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas fiscales <strong>en</strong> hombres y mujeres y <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género <strong>de</strong> los pre<strong>su</strong>puestos<br />

públicos han ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los recursos necesarios para implem<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das a partir <strong>de</strong> los compromisos y obligaciones<br />

a<strong>su</strong>midos por los Estados.<br />

267


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es nacionales los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición pre<strong>su</strong>puestaria no son<br />

visibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género o <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s<br />

avances, al analizar los pre<strong>su</strong>puestos públicos <strong>de</strong> 20 países y territorios <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> españo<strong>la</strong> 3 , se pue<strong>de</strong> observar que son pocos los que muestran<br />

asignaciones pre<strong>su</strong>puestarias específicas para políticas dirigidas a garantizar los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y, se constata que, aun cuando hay una evolución positiva respecto <strong>de</strong> los<br />

montos d<strong>el</strong> gasto público, estos son poco significativos fr<strong>en</strong>te al pre<strong>su</strong>puesto nacional o<br />

al pre<strong>su</strong>puesto <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> política social.<br />

Son excepcionales los países que han logrado avanzar <strong>en</strong> consolidar un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo pre<strong>su</strong>puestario, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los recursos asignados carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> visibilidad,<br />

puesto que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes respectivas <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partidas no está <strong>de</strong>sglosada <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> gasto o <strong>de</strong> inversión. Solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, Chile, Colombia, México y <strong>el</strong><br />

Perú es posible i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s glosas <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> pre<strong>su</strong>puesto<br />

d<strong>el</strong> Gobierno c<strong>en</strong>tral, y estas <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> estar muy vincu<strong>la</strong>das a los recursos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción, at<strong>en</strong>ción, sanción y erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres. En este<br />

contexto <strong>de</strong>ficitario, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México, que cu<strong>en</strong>ta con un gasto etiquetado para<br />

<strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género (<strong>CEPAL</strong>, 2013g). También es importante <strong>el</strong> esfuerzo d<strong>el</strong><br />

Brasil, que incorporó este <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> los códigos pre<strong>su</strong>puestarios poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> práctica<br />

una metodología que permite, a partir <strong>de</strong> rotu<strong>la</strong>r todos los gastos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s mujeres,<br />

cotejar los valores previstos <strong>en</strong> los programas y los efectivam<strong>en</strong>te invertidos.<br />

Otra constatación es que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los pre<strong>su</strong>puestos para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los mecanismos<br />

para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> carácter inercial y, cuando aum<strong>en</strong>tan, se <strong>de</strong>be a que<br />

también aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> pre<strong>su</strong>puesto <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley contra <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Esta es<br />

una señal inequívoca <strong>de</strong> que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión gubernam<strong>en</strong>tal, <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> los mecanismos se<br />

circunscribe a ciertas problemáticas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres, lo que<br />

es un obstáculo para <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> transversalización <strong>en</strong> todos los<br />

temas y todos los sectores que a <strong>su</strong> vez se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to positivo es que, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los déficits <strong>de</strong> los últimos 20 años, los<br />

pre<strong>su</strong>puestos permit<strong>en</strong> una mayor visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias nacionales <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

género y que, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras limitaciones <strong>de</strong> recursos que se observan <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

existe <strong>la</strong> posibilidad y <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> algunos Gobiernos <strong>de</strong> incorporar una metodología<br />

específica para reportar <strong>de</strong> manera sistemática <strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> género<br />

y para asegurar <strong>su</strong> eficacia, como son los casos d<strong>el</strong> Brasil, Costa Rica, <strong>el</strong> Paraguay, Puerto<br />

Rico y <strong>la</strong> República Dominicana.<br />

3<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Colombia, Costa Rica, Cuba, Chile, Ecuador, El Salvador,<br />

Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, Puerto Rico, República Dominicana,<br />

Uruguay y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

268


Capítulo VI<br />

La falta <strong>de</strong> recursos, <strong>su</strong>mada a <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias culturales <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones y los operadores <strong>de</strong> programas, con frecu<strong>en</strong>cia am<strong>en</strong>aza <strong>la</strong> estabilidad institucional<br />

<strong>de</strong> los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bilita <strong>el</strong> avance <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos (<strong>CEPAL</strong>, 2015a). T<strong>en</strong>er <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los objetivos <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

género y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaciones<br />

pre<strong>su</strong>puestarias y hacer <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pre<strong>su</strong>puesto con miras a asegurar que los<br />

recursos se utilic<strong>en</strong> para cerrar <strong>la</strong>s brechas requiere avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong><br />

procesos, lo que significa <strong>de</strong>finir códigos e insta<strong>la</strong>r líneas <strong>de</strong> género <strong>en</strong> los c<strong>la</strong>sificadores<br />

pre<strong>su</strong>puestarios. La p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> gestión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>de</strong>manda<br />

mayores recursos, al mismo tiempo que mayor transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>su</strong> asignación.<br />

Haciéndose eco <strong>de</strong> esta situación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong><br />

Financiación para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, realizada <strong>en</strong> Monterrey (México) <strong>en</strong> 2002, hasta <strong>la</strong> Tercera<br />

Confer<strong>en</strong>cia, que se llevó a cabo <strong>en</strong> Addis Abeba <strong>en</strong> 2015, se ha reiterado <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> asegurar un financiami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y <strong>el</strong><br />

empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, constituy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> marco normativo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para<br />

impulsarlo. En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional<br />

<strong>de</strong> género, <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género se torna un imperativo.<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 introduce <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> contabilizar los flujos financieros privados<br />

que contribuirían al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, así como <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar y afianzar alianzas públicoprivadas.<br />

Estas alianzas se promuev<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> dos metas específicas d<strong>el</strong> Objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible 17 (<strong>la</strong>s metas 17.16 y 17.17) y se <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> múltiples<br />

secciones, incluso <strong>en</strong> áreas críticas para <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s niñas, como <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación<br />

y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. El éxito <strong>de</strong> estas alianzas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un marco regu<strong>la</strong>torio que v<strong>el</strong>e por <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos,<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, los estándares medioambi<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas. Esto<br />

implica un pot<strong>en</strong>te rol d<strong>el</strong> Estado como principal ag<strong>en</strong>te, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

y <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y responsable <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s<br />

ag<strong>en</strong>das y <strong>de</strong> asignar recursos.<br />

D. Los diálogos y pactos como <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

“Toda estrategia que <strong>en</strong>trañe cambios radicales, intereses <strong>en</strong> conflicto, alternativas<br />

<strong>en</strong> inversión <strong>de</strong> recursos y t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong>tre los efectos <strong>de</strong> corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo,<br />

requiere <strong>de</strong> pactos”<br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2012a, pág. 300).<br />

El proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mocracias mo<strong>de</strong>rnas se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como una serie <strong>de</strong> negociaciones e intercambios <strong>en</strong>tre diversos actores<br />

269


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

políticos y socioeconómicos (Franco Chuaire y Scartascini, 2014). En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> innovación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas, no pue<strong>de</strong>n quedar fuera <strong>de</strong> los estándares <strong>de</strong> calidad<br />

los diversos ag<strong>en</strong>tes que participan <strong>en</strong> <strong>su</strong> estructuración. Por lo tanto, es necesario que <strong>en</strong><br />

todo <strong>el</strong> proceso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia hasta <strong>la</strong> aplicación, <strong>la</strong> interr<strong>el</strong>ación<br />

<strong>de</strong> los diversos actores sea parte d<strong>el</strong> continuo innovador, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> otorgar calidad a <strong>la</strong><br />

estrategia. En esta dirección, los espacios <strong>de</strong> diálogo son una herrami<strong>en</strong>ta po<strong>de</strong>rosa para <strong>el</strong><br />

diseño y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas públicas, proceso <strong>en</strong> que<br />

se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscar alianzas que ofrezcan una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y cooperación para<br />

llevar a cabo nuevos pactos <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> una nueva conversación social.<br />

Las políticas públicas no pue<strong>de</strong>n disociarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los actores, <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s interacciones ni <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> los contextos institucionales <strong>en</strong><br />

que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n. La factibilidad d<strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los ODS y d<strong>el</strong> logro <strong>de</strong> mayores avances <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> acuerdos y negociaciones que vayan configurando nuevos equilibrios y un horizonte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con <strong>el</strong> año 2030 <strong>en</strong> <strong>la</strong> mira. Esto implica comprometer a sectores y actores<br />

que tradicionalm<strong>en</strong>te no consi<strong>de</strong>ran los objetivos <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género como parte <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

mandato. En este proceso, <strong>la</strong> negociación y <strong>el</strong> diálogo, tanto a niv<strong>el</strong> técnico como político,<br />

se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas indisp<strong>en</strong>sables para construir nuevos pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y<br />

garantizar compromisos políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance (<strong>CEPAL</strong>, 2014a).<br />

Los mecanismos para <strong>el</strong> ad<strong>el</strong>anto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres han impulsado importantes alianzas<br />

con otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Gobierno e incluso con otros po<strong>de</strong>res d<strong>el</strong> Estado, pero estas<br />

alianzas han t<strong>en</strong>ido fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te un corte programático y no han sido <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

para concertar un nuevo pacto <strong>de</strong> género o alcanzar una converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actores políticos<br />

y sociales mediante acuerdos sobre <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> instituciones (normas, organismos y<br />

procesos) que asegur<strong>en</strong> <strong>su</strong> cumplimi<strong>en</strong>to. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>crucijada <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> región, don<strong>de</strong> se p<strong>la</strong>ntean profundos cambios a niv<strong>el</strong> político, económico<br />

y social, los pactos repres<strong>en</strong>tan instrum<strong>en</strong>tos vitales para reformu<strong>la</strong>r políticas públicas<br />

<strong>en</strong> un marco <strong>de</strong>mocrático. Su construcción se <strong>en</strong>tronca con un proceso participativo que<br />

se pue<strong>de</strong> adaptar a <strong>la</strong>s características específicas <strong>de</strong> cada país; así, <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong><br />

pactos fortalece <strong>la</strong> viabilidad política <strong>de</strong> un nuevo camino para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, mediante <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> propuestas <strong>en</strong> un amplio proceso <strong>de</strong> concertación que g<strong>en</strong>era legitimidad.<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 requiere actuar <strong>en</strong> ámbitos como <strong>la</strong> gobernanza<br />

internacional para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos globales, <strong>la</strong> cooperación, <strong>el</strong> aporte regional<br />

al <strong>de</strong>bate mundial y <strong>la</strong>s políticas públicas nacionales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s macroeconómicas,<br />

sociales, industriales y ambi<strong>en</strong>tales, e implica procesos <strong>de</strong> apropiación social para<br />

que <strong>su</strong>s metas se conviertan <strong>en</strong> objetivos nacionales compartidos por <strong>la</strong> sociedad. Los<br />

ODS <strong>de</strong>mandan, <strong>de</strong> este modo, <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diálogos y pactos como base <strong>de</strong><br />

270


Capítulo VI<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, y exig<strong>en</strong> una trayectoria futura <strong>de</strong> sinergia<br />

participativa <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes actores públicos y privados, <strong>la</strong> sociedad civil y organizaciones<br />

sociales, una coordinación <strong>en</strong>tre los diversos ámbitos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción. Estos espacios <strong>de</strong><br />

diálogo <strong>en</strong>tre diversos actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad son aspectos c<strong>la</strong>ves para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> iniciativas sost<strong>en</strong>ibles, integrales y plurales, ya que se acepta <strong>el</strong> axioma <strong>de</strong> que <strong>la</strong> acción<br />

<strong>de</strong> unos actores repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros, lo mismo que <strong>su</strong>ce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s instituciones, dado que<br />

es difícil p<strong>en</strong>sar que una única institución pueda dar respuesta a los problemas complejos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad (Rayo, 2013).<br />

En <strong>la</strong> actualidad, se hace evi<strong>de</strong>nte que todo esfuerzo para concretar <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre<br />

los diversos ag<strong>en</strong>tes sociales es un camino provechoso para políticas que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>ta d<strong>el</strong><br />

nuevo contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> región se está embarcando y <strong>la</strong>s nuevas metas a <strong>la</strong>s que se<br />

aspira (<strong>CEPAL</strong>, 2017b). La coordinación y <strong>la</strong> interlocución <strong>en</strong>tre variados actores son un<br />

instrum<strong>en</strong>to po<strong>de</strong>roso para formu<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar políticas públicas y se transforman <strong>en</strong><br />

espacios con<strong>su</strong>ltivos y co<strong>la</strong>borativos que g<strong>en</strong>eran un uso más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

y conocimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los recursos humanos, técnicos y financieros.<br />

Por <strong>su</strong> transversalidad, los espacios <strong>de</strong> diálogo son una herrami<strong>en</strong>ta que fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

calidad, transpar<strong>en</strong>cia, credibilidad y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas y <strong>de</strong> los<br />

cursos <strong>de</strong> acción escogidos, y que brinda <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> crear y fortalecer alianzas<br />

para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción conjunta <strong>de</strong> políticas públicas sost<strong>en</strong>ibles y acciones innovadoras y<br />

efectivas que favorezcan una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. La <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong><br />

un nuevo pacto social y <strong>de</strong> género requiere <strong>de</strong> un Estado más proactivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos y <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>su</strong> autonomía, junto con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> instancias a<strong>de</strong>cuadas<br />

para <strong>el</strong>lo. De este modo, <strong>el</strong> pacto, más que un re<strong>su</strong>ltado, es un proceso (<strong>CEPAL</strong>, 2010c), y se<br />

constituye <strong>en</strong> <strong>el</strong> motor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s comunes, y por lo tanto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas.<br />

Alcanzar metas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género implica <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los diversos<br />

ámbitos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción pública, así como <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> todos los<br />

actores, ya sean <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil o <strong>de</strong> empresas. Supone, también, lidiar con <strong>la</strong> economía<br />

política y los intereses que históricam<strong>en</strong>te han dificultado este tipo <strong>de</strong> transformaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible, se <strong>de</strong>berá sortear una realidad socioeconómica y política signada por t<strong>en</strong>siones<br />

y contradicciones (<strong>CEPAL</strong>, 2016a), con una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión social, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pobreza y asignaciones pre<strong>su</strong>puestarias limitadas, todo <strong>el</strong>lo <strong>en</strong> una <strong>en</strong>crucijada don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to podrá requerir <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política audaces <strong>en</strong> materia<br />

fiscal, <strong>de</strong> inversión y <strong>de</strong> protección social, y más audaces y creativas aún al p<strong>la</strong>ntearse <strong>el</strong><br />

cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> género sin retroce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> los avances ya alcanzados.<br />

Por <strong>su</strong> parte, es importante tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> construir <strong>la</strong>s sinergias necesarias para<br />

avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género, lo que requiere <strong>de</strong> espacios<br />

271


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> diálogos incluy<strong>en</strong>tes, abiertos a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> diversos actores y procesos <strong>de</strong><br />

cooperación <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes instituciones, que coloqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>su</strong> autonomía, asociados con una mayor justicia social y económica para<br />

<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

E. Horizonte 2030 con <strong>igualdad</strong>,<br />

autonomía y <strong>de</strong>rechos<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible, <strong>su</strong>s 17 Objetivos, <strong>la</strong>s 169 metas asociadas<br />

y <strong>su</strong>s 230 indicadores globales, <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y <strong>la</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un corr<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> mayor amplitud, profundidad y osadía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género. Como se pudo constatar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io, <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres e <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

género no pue<strong>de</strong> medirse solo a través <strong>de</strong> indicadores cuantitativos mínimos. Para hacer<br />

<strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> avance hacia metas ori<strong>en</strong>tadas a <strong>su</strong>bvertir <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es estructurales<br />

basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> género y <strong>la</strong> interseccionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, se precisa<br />

recabar información cualitativa que dé cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> todos los niv<strong>el</strong>es.<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe está preparada para promover un vínculo sistemático<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ODS, <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración y P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Beijing, <strong>el</strong><br />

Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> El Cairo y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas<br />

<strong>de</strong> Discriminación contra <strong>la</strong> Mujer, así como <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género expresada <strong>en</strong><br />

los cons<strong>en</strong>sos aprobados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Regionales sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe, impulsando sinergias con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong>s causas estructurales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género y así avanzar hacia socieda<strong>de</strong>s más justas e igualitarias y un<br />

<strong>de</strong>sarrollo verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible, transitando <strong>de</strong> los compromisos a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

Para <strong>el</strong>lo, es es<strong>en</strong>cial cruzar estratégicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da. Esta mirada evita <strong>la</strong> priorización <strong>de</strong> unos <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres sobre otros,<br />

dada <strong>su</strong> indivisibilidad, y contribuye a abordar <strong>la</strong>s interr<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s autonomías<br />

económica, física y <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Los principios <strong>de</strong> no discriminación y <strong>de</strong><br />

<strong>igualdad</strong> se articu<strong>la</strong>n para avanzar hacia <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>su</strong>stantiva revirti<strong>en</strong>do, a <strong>la</strong> vez,<br />

<strong>la</strong>s múltiples formas <strong>de</strong> discriminación contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> toda <strong>su</strong> diversidad. De<br />

esta manera, se evita también t<strong>en</strong>er una visión única u homogénea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y<br />

se toman <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes experi<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> ser mujer y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar<br />

con políticas justas para avanzar hacia una pl<strong>en</strong>a <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, ag<strong>en</strong>cia,<br />

dignidad y <strong>de</strong>rechos.<br />

La “<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> no solo es inaceptable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ético, sino que también<br />

constituye una barrera <strong>de</strong>terminante para nuestro <strong>de</strong>sarrollo” (<strong>CEPAL</strong>, 2016a). Incluir <strong>el</strong><br />

272


Capítulo VI<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> todos los objetivos, así como<br />

<strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los ODS y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género, será <strong>la</strong> gran<br />

tarea <strong>de</strong> los Gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y los organismos<br />

internacionales. Este <strong>en</strong> un esfuerzo <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong> conectar los objetivos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo con<br />

una visión estratégica <strong>de</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo para que “nadie se que<strong>de</strong> atrás”.<br />

Este transitar implicará no solo saber a dón<strong>de</strong> queremos llegar, sino abordar también<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> llegar allí, es <strong>de</strong>cir, contar con directrices sobre cómo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias<br />

que integr<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género <strong>de</strong> forma transversal <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s políticas,<br />

programas, activida<strong>de</strong>s administrativas y financieras e incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura institucional,<br />

para contribuir verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te a un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y los hombres <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y evitar dos características que conllevan efectos negativos sobre <strong>la</strong>s<br />

mujeres: <strong>el</strong> maternalismo social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas y <strong>el</strong> sesgo androcéntrico <strong>de</strong> los mercados<br />

<strong>la</strong>borales basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o d<strong>el</strong> trabajador i<strong>de</strong>al. El <strong>de</strong>safío está <strong>en</strong> incorporar una<br />

perspectiva c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y autonomía, <strong>en</strong> tanto permite seña<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> formal y <strong>la</strong> real, como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para <strong>el</strong> ejercicio pl<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> opciones alternativas <strong>de</strong> políticas. Por otra parte, <strong>el</strong><br />

principio <strong>de</strong> no retroceso implica que, aún <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis o <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración económica,<br />

se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizar los máximos recursos disponibles para cumplir progresivam<strong>en</strong>te con<br />

los <strong>de</strong>rechos.<br />

En los últimos años, po<strong>de</strong>mos constatar cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

ciudadana <strong>en</strong> los Estados <strong>la</strong>tinoamericanos, con situaciones diversas, y se observa que los<br />

campos <strong>de</strong> acción política se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan, y se recolocan <strong>de</strong>bates, temas y <strong>su</strong>jetos políticos<br />

que dan nuevo significado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. El pap<strong>el</strong> y <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

mujeres y feminista <strong>en</strong> <strong>su</strong>s expresiones militante, comunitaria, sectorial y académica,<br />

<strong>en</strong> re<strong>de</strong>s y organizaciones, es parte indisoluble <strong>de</strong> los logros alcanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. Como ya lo ha dicho <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>el</strong> feminismo ha contribuido<br />

especialm<strong>en</strong>te al impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía con reconocimi<strong>en</strong>to recíproco, <strong>en</strong>fatizando <strong>su</strong>s<br />

procesos <strong>de</strong> adquisición y <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>la</strong>s circunstancias <strong>de</strong> opresión y dominación<br />

manifiestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones sociales <strong>en</strong>carnadas tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones como <strong>en</strong> los<br />

vínculos intrafamiliares, y ha articu<strong>la</strong>do indisolublem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y<br />

libertad, <strong>de</strong> distribución y reconocimi<strong>en</strong>to como principios y objetos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. De esta<br />

manera, ha mostrado que <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> solo pue<strong>de</strong> ser ejercida con autonomía, es <strong>de</strong>cir, si <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones, <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> otros (<strong>CEPAL</strong>, 2014a).<br />

Estas voces y estos esfuerzos plurales, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia no significa jerarquía, sino<br />

que es constitutiva <strong>de</strong> los grupos sociales, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una nueva v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad, sin<br />

ce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> neutralización <strong>de</strong>spolitizadora (Prado, 2016), <strong>de</strong> aportar a <strong>la</strong> construcción, hacia<br />

<strong>el</strong> horizonte 2030, <strong>de</strong> una sociedad más justa e igualitaria, <strong>en</strong> una reflexión cabal d<strong>el</strong> ser<br />

humano y <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se pue<strong>de</strong> vivir con dignidad.<br />

273


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En este contexto, se requiere poner <strong>el</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da económica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género, c<strong>en</strong>trando <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>en</strong> un marco global <strong>de</strong> cambio estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz productiva y <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> espacio<br />

fiscal mediante <strong>la</strong> progresividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tributación y <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> evasión y <strong>la</strong> <strong>el</strong>usión,<br />

que permita obt<strong>en</strong>er recursos <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes y estables que se dirijan a políticas <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y a inversiones públicas <strong>de</strong>stinadas a garantizar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

No por <strong>el</strong>lo <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er prioridad <strong>la</strong>s cuestiones recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los <strong>de</strong>bates pero<br />

que aún no están re<strong>su</strong><strong>el</strong>tas, como <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres, los <strong>de</strong>rechos sexuales y<br />

reproductivos, los obstáculos <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. De igual modo, <strong>de</strong> cara al horizonte 2030, también es necesario<br />

abordar los temas emerg<strong>en</strong>tes vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s industrias 4.0, o <strong>la</strong>s industrias int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes<br />

que, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, correspon<strong>de</strong>n a una nueva manera <strong>de</strong> organizar los<br />

medios <strong>de</strong> producción, con mayor adaptabilidad y mejor asignación <strong>de</strong> recursos que van a<br />

producir cambios importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección social, pudi<strong>en</strong>do afectar los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los hombres y mujeres trabajadores (<strong>CEPAL</strong>, 2016c). Otra problemática r<strong>el</strong>ativa<br />

a <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, junto con los cambios <strong>de</strong>mográficos<br />

que protagonizan, es <strong>su</strong> aporte al <strong>de</strong>sarrollo urbano, <strong>el</strong> transporte y <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />

cuidado. El fin d<strong>el</strong> actual estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (<strong>CEPAL</strong>, 2016a) también l<strong>la</strong>ma a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> una economía ver<strong>de</strong>, <strong>la</strong> mitigación d<strong>el</strong> cambio climático y los<br />

conflictos ambi<strong>en</strong>tales. La mitigación implica tomar medidas para reducir <strong>la</strong>s emisiones<br />

<strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro, por lo tanto, es necesario analizar cómo se r<strong>el</strong>aciona <strong>el</strong><br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> género vig<strong>en</strong>te con los patrones dominantes <strong>de</strong> producción, con<strong>su</strong>mo, uso <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía y tecnologías, y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres como productoras, trabajadoras,<br />

con<strong>su</strong>midoras, investigadoras y <strong>de</strong>cisoras ante <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal que rec<strong>la</strong>ma <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

La Ag<strong>en</strong>da 2030 y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> género requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una coalición social y<br />

política que se aglutine <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> propuesta civilizatoria que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>de</strong> género, le dé viabilidad y <strong>la</strong> materialice. Con una visión <strong>de</strong> futuro transformadora, se<br />

p<strong>la</strong>ntea t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas políticas exist<strong>en</strong>tes, y g<strong>en</strong>erar una<br />

trayectoria converg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes actores, sectores e inversiones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

mundial, regional, <strong>su</strong>bregional y nacional, induci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s innovaciones y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />

que garantic<strong>en</strong> a todas <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro una vida con <strong>de</strong>rechos,<br />

<strong>en</strong> <strong>igualdad</strong> y con ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>su</strong> autonomía como <strong>su</strong>jetos colectivos, lo que implica<br />

modificar <strong>la</strong>s características discriminatorias y patriarcales secu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong>s políticas públicas.<br />

274


Capítulo VII<br />

Consecu<strong>en</strong>cias sociopolíticas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas<br />

Las gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

A. Cae rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fecundidad hacia <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo<br />

B. La pob<strong>la</strong>ción seguirá creci<strong>en</strong>do hasta mediados <strong>de</strong> siglo<br />

C. Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida<br />

D. Se expan<strong>de</strong> <strong>la</strong> migración intrarregional<br />

E. Persist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas<br />

F. Continúa <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica<br />

A. Aprovechar <strong>el</strong> ahorro <strong>en</strong> educación para mejorar <strong>su</strong> calidad<br />

B. Eliminar <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y mujeres<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral<br />

C. Preparar los sistemas <strong>de</strong> salud para socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

D. Mejorar <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

E. Proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

F. A<strong>de</strong>cuar los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones<br />

G. Crear un sistema público <strong>de</strong> cuidado


Las gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias*<br />

A. Cae rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fecundidad hacia <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo<br />

El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad fue <strong>la</strong> principal característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>mográfica<br />

regional <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo XX. La región pasó <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> fecundidad muy altas<br />

(5,5 hijos por mujer) <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> contexto mundial <strong>en</strong>tre 1965 y 1970 a tasas<br />

ap<strong>en</strong>as <strong>su</strong>periores (2,2 hijos) al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (véase <strong>el</strong> cuadro VII.1) 1 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> esta caída, <strong>de</strong>staca <strong>su</strong> rápida g<strong>en</strong>eralización a <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los países. El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad implicó una consi<strong>de</strong>rable reducción<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional, efecto que se ha v<strong>en</strong>ido at<strong>en</strong>uando. Por <strong>el</strong> contrario, los<br />

efectos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad sobre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sigu<strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tes y se prolongarán varios años.<br />

El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad se ha producido con gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto a<br />

<strong>su</strong>s fechas <strong>de</strong> inicio, los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> mayor v<strong>el</strong>ocidad d<strong>el</strong> cambio y los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los<br />

que se alcanza <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo. Estas difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> trayectoria se trasmit<strong>en</strong> hacia<br />

<strong>el</strong> futuro a través <strong>de</strong> efectos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> tamaño y <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

g<strong>en</strong>eraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total y, por lo tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición, vig<strong>en</strong>cia y duración d<strong>el</strong><br />

bono <strong>de</strong>mográfico 2 y d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to.<br />

El inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad fue r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te más temprano <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe y<br />

<strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur, don<strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, ya había com<strong>en</strong>zado a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1960 (véase <strong>el</strong> gráfico VII.1) 3 . En cambio, <strong>en</strong> algunos países c<strong>en</strong>troamericanos<br />

como B<strong>el</strong>ice y Guatema<strong>la</strong>, no com<strong>en</strong>zó hasta <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980. En <strong>la</strong>s tres <strong>su</strong>bregiones<br />

hubo algunos países <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> fecundidad cayó rápidam<strong>en</strong>te: Cuba y Barbados ya t<strong>en</strong>ían<br />

una fecundidad inferior al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo al finalizar <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que<br />

luego se ext<strong>en</strong>dió a Antigua y Barbuda, Chile, Colombia, Costa Rica, <strong>el</strong> Brasil, El Salvador,<br />

México, Panamá y Trinidad y Tabago.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Los impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

<strong>de</strong>mográficas", Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2015 (LC/G.2691-P), Santiago, 2016, págs. 189-204.<br />

1<br />

El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo correspon<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te a una tasa global <strong>de</strong> fecundidad (TGF) <strong>de</strong> 2,1 hijos por<br />

mujer. El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo se da cuando <strong>la</strong> tasa neta <strong>de</strong> reproducción (TNR) es igual a 1, es <strong>de</strong>cir, cuando cada<br />

mujer está <strong>en</strong> capacidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una hija, lo que garantizaría <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>su</strong> g<strong>en</strong>eración. La TNR es<br />

igual a <strong>la</strong> tasa total <strong>de</strong> fecundidad limitada a nacimi<strong>en</strong>tos fem<strong>en</strong>inos, <strong>de</strong>scontando <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad.<br />

2<br />

El bono <strong>de</strong>mográfico se refiere al <strong>período</strong> económicam<strong>en</strong>te favorable <strong>en</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

activa crece más rápidam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total (<strong>CEPAL</strong>, 2009).<br />

3<br />

Antigua y Barbuda, <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong>s Bahamas, Barbados, Cuba, Trinidad y Tabago y <strong>el</strong> Uruguay iniciaron esa<br />

década con niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre cuatro y cinco hijos por mujer, bajos para <strong>la</strong> época.<br />

277


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro VII.1<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: tasa global <strong>de</strong> fecundidad por países y <strong>su</strong>bregiones, 1965-2075<br />

(Número <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

País 1965-1970 1980-1985 1995-2000 2010-2015 2025-2030 2040-2045 2055-2060 2070-2075<br />

América Latina<br />

5,53 3,95 2,75 2,15 1,90 1,79 1,77 1,78<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

El Caribe 5,01 3,41 2,64 2,29 2,03 1,89 1,81 1,79<br />

Antigua y Barbuda 4,00 2,14 2,31 2,10 1,94 1,86 1,83 1,82<br />

Bahamas 3,58 3,05 2,33 1,89 1,77 1,75 1,76 1,78<br />

Barbados 3,53 1,92 1,74 1,79 1,82 1,84 1,85 1,86<br />

Cuba 4,30 1,85 1,64 1,63 1,59 1,65 1,70 1,75<br />

Granada 4,80 4,23 2,81 2,18 1,90 1,78 1,75 1,77<br />

Haití 6,00 6,21 4,62 3,13 2,46 2,11 1,91 1,82<br />

Jamaica 5,78 3,55 2,70 2,08 1,86 1,78 1,77 1,79<br />

República Dominicana 6,65 4,15 2,98 2,53 2,13 1,89 1,79 1,77<br />

Santa Lucía 6,48 4,20 2,60 1,92 1,69 1,65 1,68 1,73<br />

San Vic<strong>en</strong>te y<br />

6,41 3,64 2,55 2,01 1,75 1,69 1,71 1,75<br />

<strong>la</strong>s Granadinas<br />

Trinidad y Tabago 3,81 3,28 1,82 1,80 1,68 1,69 1,73 1,77<br />

C<strong>en</strong>troamérica 6,65 4,60 3,11 2,37 1,98 1,81 1,77 1,78<br />

B<strong>el</strong>ice 6,35 5,40 3,85 2,64 2,19 1,95 1,82 1,78<br />

Costa Rica 5,26 3,50 2,61 1,85 1,67 1,68 1,72 1,75<br />

El Salvador 6,36 4,75 3,20 1,97 1,73 1,66 1,68 1,72<br />

Guatema<strong>la</strong> 6,30 6,10 4,70 3,30 2,64 2,28 2,05 1,92<br />

Honduras 7,42 6,00 4,34 2,47 1,99 1,79 1,73 1,73<br />

México 6,75 4,37 2,89 2,29 1,90 1,73 1,72 1,75<br />

Nicaragua 6,95 5,85 3,40 2,32 1,93 1,76 1,72 1,74<br />

Panamá 5,41 3,63 2,81 2,48 2,16 1,97 1,87 1,83<br />

América d<strong>el</strong> Sur 5,22 3,78 2,62 2,05 1,84 1,78 1,77 1,78<br />

Arg<strong>en</strong>tina 3,05 3,15 2,63 2,35 2,13 1,98 1,89 1,85<br />

Bolivia (Estado<br />

6,41 5,51 4,29 3,04 2,51 2,20 2,00 1,89<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

Brasil 5,38 3,80 2,45 1,82 1,66 1,66 1,70 1,74<br />

Chile 4,46 2,66 2,16 1,78 1,70 1,72 1,75 1,78<br />

Colombia 6,18 3,70 2,50 1,93 1,69 1,66 1,70 1,74<br />

Ecuador 6,40 4,45 3,20 2,59 2,21 1,97 1,85 1,80<br />

Guyana 5,28 4,11 3,12 2,60 2,27 2,05 1,92 1,86<br />

Paraguay 6,15 5,12 3,88 2,60 2,22 1,99 1,86 1,81<br />

Perú 6,70 4,65 3,10 2,50 2,12 1,89 1,79 1,77<br />

Suriname 5,95 3,70 2,92 2,40 2,08 1,89 1,82 1,80<br />

Uruguay 2,80 2,57 2,30 2,04 1,90 1,84 1,82 1,82<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República 5,90 3,96 2,94 2,40 2,08 1,89 1,81 1,79<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

278


Capítulo VII<br />

Gráfico VII.1<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: tasa global <strong>de</strong> fecundidad por <strong>su</strong>bregiones, 1965-2075<br />

(Número <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

1965-1970<br />

1975-1980<br />

1985-1990<br />

1995-2000<br />

2005-2010<br />

2015-2020<br />

2025-2030<br />

2035-2040<br />

20452050<br />

2055-2060<br />

2065-2070<br />

C<strong>en</strong>troamérica América d<strong>el</strong> Sur El Caribe<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

Se prevé que <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad será cada vez m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>so, como se<br />

indica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proyecciones <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (2015b) e incluso es<br />

probable que baje a niv<strong>el</strong>es inferiores al <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo y se mant<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> <strong>el</strong>los durante<br />

<strong>la</strong>rgo tiempo. La rápida converg<strong>en</strong>cia implica que ese niv<strong>el</strong> sería alcanzado antes <strong>de</strong> 2050<br />

por casi todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias nacionales<br />

dan lugar a significativos <strong>de</strong>sfases temporales <strong>en</strong> cuanto a <strong>su</strong> estabilización. Así, dos países<br />

rezagados <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica como Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y Guatema<strong>la</strong><br />

llegarían a ese niv<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>en</strong>tre 2050 y 2055 y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>en</strong>tre 2055 y 2060,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir 70 o 75 años más tar<strong>de</strong> que Cuba y Barbados. Al igual que <strong>el</strong><br />

promedio regional, <strong>la</strong> fecundidad <strong>de</strong> todos los países continuaría disminuy<strong>en</strong>do más allá<br />

d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo durante <strong>en</strong>tre tres y seis quinqu<strong>en</strong>ios más, antes <strong>de</strong> que se revierta<br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

La secu<strong>en</strong>cia que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico VII.2 muestra <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición<br />

<strong>de</strong>mográfica, marcado por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Aunque <strong>la</strong> transición estaba ya muy avanzada <strong>en</strong> Cuba, Barbados, Trinidad<br />

y Tabago y <strong>el</strong> Uruguay <strong>en</strong> 2010-2015, Guatema<strong>la</strong>, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia y<br />

Haití seguían mostrando un atraso importante y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>su</strong>periores al 1,5% y tasas <strong>de</strong> fecundidad por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los tres hijos por mujer.<br />

279


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Pese al ac<strong>en</strong>tuado <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad, persist<strong>en</strong> tasas r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te altas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as, los estratos socioeconómicos más bajos y con m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong><br />

educativo y <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes 4 . Estos altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> fecundidad, sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> no<br />

p<strong>la</strong>nificada, reflejan <strong>la</strong>s limitaciones que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan esas mujeres y <strong>su</strong>s parejas para acce<strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong> información y los servicios <strong>de</strong> salud sexual y reproductiva.<br />

Gráfico VII.2<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: tasa global <strong>de</strong> fecundidad y tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural, 1980-2015<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes y número <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

A. 1980-1985<br />

3,5<br />

Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural<br />

(porc<strong>en</strong>tajes)<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

ATG<br />

CUB<br />

BRB<br />

CHL<br />

URY<br />

VEN<br />

LCA<br />

CRI GUY DOMMEX<br />

ECU<br />

PAN COL<br />

PER<br />

GRD SLV<br />

JAM BRALAC<br />

BHS TTO<br />

VCT SUR<br />

ARG<br />

PRY<br />

BLZ<br />

BOL<br />

NICHND<br />

GTM<br />

0<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

Tasa global <strong>de</strong> fecundidad<br />

(número <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

HTI<br />

B. 1995-2000<br />

3,0<br />

HND<br />

GTM<br />

Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural<br />

(porc<strong>en</strong>tajes)<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

CUBTTO<br />

BRB<br />

NIC<br />

MEX ECU<br />

PAN VEN DOM PER GUY SLV<br />

CRI LAC<br />

BRA<br />

COLJAMSUR<br />

BHSVCT<br />

LCA<br />

ATG<br />

CHL ARGGRD<br />

URY<br />

BLZ<br />

PRY<br />

BOL<br />

HTI<br />

0<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

Tasa global <strong>de</strong> fecundidad<br />

(número <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

4<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong> maternidad a eda<strong>de</strong>s muy jóv<strong>en</strong>es se r<strong>el</strong>aciona con<br />

prácticas culturales tradicionales, que fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> unión y <strong>la</strong> reproducción tempranas. Esto no implica que<br />

sean b<strong>en</strong>eficiosas para <strong>la</strong>s personas o t<strong>en</strong>gan una jerarquía <strong>su</strong>perior a los <strong>de</strong>rechos individuales. En caso <strong>de</strong><br />

conflicto <strong>en</strong>tre estas prácticas y los <strong>de</strong>rechos individuales, estos últimos <strong>de</strong>berían prevalecer.<br />

280


Capítulo VII<br />

Gráfico VII.2 (conclusión)<br />

Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural<br />

(porc<strong>en</strong>tajes)<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

BLZ<br />

NICHND<br />

ECU PRY<br />

DOM<br />

MEX VEN PAN PER<br />

CRI SLV LAC GRD<br />

COL JAM SUR<br />

ATG ARG<br />

GUY<br />

BRA BHS<br />

CHL LCA<br />

VCT<br />

TTO URY<br />

BOL HTI<br />

C. 2010-2015<br />

GTM<br />

CUB<br />

BRB<br />

0<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

Tasa global <strong>de</strong> fecundidad<br />

(número <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

La fecundidad adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (66,5 nacidos vivos por cada 1.000<br />

adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre 2010 y 2015) es <strong>la</strong> segunda mayor d<strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

África y se ha reducido mucho m<strong>en</strong>os que <strong>la</strong> fecundidad total, situación que es común a<br />

<strong>la</strong>s tres <strong>su</strong>bregiones pese a <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>cias socioeconómicas (véase <strong>el</strong> gráfico VII.3). Su<br />

niv<strong>el</strong> es más alto que <strong>el</strong> que se esperaría dada <strong>la</strong> fecundidad total y otros indicadores<br />

sociales, como los niv<strong>el</strong>es educativos, los grados <strong>de</strong> urbanización, <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida y<br />

los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ingreso. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad adolesc<strong>en</strong>te es preocupante,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te lo es aún más, porque aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico VII.4) 5 . Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> promedio regional retornó a <strong>la</strong> trayectoria<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte (Rodríguez, 2014), aunque aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 5 <strong>de</strong> los 12 países consi<strong>de</strong>rados<br />

<strong>en</strong> los gráficos VII.4 y VII.5.<br />

Una parte significativa (y mayoritaria <strong>en</strong> casi todos los países) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres<br />

adolesc<strong>en</strong>tes no p<strong>la</strong>nifican <strong>su</strong> embarazo (véase <strong>el</strong> gráfico VII.6), lo que vulnera <strong>su</strong> <strong>de</strong>recho<br />

reproductivo <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir cuándo t<strong>en</strong>er hijos. Si bi<strong>en</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1980 y<br />

1990 mostraban re<strong>su</strong>ltados compatibles con una mayor p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los hijos por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong><br />

5<br />

La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s trayectorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> primera<br />

consi<strong>de</strong>ra todos los nacimi<strong>en</strong>tos t<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda solo consi<strong>de</strong>ra los<br />

nacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n uno, que son los que provocan <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> nuliparidad (no haber t<strong>en</strong>ido<br />

hijos) a <strong>la</strong> maternidad. Como esto último es lo que cambia <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> términos analíticos<br />

y <strong>de</strong> política los indicadores <strong>de</strong> maternidad re<strong>su</strong>ltan más r<strong>el</strong>evantes que los <strong>de</strong> fecundidad. La fecundidad<br />

adolesc<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r sin que eso se traduzca <strong>en</strong> una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te,<br />

cuando tal <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so se <strong>de</strong>be a una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> pari<strong>de</strong>z (promedio <strong>de</strong> hijos t<strong>en</strong>idos) <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />

281


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera década d<strong>el</strong> siglo XXI rev<strong>el</strong>an una caída<br />

sistemática <strong>de</strong> esa variable. Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los nacimi<strong>en</strong>tos durante <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia<br />

son no p<strong>la</strong>nificados. La reproducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>traña problemas para <strong>la</strong> madre,<br />

<strong>el</strong> bebé y <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre adolesc<strong>en</strong>te, que absorbe gran parte <strong>de</strong> los costos y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> crianza. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />

los más pobres contribuye a <strong>la</strong> reproducción interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> esta condición.<br />

Gráfico VII.3<br />

Mundo: tasa global <strong>de</strong> fecundidad y tasa <strong>de</strong> fecundidad adolesc<strong>en</strong>te<br />

por <strong>su</strong>bregiones, 2010-2015<br />

(Promedio <strong>de</strong> hijos por mujer y nacimi<strong>en</strong>tos por cada mil mujeres<br />

<strong>de</strong> 15 a 19 años <strong>de</strong> edad)<br />

Tasa <strong>de</strong> fecundidad adolesc<strong>en</strong>te<br />

(nacimi<strong>en</strong>tos por cada mil mujeres<br />

<strong>de</strong> 15 a 19 años <strong>de</strong> edad)<br />

140<br />

120<br />

África C<strong>en</strong>tral<br />

África Occi<strong>de</strong>ntal<br />

100<br />

África Ori<strong>en</strong>tal<br />

80<br />

América d<strong>el</strong> Sur<br />

C<strong>en</strong>troamérica<br />

60<br />

El Caribe África meridional<br />

40<br />

Mundo<br />

África d<strong>el</strong> Norte<br />

Asia d<strong>el</strong> Sur Asia Occi<strong>de</strong>ntal<br />

Europa Ori<strong>en</strong>tal América d<strong>el</strong><br />

20<br />

Europa d<strong>el</strong> Norte<br />

Europa d<strong>el</strong> Sur Europa Occi<strong>de</strong>ntal<br />

0<br />

Asia Ori<strong>en</strong>tal<br />

Oceanía<br />

Norte<br />

0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5<br />

Tasa global <strong>de</strong> fecundidad<br />

(promedio <strong>de</strong> hijos por mujer)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

282


Capítulo VII<br />

Gráfico VII.4<br />

América Latina (19 países): mujeres que son madres por eda<strong>de</strong>s,<br />

c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rondas <strong>de</strong> 1990, 2000, y 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Mujeres <strong>de</strong> 15 años Mujeres <strong>de</strong> 17 años Mujeres <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

15 y 19 años<br />

1990 a 2000 b 2010 c<br />

Mujeres <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

19 y 20 años<br />

Fu<strong>en</strong>te: J. Rodríguez, “La reproducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> América Latina. Introducción al análisis<br />

<strong>de</strong>mográfico, con énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> microdatos c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2010”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto<br />

(LC/W.605), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>); base <strong>de</strong> datos regional<br />

Maternidad <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (MATERNILAC) y procesami<strong>en</strong>to especial <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina, 2010 y Honduras, 2013.<br />

a<br />

Ronda <strong>de</strong> 1990: Arg<strong>en</strong>tina 1991, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 1992, Brasil 1992, Chile 1992, Colombia 1993,<br />

Ecuador 1990, El Salvador 1992, Guatema<strong>la</strong> 1994, México 1990, Panamá 1990, Paraguay 1992, Perú 1993, Uruguay<br />

1996 y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) 1990.<br />

b<br />

Ronda <strong>de</strong> 2000: Arg<strong>en</strong>tina 2001, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 2001, Brasil 2000, Chile 2002, Colombia 2004-2005,<br />

Costa Rica 2000, Ecuador 2001, El Salvador 2007, Guatema<strong>la</strong> 2002, Honduras 2001, México 2000, Nicaragua 2005,<br />

Panamá 2000, Paraguay 2002, Perú 2007, República Dominicana 2002 y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) 2001.<br />

c<br />

Ronda <strong>de</strong> 2010: Arg<strong>en</strong>tina 2010, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 2012, Brasil 2010, Costa Rica 2011, Ecuador 2010,<br />

Honduras 2013, México 2010, Panamá 2010, República Dominicana 2010, Uruguay 2011 y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>) 2011.<br />

283


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico VII.5<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): mujeres <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 19 años que son madres,<br />

décadas <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Arg<strong>en</strong>tina B<strong>el</strong>ice Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil Costa Rica Ecuador México Panamá Rep.<br />

Dominicana Trinidad Tabago<br />

y<br />

Uruguay<br />

Década <strong>de</strong> 2000 Década <strong>de</strong> 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos regional Maternidad <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (MATERNILAC) y Base <strong>de</strong> datos <strong>CEPAL</strong>STAT [<strong>en</strong> línea] http://estadisticas.cepal.org/<br />

cepalstat/WEB_<strong>CEPAL</strong>STAT/estadisticasIndicadores.asp?idioma=e.<br />

Gráfico VII.6<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): nacimi<strong>en</strong>tos no p<strong>la</strong>nificados <strong>en</strong> los cinco años<br />

que precedieron a <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, según <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1990 y 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

1994<br />

<strong>2008</strong><br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

1996<br />

2006<br />

Brasil<br />

1990<br />

2010<br />

Colombia<br />

2002<br />

<strong>2008</strong><br />

1995<br />

<strong>2008</strong><br />

El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

1994-1995<br />

2005-2006<br />

2001<br />

2011-2012<br />

Haití<br />

Honduras<br />

Madres <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 19 años<br />

1998<br />

Nicaragua<br />

2006-2007<br />

Total<br />

1990<br />

<strong>2008</strong><br />

Paraguay<br />

1996<br />

2013<br />

Perú<br />

1996<br />

2013<br />

Rep. Dominicana<br />

Fu<strong>en</strong>te: C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y Caribeño <strong>de</strong> Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, sobre <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> J. Rodríguez, “High adolesc<strong>en</strong>t fertility in the context of <strong>de</strong>clining fertility in Latin America”, 2011 [<strong>en</strong> línea]<br />

http://www.un.org/esa/popu<strong>la</strong>tion/meetings/egm-adolesc<strong>en</strong>ts/p01_rodriguez.pdf.<br />

284


Capítulo VII<br />

Algunos estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han <strong>su</strong>gerido que numerosas adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pobres, quier<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er hijos y que, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, quier<strong>en</strong> hacerlo más que <strong>en</strong><br />

otras eda<strong>de</strong>s (Stern, 1997; Guzmán y otros, 2001; Binstock y Pant<strong>el</strong>i<strong>de</strong>s, 2006; Oliveira y<br />

M<strong>el</strong>o, 2010). Los argum<strong>en</strong>tos que <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tan estas hipótesis provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía<br />

(los nacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n son más <strong>de</strong>seados y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los nacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres adolesc<strong>en</strong>tes son precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n), <strong>la</strong> antropología (normas culturales<br />

que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> reproducción temprana) y <strong>la</strong> sociología (<strong>la</strong> maternidad temprana es<br />

vista como una opción que proporciona significado y un proyecto <strong>de</strong> vida, sobre todo <strong>en</strong><br />

contextos <strong>en</strong> los que hay pocas opciones). Estos argum<strong>en</strong>tos se apoyan <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

disponible a fines d<strong>el</strong> siglo pasado y l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar los<br />

inc<strong>en</strong>tivos para postergar <strong>la</strong> iniciación reproductiva. Con todo, los datos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

este docum<strong>en</strong>to apuntan, más bi<strong>en</strong>, a <strong>la</strong>s barreras que dificultan <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

reproductivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes, específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s que limitan <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> salud<br />

sexual y reproductiva y a <strong>la</strong> anticoncepción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida sexual.<br />

B. La pob<strong>la</strong>ción seguirá creci<strong>en</strong>do hasta mediados <strong>de</strong> siglo<br />

La pob<strong>la</strong>ción total regional continuará creci<strong>en</strong>do hasta alcanzar un máximo <strong>de</strong> 793 millones<br />

<strong>de</strong> habitantes <strong>en</strong> 2061 (Naciones Unidas, 2015b). Debido a los distintos grados <strong>de</strong> avance<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países continuarán si<strong>en</strong>do significativas<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico VII.7), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to inferiores al 0,5% <strong>en</strong> los más<br />

avanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica, como Barbados, hasta casi <strong>el</strong> 3% <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>,<br />

tasa típica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esa transición.<br />

Ese crecimi<strong>en</strong>to no estará r<strong>el</strong>acionado directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fecundidad, sino<br />

con <strong>la</strong> inercia <strong>de</strong>mográfica, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> seguir creci<strong>en</strong>do<br />

más allá d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>en</strong> que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fecundidad llega al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>bido al<br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura por eda<strong>de</strong>s, al producirse una conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

eda<strong>de</strong>s reproductivas (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>).<br />

285


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico VII.7<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por <strong>su</strong>bregiones, 1965-2075<br />

(En millones <strong>de</strong> habitantes)<br />

550<br />

500<br />

450<br />

400<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

A. América d<strong>el</strong> Sur<br />

150<br />

1960 1980 2000 2020 2040 2060 2080<br />

250<br />

230<br />

210<br />

190<br />

170<br />

150<br />

130<br />

110<br />

90<br />

70<br />

Fecundidad <strong>su</strong>perior a 2,1 hijos por B. mujer C<strong>en</strong>troaméricaFecundidad inferior a 2,1 hijos por mujer<br />

50<br />

1960 1980 2000 2020 2040 2060 2080<br />

50<br />

Fecundidad <strong>su</strong>perior a 2,1 hijos por mujer C. El Caribe<br />

Fecundidad inferior a 2,1 hijos por mujer<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

1960 1980 2000 2020 2040 2060 2080<br />

Fecundidad <strong>su</strong>perior a 2,1 hijos por mujer<br />

Fecundidad inferior a 2,1 hijos por mujer<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

286


Capítulo VII<br />

C. Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida<br />

Al igual que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

estuvo ligado al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad. Ese cambio se <strong>de</strong>bió principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

transformaciones socioeconómicas y culturales, <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

vida, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana, <strong>el</strong> mayor niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><br />

tecnología sanitaria y <strong>la</strong>s políticas exitosas 6 . El re<strong>su</strong>ltado fue un avance sin prece<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y parasitarias, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s afecciones<br />

maternas, perinatales y nutricionales (Di Cesare, 2011; <strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>; <strong>CEPAL</strong>, 2015a). El<br />

cambio epi<strong>de</strong>miológico b<strong>en</strong>efició principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más jov<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s mujeres y<br />

los niños, lo que implicó significativos cambios <strong>de</strong>mográficos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> gran aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida al nacer, explicado inicialm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />

infantil y posteriorm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> otras eda<strong>de</strong>s.<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida ha sido un proceso consist<strong>en</strong>te y continuado durante<br />

todo <strong>el</strong> siglo pasado y se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. De un promedio aproximado <strong>de</strong> 59 años<br />

<strong>en</strong>tre 1965 y 1970, se pasó a casi 75 años <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te quinqu<strong>en</strong>io. La pob<strong>la</strong>ción ha ganado<br />

16 años <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> promedio <strong>en</strong> los últimos 45 años, es <strong>de</strong>cir, 2 años por quinqu<strong>en</strong>io. Sin<br />

embargo, ese promedio regional solo equivale al que t<strong>en</strong>ían los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos hace<br />

25 años (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>). Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida se dieron <strong>en</strong> todos los países, pero<br />

persist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias muy significativas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los y <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>bregiones, que no se justifican<br />

dado <strong>el</strong> avance epi<strong>de</strong>miológico y socioeconómico (véanse <strong>el</strong> gráfico VII.8 y <strong>el</strong> cuadro VII.2).<br />

Gráfico VII.8<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: esperanza <strong>de</strong> vida al nacer por <strong>su</strong>bregión, 1960-2015<br />

(En años)<br />

80<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

1960-1965<br />

1965-1970<br />

1970-1975<br />

1975-1980<br />

El Caribe<br />

1980-1985<br />

1985-1990<br />

1990-1995<br />

América d<strong>el</strong> Sur<br />

1995-2000<br />

2000-2005<br />

C<strong>en</strong>troamérica<br />

2005-2010<br />

2010-2015<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

6<br />

En <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1950 y 1960, varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región implem<strong>en</strong>taron políticas exitosas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción básica<br />

y saneami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal, que incluían programas <strong>de</strong> salud materna e infantil, vacunación masiva, rehidratación<br />

oral, <strong>de</strong>sparasitación y nutrición, y expansión <strong>de</strong> servicios sanitarios, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r agua potable y alcantaril<strong>la</strong>do.<br />

287


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro VII.2<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (31 países): esperanza <strong>de</strong> vida al nacer<br />

por <strong>su</strong>bregiones y países, 1965-2015<br />

(En años)<br />

País 1965-1970 1980-1985 1995-2000 2010-2015<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe 58,9 64,9 70,4 74,5<br />

El Caribe 61,0 65,5 68,9 72,4<br />

Antigua y Barbuda 65,0 69,5 73,0 75,8<br />

Bahamas 65,2 69,1 71,7 75,1<br />

Barbados 64,6 69,5 73,0 75,4<br />

Cuba 68,5 74,2 76,2 79,2<br />

República Dominicana 56,9 64,0 70,0 73,2<br />

Granada 63,0 67,1 69,8 73,2<br />

Haití 46,2 51,6 57,1 62,3<br />

Jamaica 67,6 72,0 72,1 75,4<br />

Santa Lucía 61,6 70,0 71,2 74,8<br />

San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas 64,0 68,4 70,6 72,7<br />

Trinidad y Tabago 64,8 67,3 68,4 70,2<br />

C<strong>en</strong>troamérica 58,6 65,9 72,5 75,7<br />

B<strong>el</strong>ice 64,3 70,4 68,6 69,8<br />

Costa Rica 65,2 73,4 77,0 79,2<br />

El Salvador 53,9 57,1 68,0 72,6<br />

Guatema<strong>la</strong> 50,1 58,3 66,4 71,5<br />

Honduras 51,0 61,6 69,8 72,8<br />

México 60,3 67,7 73,7 76,5<br />

Nicaragua 52,0 59,5 68,5 74,5<br />

Panamá 64,4 71,0 74,6 77,3<br />

América d<strong>el</strong> Sur 58,8 64,4 69,9 74,4<br />

Arg<strong>en</strong>tina 65,8 70,2 73,3 76,0<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 44,7 51,2 59,3 67,7<br />

Brasil 58,0 62,7 68,9 74,1<br />

Chile 61,5 69,2 75,9 81,2<br />

Colombia 60,1 66,9 70,3 73,7<br />

Ecuador 56,8 64,6 72,1 75,5<br />

Guyana 61,6 62,8 64,6 66,3<br />

Paraguay 65,0 67,1 69,4 72,7<br />

Perú 51,5 61,5 69,3 74,2<br />

Suriname 62,4 66,5 67,8 70,9<br />

Uruguay 68,6 71,0 74,2 77,0<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) 63,3 68,7 71,6 73,9<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

Persist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> 8, 10 y 15 años <strong>de</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>en</strong>tre los países más<br />

y m<strong>en</strong>os avanzados <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>el</strong> Caribe y América d<strong>el</strong> Sur, respectivam<strong>en</strong>te, que<br />

rev<strong>el</strong>an difer<strong>en</strong>cias <strong>su</strong>stanciales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud. Chile y Haití pres<strong>en</strong>tan los<br />

288


Capítulo VII<br />

valores extremos (81 y 62 años, respectivam<strong>en</strong>te). T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>su</strong><strong>el</strong>e ser <strong>de</strong> 2,5 años por quinqu<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ambos<br />

países equivale a unos 40 años <strong>de</strong> <strong>de</strong>sfase.<br />

En <strong>el</strong> Caribe, <strong>la</strong> dispersión no se ha modificado <strong>su</strong>stancialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1960, pero, si se excluye a Haití y <strong>la</strong> República Dominicana, <strong>la</strong><br />

dispersión d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los países ha aum<strong>en</strong>tado: <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los extremos<br />

pasó <strong>de</strong> 5 años a casi 10 años. Algo simi<strong>la</strong>r ocurrió <strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur: si se excluye<br />

al Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>la</strong> dispersión se reduce solo 2 años, <strong>de</strong> 17 a 15. En<br />

C<strong>en</strong>troamérica, <strong>la</strong> dispersión disminuye, al reducirse <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los extremos<br />

<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 15 años a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10.<br />

En <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres es casi 7 años <strong>su</strong>perior<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres, un valor cercano al predominante <strong>en</strong> los países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

(Naciones Unidas, 2015b). En Colombia, El Salvador, Guatema<strong>la</strong> y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>), esa difer<strong>en</strong>cia es mayor y fluctúa <strong>en</strong>tre 7 años y más <strong>de</strong> 9 años, lo que<br />

t<strong>en</strong>dría r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> sobremortalidad masculina por causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Se espera que<br />

esta difer<strong>en</strong>cia disminuya <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que algunos riesgos epi<strong>de</strong>miológicos ti<strong>en</strong>dan a<br />

equipararse <strong>en</strong>tre hombres y mujeres, aunque persistirán circunstancias biológicas como<br />

son los riesgos <strong>en</strong> <strong>el</strong> embarazo y <strong>el</strong> parto.<br />

Pese al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad, responsable <strong>de</strong> los aum<strong>en</strong>tos significativos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> mortalidad materna permanece <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>el</strong>evados <strong>en</strong> gran parte<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (véase <strong>el</strong> gráfico VII.9). Las situaciones más graves se dan <strong>en</strong> Haití,<br />

Guyana, Guatema<strong>la</strong>, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas y <strong>la</strong> República Dominicana, que registran<br />

razones iguales o <strong>su</strong>periores a 100 muertes por 100.000 nacidos vivos, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> extremo opuesto, <strong>el</strong> Uruguay, Costa Rica y Chile han bajado ese indicador a 17 o m<strong>en</strong>os.<br />

La mortalidad materna <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> acceso y calidad <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> salud sexual y reproductiva, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción obstétrica y los cuidados <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> embarazo y <strong>el</strong> parto. En <strong>el</strong> promedio regional, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los partos por<br />

personal especializado llega al 92%, aunque varios países pres<strong>en</strong>tan déficits, <strong>en</strong> especial<br />

Guatema<strong>la</strong> y Haití, cuyas coberturas son inferiores al 70%. Pese a que <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong><br />

mujeres embarazadas sin una con<strong>su</strong>lta pr<strong>en</strong>atal está por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> 5% <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países (véase <strong>el</strong> gráfico VII.10), al usar <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os cuatro con<strong>su</strong>ltas<br />

pr<strong>en</strong>atales, recom<strong>en</strong>dado por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong><br />

persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> déficits. Las mujeres más expuestas al riesgo <strong>de</strong> mortalidad materna son<br />

<strong>la</strong>s indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> áreas rurales, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

pr<strong>en</strong>atal y asist<strong>en</strong>cia profesional <strong>en</strong> <strong>el</strong> parto es muy escasa. El contraste <strong>en</strong>tre los limitados<br />

logros <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> mortalidad materna y los altos índices <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción profesional <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

parto y <strong>el</strong> <strong>período</strong> pr<strong>en</strong>atal p<strong>la</strong>ntean dudas sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> estos servicios, cuya eficacia<br />

<strong>de</strong>be aum<strong>en</strong>tar (<strong>CEPAL</strong>, 2013a; <strong>CEPAL</strong>, 2010a; <strong>CEPAL</strong>, 2015a).<br />

289


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico VII.9<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (29 países): razón <strong>de</strong> mortalidad materna reportada,<br />

último año disponible<br />

(Número <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones por 100.000 nacidos vivos)<br />

Haití (2013)<br />

Guyana (2012)<br />

Guatema<strong>la</strong> (2012)<br />

San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas (2013)<br />

Rep. Dominicana (2013)<br />

Perú (2011)<br />

Paraguay (2012)<br />

Suriname (2011)<br />

Jamaica (2012)<br />

Honduras (2010)<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (Rep. Bol. <strong>de</strong>) (2011)<br />

Colombia (2011)<br />

Panamá (2012)<br />

Brasil (2012)<br />

Ecuador (2012)<br />

Granada (2013)<br />

Trinidad y Tabago (2010)<br />

Nicaragua (2013)<br />

Santa Lucía (2012)<br />

México (2012)<br />

B<strong>el</strong>ice (2012)<br />

Bahamas (2011)<br />

Cuba (2013)<br />

El Salvador (2013)<br />

Arg<strong>en</strong>tina (2012)<br />

Barbados (2012)<br />

Costa Rica (2013)<br />

Chile (2012)<br />

Uruguay (2013)<br />

85<br />

83<br />

83<br />

73<br />

74<br />

70<br />

65<br />

62<br />

60<br />

54<br />

53<br />

51<br />

49<br />

42<br />

42<br />

40<br />

39<br />

38<br />

31 35<br />

17<br />

17<br />

16<br />

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180<br />

93<br />

157<br />

116<br />

123<br />

109 115<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Comisión Económica para América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: una mirada al futuro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io.<br />

Informe regional <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io (ODM) <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015<br />

(LC/G.2646), Santiago, septiembre <strong>de</strong> 2015.<br />

Gráfico VII.10<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (21 países): falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2014<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (2014)<br />

Haití (2012)<br />

Suriname (2010)<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>) (2012)<br />

Uruguay (2013)<br />

B<strong>el</strong>ice (2011)<br />

Bahamas (2013)<br />

Jamaica (2011)<br />

Guyana (2014)<br />

Panamá (2013)<br />

Nicaragua (2012)<br />

Honduras (2012)<br />

Colombia (2013) (2010)<br />

Brasil (2012)<br />

El Salvador (2014)<br />

Santa Lucía (2012)<br />

Costa Rica (2011)<br />

Arg<strong>en</strong>tina (2013) (2012)<br />

Rep. Dominicana (2014)<br />

México (2012)<br />

Perú (2014)<br />

Cuba (2014)<br />

2<br />

2<br />

3<br />

3<br />

4<br />

5<br />

3<br />

3<br />

2<br />

4<br />

3<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

7<br />

11<br />

10<br />

9<br />

10<br />

9<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

12<br />

11<br />

11<br />

11<br />

10<br />

10<br />

10<br />

10<br />

17<br />

7<br />

7<br />

3<br />

5<br />

1<br />

2<br />

0 5 10 15 20 25 30 35<br />

Sin con<strong>su</strong>ltas M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cuatro con<strong>su</strong>ltas<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: una mirada al futuro<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io. Informe regional <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong><br />

Mil<strong>en</strong>io (ODM) <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/G.2646), Santiago, septiembre <strong>de</strong> 2015.<br />

23<br />

25<br />

33<br />

33<br />

290


Capítulo VII<br />

D. Se expan<strong>de</strong> <strong>la</strong> migración intrarregional<br />

La emigración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ha alcanzado cifras muy significativas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pasado reci<strong>en</strong>te. Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, <strong>la</strong> principal corri<strong>en</strong>te emigratoria se daba<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> Caribe, México y C<strong>en</strong>troamérica hacia los Estados Unidos. A partir <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> emigración aum<strong>en</strong>tó marcadam<strong>en</strong>te y España ganó gran importancia como<br />

país <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino, al tiempo que otros países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo s<strong>en</strong>tido (Europa Occi<strong>de</strong>ntal y Ori<strong>en</strong>tal, Australia, Canadá y Japón).<br />

Como efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>en</strong> muchas economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> 2007,<br />

disminuyeron los migrantes <strong>la</strong>tinoamericanos a los países correspondi<strong>en</strong>tes. Asimismo,<br />

se pue<strong>de</strong> observar una creci<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al retorno que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso notable <strong>de</strong> México,<br />

ha provocado un saldo neto negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración a Estados Unidos (González, 2015).<br />

Una parte <strong>de</strong> los flujos migratorios se reori<strong>en</strong>tó hacia <strong>de</strong>stinos internos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, lo<br />

que amortiguó <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis.<br />

El impacto total <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>rse como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to total y natural (véase <strong>el</strong> gráfico VII.11). Los países con emigración más alta<br />

son c<strong>en</strong>troamericanos o caribeños, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas, Granada, El<br />

Salvador y Jamaica. En América d<strong>el</strong> Sur, <strong>de</strong>stacan Guyana, <strong>el</strong> Paraguay, <strong>el</strong> Uruguay y <strong>el</strong> Perú,<br />

así como naciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> emigración ha crecido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te (Colombia, Ecuador<br />

y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>)). Los principales receptores netos (a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> gráfico VII.11) son Barbados y <strong>la</strong>s Bahamas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe, B<strong>el</strong>ice, Panamá y Costa Rica<br />

<strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y Chile y <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur. Estos cuatro últimos son los<br />

<strong>de</strong>stinos intrarregionales que más han aum<strong>en</strong>tando <strong>su</strong> importancia.<br />

Gráfico VII.11<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: promedio anual d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to total y crecimi<strong>en</strong>to natural, 2010-2015<br />

(Por 100 habitantes)<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

0<br />

San Vic<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong>s Granadinas<br />

Granada<br />

El Salvador<br />

Guyana<br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Rep. Dominicana<br />

Haití<br />

Paraguay<br />

Honduras<br />

Suriname<br />

Uruguay<br />

Perú<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Cuba<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

México<br />

Trinidad y Tabago<br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

Colombia<br />

Ecuador<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Antigua y Barbuda<br />

Brasil<br />

Santa Lucía<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Costa Rica<br />

Panamá<br />

Barbados<br />

Chile<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Bahamas<br />

Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to natural Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to total<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Naciones Unidas, “World Popu<strong>la</strong>tion<br />

Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables”, Working Paper, Nº 241 (ESA/P/WP.241), Nueva<br />

York, División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, 2015 [<strong>en</strong> línea] http://esa.un.org/unpd/wpp/.<br />

291


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El número <strong>de</strong> <strong>la</strong>tinoamericanos que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> los Estados Unidos y Europa y <strong>en</strong> países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia región distintos <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>su</strong> nacimi<strong>en</strong>to continúa si<strong>en</strong>do muy gran<strong>de</strong>, como<br />

se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción emigrada <strong>de</strong> un país respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo. En bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los países, esa proporción es muy <strong>el</strong>evada (véase<br />

<strong>el</strong> gráfico VII.12): casi un 50% <strong>en</strong> Guyana y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 20% y <strong>el</strong> 30% <strong>en</strong> Jamaica, Trinidad y<br />

Tabago y El Salvador.<br />

Gráfico VII.12<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (29 países): emigrados con r<strong>el</strong>ación a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Guyana<br />

Jamaica<br />

Trinidad y Tabago<br />

El Salvador<br />

Santa Lucía<br />

Cuba<br />

Paraguay<br />

Rep. Dominicana<br />

Nicaragua<br />

México<br />

Haití<br />

Honduras<br />

Uruguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

Barbados<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

Perú<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

América d<strong>el</strong> Sur<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Suriname<br />

Bahamas<br />

Brasil<br />

Fu<strong>en</strong>te: C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y Caribeño <strong>de</strong> Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, proyecto Investigación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Migración Internacional <strong>en</strong> Latinoamérica (IMILA) y División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

La emigración <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e impactos <strong>de</strong>mográficos<br />

significativos: modifica <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong>stino y, dada <strong>su</strong><br />

s<strong>el</strong>ectividad, afecta <strong>la</strong> estructura por edad y <strong>la</strong> composición por sexo, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a<br />

través d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración d<strong>el</strong> bono<br />

<strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> los países que pier<strong>de</strong>n pob<strong>la</strong>ción. Asimismo, ti<strong>en</strong>e efectos económicos y<br />

sociales sobre <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> pobreza,<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo y <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno social y cultural <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong> recepción.<br />

Entre los efectos económicos, <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> los emigrantes a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los emigrados y retornados <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s empresariales y tecnologías, y <strong>la</strong> contribución a <strong>la</strong> reproducción social y<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> recepción.<br />

292


Capítulo VII<br />

E. Persist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas<br />

La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e múltiples dim<strong>en</strong>siones, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales interactúan<br />

<strong>de</strong> manera más directa que otras con difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Destacan <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> género, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se refiere a<br />

<strong>la</strong>s limitaciones que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s mujeres para <strong>el</strong> ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos sexuales<br />

y reproductivos y <strong>su</strong> participación igualitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad productiva. Asimismo, convi<strong>en</strong>e<br />

m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es territoriales, que se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, discriminación,<br />

atraso y vulnerabilidad, y <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a grupos pob<strong>la</strong>cionales que experim<strong>en</strong>tan situaciones<br />

<strong>de</strong> privación o discriminación, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te por <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> étnico o racial.<br />

Las <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas se manifiestan <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad reproductiva, que<br />

se cuantifica con medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> fecundidad <strong>en</strong>tre grupos<br />

socioeconómicos; <strong>en</strong> <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario reproductivo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciación reproductiva<br />

temprana, que se captura a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad o <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

distribución social <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción, que se mi<strong>de</strong> por <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción<br />

total que correspon<strong>de</strong> a cada grupo socioeconómico.<br />

Estas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sigu<strong>en</strong> un patrón sistemático que se retroalim<strong>en</strong>ta, ya que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a <strong>de</strong>teriorar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong> socioeconómico, lo que agudiza<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es iniciales. Asimismo, muestran un ejercicio <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho reproductivo básico <strong>de</strong> lograr coinci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s aspiraciones y <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> términos d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> hijos y d<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>. Esto se corrobora con indicadores como <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia d<strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> hijos —<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, más homogéneas que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> hijos que efectivam<strong>en</strong>te se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong>— y <strong>de</strong> fecundidad no <strong>de</strong>seada —g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres<br />

pobres y <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes (Rodríguez 2014). Reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas<br />

contribuiría a <strong>de</strong>sactivar un círculo vicioso que retroalim<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

social y favorecería <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos.<br />

Existe un <strong>de</strong>bate conceptual acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas (<strong>CEPAL</strong>, 2006). Una visión consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas son re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales más profundas,<br />

asociadas a <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, y <strong>de</strong> otras r<strong>el</strong>ativas<br />

a ingresos, activos y bi<strong>en</strong>estar. Según esta hipótesis, mi<strong>en</strong>tras persistan estos fundam<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas también se mant<strong>en</strong>drán. Otra visión estima que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong>mográficas se <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> limitaciones para <strong>el</strong> ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos que pue<strong>de</strong>n <strong>su</strong>perarse mediante políticas públicas, <strong>en</strong> factores culturales<br />

<strong>su</strong>sceptibles <strong>de</strong> modificación y <strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es sociales y barreras <strong>de</strong> acceso a servicios<br />

que es posible <strong>el</strong>iminar mediante políticas y programas específicos y focalizados. De esta<br />

293


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

visión se <strong>de</strong>duce que es factible un proceso <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong>mográficos<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te autónomo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es socioeconómicas estructurales vincu<strong>la</strong>das<br />

al acceso a los recursos productivos.<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos muestra que, si bi<strong>en</strong> los gradi<strong>en</strong>tes sociales<br />

<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad pue<strong>de</strong>n reducirse significativam<strong>en</strong>te, los d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fecundidad ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a disminuir más l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te (R<strong>en</strong>dall y otros, 2009). La experi<strong>en</strong>cia<br />

regional ratifica que <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r transversalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

términos socioeconómicos y étnicos y que ese <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so pue<strong>de</strong> incluso ser más marcado<br />

<strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong>sav<strong>en</strong>tajados, sobre todo si los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> fecundidad <strong>de</strong> los grupos<br />

av<strong>en</strong>tajados son muy bajos.<br />

En <strong>el</strong> gráfico VII.13, se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> socioeconómica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> fecundidad (TGF) <strong>en</strong>tre los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2000 y los <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ronda <strong>de</strong> 2010. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> se mi<strong>de</strong> como <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> TGF <strong>de</strong><br />

los quintiles <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or y <strong>de</strong> mayor niv<strong>el</strong> socioeconómico. Los re<strong>su</strong>ltados ratifican que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad total cae <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada y <strong>de</strong> manera más marcada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales. En <strong>el</strong> gráfico VII.14, se pres<strong>en</strong>tan datos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas que permit<strong>en</strong><br />

examinar <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad reproductiva, según quintiles socioeconómicos, y<br />

<strong>su</strong> evolución <strong>en</strong> un conjunto adicional <strong>de</strong> países. Los re<strong>su</strong>ltados muestran que predomina<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> TGF (disminuye <strong>en</strong> cinco países y aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> dos), lo<br />

que concuerda con los re<strong>su</strong>ltados basados <strong>en</strong> datos c<strong>en</strong>sales.<br />

Gráfico VII.13<br />

América Latina (6 países): <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> fecundidad (TGF)<br />

<strong>en</strong> áreas urbanas y rurales como r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> quintil socioeconómico<br />

más alto y <strong>el</strong> más bajo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

2000 2010 2000 2010 2000 2010 2002 2010 1996 2011 2001 2011<br />

Brasil México Panamá Rep. Dominicana Uruguay V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Áreas urbanas<br />

Áreas rurales<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estimaciones indirectas (P/F <strong>de</strong><br />

Brass) y quintiles socioeconómicos <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar y hacinami<strong>en</strong>to.<br />

294


Capítulo VII<br />

Gráfico VII.14<br />

América Latina (7 países): <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> fecundidad (TGF)<br />

como r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> quintil socioeconómico más alto y <strong>el</strong> más bajo,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

4,5<br />

4,0<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

0<br />

1994 <strong>2008</strong> 1990 2010 2000 2012 2005 2011 1998 2006- 1996 2013 1996 2013<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Colombia Haití Honduras<br />

2007<br />

Nicaragua Perú Rep. Dominicana<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Encuestas <strong>de</strong> Demografía y Salud<br />

(DHS) [<strong>en</strong> línea] http://www.mea<strong>su</strong>redhs.com/.<br />

Aunque persiste <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> reproductiva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países se estaría<br />

reduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída masiva y g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad total. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> iniciación reproductiva, que registra mayor <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, no disminuye, <strong>de</strong><br />

manera que se constituye <strong>en</strong> foco <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y combate<br />

contra <strong>la</strong> pobreza. Los datos d<strong>el</strong> gráfico VII.15 indican que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad adolesc<strong>en</strong>te podría haber aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, aunque tal t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos usados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> estimación (Rodríguez, 2014).<br />

Un aspecto c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> reproductiva es <strong>la</strong> distribución socioeconómica<br />

d<strong>el</strong> número anual <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los países. En <strong>CEPAL</strong> (2010b), se alertó acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sobrerrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 15 años <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza (<strong>la</strong> infantilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza). Los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre esa pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos graves<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social. Son <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es iniciales, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cuna e incluso<br />

durante <strong>la</strong> gestación, que son inaceptables <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ético y negativas social<br />

y económicam<strong>en</strong>te. Se concat<strong>en</strong>an con otras durante <strong>la</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia, lo cual<br />

impi<strong>de</strong> un ejercicio igual <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y acumu<strong>la</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas que marcan profundam<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. La mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>en</strong> los grupos<br />

pobres implica problemas adicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> pobreza<br />

y <strong>la</strong> fractura social ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a reproducirse <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eraciones <strong>su</strong>cesivas.<br />

295


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico VII.15<br />

América Latina (7 países): <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> madres <strong>de</strong> 19 y 20 años <strong>de</strong> edad<br />

como r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> quintil socioeconómico más alto y <strong>el</strong> más bajo,<br />

según zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ronda <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

11<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

2000 2010 2000 2011 2000 2010 2000 2010 2002 2010 1996 2011 2001 2011<br />

Brasil Costa Rica México Panamá Rep. Dominicana Uruguay V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Áreas urbanas Áreas rurales<br />

Fu<strong>en</strong>te: J. Rodríguez, “La reproducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> América Latina. Introducción al análisis<br />

<strong>de</strong>mográfico, con énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> microdatos c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2010”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto<br />

(LC/W.605), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 2014.<br />

Las <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es reproductivas, re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> fecundidad <strong>de</strong><br />

los grupos pobres, son <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez.<br />

En todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> quintil <strong>de</strong> mayor niv<strong>el</strong> socioeconómico está <strong>su</strong>brepres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

los nacimi<strong>en</strong>tos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> quintil inferior ti<strong>en</strong>e una amplia sobrerrepres<strong>en</strong>tación,<br />

que es mucho mayor <strong>en</strong> los nacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> etapas tempranas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

durante <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Dado que casi <strong>el</strong> 20% <strong>de</strong> los nacimi<strong>en</strong>tos provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> madres<br />

adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>su</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>el</strong> quintil más pobre ti<strong>en</strong>e implicaciones para <strong>la</strong><br />

reproducción interg<strong>en</strong>eracional. La persist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>dario temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad<br />

reduce los b<strong>en</strong>eficios d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres pobres.<br />

En un esc<strong>en</strong>ario extremo, podrían igua<strong>la</strong>rse los pesos r<strong>el</strong>ativos <strong>de</strong> todos los quintiles<br />

socioeconómicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos, pero con los quintiles pobres t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>su</strong>s<br />

hijos <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s más tempranas y los ricos <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s más avanzadas, una vez cumplidas <strong>la</strong>s<br />

fases c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia e iniciada <strong>la</strong> inserción <strong>la</strong>boral<br />

formal. En ese esc<strong>en</strong>ario, bajo una apar<strong>en</strong>te <strong>igualdad</strong> socioeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción<br />

biológica, se escon<strong>de</strong>ría una <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> profunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones sociales y <strong>de</strong>mográficas<br />

<strong>en</strong> que se produce esa reproducción.<br />

296


Capítulo VII<br />

F. Continúa <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

En los países <strong>de</strong> América Latina, existían más <strong>de</strong> 800 pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> 2010, con una<br />

pob<strong>la</strong>ción estimada <strong>de</strong> 45 millones <strong>de</strong> personas y gran diversidad <strong>de</strong>mográfica, social,<br />

territorial y política. Algunos pueblos viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to voluntario, otros mayoritariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> zonas rurales o <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos urbanos. Asimismo, existe una pob<strong>la</strong>ción<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 120 millones, también con <strong>el</strong>evada heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>mográfica<br />

y sociopolítica <strong>en</strong> los distintos países y <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> los mismos. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> compartir<br />

oríg<strong>en</strong>es, cultura e i<strong>de</strong>ntidad, <strong>la</strong>s personas afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes afrontan problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, <strong>la</strong> colonización, <strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong> exclusión, como se reconoció <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tercera<br />

Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong> Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas<br />

Conexas <strong>de</strong> Intolerancia, c<strong>el</strong>ebrada por <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> Durban (Sudáfrica) <strong>en</strong> 2001.<br />

Los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>su</strong>fr<strong>en</strong> profundas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es a<br />

<strong>la</strong>s que se aña<strong>de</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los primeros, <strong>la</strong> discriminación estructural basada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> negación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos colectivos, muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>de</strong> base territorial.<br />

Estos dos grupos han t<strong>en</strong>ido siempre niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar inferiores a los d<strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y han disfrutado <strong>de</strong> un m<strong>en</strong>or ejercicio (cuando no <strong>de</strong> una privación total)<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos. Los ingresos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes son inferiores<br />

al promedio, <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> pobreza extrema los afecta <strong>de</strong> manera más<br />

int<strong>en</strong>sa, pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> mayores grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición y ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, una m<strong>en</strong>or expectativa<br />

<strong>de</strong> vida. Otra muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación es que <strong>la</strong> información sobre <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes sigue si<strong>en</strong>do fragm<strong>en</strong>taria y escasa.<br />

La ronda <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2010 permite constatar que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> fecundidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as se redujeron <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do más <strong>el</strong>evadas<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres no indíg<strong>en</strong>as, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil y Panamá, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fecundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras al m<strong>en</strong>os duplica <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s segundas. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los países <strong>el</strong> promedio fluctúa <strong>en</strong>tre 2,4 y 3,9 hijos por mujer, <strong>en</strong> Nicaragua y<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 4 hijos por mujer, y <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong><br />

y Panamá, <strong>en</strong> 5 (<strong>CEPAL</strong>, 2014b).<br />

La ronda <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 2000 mostraba que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 19 años<br />

que habían sido madres era más <strong>el</strong>evado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes indíg<strong>en</strong>as que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

no indíg<strong>en</strong>as (D<strong>el</strong> Popolo, Oyarce y Ribotta, 2009). Los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2010 indican<br />

una disminución <strong>de</strong> esa variable <strong>en</strong> casi todos los países, excepto <strong>el</strong> Ecuador. Los mayores<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos se dieron <strong>en</strong> Costa Rica, México, Panamá y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

297


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

No obstante, <strong>en</strong> 15 países con datos, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es madres es mayor <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> un rango que osci<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> 12% <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es indíg<strong>en</strong>as que han sido madres<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay hasta un 31% <strong>en</strong> Panamá. Las mayores difer<strong>en</strong>cias étnicas se registran, <strong>en</strong><br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> importancia, <strong>en</strong> Panamá, Costa Rica, <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>el</strong><br />

Brasil y <strong>el</strong> Paraguay, países don<strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad adolesc<strong>en</strong>te indíg<strong>en</strong>a duplica con creces<br />

a <strong>la</strong> no indíg<strong>en</strong>a. En Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), <strong>el</strong> Ecuador y <strong>el</strong> Perú, estas difer<strong>en</strong>cias<br />

son m<strong>en</strong>os ac<strong>en</strong>tuadas. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad a eda<strong>de</strong>s más tempranas no<br />

implica una prole más numerosa, los pueblos y mujeres indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un promedio <strong>de</strong><br />

hijos mayor que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

En <strong>el</strong> perfil epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>su</strong>perposición <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> distintas etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición epi<strong>de</strong>miológica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong><br />

que persist<strong>en</strong> altas tasas <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia y mortalidad como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles, como <strong>la</strong> tuberculosis, junto a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles, como <strong>la</strong> diabetes<br />

asociada a <strong>la</strong> malnutrición y <strong>la</strong> obesidad. Hay mayores tasas <strong>de</strong> tuberculosis <strong>en</strong> indíg<strong>en</strong>as<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, Colombia, Chile, México, <strong>el</strong> Paraguay, <strong>el</strong> Perú y<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) (<strong>CEPAL</strong>, 2014b).<br />

En los últimos diez años, disminuyó significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>la</strong><br />

mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez <strong>en</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> México y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(República Bolivariana <strong>de</strong>), don<strong>de</strong> se redujo un 64% <strong>en</strong>tre 2000 y 2010, y <strong>en</strong> Costa Rica, <strong>el</strong><br />

Brasil, <strong>el</strong> Ecuador y <strong>el</strong> Perú, cuyos indicadores bajaron a algo más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad. No obstante,<br />

<strong>la</strong> mortalidad infantil indíg<strong>en</strong>a continúa si<strong>en</strong>do más <strong>el</strong>evada que <strong>la</strong> no indíg<strong>en</strong>a, con <strong>la</strong><br />

excepción <strong>de</strong> Costa Rica. Las mayores <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es se dan <strong>en</strong> Panamá y <strong>el</strong> Perú, don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mortalidad infantil indíg<strong>en</strong>a triplica a <strong>la</strong> no indíg<strong>en</strong>a, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong><br />

Bolivia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera es más d<strong>el</strong> doble que <strong>la</strong> segunda. Estas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es se dan <strong>en</strong><br />

los ámbitos urbanos y rurales, pero son mayores <strong>en</strong> los segundos, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> mortalidad (<strong>CEPAL</strong>, 2014b).<br />

La dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez es simi<strong>la</strong>r y también se observan brechas muy<br />

marcadas <strong>en</strong>tre indíg<strong>en</strong>as y no indíg<strong>en</strong>as, excepto <strong>en</strong> Costa Rica (véase <strong>el</strong> gráfico VII.16).<br />

En este país y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay se dan <strong>la</strong>s cifras más bajas, con 11,5 y 15,8 fallecimi<strong>en</strong>tos por<br />

1.000 nacidos vivos, respectivam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> otro extremo, se sitúan Panamá y Guatema<strong>la</strong>,<br />

con 46,4 y 55 fallecimi<strong>en</strong>tos por 1.000 nacidos vivos, respectivam<strong>en</strong>te. La situación más<br />

dramática es <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, don<strong>de</strong> 77 niños indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> cada 1.000<br />

que nac<strong>en</strong> fallec<strong>en</strong> antes <strong>de</strong> cumplir los 5 años <strong>de</strong> edad (cifra que baja a 38 por cada 1.000<br />

<strong>en</strong>tre los niños no indíg<strong>en</strong>as). La situación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s es algo mejor que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

rurales, aunque <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es étnicas son persist<strong>en</strong>tes y, con <strong>la</strong> excepción d<strong>el</strong> Brasil,<br />

mayores <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo (<strong>CEPAL</strong>, 2014b).<br />

298


Capítulo VII<br />

Gráfico VII.16<br />

América Latina (9 países): mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez según condición étnica,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 y 2010<br />

(En número <strong>de</strong> fallecimi<strong>en</strong>tos por 1.000 nacidos vivos)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2000 2011 2000 2010 2000 2010 2001 2011 2001 2010 2000 2010 2000 2012 2002 <strong>2008</strong> 2003 <strong>2008</strong><br />

Costa Rica México Brasil V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador Panamá Perú a Guatema<strong>la</strong> a Bolivia (Est.<br />

Plur. <strong>de</strong>) a<br />

Pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a<br />

Pob<strong>la</strong>ción no indíg<strong>en</strong>a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> América Latina. Avances<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos (LC/L.3902), Santiago, 2014.<br />

a<br />

Para estos países, <strong>la</strong>s estimaciones se <strong>de</strong>rivaron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografía y salud, mi<strong>en</strong>tras que para <strong>el</strong> resto<br />

<strong>de</strong> los países se utilizaron los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y vivi<strong>en</strong>da.<br />

En los últimos años, los pueblos indíg<strong>en</strong>as han ido posicionando <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> los Estados y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, se han producido<br />

avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> leyes y <strong>de</strong>cretos, <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos y con diversos<br />

alcances <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, este proceso <strong>de</strong> inclusión no<br />

está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contradicciones e incluso retrocesos y <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, p<strong>la</strong>smados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s constituciones y legis<strong>la</strong>ción internas,<br />

continúan si<strong>en</strong>do críticas. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> avance es más<br />

heterogéneo <strong>en</strong> los distintos países <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> normas legales<br />

y organismos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> racial y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong><br />

discriminación positiva.<br />

299


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica*<br />

Las rápidas transformaciones <strong>de</strong>mográficas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región p<strong>la</strong>ntean oportunida<strong>de</strong>s y retos<br />

para avanzar <strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Los países <strong>en</strong> los que<br />

<strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica ha sido más tardía aún ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por d<strong>el</strong>ante una bu<strong>en</strong>a porción<br />

d<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> oportunidad <strong>de</strong>mográfica para mejorar los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>su</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

educación, salud, p<strong>en</strong>siones y empleo. Los países más avanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición ya han<br />

<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to ac<strong>el</strong>erado y <strong>en</strong>caran exig<strong>en</strong>cias creci<strong>en</strong>tes para<br />

financiar los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones, a<strong>de</strong>cuar los sistemas <strong>de</strong> salud a una epi<strong>de</strong>miología<br />

mixta, creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te onerosa, y operar sistemas apropiados <strong>de</strong> cuidado.<br />

La at<strong>en</strong>ción a los efectos <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong>mográficos involucra una amplia gama <strong>de</strong><br />

políticas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s dirigidas a los jóv<strong>en</strong>es para ampliar <strong>su</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> educación y empleo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> seguridad social y p<strong>en</strong>siones y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud, así<br />

como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un sistema público para <strong>el</strong> cuidado y <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

fiscales con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> lograr un bu<strong>en</strong> equilibrio interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias<br />

(Banco Mundial, 2016). Estas políticas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir un tratami<strong>en</strong>to integral que incluya <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas e incorpore <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> ciclo <strong>de</strong> vida,<br />

género, interculturalidad, <strong>de</strong>rechos y procesos interg<strong>en</strong>eracionales <strong>de</strong> manera apropiada<br />

para los contextos nacionales, con un horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

A. Aprovechar <strong>el</strong> ahorro <strong>en</strong> educación<br />

para mejorar <strong>su</strong> calidad<br />

La disminución d<strong>el</strong> número r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es reduce <strong>de</strong> manera <strong>su</strong>stancial y<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. El uso <strong>de</strong> esos recursos permitiría g<strong>en</strong>eralizar los<br />

b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> una educación <strong>de</strong> calidad. Al invertir <strong>en</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, los países promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y preparan a <strong>la</strong> futura fuerza <strong>de</strong> trabajo para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos <strong>de</strong> una sociedad<br />

<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to.<br />

La inversión <strong>en</strong> educación pública pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sagregarse <strong>en</strong> dos compon<strong>en</strong>tes. El primero<br />

es <strong>de</strong>mográfico y mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar (r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia educativa). El segundo incluye<br />

los aspectos no <strong>de</strong>mográficos y mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión efectivam<strong>en</strong>te recibida por persona<br />

(r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre inversión <strong>en</strong> educación y productividad). Así, <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> educación<br />

pública como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad<br />

esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar, multiplicado por <strong>la</strong> inversión por persona <strong>en</strong><br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Los impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

<strong>de</strong>mográficas", Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2015 (LC/G.2691-P), Santiago, 2016, págs. 213-218.<br />

300


Capítulo VII<br />

edad esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> productividad (PIB por persona <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar) 7 . Este<br />

último compon<strong>en</strong>te refleja una <strong>de</strong>cisión política, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> factores como <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> institucionalidad social y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar recursos (Cecchini,<br />

Filgueira y Robles, 2014).<br />

En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

se reducirá a un tercio <strong>en</strong>tre 1950 y 2070, es <strong>de</strong>cir, se pasará <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad<br />

esco<strong>la</strong>r aproximadam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> mismo tamaño que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar a otra<br />

que será tres veces m<strong>en</strong>or que esta última. Si todos los <strong>de</strong>más factores permanecieran<br />

constantes, <strong>la</strong> nueva situación permitiría triplicar <strong>la</strong> inversión por estudiante <strong>en</strong> educación.<br />

La pregunta es si los países realizarán un esfuerzo <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> educación coher<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong>mográfica d<strong>el</strong> sector.<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> región muestra que, si bi<strong>en</strong> una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los países<br />

están cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura universal d<strong>el</strong> ciclo primario, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria sigue constituy<strong>en</strong>do un gran <strong>de</strong>safío. El acceso al niv<strong>el</strong><br />

secundario y <strong>la</strong> progresión oportuna <strong>de</strong>ntro d<strong>el</strong> mismo son bastante m<strong>en</strong>ores que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> primario y <strong>la</strong> situación <strong>en</strong>tre países es más heterogénea. Persist<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s brechas <strong>en</strong><br />

cuanto a finalización, apr<strong>en</strong>dizajes, calidad y logros, que se originan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es<br />

socioeconómicas (y a <strong>su</strong> vez <strong>la</strong>s exacerban) y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es por área geográfica y<br />

orig<strong>en</strong> étnico. A<strong>de</strong>más, los avances educativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas no han re<strong>su</strong>ltado <strong>en</strong><br />

una mejor incorporación al mercado <strong>de</strong> trabajo y un bu<strong>en</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es (<strong>CEPAL</strong>, 2009; <strong>CEPAL</strong>, 2011).<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales fuerzas para reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es y<br />

una vía privilegiada para <strong>la</strong> <strong>su</strong>peración interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>el</strong> sistema educativo<br />

no ha sido capaz <strong>de</strong> concretar ese pot<strong>en</strong>cial.<br />

B. Eliminar <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y mujeres<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral<br />

Otra prioridad para los países con bono <strong>de</strong>mográfico es <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong><br />

calidad para los jóv<strong>en</strong>es, acompañada <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> capacitación para<br />

<strong>el</strong> trabajo. Esto permitiría aum<strong>en</strong>tar <strong>su</strong> productividad e ingresos y les proporcionaría los<br />

medios para increm<strong>en</strong>tar <strong>su</strong>s ahorros.<br />

Los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan diversas <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas para acce<strong>de</strong>r al trabajo <strong>de</strong> calidad. Su<br />

tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo es mayor que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa, con una situación<br />

más grave <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il <strong>su</strong>peraba <strong>el</strong> 30% <strong>en</strong><br />

7<br />

La ecuación <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición es: I / Y = P(6-21) / P(20-64) * [I / P(6-21) / Y / P(20-64)]; don<strong>de</strong> I = inversión<br />

<strong>en</strong> educación, Y = PIB, P(6-21) = pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 6 a 21 años <strong>de</strong> edad, y P(20-64) = pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 20 a 64 años<br />

<strong>de</strong> edad. Véase Miller, Mason y Holz (2011).<br />

301


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

algunos países al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década. También inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción<br />

<strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que han crecido y se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. A niv<strong>el</strong><br />

regional, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los quintiles más altos <strong>de</strong> ingreso es, <strong>en</strong> promedio,<br />

tres veces inferior al <strong>de</strong> los quintiles más pobres (<strong>CEPAL</strong>, 2014a). A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es es <strong>de</strong> alta rotación, segm<strong>en</strong>tación y precariedad, lo que se traduce <strong>en</strong> una fuerte<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> acceso y aporte a los sistemas <strong>de</strong> protección social contributiva —asociados<br />

a los empleos formales— y <strong>en</strong> un <strong>de</strong>saprovechami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico (<strong>CEPAL</strong>, 2016).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres son muy inferiores a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> participación masculina, como reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> condiciones culturales y<br />

factores estructurales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral que dificultan <strong>su</strong> acceso y perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

empleo y hac<strong>en</strong> que reciban remuneraciones m<strong>en</strong>ores. Avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

<strong>en</strong> los mercados <strong>la</strong>borales <strong>su</strong>pone un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina<br />

que aum<strong>en</strong>te <strong>su</strong> autonomía económica, reduzca <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>su</strong>s hogares e impulse <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico.<br />

El impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción per cápita conforme se iba avanzando<br />

hacia <strong>la</strong> paridad <strong>en</strong>tre mujeres y hombres <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad económica ha sido tan gran<strong>de</strong><br />

como <strong>el</strong> d<strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico <strong>en</strong> <strong>la</strong> región durante los últimos años y probablem<strong>en</strong>te será<br />

mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro cercano (Martínez, Miller y Saad, 2013). Esto p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tar políticas para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> participación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> condiciones<br />

con <strong>la</strong> masculina.<br />

La equiparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> actividad fem<strong>en</strong>ina y masculina y <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong>tre hombres y mujeres disminuirían <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2014a). Es necesario fortalecer <strong>la</strong>s políticas e instituciones <strong>la</strong>borales mediante<br />

programas e interv<strong>en</strong>ciones para proteger <strong>el</strong> empleo y ampliar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> calidad para <strong>la</strong>s mujeres, evitando <strong>la</strong> segregación ocupacional <strong>de</strong> género y <strong>la</strong><br />

discriminación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. La <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación requiere <strong>de</strong><br />

capacitación para que <strong>la</strong>s mujeres puedan ocupar empleos altam<strong>en</strong>te masculinizados, <strong>la</strong><br />

igua<strong>la</strong>ción sa<strong>la</strong>rial y <strong>el</strong> estímulo a <strong>su</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to mediante <strong>su</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> hogar, hasta <strong>la</strong>s altas esferas d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r, pasando<br />

por <strong>el</strong> espacio comunitario. Todo esto <strong>de</strong>be darse <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> acciones t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

transformación <strong>de</strong> los factores culturales r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> distribución tradicional <strong>de</strong><br />

los roles productivos y reproductivos <strong>en</strong>tre sexos.<br />

C. Preparar los sistemas <strong>de</strong> salud para socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />

La combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico lleva a<br />

un rápido y sost<strong>en</strong>ido increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> salud. Una proyección <strong>de</strong> esos costos para<br />

302


Capítulo VII<br />

<strong>el</strong> Brasil, Chile y México <strong>su</strong>giere una duplicación d<strong>el</strong> tamaño d<strong>el</strong> sector <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong><br />

PIB <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad hasta 2060.<br />

Debido a que los gastos <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s personas mayores son financiados<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> mayor parte (aunque no exclusivam<strong>en</strong>te) por <strong>el</strong> Gobierno, esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia llevará a un<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>su</strong>stancial d<strong>el</strong> gasto público. En diez países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los costos d<strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud repres<strong>en</strong>taría para <strong>su</strong>s Gobiernos un <strong>de</strong>safío mayor que<br />

<strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones públicas (Miller, Mason y Holz, 2011; Miller y Castanheira,<br />

2013). A pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones, es posible que <strong>el</strong> sector<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud sea <strong>el</strong> principal <strong>de</strong>safío fiscal <strong>en</strong> economías <strong>en</strong>vejecidas.<br />

Junto con <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tamaño d<strong>el</strong> sector, también se producirán transformaciones<br />

<strong>en</strong> los servicios ofrecidos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>dida.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong> 17% d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> salud se <strong>de</strong>stina a <strong>la</strong>s personas mayores. Incluso los<br />

países con una alta proporción <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> edad, como <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Cuba y <strong>el</strong><br />

Uruguay, <strong>de</strong>dican m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> 30% <strong>de</strong> <strong>su</strong> gasto <strong>en</strong> salud a ese segm<strong>en</strong>to. Esto cambiará <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s próximas décadas, <strong>de</strong>bido al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas mayores. Se proyecta que <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> salud<br />

<strong>de</strong>dicado a esas personas alcance <strong>el</strong> 53% d<strong>el</strong> gasto d<strong>el</strong> sector <strong>en</strong> 2070.<br />

Esto implica <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud hacia servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, como <strong>la</strong>s patologías d<strong>el</strong> corazón, <strong>el</strong> cáncer, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s pulmonares y <strong>la</strong> diabetes. El Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o traza líneas <strong>de</strong> política<br />

r<strong>el</strong>evantes para a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud al perfil epi<strong>de</strong>miológico y al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to,<br />

reforzando <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, implem<strong>en</strong>tando acciones <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta especificida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> género, edad, regiones y grupos étnicos y socioeconómicos (<strong>CEPAL</strong>, 2013b).<br />

D. Mejorar <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

Las políticas públicas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> priorizar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> embarazo adolesc<strong>en</strong>te, con un<br />

<strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>mográfico, <strong>el</strong> foco <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

uniones tempranas, frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los pobres y excluidos, que sigu<strong>en</strong> estando asociadas<br />

a <strong>la</strong> alta fecundidad adolesc<strong>en</strong>te. Por <strong>el</strong>lo, son pertin<strong>en</strong>tes iniciativas legales, educativas y<br />

formativas dirigidas a promover <strong>su</strong> postergación y a impedir <strong>la</strong>s uniones impuestas.<br />

La variable fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> acción pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> anticoncepción,<br />

ya que los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos pres<strong>en</strong>tan índices <strong>de</strong> actividad sexual <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia<br />

simi<strong>la</strong>res o mayores, pero una fecundidad muchísimo m<strong>en</strong>or como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

virtual universalización d<strong>el</strong> inicio sexual protegido con medios anticonceptivos mo<strong>de</strong>rnos<br />

y <strong>el</strong> aborto legal. El acceso a <strong>la</strong> anticoncepción para los adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>be ser gratuito,<br />

oportuno, informado, <strong>de</strong> calidad y basado <strong>en</strong> principios como <strong>el</strong> <strong>de</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad. Los<br />

303


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes barreras <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> anticoncepción y <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong>perar<strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong> condiciones ineficaces por falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, experi<strong>en</strong>cia y empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to. Estas<br />

tres fal<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n atacarse mediante <strong>la</strong> educación sexual integral, <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong><br />

información y conci<strong>en</strong>tización, los programas <strong>de</strong> formación y consejería, y los servicios<br />

amigables <strong>de</strong> salud sexual y reproductiva.<br />

El efecto <strong>de</strong> estas acciones pue<strong>de</strong> ser contrarrestado si actores sociales c<strong>la</strong>ve —como<br />

<strong>la</strong>s familias, los medios, <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> comunidad— sigu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sconoci<strong>en</strong>do o con<strong>de</strong>nando <strong>la</strong><br />

condición <strong>de</strong> <strong>su</strong>jetos sexuales <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. Aunque esto pue<strong>de</strong> dar lugar a difer<strong>en</strong>tes<br />

posiciones privadas y públicas, <strong>en</strong> lo inmediato <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con <strong>el</strong> acceso universal<br />

a <strong>la</strong> anticoncepción para evitar un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción adolesc<strong>en</strong>te, sobre todo<br />

<strong>la</strong> no <strong>de</strong>seada. Incluso <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones más <strong>de</strong>cididas y sólidas <strong>de</strong> masificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

anticoncepción pue<strong>de</strong>n diluirse si un segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes carece <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos<br />

para protegerse <strong>de</strong> un embarazo y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan condiciones socioculturales que los presionan<br />

para un inicio temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad. En este s<strong>en</strong>tido, re<strong>su</strong>ltan es<strong>en</strong>ciales para prev<strong>en</strong>ir<br />

los embarazos adolesc<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> garantía d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a una educación pertin<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> calidad,<br />

así como <strong>la</strong> apertura y ampliación <strong>de</strong> espacios, oportunida<strong>de</strong>s, proyectos y pasatiempos<br />

para los adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

E. Proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as<br />

y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

La <strong>su</strong>peración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> privación y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes es crucial <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos. Para <strong>el</strong>lo, es preciso implem<strong>en</strong>tar<br />

políticas acor<strong>de</strong>s a los estándares internacionales vig<strong>en</strong>tes, como <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre Pueblos<br />

Indíg<strong>en</strong>as y Tribales, 1989 (Núm. 169) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT)<br />

y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los Derechos <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />

2007. Desafortunadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y aspiraciones <strong>de</strong> los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as no es <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplia y contun<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ible. No hay ninguna meta específica r<strong>el</strong>ativa a <strong>el</strong>los y solo se m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> dos<br />

metas como parte <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones más amplias <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad. Aun<br />

m<strong>en</strong>or es <strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, incluida so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una<br />

meta sobre datos, <strong>su</strong>pervisión y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, también como parte <strong>de</strong> los grupos<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad.<br />

Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región reconocieron los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s<br />

personas afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes mediante <strong>la</strong> aprobación d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre<br />

Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 2013 y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> una Guía operacional para<br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción y<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>en</strong> México <strong>en</strong> 2015. El Cons<strong>en</strong>so expresa <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> los Estados <strong>de</strong><br />

304


Capítulo VII<br />

seguir avanzando <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as como<br />

un a<strong>su</strong>nto prioritario para <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>mocracias. En <strong>la</strong> Guía operacional,<br />

se acordaron siete medidas prioritarias para los pueblos indíg<strong>en</strong>as y se consi<strong>de</strong>ró que era<br />

preciso vi<strong>su</strong>alizar <strong>su</strong> situación <strong>de</strong> manera transversal e integral.<br />

De esta manera, <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so refuerza y complem<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (CIPD) <strong>en</strong> lo que respecta a los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo específico se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos colectivos, <strong>su</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación requiere <strong>de</strong> una articu<strong>la</strong>ción con los <strong>de</strong>rechos individuales, visibilizando<br />

y tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los niños, <strong>la</strong>s niñas, <strong>la</strong>s<br />

jóv<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s personas mayores y <strong>la</strong>s personas con discapacidad.<br />

En lo que respecta a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas ha proc<strong>la</strong>mado <strong>el</strong> Dec<strong>en</strong>io Internacional para los Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

(resolución 68/237), que abarca <strong>el</strong> <strong>período</strong> compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2015 y 2024, citando <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong> cooperación nacional, regional e internacional <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong><br />

pl<strong>en</strong>o disfrute <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos económicos, sociales, culturales, civiles y políticos, y <strong>su</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

e igualitaria participación <strong>en</strong> todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. De allí <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

inclusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong>. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa<br />

<strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIPD no incluyó <strong>de</strong> manera explícita <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

se ha ido incorporando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revisiones quinqu<strong>en</strong>ales realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

F. A<strong>de</strong>cuar los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones<br />

Al igual que <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> educación, <strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong> p<strong>en</strong>siones se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scomponer <strong>en</strong><br />

dos factores. El primero es <strong>el</strong> <strong>de</strong>mográfico y mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> retiro <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar (r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores). El<br />

segundo incluye los aspectos no <strong>de</strong>mográficos y mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio efectivam<strong>en</strong>te recibido<br />

por persona (r<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> gaso <strong>en</strong> p<strong>en</strong>siones con <strong>la</strong> productividad). Así, <strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong><br />

p<strong>en</strong>siones como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad<br />

<strong>de</strong> retiro con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar, multiplicado por <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio por persona<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> productividad (PIB por persona <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> retiro) 8 . Este segundo factor<br />

refleja una <strong>de</strong>cisión política fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>mográfica.<br />

En los países más avanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile,<br />

Costa Rica, Cuba y Uruguay), <strong>la</strong>s personas mayores pasarán <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong><br />

15% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar a <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 40% y <strong>el</strong> 60% antes <strong>de</strong> 2070. Este<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia implicaría <strong>la</strong> triplicación o cuadruplicación <strong>de</strong> los<br />

8<br />

La ecuación <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición es: G / Y = P(65+) / P(20-64) * [G / P(65+) / Y / P(20-64)]; don<strong>de</strong> G = gasto<br />

público <strong>en</strong> p<strong>en</strong>siones, Y = PIB, P(65+) = pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 años o más, y P(20-64) = pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 20 a 64 años.<br />

Véase Miller, Mason y Holz (2011).<br />

305


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

gastos <strong>en</strong> p<strong>en</strong>siones. Si se mantuvieran los niv<strong>el</strong>es actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>sión<br />

media y <strong>el</strong> PIB per cápita, los cambios <strong>de</strong>mográficos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región llevarían <strong>en</strong> muchos casos<br />

(por ejemplo <strong>en</strong> los d<strong>el</strong> Brasil, Chile y Cuba) a gran<strong>de</strong>s increm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB<br />

<strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones públicas. Por lo tanto, los sistemas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones actuales, que <strong>de</strong><br />

una manera g<strong>en</strong>eral se caracterizan por baja cobertura y b<strong>en</strong>eficios in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>berán<br />

rea<strong>de</strong>cuarse y fortalecerse, para garantizar <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> una creci<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

personas mayores.<br />

G. Crear un sistema público <strong>de</strong> cuidado<br />

Las transformaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura por edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> significativos efectos<br />

sobre <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos etarios <strong>en</strong> <strong>su</strong>s ciclos <strong>de</strong> vida.<br />

Asimismo, <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura por edad y <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los hogares afecta <strong>la</strong><br />

disponibilidad <strong>de</strong> personas cuidadoras al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y p<strong>la</strong>ntea retos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, sobre <strong>la</strong>s que recae<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> los hogares. A esto se <strong>su</strong>ma <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> cuidado g<strong>en</strong>ere otra forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que afecte a <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> si cu<strong>en</strong>tan o<br />

no con familiares con recursos económicos y disposición para at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos privadam<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> cuidados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es alta y creci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a que, a <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r un número todavía gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> niños y niñas, se <strong>su</strong>ma <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad o <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes por <strong>su</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud (<strong>CEPAL</strong>, 2010a). Esta<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se ac<strong>en</strong>tuará al ac<strong>el</strong>erarse <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y los<br />

cuidados <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez pasarán a constituir <strong>el</strong> grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia.<br />

Esto hace necesario implem<strong>en</strong>tar o reforzar sistemas nacionales <strong>de</strong> cuidados y proveer<br />

<strong>su</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />

Urge <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r público <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

cuidado universales, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación compartida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado, <strong>el</strong> sector privado,<br />

<strong>la</strong> sociedad civil y los hogares, así como <strong>en</strong>tre hombres y mujeres. Las políticas <strong>de</strong> cuidado<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera integral y coordinada <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> vida, así<br />

como <strong>la</strong> disponibilidad, capacidad y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuidadoras.<br />

El panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> región es heterogéneo; <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

prevalec<strong>en</strong> políticas para grupos <strong>de</strong>stinatarios específicos, con bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> integración<br />

y coordinación, y, por lo tanto, con dificulta<strong>de</strong>s para respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera integral a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y al trabajo <strong>de</strong> cuidados.<br />

La Conv<strong>en</strong>ción Interamericana sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Personas Mayores otorgó a los Gobiernos <strong>en</strong> 2015 un mandato <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sistemas<br />

integrales <strong>de</strong> cuidado, que fue reconocido explícitam<strong>en</strong>te por cinco Confer<strong>en</strong>cias Regionales<br />

306


Capítulo VII<br />

sobre <strong>la</strong> Mujer <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong>tre 2000 y 2013. Los cuidados ocupan un<br />

lugar c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2015b), que consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> inclusión d<strong>el</strong><br />

cuidado <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección social, mediante prestaciones, servicios sociosanitarios<br />

y b<strong>en</strong>eficios económicos para maximizar <strong>la</strong> autonomía, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

mayores, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas y servicios universales <strong>de</strong> cuidados<br />

con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />

Estas medidas incluy<strong>en</strong> un acceso equitativo a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> cuidados; <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> sistemas nacionales <strong>de</strong> cuidado; <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y calidad <strong>de</strong> estos sistemas,<br />

y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> programas específicos <strong>de</strong> cuidado, incluidos los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria,<br />

servicios <strong>de</strong> cuidado comunitario, programas <strong>de</strong> respiro, conserjería, capacitación y asist<strong>en</strong>cia<br />

a personas cuidadoras y programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias para personas cuidadoras, incluidas<br />

<strong>la</strong>s prestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social. Asimismo, es necesaria una legis<strong>la</strong>ción que regule<br />

<strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo para resguardar los tiempos <strong>de</strong><br />

los trabajadores que cuidan a familiares <strong>de</strong> edad avanzada <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

Pese a este marco normativo y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas<br />

integradas <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, no existe cons<strong>en</strong>so respecto <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>la</strong>s políticas que <strong>de</strong>berían formar parte <strong>de</strong> esos sistemas. Estos <strong>de</strong>berían at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas pob<strong>la</strong>ciones que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> cuidados y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

cuidadoras, y combinar acciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> triple dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> tiempos, recursos y servicios<br />

para garantizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a cuidar y ser cuidado (Hu<strong>en</strong>chuan, 2014; Marco y Rico, 2013;<br />

Rico y Robles, 2017).<br />

La posibilidad <strong>de</strong> que los países implem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> estas políticas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s establecidas, <strong>en</strong> cuya <strong>de</strong>finición<br />

influy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones vincu<strong>la</strong>das a los equilibrios <strong>de</strong>mográficos. Es <strong>de</strong>seable que<br />

una política <strong>de</strong> esta naturaleza se construya <strong>de</strong> manera progresiva e increm<strong>en</strong>tal, con base<br />

<strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> y universalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al cuidado y a <strong>la</strong> protección<br />

social, <strong>de</strong> solidaridad, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> todos los grupos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>de</strong> corresponsabilidad, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un reparto igualitario d<strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong>tre los sexos y <strong>de</strong> respuestas articu<strong>la</strong>das d<strong>el</strong> Estado, <strong>el</strong> mercado, <strong>la</strong>s familias<br />

y <strong>la</strong> comunidad.<br />

307


Parte 3<br />

La dim<strong>en</strong>sión macroeconómica


Capítulo VIII<br />

Hacia una macroeconomía<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

Desafíos <strong>de</strong> una macroeconomía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

A. Política fiscal contracíclica<br />

B. Política monetaria<br />

C. Política cambiaria, <strong>de</strong>sarrollo productivo y estabilidad sost<strong>en</strong>ible<br />

D. La reforma d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales


Desafíos <strong>de</strong> una macroeconomía<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo*<br />

Los objetivos <strong>de</strong> estabilidad integral —incluidos <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> precios, los precios macroeconómicos<br />

y una <strong>de</strong>manda agregada consist<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> PIB pot<strong>en</strong>cial— repres<strong>en</strong>tan un<br />

requisito para consolidar los avances, corregir <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s y ac<strong>el</strong>erar <strong>la</strong> marcha hacia <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo. Como se <strong>de</strong>mostró, constituy<strong>en</strong> señales eficaces y necesarias para lograr <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico, inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza y pot<strong>en</strong>cian <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> una<br />

equidad sost<strong>en</strong>ible.<br />

El <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> estabilidad integral ha estado muy ligado a los flujos <strong>de</strong> capitales<br />

y <strong>su</strong> vo<strong>la</strong>tilidad. Los flujos volátiles procíclicos forman parte <strong>de</strong> los fondos externos que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> ahorro externo requerido como complem<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ahorro nacional para<br />

financiar un increm<strong>en</strong>to <strong>su</strong>stancial <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión. Por lo tanto, no ti<strong>en</strong>e vali<strong>de</strong>z<br />

una opción que apueste a todo o nada. En consecu<strong>en</strong>cia, un objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas macroeconómicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas d<strong>el</strong> mercado financiero nacional <strong>de</strong>bería<br />

apuntar a sacar provecho <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios pot<strong>en</strong>ciales d<strong>el</strong> ahorro externo para lograr <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo productivo nacional. Estos b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>berían aprovecharse, sobre todo, como<br />

un complem<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ahorro nacional, al tiempo que se reduce <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los ciclos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sfavorables para <strong>la</strong>s variables económicas<br />

y sociales internas.<br />

Re<strong>su</strong>lta es<strong>en</strong>cial formu<strong>la</strong>r un conjunto coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> políticas contracíclicas —fiscales,<br />

monetarias, cambiarias, d<strong>el</strong> mercado financiero interno y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales—,<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar acompañadas <strong>de</strong> un esfuerzo por completar los mercados <strong>de</strong> capitales<br />

mediante <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vigorosos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y una banca <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo fortalecida.<br />

A. Política fiscal contracíclica<br />

La crisis financiera internacional ha puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importancia c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política fiscal como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estabilización macroeconómica. La mayoría <strong>de</strong> los<br />

países industrializados han int<strong>en</strong>tado cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong> crisis por medio <strong>de</strong> una política monetaria<br />

con tasas <strong>de</strong> interés cercanas a cero y amplios paquetes <strong>de</strong> estímulo fiscal (Freedman y<br />

otros, 2009), que combinan aum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> infraestructura y medidas específicas<br />

para combatir <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y bajar los impuestos.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Política macroeconómica para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo: <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia adquirida a <strong>la</strong> inflexión necesaria”, La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por<br />

cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, págs. 71 a 89.<br />

313


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En 2009, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países han existido graves recesiones; estos int<strong>en</strong>taron<br />

combatir<strong>la</strong>s con <strong>el</strong>evados déficits fiscales —g<strong>en</strong>erados por estabilizadores automáticos— o<br />

mediante paquetes discrecionales 1 . Los pocos países con tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to positivas<br />

—como China, <strong>la</strong> India, <strong>el</strong> Pakistán y Egipto— registran también <strong>el</strong>evados <strong>de</strong>sequilibrios<br />

fiscales. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te crisis global ha permitido lograr un creci<strong>en</strong>te<br />

cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los estabilizadores automáticos y <strong>el</strong> uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> los<br />

instrum<strong>en</strong>tos pre<strong>su</strong>puestarios. Se ha legitimado <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> déficits fiscales transitorios<br />

<strong>en</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sa reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda privada como un instrum<strong>en</strong>to in<strong>su</strong>stituible<br />

<strong>de</strong> estabilización macroeconómica (Krugman, 2009).<br />

Sin embargo, una vez terminada <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis<br />

<strong>de</strong>berán incluir, <strong>en</strong>tre otros aspectos, <strong>la</strong> responsabilidad fiscal y metas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>uda pública que sean consist<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> inversión pública y <strong>la</strong>s políticas sociales requeridas<br />

para ac<strong>el</strong>erar <strong>la</strong> marcha hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ido. Así <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida, <strong>la</strong> responsabilidad<br />

fiscal es vulnerable a <strong>la</strong>s coyunturas económicas y sociales, <strong>la</strong>s conting<strong>en</strong>cias nacionales<br />

r<strong>el</strong>ativas a <strong>la</strong> gobernabilidad y los compromisos políticos. Para preservar <strong>la</strong> solv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo, reafirmar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal y evitar una perjudicial<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al exceso <strong>de</strong> discrecionalidad, muchos analistas p<strong>la</strong>ntean diversas alternativas,<br />

como establecer reg<strong>la</strong>s numéricas y crear consejos fiscales in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias reci<strong>en</strong>tes muestran que no es posible formu<strong>la</strong>r reg<strong>la</strong>s rígidas e<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> ciclo económico. En circunstancias normales, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (1998b) ha<br />

recom<strong>en</strong>dado, como principio rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal, usar un indicador estructural d<strong>el</strong><br />

saldo público <strong>en</strong> vez d<strong>el</strong> saldo efectivo. Forma parte <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> esta naturaleza <strong>la</strong><br />

constitución <strong>de</strong> fondos ori<strong>en</strong>tados a estabilizar los ingresos fiscales prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones, cuyos precios se caracterizan por <strong>su</strong> inestabilidad. En efecto, un porc<strong>en</strong>taje<br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> <strong>la</strong> recaudación fiscal proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> ingresos asociados a <strong>la</strong> exportación<br />

<strong>de</strong> recursos naturales, como <strong>el</strong> cobre, <strong>el</strong> petróleo, <strong>el</strong> gas, <strong>el</strong> azúcar, <strong>el</strong> café y <strong>la</strong> soja. Para<br />

at<strong>en</strong>uar <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada vo<strong>la</strong>tilidad que esta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia impone sobre <strong>la</strong>s finanzas públicas,<br />

varios países han creado fondos <strong>de</strong> estabilización. Cabe <strong>de</strong>stacar que, bi<strong>en</strong> operados, estos<br />

fondos pue<strong>de</strong>n contribuir a estabilizar los gastos fiscales normales, <strong>su</strong>mar financiami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> situaciones críticas como <strong>la</strong> actual y estabilizar <strong>el</strong> mercado cambiario regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> oferta<br />

<strong>de</strong> divisas. Para <strong>el</strong>lo es es<strong>en</strong>cial una completa coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> autoridad fiscal y <strong>la</strong><br />

autoridad cambiaria, que <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> estar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> instituciones difer<strong>en</strong>tes. Una coordinación<br />

in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> obstaculizar <strong>la</strong> conciliación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno macroeconómico y <strong>el</strong> logro<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ido, dando orig<strong>en</strong> a un <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong>tre diversos objetivos, por<br />

ejemplo <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> empleo, <strong>la</strong> calidad exportadora y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

1<br />

La importancia <strong>de</strong> los estabilizadores automáticos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> muchos factores, como <strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> sector<br />

público <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> progresividad d<strong>el</strong> sistema tributario, los mecanismos <strong>de</strong> empleo público y <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>bsidios al <strong>de</strong>sempleo, y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> evasión tributaria a <strong>la</strong>s variaciones d<strong>el</strong> PIB,<br />

<strong>en</strong>tre otros. Estas características estructurales pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias consi<strong>de</strong>rables según <strong>el</strong> país y <strong>la</strong> época.<br />

314


Capítulo VIII<br />

La realidad ha mostrado que exist<strong>en</strong> circunstancias excepcionales que ameritan<br />

políticas más activas y discrecionales. Cualquier reg<strong>la</strong> macrofiscal <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> lograr un equilibrio estructural o <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo —incluidos<br />

los gobiernos <strong>su</strong>bnacionales— y cláu<strong>su</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> excepción y transitoriedad cuando existan<br />

fluctuaciones macroeconómicas significativas. Aunque <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s fiscales no son una panacea<br />

que asegure <strong>la</strong> credibilidad y <strong>la</strong> solv<strong>en</strong>cia fiscal, si gozan <strong>de</strong> <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te flexibilidad podrán<br />

convertirse <strong>en</strong> una po<strong>de</strong>rosa herrami<strong>en</strong>ta contracíclica.<br />

Es m<strong>en</strong>ester seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mecanismos que institucionalic<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s políticas fiscales contracíclicas, que <strong>de</strong>berían ejercer un contrapeso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to,<br />

los organismos especializados y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ciudadanas organizadas, ante ev<strong>en</strong>tuales<br />

excesos <strong>de</strong> discrecionalidad fiscal durante los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> bonanzas. Los niv<strong>el</strong>es óptimos<br />

<strong>de</strong> equilibrio fiscal y <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública no se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera invariable. La sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

fiscal —medida, por ejemplo, como <strong>la</strong> estabilidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>uda<br />

pública y <strong>el</strong> PIB— <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y<br />

<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés real a <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong><strong>de</strong>uda <strong>el</strong> sector público. De esta manera, por ejemplo,<br />

si aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to es l<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

fiscal <strong>su</strong>fre una alteración inmediata. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> óptimo <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, <strong>su</strong>jetas,<br />

<strong>en</strong> gran medida, a <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas nacionales y a los progresos que se logr<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una nueva arquitectura internacional que permita a los países <strong>de</strong> ingresos<br />

bajos y medios acce<strong>de</strong>r a un financiami<strong>en</strong>to estable y sin condicionalida<strong>de</strong>s recesivas.<br />

Tampoco re<strong>su</strong>lta trivial <strong>de</strong>finir una meta <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda pública <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mediano p<strong>la</strong>zo, sobre todo <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>ormes brechas<br />

<strong>de</strong> infraestructura y necesida<strong>de</strong>s urg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mayor capital físico y humano. En <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas, los ajustes fiscales han perjudicado sobremanera <strong>la</strong> inversión pública, por lo que<br />

re<strong>su</strong>ltará fundam<strong>en</strong>tal establecer mecanismos para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital<br />

<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es públicos. Una alternativa es llevar pre<strong>su</strong>puestos separados <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sembolsos<br />

corri<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> inversión, puesto que <strong>en</strong> <strong>la</strong> contabilidad patrimonial esta no es un gasto sino<br />

un activo. Sin duda, <strong>el</strong> impulso a una economía basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo requiere evitar <strong>el</strong> tradicional sesgo contra <strong>la</strong> inversión pública<br />

<strong>en</strong> los pre<strong>su</strong>puestos g<strong>en</strong>erales d<strong>el</strong> Estado 2 .<br />

En cualquier caso, <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe es necesario perfeccionar <strong>la</strong> evaluación<br />

social <strong>de</strong> los proyectos y fortalecer institucionalm<strong>en</strong>te los sistemas nacionales <strong>de</strong> inversión<br />

pública, lo que repres<strong>en</strong>ta una variable es<strong>en</strong>cial para impulsar una mayor inversión pública,<br />

ac<strong>en</strong>tuar <strong>su</strong> complem<strong>en</strong>tación con <strong>el</strong> sector privado, <strong>el</strong>evar <strong>su</strong> productividad y contribuir<br />

a mejorar <strong>la</strong> calidad d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>la</strong>boral.<br />

2<br />

Véase <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> B<strong>la</strong>nchard y Giavazzi (2004); Easterly y Servén (2003); Martner y Tromb<strong>en</strong><br />

(2004) y Lucioni (2004).<br />

315


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En un contexto <strong>de</strong> profundas restricciones <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to re<strong>su</strong>lta in<strong>el</strong>udible<br />

mant<strong>en</strong>er o reforzar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> gasto d<strong>el</strong> sector público <strong>en</strong> a<strong>su</strong>ntos sociales. En<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>la</strong> lógica contracíclica <strong>de</strong>bería c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s inversiones<br />

ori<strong>en</strong>tadas a sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> empleo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> los costos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to equitativo, al diseñar los programas es necesario<br />

analizar <strong>su</strong> contribución a <strong>la</strong> ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo y a <strong>la</strong> empleabilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes 3 . Los episodios ocurridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región a todas luces<br />

muestran que se recuperan con mayor rapi<strong>de</strong>z <strong>la</strong>s cifras correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> actividad<br />

económica que los indicadores <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>.<br />

La reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

no experim<strong>en</strong>tarán una mejora significativa y sost<strong>en</strong>ida sin políticas fiscales activas que<br />

incidan <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial distributivo <strong>de</strong> los mercados. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia<br />

transitoria <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>sequilibrios pre<strong>su</strong>puestarios y <strong>la</strong> estabilización macroeconómica<br />

es parte <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> mira <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los<br />

indicadores sociales y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo y que <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>cisiones les otorga más peso<br />

a <strong>la</strong>s metas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce estructural que al saldo público efectivo pres<strong>en</strong>te.<br />

Por último, no se trata solo <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición d<strong>el</strong> gasto sino también <strong>de</strong> <strong>su</strong> niv<strong>el</strong><br />

y financiami<strong>en</strong>to, que constituye un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los<br />

ingresos y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> sociedad. En este s<strong>en</strong>tido, es impostergable<br />

promover pactos fiscales don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fina <strong>la</strong> magnitud y <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que se recaudará<br />

<strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, ya sea que<br />

se trate <strong>de</strong> inversión o <strong>de</strong> gasto social. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina es<br />

evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> actual carga impositiva re<strong>su</strong>lta in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te y que <strong>la</strong> estructura tributaria<br />

es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te como para lograr mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong>s estructuras productivas y alcanzar una<br />

mayor <strong>igualdad</strong> social. Al respecto, no hay fórmu<strong>la</strong>s únicas para todos los países: <strong>en</strong><br />

varios tal vez se <strong>de</strong>ba <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> carga tributaria, ya sea mediante nuevos impuestos<br />

o con una mayor efici<strong>en</strong>cia recaudatoria y una lucha más <strong>de</strong>cisiva contra <strong>la</strong> evasión<br />

fiscal. En otros, podrá ser prioritario apuntar a una mayor calidad d<strong>el</strong> gasto, tanto <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

asignación como <strong>en</strong> <strong>su</strong> eficacia, <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> una merma sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estructuras sociales y económicas.<br />

Fortalecer <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> contracíclico <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal es una condición necesaria<br />

—pero in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te—, pues <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>el</strong> gasto fiscal repres<strong>en</strong>ta una fracción<br />

mínima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, poco se logra si <strong>la</strong>s otras políticas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

3<br />

Este concepto fue acuñado originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Memoria d<strong>el</strong> Director G<strong>en</strong>eral: Trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

octogésima séptima Confer<strong>en</strong>cia Internacional d<strong>el</strong> Trabajo, c<strong>el</strong>ebrada por <strong>la</strong> Organización Internacional<br />

d<strong>el</strong> Trabajo (OIT) <strong>en</strong> 1999, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fine <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te como trabajo productivo <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> libertad, equidad, seguridad y dignidad humana, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual los <strong>de</strong>rechos son protegidos y que cu<strong>en</strong>ta<br />

con una remuneración a<strong>de</strong>cuada y protección social. A esta <strong>de</strong>finición luego se le agregaría <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

diálogo social, y más tar<strong>de</strong> empezó a hab<strong>la</strong>rse también <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> calidad.<br />

316


Capítulo VIII<br />

flujos volátiles y opiniones <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes procíclicos. Así, re<strong>su</strong>lta imprescindible asegurar <strong>la</strong><br />

coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas políticas <strong>de</strong> alcance macroeconómico —<strong>la</strong>s políticas fiscales,<br />

monetarias, cambiarias y <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital—, que se abordarán <strong>en</strong> los acápites sigui<strong>en</strong>tes.<br />

B. Política monetaria<br />

Las políticas macroeconómicas internas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> procurar un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> acotada vo<strong>la</strong>tilidad<br />

real, cu<strong>en</strong>tas externas y fiscales sost<strong>en</strong>ibles y precios estables. La tarea es compleja, pues<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales perdieron amplios márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> libertad como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s reformas liberalizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas. Así, aunque <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> fiscal <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>sequilibrios experim<strong>en</strong>tó una reducción significativa, se ha exacerbado <strong>la</strong> transmisión<br />

a los mercados nacionales <strong>de</strong> los ciclos g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> <strong>el</strong> exterior, sobre todo <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los<br />

provocados por los mercados financieros internacionales.<br />

A fin <strong>de</strong> ampliar <strong>el</strong> espacio para <strong>la</strong> política monetaria y llevar<strong>la</strong> ad<strong>el</strong>ante <strong>en</strong> armonía<br />

con <strong>la</strong> política cambiaria, se <strong>de</strong>be regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales. Las variables principales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política monetaria son <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z. Las experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> liberalización financiera han <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés liberalizadas <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong><br />

re<strong>su</strong>ltar inestables y muy <strong>su</strong>periores a <strong>la</strong>s internacionales, con márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> intermediación<br />

financiera (spreads) mucho mayores durante <strong>la</strong>rgos <strong>período</strong>s (<strong>CEPAL</strong>, 1998a, cap. IX;<br />

Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, <strong>2008</strong>, cap. IV; Stallings y Studart, 2005). A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad macroeconómica, re<strong>su</strong>lta r<strong>el</strong>evante que los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> intermediación<br />

financiera hayan sido procíclicos. El hecho concreto es que los inversionistas productivos<br />

han estado <strong>su</strong>jetos a una gran inestabilidad macroeconómica, con amplias brechas recesivas<br />

<strong>en</strong> un mercado financiero muy incompleto, don<strong>de</strong> han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado tasas <strong>de</strong> interés con<br />

promedios <strong>el</strong>evados e inestables, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

tamaño 4 . Con <strong>el</strong>lo contribuyeron a <strong>de</strong>primir <strong>la</strong> inversión y a <strong>de</strong>bilitar <strong>el</strong> empleo y <strong>la</strong> equidad.<br />

En América Latina, <strong>la</strong> política monetaria ha ido adoptando con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s<br />

metas <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción, es <strong>de</strong>cir, un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> anc<strong>la</strong>je único don<strong>de</strong> <strong>el</strong> anuncio explícito <strong>de</strong> un<br />

objetivo inf<strong>la</strong>cionario constituye <strong>el</strong> anc<strong>la</strong> monetaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. En g<strong>en</strong>eral, esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

se ha visto acompañada por regím<strong>en</strong>es cambiarios <strong>de</strong> libre flotación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital. Esta nueva combinación <strong>de</strong> políticas impone significativas limitaciones<br />

u obstáculos a <strong>la</strong>s políticas contracíclicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s económicas.<br />

En pequeñas economías abiertas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> metas <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción pres<strong>en</strong>ta rasgos muy procíclicos para <strong>la</strong><br />

economía real, sobre todo <strong>en</strong> comparación con los mercados financieros internacionales.<br />

4<br />

Algunos antece<strong>de</strong>ntes prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los bancos c<strong>en</strong>trales indican que los promedios <strong>el</strong>evados ocultan, a<br />

<strong>su</strong> vez, marcadas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los costos pagados al sector financiero formal por <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas<br />

y por <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño, <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales ni siquiera ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a ese mercado formal.<br />

317


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Dada <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> capitales <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> los ciclos económicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes, los puntos <strong>de</strong> quiebre <strong>de</strong> los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> bonanza <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong><br />

caracterizarse por fuertes expectativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>preciación y una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>clinante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda agregada y <strong>el</strong> producto, seguidas por expectativas <strong>de</strong> apreciación y recuperación<br />

tras tocar fondo <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte baja d<strong>el</strong> ciclo.<br />

Puesto que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías más abiertas es mayor <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> precios al con<strong>su</strong>midor (IPC), <strong>la</strong>s coyunturas con expectativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>preciación<br />

o apreciación cambiaria se caracterizan, a <strong>su</strong> vez, por <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> presiones<br />

<strong>de</strong>f<strong>la</strong>cionarias o inf<strong>la</strong>cionarias. Como re<strong>su</strong>ltado, los inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> un banco c<strong>en</strong>tral abocado<br />

a una política exclusiva o <strong>de</strong>masiado focalizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción estarán sesgados hacia <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> políticas monetarias <strong>de</strong>masiado contractivas justo cuando <strong>la</strong> economía<br />

comi<strong>en</strong>za a <strong>su</strong>frir <strong>la</strong> parte baja d<strong>el</strong> ciclo, una vez <strong>el</strong>iminado <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda agregada,<br />

pero con presiones inf<strong>la</strong>cionarias originadas <strong>en</strong> <strong>de</strong>valuaciones cambiarias. Esto impulsó a<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s monetarias a interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado cambiario para alcanzar <strong>el</strong> objetivo<br />

antiinf<strong>la</strong>cionario, como se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bsección sigui<strong>en</strong>te. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>el</strong> polo<br />

opuesto d<strong>el</strong> ciclo y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> sesgo <strong>su</strong><strong>el</strong>e apuntar<br />

a <strong>la</strong>s políticas monetarias expansivas para que <strong>la</strong> recuperación sea li<strong>de</strong>rada por los ingresos<br />

<strong>de</strong> capitales. La consigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> apreciación cambiaria, impulsada por ingresos<br />

<strong>de</strong> capitales, repres<strong>en</strong>ta un fr<strong>en</strong>o artificial al alza d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> precios al con<strong>su</strong>midor. Los<br />

antece<strong>de</strong>ntes, que muestran que <strong>la</strong>s economías han funcionado sobre todo por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

frontera productiva, parec<strong>en</strong> indicar que <strong>el</strong> sesgo recesivo ha sido mayor que <strong>el</strong> expansivo,<br />

<strong>en</strong> tanto que predomina una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia apreciadora d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real.<br />

En un contexto <strong>de</strong> asimetrías <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia procíclica<br />

<strong>su</strong>pone <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un PIB real medio muy inferior al PIB pot<strong>en</strong>cial medio. De este<br />

modo, un primer <strong>de</strong>safío <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria <strong>de</strong> metas <strong>de</strong><br />

inf<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be ser <strong>el</strong>iminar este sesgo procíclico. Exist<strong>en</strong> varias soluciones posibles para<br />

afrontar este problema. Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es usar índices <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> productos no transables<br />

<strong>en</strong> lugar d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> precios g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción (Parrado y<br />

V<strong>el</strong>asco, 2002) y tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los activos y <strong>la</strong>s ev<strong>en</strong>tuales<br />

burbujas <strong>en</strong> <strong>su</strong>s mercados. Otra opción consiste <strong>en</strong> fijar <strong>la</strong> meta <strong>en</strong> función <strong>de</strong> un horizonte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo para filtrar los efectos transitorios d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio y <strong>su</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

índice g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> precios.<br />

Pero más r<strong>el</strong>evante es <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más objetivos <strong>de</strong> toda política<br />

macroeconómica ori<strong>en</strong>tada al crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong> equidad. Al respecto, otras<br />

soluciones propuestas incluy<strong>en</strong> fijar metas <strong>en</strong> los déficits externos como una forma <strong>de</strong><br />

mitigar <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> capitales hacia <strong>la</strong> producción<br />

interna (Marfán, 2005). Otra alternativa consiste <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar o fortalecer objetivos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sector real, como apuntar a bajar los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo o lograr <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> PIB real y <strong>el</strong> PIB pot<strong>en</strong>cial.<br />

318


Capítulo VIII<br />

Un punto <strong>de</strong>terminante es <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración o importancia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> cada variable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> reacción d<strong>el</strong> banco c<strong>en</strong>tral y <strong>su</strong> coordinación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

económicas. Aquí cabe recordar que los años reci<strong>en</strong>tes constituy<strong>en</strong> una época <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción<br />

baja o mo<strong>de</strong>rada tanto <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes. En<br />

este contexto, <strong>el</strong> esfuerzo adicional por reducir una inf<strong>la</strong>ción que ya es baja <strong>su</strong><strong>el</strong>e reportar<br />

b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>tes y costos creci<strong>en</strong>tes. Un banco c<strong>en</strong>tral muy in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s nacionales políticas y económicas y con c<strong>la</strong>ras prefer<strong>en</strong>cias antiinf<strong>la</strong>cionarias<br />

torna más creíble <strong>la</strong> meta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas pr<strong>el</strong>iminares <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción tras haber<br />

registrado niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> precios altos. Sin embargo, <strong>en</strong> una región don<strong>de</strong> por lo g<strong>en</strong>eral se han<br />

logrado tasas anuales <strong>de</strong> un dígito y, sobre todo, <strong>en</strong> países que han logrado converger <strong>en</strong><br />

un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción baja y estacionaria, <strong>la</strong> excesiva in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los bancos c<strong>en</strong>trales<br />

y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a otros objetivos macroeconómicos han perdido <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z adquirida<br />

<strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> irresponsabilidad fiscal y <strong>el</strong>evadas tasas <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción. Los excesos <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong><br />

ser inefici<strong>en</strong>tes, incluido <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zar un exceso por otro. El re<strong>su</strong>ltado mediocre<br />

registrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> equidad ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> corr<strong>el</strong>ato <strong>en</strong> los <strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong>tre los<br />

objetivos y <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> coordinación.<br />

Ante niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción mo<strong>de</strong>rada es necesario diseñar mecanismos más complejos<br />

que les permitan reaccionar a los bancos c<strong>en</strong>trales, para que logr<strong>en</strong> compatibilizar una<br />

tasa <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción mo<strong>de</strong>rada y r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te estable y, <strong>en</strong> forma simultánea, una tasa<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> producto sost<strong>en</strong>ible y congru<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

pot<strong>en</strong>cial y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada. El objetivo <strong>de</strong> una inf<strong>la</strong>ción baja y estable es mejorar <strong>la</strong><br />

información <strong>de</strong> los mercados, inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> innovación y <strong>el</strong> agregado <strong>de</strong> valor, y estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

inversiones y <strong>su</strong> grado <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia, lo cual redunda <strong>en</strong> un crecimi<strong>en</strong>to más dinámico que<br />

ejerce un impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad. En cambio, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong>tre los objetivos<br />

re<strong>su</strong>lta perjudicial para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

No obstante, incluso si se retoma <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque más modal y se trata <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong><br />

sesgo procíclico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> inf<strong>la</strong>ción adoptando una serie <strong>de</strong> objetivos —es <strong>de</strong>cir, un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> multianc<strong>la</strong>je—, pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>bsistir un segundo problema: una política monetaria<br />

poco eficaz, ya sea por <strong>su</strong>s efectos rezagados sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna, por <strong>su</strong>s re<strong>su</strong>ltados<br />

in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes o por producir efectos contrapuestos <strong>en</strong> otras variables macroeconómicas,<br />

como por ejemplo <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio.<br />

Durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> auge económico, si <strong>la</strong> política monetaria se maneja para regu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada mediante un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés, los ag<strong>en</strong>tes locales<br />

recurrirán a más créditos externos y los fondos externos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo serán atraídos por<br />

un difer<strong>en</strong>cial mayor <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés internacional y <strong>la</strong> interna, inc<strong>en</strong>tivo que pue<strong>de</strong><br />

ac<strong>en</strong>tuarse aún más si exist<strong>en</strong> expectativas <strong>de</strong> apreciación cambiaria. En este contexto, <strong>la</strong>s<br />

altas tasas <strong>de</strong> interés <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> convivir con un sector transable perjudicado por <strong>la</strong> apreciación<br />

cambiaria y con un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es no<br />

319


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

comercializables financiado por <strong>el</strong> ahorro externo —que <strong>su</strong><strong>el</strong>e <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar al ahorro interno.<br />

La fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política se torna evi<strong>de</strong>nte y costosa una vez que se logra converger hacia <strong>la</strong><br />

frontera productiva y esta crece a un ritmo l<strong>en</strong>to.<br />

A <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar choques durante <strong>la</strong><br />

contracción es más restringida, sobre todo si <strong>la</strong> economía había ingresado <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad. Según un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> manual, dada una cierta tasa externa, una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> interés interna causará salidas <strong>de</strong> capitales que <strong>de</strong>preciarán <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio. Por<br />

<strong>su</strong> parte, <strong>la</strong> <strong>de</strong>preciación t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a favorecer <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

transables, estimu<strong>la</strong>ndo así <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, los efectos<br />

negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>preciación sobre <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo y los ba<strong>la</strong>nces <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ser<br />

mayores que <strong>el</strong> impulso positivo sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es. Por <strong>el</strong> contrario, si<br />

<strong>la</strong> política monetaria se usa para int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> fuga <strong>de</strong> capitales, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés<br />

pue<strong>de</strong> servir para restringir <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada —y agravar así una recesión—, pero<br />

quizá re<strong>su</strong>lte inútil respecto <strong>de</strong> los egresos <strong>de</strong> capitales si exist<strong>en</strong> <strong>el</strong>evadas expectativas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>preciación y contagio <strong>de</strong> pesimismo.<br />

En síntesis, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria contracíclica <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> capitales abierta y un tipo <strong>de</strong> cambio libre es mucho más limitada que lo <strong>su</strong>puesto por<br />

<strong>la</strong>s teorías estándares. Como consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> principal implicancia para <strong>la</strong> política que se<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> nuestro análisis es que re<strong>su</strong>lta crucial regu<strong>la</strong>r los flujos <strong>de</strong> capitales para<br />

abrirles un espacio, <strong>en</strong> forma simultánea, tanto a políticas cambiarias como monetarias<br />

coher<strong>en</strong>tes y contracíclicas. Re<strong>su</strong>lta p<strong>el</strong>igroso y muy ing<strong>en</strong>uo p<strong>en</strong>sar que nunca más llegará<br />

un flujo excesivo <strong>de</strong> capitales solo ori<strong>en</strong>tados a obt<strong>en</strong>er r<strong>en</strong>tas, sobre todo t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> naturaleza financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual crisis global.<br />

C. Política cambiaria, <strong>de</strong>sarrollo productivo<br />

y estabilidad sost<strong>en</strong>ible<br />

El tipo <strong>de</strong> cambio es una variable macroeconómica es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />

los equilibrios macroeconómicos y <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos. Naturalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> precio<br />

macroeconómico r<strong>el</strong>evante se refiere a <strong>la</strong> canasta <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> cambio e inf<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los<br />

socios comerciales, que varía según <strong>la</strong>s estructuras comerciales <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes países 5 . El<br />

<strong>en</strong>foque conv<strong>en</strong>cional que sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> única opción cambiaria es una tasa nominal fija<br />

o una tasa totalm<strong>en</strong>te flexible pre<strong>su</strong>pone que <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong>terminará <strong>de</strong> manera b<strong>en</strong>igna<br />

un tipo <strong>de</strong> cambio real <strong>de</strong> equilibrio sost<strong>en</strong>ible. De modo implícito, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong>lo<br />

5<br />

La <strong>CEPAL</strong> calcu<strong>la</strong> <strong>en</strong> forma periódica <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real <strong>de</strong> cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, que toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

matrices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones cambiarias nominales y <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> precios, pon<strong>de</strong>rados por <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo<br />

<strong>de</strong> los diversos socios comerciales. En contraste con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real comercial —r<strong>el</strong>evante para <strong>el</strong><br />

mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción—, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real r<strong>el</strong>evante para los flujos financieros <strong>su</strong><strong>el</strong>e ser <strong>el</strong> que se<br />

refiere exclusiva o predominantem<strong>en</strong>te al dó<strong>la</strong>r.<br />

320


Capítulo VIII<br />

implica niv<strong>el</strong>es y una evolución que involucran un precio correcto para asignar recursos<br />

<strong>en</strong>tre bi<strong>en</strong>es transables y no transables y para atraer recursos adicionales <strong>de</strong> capital físico y<br />

mano <strong>de</strong> obra. Más allá <strong>de</strong> una asignación eficaz <strong>de</strong> los recursos exist<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico pasa sobre todo por una expansión vigorosa d<strong>el</strong> acervo <strong>de</strong> factores y <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

productividad.<br />

La actual política cambiaria modal <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> cambio libre. En efecto, varios<br />

países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe adoptaron regím<strong>en</strong>es cambiarios <strong>de</strong> flotación libre<br />

tras <strong>el</strong> contagio <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis asiática <strong>en</strong> 1998. El problema que provocó <strong>el</strong> nuevo régim<strong>en</strong><br />

fue que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio se tornó <strong>en</strong> extremo s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong>s modificaciones transitorias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> fondos externos, que trajo aparejada una inefici<strong>en</strong>te asignación <strong>de</strong> recursos.<br />

En coyunturas <strong>de</strong> escasez <strong>de</strong> fondos, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real <strong>su</strong>fre una fuerte <strong>de</strong>valuación,<br />

pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto imperante <strong>de</strong> recesión y liqui<strong>de</strong>z restringida, los productores ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

dificulta<strong>de</strong>s para aprovechar al máximo <strong>el</strong> inc<strong>en</strong>tivo cambiario. En <strong>la</strong> etapa sigui<strong>en</strong>te,<br />

cuando <strong>de</strong>saparece <strong>la</strong> restricción externa dominante gracias a una mayor oferta <strong>de</strong><br />

fondos externos, <strong>en</strong>seguida se registran nuevas revaluaciones. Entonces cabe <strong>de</strong>stacar<br />

otra asimetría: durante los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> auge los mercados financieros están dispuestos a<br />

financiar mayores inversiones, pero <strong>la</strong> apreciación cambiaria <strong>de</strong>sali<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es transables. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este comportami<strong>en</strong>to<br />

procíclico d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real, <strong>el</strong> ciclo económico muestra un sesgo contra los bi<strong>en</strong>es<br />

transables. Paradójicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s reformas liberalizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones procuraban<br />

lograr un rol protagónico para los rubros transables, lo que <strong>su</strong>ponía que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio<br />

adquiriera un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad internacional. No obstante, <strong>la</strong>s dos<br />

opciones cambiarias ofrecidas por <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington —que re<strong>su</strong>ltan extremas—<br />

se contrapon<strong>en</strong> a ese objetivo.<br />

La literatura que se ocupa d<strong>el</strong> nexo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> política cambiaria y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo ha ganado<br />

fuerza <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los valiosos trabajos <strong>de</strong> John Williamson, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>el</strong> publicado <strong>en</strong> 2000 sobre los regím<strong>en</strong>es intermedios y <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales, Rodrik (<strong>2008</strong>)<br />

aborda <strong>el</strong> impacto d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real <strong>en</strong> los impulsos productivos sost<strong>en</strong>idos por un<br />

tipo <strong>de</strong> cambio real <strong>de</strong>preciado. Eich<strong>en</strong>gre<strong>en</strong> (<strong>2008</strong>) examina también <strong>el</strong> tema, pero hace<br />

hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acotar <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>tivos<br />

cambiarios. A <strong>su</strong> vez, Agosin (2007) analiza <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad, <strong>el</strong> valor agregado y <strong>la</strong>s<br />

externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones y compara <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías asiáticas.<br />

Las m<strong>en</strong>cionadas fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es cambiarios modales <strong>en</strong> cuanto al rol distributivo<br />

d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> implicancias para los equilibrios macroeconómicos,<br />

como se expuso <strong>en</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria. Los ciclos <strong>de</strong> auge y caída <strong>de</strong> los<br />

mercados financieros internacionales g<strong>en</strong>eran una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> variables macroeconómicas<br />

flexibles que puedan comp<strong>en</strong>sar o absorber <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo los impactos positivos y<br />

321


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

negativos. Dada <strong>la</strong> reducida eficacia <strong>de</strong> algunos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política tradicionales,<br />

sobre todo <strong>la</strong> política monetaria implem<strong>en</strong>tada ante los choques financieros, <strong>el</strong> tipo<br />

<strong>de</strong> cambio pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar un pap<strong>el</strong> es<strong>en</strong>cial para amortiguar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.<br />

De hecho, <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> cambio libre, que <strong>el</strong>imina los efectos monetarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

operaciones cambiarias y equilibra <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos <strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te, re<strong>su</strong>lta<br />

<strong>de</strong>terminante para brindarle espacio a <strong>la</strong> política monetaria. Sin embargo, este objetivo<br />

<strong>su</strong><strong>el</strong>e ser contradictorio con los objetivos comerciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política cambiaria, dado que<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>sequilibrar <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te.<br />

Los regím<strong>en</strong>es intermedios con un tipo <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> flexibilidad administrada —como<br />

<strong>la</strong>s parida<strong>de</strong>s y diversas variantes <strong>de</strong> bandas móviles o flotación <strong>su</strong>cia— repres<strong>en</strong>tan un<br />

serio int<strong>en</strong>to pragmático por reconciliar estas <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> conflicto (Williamson, 2000).<br />

Las posturas neoliberales <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> afirmar que cualquier interv<strong>en</strong>ción cambiaria equivale<br />

a ir contra <strong>el</strong> mercado y que está <strong>de</strong>stinada al fracaso. Por <strong>el</strong> contrario, se trata <strong>de</strong> lograr<br />

que <strong>la</strong>s fuerzas reales d<strong>el</strong> mercado —importadores y productores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es exportables<br />

e importables—, que guardan r<strong>el</strong>evancia para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo y <strong>la</strong> equidad, sean<br />

<strong>la</strong>s que predomin<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio. Este es <strong>el</strong> mercado que <strong>de</strong>be<br />

imponerse, no <strong>el</strong> <strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo.<br />

Por cierto, los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> caja <strong>de</strong> conversión <strong>su</strong>pon<strong>en</strong> sistemas institucionales<br />

automáticos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> impartir <strong>la</strong> disciplina fiscal y monetaria, pero minimizan <strong>el</strong> espacio<br />

<strong>de</strong> maniobra para <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> estabilización monetaria y cambiaria, necesarias tanto para<br />

prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s crisis como para promover <strong>la</strong> recuperación posterior. Facilitan <strong>la</strong> transmisión<br />

interna <strong>de</strong> los choques <strong>de</strong>sestabilizadores originados <strong>en</strong> los mercados internacionales <strong>de</strong><br />

capitales y produc<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>du<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica y <strong>de</strong> los precios<br />

<strong>de</strong> los activos, que provocan una gravosa vulnerabilidad financiera interna.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> característica vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> cambio libre no<br />

constituye un problema grave cuando <strong>la</strong> fluctuación <strong>de</strong> los mercados financieros y <strong>de</strong><br />

recursos naturales ti<strong>en</strong>e una vida breve, pues se re<strong>su</strong><strong>el</strong>ve con los mercados <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivados<br />

—si exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado local— o se autocomp<strong>en</strong>san <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo fugaz dada <strong>la</strong> continua<br />

reversibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fluctuaciones. En cambio, <strong>su</strong>pone un problema importante para<br />

<strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos cuando <strong>la</strong>s ondas abarcan varios años, como <strong>la</strong>s que han<br />

caracterizado <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes a los mercados <strong>de</strong> capitales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas décadas. En este caso, <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>sas fluctuaciones d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

a g<strong>en</strong>erar <strong>de</strong>sinformación respecto d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> equilibrio, lo que causa efectos<br />

perversos <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos.<br />

Los altibajos cambiarios provocados por los movimi<strong>en</strong>tos cíclicos <strong>de</strong> los capitales<br />

financieros se agravan al adoptarse políticas monetarias o crediticias contracíclicas <strong>en</strong><br />

regím<strong>en</strong>es cambiarios <strong>de</strong> libre flotación y cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> capital abiertas. Como se expuso <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política monetaria, <strong>su</strong>rge <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> clásico problema <strong>de</strong> que una política<br />

monetaria contracíclica provoca fluctuaciones procíclicas d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio. Por ejemplo,<br />

322


Capítulo VIII<br />

esto se da cuando <strong>la</strong> política monetaria procura restringir <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna <strong>el</strong>evando<br />

<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés, lo que atrae capitales financieros y aprecia <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real. Los<br />

ingresos <strong>de</strong> capitales increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, pero <strong>la</strong> apreciación cambiaria fr<strong>en</strong>a <strong>la</strong><br />

inf<strong>la</strong>ción y sesga <strong>la</strong> composición d<strong>el</strong> gasto hacia <strong>la</strong>s importaciones.<br />

De este modo, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> cambio flexible para <strong>su</strong>avizar los<br />

efectos <strong>de</strong> los ciclos <strong>de</strong> auge y caída inducidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> exterior <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar con eficacia una política monetaria contracíclica sin promover movimi<strong>en</strong>tos<br />

cambiarios procíclicos. Esto es posible <strong>de</strong> manera sistemática solo con regím<strong>en</strong>es cambiarios<br />

<strong>de</strong> tipo intermedio, con una administración activa y combinados con alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

formas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción contracíclica pru<strong>de</strong>ncial, que se pue<strong>de</strong>n aplicar a <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital.<br />

Estos regím<strong>en</strong>es intermedios <strong>de</strong> flexibilidad administrada proporcionan <strong>la</strong> mejor posibilidad<br />

<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s dos exig<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>be satisfacer <strong>la</strong> política cambiaria.<br />

Los regím<strong>en</strong>es intermedios con una activa flexibilidad administrada pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>trañar<br />

costos y limitaciones. Primero, estos regím<strong>en</strong>es estarán <strong>su</strong>jetos a presiones especu<strong>la</strong>tivas<br />

si no logran <strong>la</strong> confianza d<strong>el</strong> mercado respectivo, por lo que <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

cambio re<strong>su</strong>lta muy alto. En coyunturas críticas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> confianza, pue<strong>de</strong><br />

ser conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te pasar, por algún tiempo, a una flexibilidad completa. En segundo lugar, <strong>la</strong><br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reservas esterilizadas durante los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> auge <strong>su</strong><strong>el</strong>e implicar costos<br />

financieros; por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones contracíclicas <strong>de</strong> los flujos reduc<strong>en</strong> este costo al<br />

acotar <strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> ingresos. Por último, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital —necesaria<br />

para una administración eficaz <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es cambiarios intermedios— <strong>su</strong><strong>el</strong>e <strong>su</strong>frir<br />

filtraciones creci<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con un monitoreo perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>su</strong>s fu<strong>en</strong>tes.<br />

Sin embargo, si no se adopta un <strong>en</strong>foque contracíclico y pru<strong>de</strong>ncial, <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia será<br />

una grave vo<strong>la</strong>tilidad con <strong>el</strong>evados costos sociales y económicos.<br />

En síntesis, se requiere una corrección profunda <strong>de</strong> <strong>la</strong> política cambiaria para que sea<br />

consist<strong>en</strong>te con una estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que otorgue un rol c<strong>en</strong>tral a <strong>la</strong>s exportaciones.<br />

Ello contribuiría también a lograr una competitividad sistémica, esto es, a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una<br />

capacidad productiva no solo para los mercados externos sino también para <strong>el</strong> mercado<br />

interno, don<strong>de</strong> se localiza <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los trabajadores y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. Esta<br />

mayor competitividad sistémica ayuda a disminuir <strong>la</strong>s brechas productivas con los países<br />

más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y a reducir <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural interna, lo que da orig<strong>en</strong> a<br />

condiciones más igualitarias <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral y empresarial.<br />

D. La reforma d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales<br />

Como se ha <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> este capítulo, <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales ti<strong>en</strong>e fuertes repercusiones<br />

<strong>en</strong> los equilibrios macroeconómicos y ejerce una influ<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> otras variables<br />

que re<strong>su</strong>ltan <strong>de</strong>terminantes para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />

323


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

e ingresos <strong>en</strong>tre los diversos actores económicos. Ello se asocia con dos rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. El primero es que los mercados <strong>de</strong> capitales<br />

son incompletos, dado que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos débiles o aus<strong>en</strong>tes, fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> que no escapa,<br />

<strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado, ningún país <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Por otra parte, <strong>la</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se ve agravada por <strong>la</strong> fuerte heterog<strong>en</strong>eidad estructural<br />

<strong>en</strong>tre los diversos ag<strong>en</strong>tes económicos. El vínculo estrecho con los mercados financieros<br />

internacionales más volátiles registrado <strong>en</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios reci<strong>en</strong>tes contribuye a explicar <strong>la</strong><br />

escasa inversión productiva y <strong>la</strong> precariedad exhibida por los mercados <strong>la</strong>borales.<br />

En esta sección se reflexiona acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir <strong>la</strong>s reformas<br />

<strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> capitales nacionales para que realic<strong>en</strong> un aporte eficaz al <strong>de</strong>sarrollo<br />

productivo; luego, se abordan <strong>la</strong>s reformas para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales con <strong>el</strong><br />

exterior a fin <strong>de</strong> aprovechar mejor <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial aporte al <strong>de</strong>sarrollo nacional y minimizar<br />

<strong>su</strong>s costos económicos y sociales.<br />

1. Los mercados internos y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

Durante los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta hubo una explosión <strong>de</strong> reformas d<strong>el</strong> mercado interno<br />

<strong>de</strong> capitales, estimu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> insatisfactoria experi<strong>en</strong>cia previa con políticas <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

interv<strong>en</strong>cionismo y tasas reales <strong>de</strong> interés muy distorsionadas <strong>en</strong> décadas anteriores —que<br />

<strong>en</strong> los países con inf<strong>la</strong>ción <strong>el</strong>evada a m<strong>en</strong>udo consistieron <strong>en</strong> tasas reales negativas. Muchas<br />

veces <strong>la</strong> reforma implicó <strong>la</strong> liberalización abrupta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés, los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

operaciones y <strong>la</strong> asignación d<strong>el</strong> crédito, y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ajación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong> <strong>su</strong>pervisión<br />

pru<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones financieras.<br />

Los reformadores esperaban un aum<strong>en</strong>to notorio d<strong>el</strong> ahorro nacional y tasas <strong>de</strong> interés<br />

<strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> equilibrio que estimu<strong>la</strong>s<strong>en</strong> una asignación más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los fondos a<br />

inversiones <strong>en</strong> los sectores más productivos. En cuanto al volum<strong>en</strong> d<strong>el</strong> ahorro, <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado<br />

global fue un aum<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> ahorro financiero <strong>en</strong> <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo<br />

d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales. Sin embargo, este aum<strong>en</strong>to ha t<strong>en</strong>dido a estar acompañado<br />

por <strong>el</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y d<strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, sin un<br />

increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ahorro nacional y <strong>la</strong> inversión productiva 6 . Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> contraste<br />

<strong>en</strong>tre un mayor ahorro financiero y un ahorro nacional estancado significa que <strong>la</strong> reforma<br />

canalizó <strong>el</strong> ahorro hacia <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> activos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> privilegiar<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital 7 .<br />

6<br />

En g<strong>en</strong>eral, prevalec<strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> capitales poco <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, don<strong>de</strong> cerca d<strong>el</strong> 70% <strong>de</strong> los recursos<br />

financieros se canalizan por medio d<strong>el</strong> sistema bancario. A <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong> resto se caracteriza por <strong>su</strong>s acotados<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> capitalización, bajos montos <strong>de</strong> acciones comercializadas, escasas emisiones <strong>de</strong> acciones nuevas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> bolsa y una <strong>el</strong>evada conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> transacciones con pocas acciones.<br />

7<br />

Durante <strong>la</strong>s dos últimas décadas, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ahorro interno bruto <strong>de</strong> América Latina se situó <strong>en</strong> torno al<br />

20% d<strong>el</strong> PIB, cifra bastante inferior a <strong>la</strong> registrada <strong>en</strong> otras regiones <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como por ejemplo Asia<br />

meridional y <strong>el</strong> Pacífico (40%) u Ori<strong>en</strong>te Medio y África sept<strong>en</strong>trional (30%).<br />

324


Capítulo VIII<br />

En cuanto a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés, los re<strong>su</strong>ltados también han sido <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> equidad. Esta tasa es una variable significativa tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos como <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> macroeconómico. Una vez liberalizadas <strong>la</strong>s tasas internas<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, con frecu<strong>en</strong>cia re<strong>su</strong>ltaron inestables y muy <strong>su</strong>periores a <strong>la</strong>s<br />

internacionales, con márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> intermediación financiera mucho mayores durante<br />

<strong>la</strong>rgos <strong>período</strong>s. Prevalec<strong>en</strong> así sistemas con <strong>el</strong>evados costos financieros y mercados<br />

segm<strong>en</strong>tados 8 . El hecho concreto es que los inversionistas productivos han estado <strong>su</strong>jetos a<br />

una macroeconomía real con una pronunciada inestabilidad <strong>en</strong> un mercado financiero muy<br />

incompleto, don<strong>de</strong> han <strong>de</strong>bido <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar tasas <strong>de</strong> interés con promedios muy <strong>el</strong>evados,<br />

sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los <strong>de</strong>udores no prefer<strong>en</strong>tes 9 .<br />

El <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones financieras ante <strong>la</strong> actual crisis global exhibe un<br />

marcado progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que han logrado evitar <strong>la</strong>s crisis bancarias. Su posición<br />

es más sólida, con m<strong>en</strong>or exposición al riesgo y una vigi<strong>la</strong>ncia fortalecida, pero muestran<br />

c<strong>la</strong>ras fal<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> lo que hace a brindarle un financiami<strong>en</strong>to más amplio a <strong>la</strong> actividad<br />

económica actual. A <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas d<strong>el</strong> sistema financiero <strong>de</strong>muestra<br />

que no han logrado <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural<br />

y facilitar <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sector productivo. En este s<strong>en</strong>tido falta forjar una r<strong>el</strong>ación<br />

proactiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones financieras, reducir <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, lograr<br />

un efecto social más inclusivo. Sigue p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te poner <strong>en</strong> marcha <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Monterrey<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Financiación para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> o, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras,<br />

increm<strong>en</strong>tar los recursos <strong>de</strong>stinados a financiar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico, social y ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región e imprimirles un carácter contracíclico.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> reorganización d<strong>el</strong> sistema financiero <strong>de</strong>be apuntar a canalizar<br />

los recursos hacia <strong>el</strong> ahorro y <strong>la</strong> inversión, objetivo que requiere un mercado <strong>de</strong> capitales<br />

más completo <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s reformas sesgadas hacia <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo. Se necesitan<br />

instituciones que abarqu<strong>en</strong> un vigoroso segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo para canalizar <strong>el</strong><br />

ahorro hacia <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión productiva, así como normas pru<strong>de</strong>nciales<br />

y contracíclicas. Asimismo, <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>be brindar un rol activo a <strong>la</strong>s bancas<br />

pública y privada abocadas al <strong>de</strong>sarrollo, pues es <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> vitalidad<br />

d<strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

8<br />

Por ejemplo, <strong>el</strong> valor contable <strong>de</strong> los gastos g<strong>en</strong>erales bancarios <strong>de</strong> 2007, expresados como proporción<br />

<strong>de</strong> los activos totales, exce<strong>de</strong> <strong>el</strong> 5% <strong>en</strong> América Latina, valor <strong>su</strong>perior al registrado <strong>en</strong> Asia <strong>su</strong>dori<strong>en</strong>tal,<br />

Ori<strong>en</strong>te Medio y África sept<strong>en</strong>trional y Asia y <strong>el</strong> Pacífico (2%, 2,3% y 3%, respectivam<strong>en</strong>te). Por otra parte,<br />

es ilustrativo que durante los años set<strong>en</strong>ta Chile haya aplicado reformas simi<strong>la</strong>res y obt<strong>en</strong>ido re<strong>su</strong>ltados<br />

simi<strong>la</strong>res: un crecimi<strong>en</strong>to anual promedio d<strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> ap<strong>en</strong>as un 2,9% <strong>en</strong>tre 1973 y <strong>el</strong> máximo alcanzado<br />

<strong>en</strong> 1981 —antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> 1982—, tasas activas reales <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>masiado <strong>el</strong>evadas —un<br />

promedio anual d<strong>el</strong> 38% real <strong>en</strong>tre 1975 y 1982—, una reducida tasa <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> capital, un <strong>de</strong>terioro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso, y, por último, una terrible crisis bancaria y cambiaria <strong>en</strong><br />

1982 y 1983 (Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, <strong>2008</strong>a, caps. IV y V).<br />

9<br />

En los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to bancario d<strong>el</strong> sector productivo se ori<strong>en</strong>ta, sobre todo, a <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s empresas y <strong>su</strong> costo es bastante más alto para <strong>la</strong>s pymes que para <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> mayor tamaño.<br />

325


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ahorro institucional, como los fondos <strong>de</strong> capitalización previsional,<br />

amerita un análisis prioritario para que se canalic<strong>en</strong> hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía nacional, dado que se trata <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Esto es es<strong>en</strong>cial para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los ahorristas por <strong>su</strong> doble calidad <strong>de</strong> trabajadores y futuros p<strong>en</strong>sionados.<br />

2. Hacia una mayor <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to<br />

Un acceso heterogéneo al financiami<strong>en</strong>to refuerza <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

productivas y <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> los gran<strong>de</strong>s mercados, y crea un círculo vicioso que con<strong>de</strong>na<br />

a los sectores y unida<strong>de</strong>s productivos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or capital a una vulnerabilidad perman<strong>en</strong>te<br />

y a un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> dicho acceso constituye un eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social.<br />

Sobre todo, se requiere que <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas y los sectores <strong>de</strong> bajos<br />

y medianos ingresos goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> un mayor acceso, pues <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong>frir <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación social<br />

d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales. Esto no se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong>s pymes li<strong>de</strong>r<strong>en</strong> los saltos productivos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera tecnológica, sino a <strong>su</strong> <strong>en</strong>orme impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión social, <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y, con <strong>el</strong>lo, los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> social. El acceso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes requiere <strong>de</strong> recursos e instrum<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda para que estas empresas puedan obt<strong>en</strong>er préstamos, pues no basta<br />

con mecanismos <strong>de</strong> garantías. Necesitan <strong>de</strong> este mercado para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar emerg<strong>en</strong>cias,<br />

para invertir <strong>en</strong> educación y capacitación, para llevar a cabo activida<strong>de</strong>s productivas y<br />

para mo<strong>de</strong>rnizarse.<br />

Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, es preciso crear <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s especializadas <strong>de</strong> crédito y mecanismos <strong>de</strong><br />

garantía para lograr lo que <strong>el</strong> mercado <strong>su</strong><strong>el</strong>e ser incapaz <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> manera espontánea.<br />

La prioridad <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>be consistir <strong>en</strong> favorecer <strong>el</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo a tasas <strong>de</strong> interés normales, así como a los restantes recursos que no pose<strong>en</strong><br />

esos sectores discriminados: tecnología, ciertos in<strong>su</strong>mos y servicios conexos, y canales <strong>de</strong><br />

comercialización e infraestructura. De forma complem<strong>en</strong>taria, es es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> proyección<br />

<strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos que <strong>el</strong> proceso productivo se lleve ad<strong>el</strong>ante <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> una macroeconomía real que goce <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>ativa estabilidad.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña y microempresa es vital para combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

<strong>en</strong>tre gran<strong>de</strong>s empresarios y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño, y para avanzar hacia<br />

mercados <strong>la</strong>borales que puedan crear cada vez más empleo <strong>de</strong> calidad. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

mejorar <strong>su</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to causa un impacto directo, pues g<strong>en</strong>era más y mejor<br />

empleo, lo que contribuye <strong>de</strong> manera <strong>su</strong>stancial a cerrar <strong>la</strong>s amplias brechas <strong>de</strong> productividad<br />

<strong>la</strong>boral. Ello constituye un pi<strong>la</strong>r para avanzar hacia una mayor <strong>igualdad</strong> social.<br />

El diseño y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un sistema financiero inclusivo y <strong>de</strong>dicado al financiami<strong>en</strong>to<br />

productivo requiere expandir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>tal disponible a fin <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r<br />

los riesgos, diversificar <strong>el</strong> acceso y a<strong>la</strong>rgar los p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, objetivos que<br />

326


Capítulo VIII<br />

<strong>en</strong>trañan un fuerte impulso d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes y pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

microfinanzas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes esca<strong>la</strong>s y marcos institucionales.<br />

Las microfinanzas <strong>de</strong>sempeñan un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> lo que hace a mejorar <strong>el</strong> acceso<br />

<strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> ingresos bajos y <strong>la</strong>s microempresas a los servicios financieros y <strong>el</strong> empleo.<br />

Su ámbito <strong>de</strong> acción es muy heterogéneo: <strong>el</strong> objetivo es, por ejemplo, financiar <strong>la</strong> compra<br />

<strong>de</strong> equipos s<strong>en</strong>cillos a microempresas o incorporar a miembros inactivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo —sobre todo mujeres— a <strong>la</strong> actividad productiva. De este modo, contribuy<strong>en</strong> a g<strong>en</strong>erar<br />

PIB, a aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los hogares y a consolidar <strong>su</strong> dignidad 10 . A<strong>de</strong>más, dada <strong>la</strong><br />

importancia que han adquirido los recursos movilizados mediante <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> migrantes,<br />

<strong>la</strong>s instituciones microfinancieras <strong>de</strong> algunos países han tratado <strong>de</strong> ofrecer financiami<strong>en</strong>to<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo a los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> estos recursos proce<strong>de</strong>ntes d<strong>el</strong> exterior.<br />

Asimismo, una actividad fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones microfinancieras <strong>de</strong> varios países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región ha sido prestar soporte técnico y estratégico a algunos <strong>de</strong> los receptores <strong>de</strong> los<br />

créditos, que <strong>en</strong> ciertos casos apunta a crear complejos productivos (clusters) integrados por<br />

los cli<strong>en</strong>tes para abaratar los costos <strong>de</strong> producción y distribución, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> Ecuador, o a<br />

asistir a los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> microcréditos para que i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> nuevos mercados don<strong>de</strong><br />

colocar <strong>su</strong>s productos, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Honduras y<br />

Nicaragua. Es necesario fortalecer y aplicar estas experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> otros países.<br />

Para impulsar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microfinanzas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, es preciso formu<strong>la</strong>r<br />

políticas públicas que permitan alcanzar los sigui<strong>en</strong>tes objetivos: i) mejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s instituciones pertin<strong>en</strong>tes para canalizar los recursos d<strong>el</strong> mercado y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevos<br />

productos; ii) <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>safíos r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción para facilitar<br />

<strong>el</strong> monitoreo y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los riesgos; iii) aplicar tecnologías <strong>de</strong> bajo costo que sean<br />

asequibles para este tipo <strong>de</strong> instituciones, y iv) avanzar hacia <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

que permitan evaluar mejor los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s microfinanzas.<br />

Es preciso diseñar un sistema financiero que contribuya a reducir <strong>la</strong> gran heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región; este <strong>de</strong>be apuntarse al increm<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas. Los actuales mercados incompletos<br />

<strong>de</strong> capitales han sido una barrera infranqueable que impidió a muchas pymes dar un salto<br />

hacia ad<strong>el</strong>ante <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Este es un ingredi<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial para lograr un crecimi<strong>en</strong>to<br />

con <strong>igualdad</strong>. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales implica fortalecer <strong>la</strong> banca<br />

pública y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> banca <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, como un instrum<strong>en</strong>to que permita pot<strong>en</strong>ciar<br />

y <strong>de</strong>mocratizar <strong>el</strong> acceso al crédito, sobre todo a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y ori<strong>en</strong>tado al financiami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones.<br />

10<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>en</strong> países como Colombia, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Guatema<strong>la</strong>, Nicaragua y <strong>la</strong><br />

República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, <strong>la</strong>s instituciones microfinancieras también ofrec<strong>en</strong> ciertos tipos <strong>de</strong><br />

seguros a <strong>su</strong>s cli<strong>en</strong>tes, que <strong>en</strong> una primera etapa se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> servicios médicos básicos y funerarios,<br />

pero que <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes se han ampliado y llegan a <strong>su</strong>s cosechas y bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital financiados mediante<br />

microcréditos, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia.<br />

327


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Los problemas <strong>de</strong> información que caracterizan <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mercados<br />

financieros dificultan <strong>el</strong> acceso al crédito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas, así<br />

como <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s innovadoras <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Estos problemas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>su</strong>marse<br />

a los <strong>de</strong>rivados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>scalce <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>zos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s obligaciones que los intermediarios<br />

financieros a<strong>su</strong>m<strong>en</strong> para obt<strong>en</strong>er los recursos y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tuales tomadores<br />

<strong>de</strong> préstamos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r cuando se <strong>de</strong>stinan a <strong>la</strong> inversión. Estas dificulta<strong>de</strong>s <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong><br />

agravarse <strong>en</strong> economías volátiles e inestables, como <strong>la</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas, don<strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>positantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una alta prefer<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z.<br />

Los bancos privados, <strong>su</strong>jetos a estrictas regu<strong>la</strong>ciones y <strong>su</strong>pervisiones, operan con<br />

horizontes más cortos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios y con un manejo <strong>de</strong> los riesgos con criterios<br />

<strong>de</strong> mercado. De este modo ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a favorecer a <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> mayor tamaño r<strong>el</strong>ativo<br />

ya consolidadas o capaces <strong>de</strong> ofrecer garantías reales <strong>de</strong> gran valor, o bi<strong>en</strong> se vu<strong>el</strong>can al<br />

crédito <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo —<strong>en</strong> <strong>de</strong>smedro d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo—, a <strong>la</strong>s empresas<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño o a empresas nuevas o proyectos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilidad más incierta. Son estas<br />

empresas o proyectos nuevos, que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> un acceso oportuno a <strong>la</strong> banca privada, los<br />

que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a introducir nuevos productos o nuevas formas <strong>de</strong> producirlos, o bi<strong>en</strong> buscan<br />

nuevos mercados. Las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> estos sesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca privada para <strong>la</strong> inversión<br />

y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to no son positivas, dado que no ali<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> innovación, <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ni <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> brechas productivas y sociales.<br />

La introducción y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos como <strong>el</strong> arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to con opción a<br />

compra, <strong>el</strong> factoraje, los sistemas <strong>de</strong> garantías o <strong>el</strong> capital <strong>de</strong> riesgo apuntan <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección<br />

correcta, pero no son <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> racionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> crédito.<br />

Para alcanzar esta meta, es necesario fortalecer <strong>la</strong> banca pública <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que, por<br />

manejar criterios distintos a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca privada <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilidad, gestión <strong>de</strong><br />

riesgos y fon<strong>de</strong>o <strong>de</strong> los recursos, podría ori<strong>en</strong>tarse a financiar <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> capital <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que no gozan <strong>de</strong> un acceso fluido al crédito. Esto no solo t<strong>en</strong>dría<br />

un positivo impacto distributivo, sino que también aum<strong>en</strong>taría <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía al permitir que más unida<strong>de</strong>s productivas se <strong>su</strong>m<strong>en</strong> al proceso.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> banca <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo pue<strong>de</strong> jugar un pap<strong>el</strong> es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to contracíclico. En respuesta a <strong>la</strong> crisis global, por ejemplo, <strong>el</strong> gobierno d<strong>el</strong><br />

Brasil aum<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> capital d<strong>el</strong> Banco Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económico y Social (BNDES)<br />

<strong>en</strong> un 3,5% <strong>de</strong> <strong>su</strong> PIB para increm<strong>en</strong>tar <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial crediticio y comp<strong>en</strong>sar, <strong>en</strong> parte, <strong>la</strong><br />

caída d<strong>el</strong> crédito privado: <strong>en</strong> 2009 <strong>el</strong> crédito público llegó al 41% d<strong>el</strong> crédito total. Esta<br />

institución <strong>de</strong>sempeñó un rol protagónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> reactivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía brasileña.<br />

Un <strong>de</strong>sarrollo financiero que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pronunciada heterog<strong>en</strong>eidad actual <strong>de</strong>be<br />

pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> acceso financiero <strong>de</strong> <strong>la</strong>s micro, pequeñas y medianas empresas. Ello se <strong>en</strong>marca<br />

<strong>en</strong> los compromisos contraídos <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Monterrey (Naciones Unidas,<br />

2002 y 2007). Para lograr un <strong>de</strong>sarrollo que g<strong>en</strong>ere mercados más equitativos y una economía<br />

dinámica, es es<strong>en</strong>cial contar con una infraestructura financiera que facilite <strong>el</strong> acceso a una<br />

328


Capítulo VIII<br />

diversidad <strong>de</strong> productos y servicios sost<strong>en</strong>ibles para <strong>la</strong>s mipymes, que fortalezca los débiles<br />

segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, así como contar con un instrum<strong>en</strong>tal financiero diversificado y<br />

apropiado para adoptar medidas contracíclicas.<br />

En síntesis, una reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington <strong>de</strong>be priorizar <strong>el</strong><br />

vínculo d<strong>el</strong> sistema financiero con <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> inversión interna y <strong>la</strong> economía interna más<br />

que con los mercados financieros externos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> contribuir a una mayor estabilidad<br />

económica, lo que significa evitar tipos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong>salineados y regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

interés, a fin <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y virul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones cíclicas y evitar tasas<br />

reales <strong>de</strong> interés negativas o <strong>de</strong>masiado <strong>el</strong>evadas. Por último, <strong>de</strong>be procurar <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trar<br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r económico mediante mecanismos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to inclusivos que privilegi<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes (Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, 2005).<br />

3. La cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

Las reformas d<strong>el</strong> mercado interno <strong>de</strong> capitales estuvieron acompañadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberalización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales. La apertura financiera total al exterior, como <strong>la</strong> llevada a cabo durante<br />

los años nov<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> década actual, <strong>su</strong><strong>el</strong>e traducirse <strong>en</strong> una integración a los segm<strong>en</strong>tos más<br />

especu<strong>la</strong>tivos d<strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor dinamismo<br />

d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales ha sido <strong>la</strong> gran actividad financiera, con flujos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

y hacia <strong>el</strong> exterior, caracterizados por <strong>su</strong> vo<strong>la</strong>tilidad procíclica y <strong>su</strong> escasa conexión con <strong>la</strong>s<br />

inversiones productivas. Sin embargo y como se ha constatado, no se logró <strong>el</strong> objetivo original<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> liberalización <strong>de</strong> financiar una inversión mayor y <strong>de</strong> alta productividad para aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico. En cambio, sí se abrió camino a int<strong>en</strong>sas inestabilida<strong>de</strong>s cíclicas<br />

importadas mediante <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales. Una regu<strong>la</strong>ción eficaz <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales<br />

<strong>su</strong>rge como una condición imprescindible para avanzar hacia una macroeconomía para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia monetaria y sost<strong>en</strong>ibilidad cambiaria.<br />

Las regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales pue<strong>de</strong>n funcionar como un instrum<strong>en</strong>to<br />

macroeconómico pru<strong>de</strong>ncial al estar dirigidas a los flujos volátiles, que son <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te directa<br />

<strong>de</strong> los ciclos <strong>de</strong> auge y contracción. Si re<strong>su</strong>ltan eficaces, at<strong>en</strong>úan <strong>la</strong>s presiones ori<strong>en</strong>tadas<br />

a apreciar <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio y permit<strong>en</strong> adoptar políticas monetarias contractivas durante<br />

los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> euforia financiera. Asimismo, estas regu<strong>la</strong>ciones t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a reducir los<br />

costos cuasifiscales <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción esterilizada <strong>de</strong> reservas internacionales. Cabe<br />

recordar que <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa baja d<strong>el</strong> ciclo —<strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> restricción externa activa—, <strong>la</strong><br />

aplicación previa <strong>de</strong> estas regu<strong>la</strong>ciones abre un espacio para <strong>la</strong>s políticas monetarias y<br />

fiscales expansivas durante <strong>la</strong> recesión, que re<strong>su</strong>ltan <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme utilidad <strong>en</strong> situaciones<br />

como <strong>la</strong> crisis global actual.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia muestra que es b<strong>en</strong>eficioso recurrir a restricciones cuantitativas<br />

o <strong>de</strong> precio sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> capitales líquidos o <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, lo que contribuye a<br />

adoptar políticas macroeconómicas contracíclicas y a mejorar los perfiles <strong>de</strong> madurez <strong>de</strong> los<br />

329


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

pasivos externos (Ocampo, 2007; Williamson, 2003). Estas regu<strong>la</strong>ciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objeto crear<br />

un <strong>en</strong>torno macroeconómico más estable durante <strong>el</strong> auge y minimizar los costosos ajustes<br />

recesivos durante <strong>la</strong>s caídas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrio causadas por un recal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

económico. Es <strong>de</strong>cir que produc<strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno más adaptado al mercado para alcanzar <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes metas: i) tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> inversión irreversibles; ii) evitar brechas significativas<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> PIB real y <strong>el</strong> PIB pot<strong>en</strong>cial; iii) evitar precios macroeconómicos —tipos <strong>de</strong> cambio y<br />

tasas <strong>de</strong> interés— <strong>de</strong>masiado <strong>de</strong>salineados, y iv) evitar <strong>de</strong>sequilibrios <strong>de</strong> otras r<strong>el</strong>aciones<br />

macroeconómicas fundam<strong>en</strong>tales asociados al <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> vulnerabilidad, con<br />

niv<strong>el</strong>es insost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> déficit <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te, coefici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre precio y utilidad <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s bolsas, r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre pasivos líquidos y <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo y reservas internacionales.<br />

El <strong>de</strong>bate acerca <strong>de</strong> los controles sobre los capitales se int<strong>en</strong>sificó a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difundidas<br />

medidas adoptadas por Ma<strong>la</strong>sia <strong>en</strong> 1998, cuando impuso duras restricciones cuantitativas a<br />

<strong>la</strong>s salidas <strong>de</strong> capitales (Kap<strong>la</strong>n y Rodrik, 2001), que re<strong>su</strong>ltaron <strong>de</strong>terminantes para permitir <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> activas políticas monetarias y fiscales que dieron lugar a <strong>la</strong> reactivación <strong>de</strong> 1999.<br />

Pero no es <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te saber cómo <strong>de</strong>jar atrás una crisis luego <strong>de</strong> <strong>su</strong>frir<strong>la</strong>. Tanto o más<br />

importante es evitar caer <strong>en</strong> una crisis o morigerar drásticam<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s costos: esta es una<br />

meta <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> capitales ori<strong>en</strong>tada a lograr equilibrios sost<strong>en</strong>ibles<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> macroeconomía real. En años reci<strong>en</strong>tes, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han hecho interesantes<br />

int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción para alcanzar esos equilibrios, sobre todo para evitar apreciaciones<br />

excesivas d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio (<strong>CEPAL</strong>, 2009a), <strong>en</strong>tre los que cabe m<strong>en</strong>cionar a <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

<strong>el</strong> Brasil, Colombia y <strong>el</strong> Perú (véase <strong>el</strong> recuadro VIII.1).<br />

Recuadro VIII.1<br />

Control <strong>de</strong> capitales: más vale prev<strong>en</strong>ir que curar<br />

La falta <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción macroeconómica pru<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> capital <strong>de</strong>ja lecciones<br />

importantes para <strong>la</strong> política económica. El predominio <strong>de</strong> posturas pasivas ha vu<strong>el</strong>to a <strong>la</strong>s economías<br />

nacionales vulnerables a los choques externos, lo que dotó <strong>de</strong> una <strong>en</strong>orme vo<strong>la</strong>tilidad a los<br />

precios macroeconómicos internos c<strong>la</strong>ve —tipos <strong>de</strong> cambio y tasas <strong>de</strong> interés— y a los agregados<br />

macroeconómicos: <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda efectiva y <strong>el</strong> PIB pot<strong>en</strong>cial y <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce externo. Al<br />

<strong>de</strong>primir <strong>la</strong> inversión, estas fluctuaciones ejerc<strong>en</strong> efectos adversos <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo,<br />

<strong>el</strong> empleo productivo y <strong>la</strong> equidad. En años más reci<strong>en</strong>tes, varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han llevado<br />

a cabo interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> excesiva vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los<br />

flujos o <strong>la</strong>s cotizaciones cambiarias.<br />

En los años nov<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> Chile y Colombia se recurrió a <strong>la</strong> aplicación sistemática <strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>caje no remunerado a los ingresos <strong>de</strong> capitales financieros que, <strong>en</strong>tre otros objetivos, procuró<br />

mant<strong>en</strong>er los tipos <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es competitivos para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es transables,<br />

hacer espacio para <strong>la</strong> política monetaria y regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna y <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce externo.<br />

A partir <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2005, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina se exige a qui<strong>en</strong>es ingres<strong>en</strong> moneda extranjera<br />

que constituyan un <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res equival<strong>en</strong>te al 30% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación. Este<br />

330


Capítulo VIII<br />

Recuadro VIII.1 (conclusión)<br />

<strong>de</strong>pósito obligatorio se aplica con algunas excepciones a distintos tipos <strong>de</strong> flujos <strong>de</strong> capital,<br />

como <strong>de</strong>udas d<strong>el</strong> sector financiero y privado no financiero, emisiones primarias <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong><br />

empresas resi<strong>de</strong>ntes que no cu<strong>en</strong>tan con oferta pública y cotización <strong>en</strong> mercados autorregu<strong>la</strong>dos,<br />

inversiones <strong>de</strong> cartera <strong>de</strong> no resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>stinadas a t<strong>en</strong><strong>en</strong>cias <strong>de</strong> moneda local, e ingresos <strong>de</strong><br />

divisas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado local <strong>de</strong> cambios por v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> activos externos <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes por montos<br />

mayores a los dos millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res por mes cal<strong>en</strong>dario, <strong>en</strong>tre otras operaciones dirigidas a<br />

evitar filtraciones y <strong>el</strong>usiones. Existe un p<strong>la</strong>zo mínimo <strong>de</strong> 365 días para los <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>tos<br />

y r<strong>en</strong>ovaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas con <strong>el</strong> exterior <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes, que no pue<strong>de</strong>n canc<strong>el</strong>arse antes d<strong>el</strong><br />

v<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ese p<strong>la</strong>zo.<br />

De mayo <strong>de</strong> 2007 a octubre <strong>de</strong> <strong>2008</strong>, <strong>en</strong> Colombia se exigió a los inversionistas<br />

internacionales <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> un <strong>de</strong>pósito no remunerado para <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> cartera d<strong>el</strong><br />

exterior <strong>en</strong> acciones y requirió <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia mínima <strong>de</strong> dos años para <strong>la</strong> inversión extranjera<br />

directa. En un principio, <strong>el</strong> <strong>de</strong>pósito requerido era d<strong>el</strong> 40% d<strong>el</strong> monto, pero a partir <strong>de</strong> mayo<br />

<strong>de</strong> <strong>2008</strong> este porc<strong>en</strong>taje aum<strong>en</strong>tó al 50%. Estos requisitos fueron <strong>el</strong>iminados a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

crisis internacional, específicam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s nuevas inversiones d<strong>el</strong> exterior <strong>en</strong> acciones o <strong>en</strong><br />

bonos obligatoriam<strong>en</strong>te convertibles <strong>en</strong> acciones y para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> partes <strong>de</strong> carteras<br />

colectivas compuestas solo por acciones. Sin embargo, se mantuvo <strong>el</strong> requisito d<strong>el</strong> <strong>de</strong>pósito<br />

para otras inversiones <strong>de</strong> cartera prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> extranjero, sobre todo los activos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta fija.<br />

En <strong>el</strong> Perú, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción directa <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado cambiario, <strong>el</strong> banco c<strong>en</strong>tral<br />

utiliza <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cajes <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res como herrami<strong>en</strong>ta para manejar <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z<br />

interna <strong>en</strong> moneda extranjera. A principios <strong>de</strong> <strong>2008</strong>, a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuantiosas <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong><br />

capitales, se ac<strong>en</strong>tuó <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado cambiario y se aum<strong>en</strong>taron los <strong>en</strong>cajes <strong>en</strong><br />

nuevos soles y <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res a fin <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> esterilización. Para limitar más <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trada <strong>de</strong> capitales, <strong>el</strong> banco c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> emitir certificados <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong> forma transitoria<br />

y los reemp<strong>la</strong>zó por <strong>su</strong>bastas <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos no transferibles y certificados <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong><br />

negociación restringida, que solo podían ser adquiridos por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s financieras nacionales<br />

a fin <strong>de</strong> limitar <strong>su</strong> rol como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z más que como activos <strong>de</strong><br />

inversión atractivos para los inversionistas internacionales. Se introdujo una comisión a <strong>la</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los certificados d<strong>el</strong> Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva d<strong>el</strong> Perú (BCRP)<br />

para no resi<strong>de</strong>ntes. Cabe seña<strong>la</strong>r que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma d<strong>el</strong> tratado <strong>de</strong> libre comercio con los<br />

Estados Unidos, <strong>el</strong> Perú <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta restricciones para imponer medidas que discrimin<strong>en</strong> a los<br />

inversionistas <strong>de</strong> dicho país.<br />

En octubre <strong>de</strong> 2009, <strong>el</strong> Brasil aplicó un impuesto d<strong>el</strong> 2% a los flujos <strong>de</strong> capital <strong>de</strong>stinados<br />

a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> acciones y bonos, excluida <strong>la</strong> inversión extranjera directa. Poco <strong>de</strong>spués, se<br />

estableció un impuesto d<strong>el</strong> 1,5% sobre los títulos <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado estadouni<strong>de</strong>nse<br />

(ADR) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas brasileñas que cotizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> bolsa <strong>de</strong> Nueva York. Cabe recordar que<br />

durante <strong>el</strong> anterior <strong>período</strong> <strong>de</strong> significativa apreciación nominal d<strong>el</strong> real, <strong>el</strong> Brasil había aplicado<br />

un impuesto d<strong>el</strong> 1,5% sobre <strong>la</strong>s inversiones extranjeras <strong>en</strong> activos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta fija, que fue <strong>el</strong>iminado<br />

<strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> <strong>2008</strong> tras <strong>la</strong> eclosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera internacional.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Ba<strong>la</strong>nce pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2009 (LC/G-2424-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009. Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.149.<br />

331


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En los años nov<strong>en</strong>ta cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción contracíclica <strong>de</strong> los<br />

ingresos <strong>de</strong> capitales que Chile implem<strong>en</strong>tó a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década. De cara a una gran<br />

oferta <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to externo —<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>su</strong> PIB—, que podía t<strong>en</strong>er un efecto<br />

<strong>de</strong>sequilibrante, estableció un <strong>en</strong>caje sobre los ingresos <strong>de</strong> capitales que no constituyeran<br />

una inversión extranjera directa. Durante <strong>el</strong> quinqu<strong>en</strong>io 1991-1995, <strong>la</strong> apreciación d<strong>el</strong><br />

tipo <strong>de</strong> cambio y <strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te —como proporción d<strong>el</strong> PIB— re<strong>su</strong>ltaron<br />

inferiores al promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> América Latina que<br />

recibieron <strong>en</strong>ormes capitales <strong>en</strong> este <strong>período</strong> 11 . Los <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> corto<br />

p<strong>la</strong>zo hicieron espacio para políticas cambiaria y monetaria activas. Chile logró contro<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> composición <strong>de</strong> los ingresos mediante una merma significativa <strong>de</strong> los flujos líquidos y<br />

<strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo.<br />

Diversas pruebas econométricas confirman que <strong>la</strong> inversión extranjera directa es<br />

mucho m<strong>en</strong>os volátil que <strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo y los flujos <strong>de</strong> cartera, y que<br />

es acertado focalizar <strong>la</strong>s políticas pru<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción macroeconómica —como <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>caje— <strong>en</strong> los flujos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo o volátiles (Agosin y Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, 2001, cuadro 4).<br />

A <strong>su</strong> vez, como se ha reiterado <strong>en</strong> este capítulo, los flujos persist<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a dirigirse<br />

a <strong>la</strong> inversión productiva y no al con<strong>su</strong>mo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> crisis y <strong>la</strong><br />

gravedad <strong>de</strong> <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias parec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un estrecho vínculo con una mayor liqui<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong> los pasivos externos netos (Rodrik y V<strong>el</strong>asco, 1999). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Chile, junto con <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción esterilizadora <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> divisas y monetario, se impidió <strong>la</strong> apreciación<br />

excesiva d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio y <strong>el</strong> auge d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do así <strong>el</strong> déficit <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> límites razonables hasta mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 (Le Fort y<br />

Lehmann, 2003; Williamson, 2003). Así, <strong>la</strong> economía chil<strong>en</strong>a funcionó <strong>de</strong> manera persist<strong>en</strong>te<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>su</strong> frontera productiva, lo que durante ese <strong>la</strong>pso g<strong>en</strong>eró un círculo virtuoso<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>evada inversión productiva, alto crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB —con un promedio <strong>su</strong>perior<br />

al 7%— e inf<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias positivas m<strong>en</strong>cionadas se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ingresos<br />

<strong>de</strong> capitales. Otro aspecto guarda r<strong>el</strong>ación con los egresos <strong>de</strong> capitales nacionales.<br />

Algunas economías, como <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, impusieron estrictos controles sobre los<br />

capitales durante varias décadas. Tras <strong>la</strong>s liberalizaciones <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> capitales, que<br />

culminaron con <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> 1998 (Agosin y Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, 2001), <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea<br />

mantuvo controles sobre los egresos <strong>de</strong> fondos por parte <strong>de</strong> los resi<strong>de</strong>ntes (Mahani, Shin<br />

y Wang, 2005). En algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas y transformaciones<br />

<strong>de</strong> los sistemas previsionales <strong>en</strong> fondos <strong>de</strong> capitalización privados, se han creado fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con volúm<strong>en</strong>es creci<strong>en</strong>tes y muy significativos que dieron orig<strong>en</strong> a ahorros<br />

institucionales cada vez mayores. El <strong>en</strong>foque neoliberal ha presionado a favor <strong>de</strong> liberalizar<br />

11<br />

Véanse los antece<strong>de</strong>ntes cuantitativos <strong>en</strong> Ffr<strong>en</strong>ch-Davis (2005, cap. VI y <strong>2008</strong>, cap. VIII). En Agosin y Ffr<strong>en</strong>ch-<br />

Davis (2001) y Le Fort y Lehmann (2003) se examinan diversos aspectos d<strong>el</strong> <strong>en</strong>caje, <strong>su</strong> aplicación y efectos,<br />

y se analiza <strong>la</strong> literatura crítica.<br />

332


Capítulo VIII<br />

<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> estos fondos y permitir <strong>su</strong> libre movimi<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> exterior. Naturalm<strong>en</strong>te, si<br />

los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> acción son muy amplios, se pue<strong>de</strong>n convertir <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> inestabilidad<br />

macroeconómica 12 . La importancia d<strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos fondos y <strong>su</strong> naturaleza <strong>de</strong> muy<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo hac<strong>en</strong> que una reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas les otorgue un pap<strong>el</strong> crucial como<br />

factor <strong>de</strong> estabilidad macroeconómica real (Zahler, 2005) y como factor primordial para<br />

una reestructuración gradual d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> capitales ori<strong>en</strong>tada a lograr <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

capital y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo.<br />

Asimismo, los controles más tradicionales, como los aplicados <strong>en</strong> China y <strong>la</strong> India<br />

—como <strong>la</strong>s prohibiciones al <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to financiero <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong>s cuotas sobre<br />

inversiones bursátiles y los controles sobre <strong>la</strong>s salidas <strong>de</strong> capitales, han re<strong>su</strong>ltado muy<br />

efectivos para alcanzar <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política macroeconómica, a saber: una reducción más<br />

drástica d<strong>el</strong> nexo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> economía interna y <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los mercados internacionales.<br />

Ambos países han resistido con gran éxito <strong>la</strong> actual crisis, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un fr<strong>en</strong>o sobre<br />

<strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> los choques externos recesivos que han golpeado a <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, emerg<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> transición. Estos controles han permitido<br />

instrum<strong>en</strong>tar notables programas <strong>de</strong> reactivación ahora vig<strong>en</strong>tes.<br />

La eficaz regu<strong>la</strong>ción contracíclica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales, respecto <strong>de</strong> los ingresos y<br />

egresos <strong>de</strong> fondos, provee espacio para reorganizar <strong>el</strong> sistema financiero a fin <strong>de</strong> canalizar<br />

los recursos hacia <strong>el</strong> ahorro y <strong>la</strong> inversión, <strong>en</strong> conexión directa con <strong>el</strong> aparato productivo.<br />

No obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>el</strong> carácter procíclico y volátil <strong>de</strong> los flujos financieros externos<br />

ha conspirado contra <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> una mayor intermediación financiera que facilitara <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Ello implica g<strong>en</strong>erar una mayor capacidad para captar <strong>el</strong> ahorro<br />

externo y dirigirlo hacia <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to productivo, <strong>el</strong> apoyo al crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> empleo,<br />

y para contribuir a <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes sectores productivos.<br />

4. Una síntesis d<strong>el</strong> gran <strong>de</strong>safío macroeconómico:<br />

manejar los flujos <strong>de</strong> capitales<br />

La baja tasa <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas muestra que <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong> fal<strong>la</strong>s estructurales<br />

<strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> capitales internos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> vínculo con los mercados internacionales. Los<br />

efectos negativos <strong>de</strong> estas fal<strong>la</strong>s se han visto agravados por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno<br />

macroeconómico nacional.<br />

Por otra parte, hoy <strong>el</strong> mundo exhibe apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong>cisivos. La mitigación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

crisis financiera reci<strong>en</strong>te, cuyos efectos <strong>en</strong> principio se preveían tan dramáticos como los<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> los años treinta, no se <strong>de</strong>bió a un acto <strong>de</strong> magia ni a <strong>la</strong> autocorrección <strong>de</strong><br />

12<br />

Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Singapur han utilizado un fondo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones semipúblico como eficaz<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estabilización.<br />

333


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

los mercados. Fueron vitales <strong>la</strong>s acciones públicas d<strong>el</strong>iberadas, ori<strong>en</strong>tadas a corregir <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>torno macroeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial luego d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sfondami<strong>en</strong>to financiero<br />

ocurrido <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo semestre <strong>de</strong> <strong>2008</strong>. La corrección implicó operar contra <strong>el</strong> paradigma<br />

predominante <strong>de</strong> un Estado pasivo y <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas; esto es,<br />

se logró <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> visión opuesta a utilizar los instrum<strong>en</strong>tos disponibles, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

política fiscal, con objetivos contracíclicos. La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales economías d<strong>el</strong><br />

mundo consistió <strong>en</strong> una vigorosa política fiscal contracíclica. Una vez evitado <strong>el</strong> co<strong>la</strong>pso<br />

correspon<strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong>s correcciones. Esto no implica <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis y <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura<br />

recesiva, pero sí cabe <strong>de</strong>sear que sea <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo.<br />

Darle sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis es un gran <strong>de</strong>safío, sobre todo si lo<br />

que se busca, es crear un <strong>en</strong>torno para <strong>el</strong> trabajo y <strong>el</strong> capital productivo que estimule un<br />

<strong>de</strong>sarrollo dinámico. El tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque macroeconómico ejerce una influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>cisiva<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> estabilidad y cómo esta afecta <strong>la</strong> trayectoria y <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> equidad <strong>en</strong> los mercados nacionales. El sistema financiero <strong>de</strong>be<br />

<strong>de</strong>sempeñar un pap<strong>el</strong> imprescindible y fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> lo que respecta a captar ahorros<br />

y <strong>en</strong>cauzarlos hacia <strong>la</strong> inversión. A <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong> capital extranjero pue<strong>de</strong> jugar un valioso<br />

pap<strong>el</strong> como complem<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ahorro nacional, para lo cual es crucial <strong>la</strong> composición y<br />

estabilidad <strong>de</strong> los flujos. La liberalización financiera indiscriminada re<strong>su</strong>ltó ineficaz para<br />

lograr <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivo y <strong>la</strong> estabilidad macroeconómica real y fue perjudicial para<br />

los objetivos <strong>de</strong>stinados a reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. La crisis global —un ejemplo <strong>de</strong> los<br />

riesgos d<strong>el</strong> financierismo <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>do— ha abierto <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región un espacio<br />

para <strong>la</strong>s políticas más pragmáticas para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción contracíclica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capitales.<br />

Un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible exige políticas públicas congru<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> inclusión social y<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> países insertos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía internacional con una creci<strong>en</strong>te integración<br />

interna y una m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>sintegración social. La manera <strong>en</strong> que se abor<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> los<br />

mercados <strong>de</strong> capitales nacionales y <strong>la</strong> conexión con los mercados <strong>de</strong> capitales financieros<br />

internacionales repres<strong>en</strong>tará un <strong>de</strong>safío crucial para lograr una macroeconomía que apunte<br />

sost<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo económico y social.<br />

334


Capítulo IX<br />

Análisis <strong>de</strong> los ciclos reales<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

Evolución y composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

A. T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales<br />

B. La inversión <strong>en</strong> infraestructura<br />

Impacto d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo


Evolución y composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión*<br />

A. T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias g<strong>en</strong>erales<br />

La tasa <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> América Latina ha sido históricam<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> otras regiones<br />

emerg<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> Asia <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> los que aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong><br />

un 27,8% d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> 1980 a cifras cercanas al 35% a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y<br />

<strong>su</strong>periores al 40% <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. En cambio, <strong>en</strong> <strong>2008</strong>, año <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> región registró <strong>la</strong><br />

tasa más alta <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1980, repres<strong>en</strong>tó so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un 23,6% d<strong>el</strong> PIB calcu<strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res corri<strong>en</strong>tes (Jiménez y Manu<strong>el</strong>ito, 2011).<br />

En <strong>el</strong> gráfico IX.1 se ilustra <strong>la</strong> evolución histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo<br />

<strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong>tre 1950 y 2010, calcu<strong>la</strong>da como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB 1 . Como se observa<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico, <strong>el</strong> <strong>período</strong> durante <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> región pres<strong>en</strong>tó los niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> inversión<br />

fue <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 hasta 1982, años <strong>en</strong> que <strong>el</strong><br />

promedio anual asc<strong>en</strong>dió al 24,3% d<strong>el</strong> PIB, aunque incluso registró valores <strong>su</strong>periores al<br />

25%. Este <strong>período</strong> fue precedido por dos décadas durante <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> inversión<br />

asc<strong>en</strong>dieron al 20% como promedio anual.<br />

Gráfico IX.1<br />

América Latina: formación bruta <strong>de</strong> capital fijo, 1950-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

20,3<br />

24,3<br />

18,2 18,7 18<br />

20,7<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

1950<br />

1952<br />

1954<br />

1956<br />

1958<br />

1960<br />

1962<br />

1964<br />

1966<br />

1968<br />

1970<br />

1972<br />

1974<br />

1976<br />

1978<br />

1980<br />

1982<br />

1984<br />

1986<br />

1988<br />

1990<br />

1992<br />

1994<br />

1996<br />

1998<br />

2000<br />

2002<br />

2004<br />

2006<br />

<strong>2008</strong><br />

2010<br />

Formación bruta <strong>de</strong> capital fijo/PIB <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales <strong>de</strong> los países.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Ciclo económico e inversión”, Cambio<br />

estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago, 2012,<br />

págs. 125 a 133.<br />

1<br />

Promedio regional <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005. Correspon<strong>de</strong> al promedio pon<strong>de</strong>rado por <strong>la</strong> participación<br />

r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación bruta total <strong>de</strong> capital fijo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

337


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Entre 1982 y 2003 varios factores contribuyeron a que <strong>la</strong> inversión regional se mantuviera<br />

<strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es muy bajos: <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta; <strong>la</strong>s hiperinf<strong>la</strong>ciones que afectaron<br />

a varios países <strong>en</strong>tre finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980 y comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te; <strong>la</strong>s crisis<br />

financieras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y México <strong>en</strong> 1995; <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis asiática <strong>en</strong> 1997, y<br />

<strong>el</strong> contagio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis financieras d<strong>el</strong> Brasil y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Rusia (1998), Turquía (2000)<br />

y <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina (2001). Solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2004-2011 y <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> precios externos muy<br />

favorables para <strong>la</strong>s exportaciones, América Latina recuperó los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

décadas <strong>de</strong> 1950 y 1960, pero no los máximos históricos. En 2011 <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital<br />

fijo equivalió al 22,9% d<strong>el</strong> PIB, porc<strong>en</strong>taje cercano al <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bregiones han mostrado una evolución heterogénea <strong>en</strong> lo que respecta<br />

a <strong>la</strong> inversión (véase <strong>el</strong> gráfico IX.2). En contraste con <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2004-<strong>2008</strong>, durante <strong>el</strong> cual<br />

<strong>el</strong> alza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> inversión fue g<strong>en</strong>eralizada, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2010-2011 <strong>su</strong> recuperación<br />

se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur y México. En los países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> inversión se redujo consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2009, luego <strong>de</strong> lo cual se mantuvo <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es<br />

simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 y consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te inferiores<br />

a los máximos registrados <strong>en</strong> 1998. Pese a que <strong>en</strong> México <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión se recuperó<br />

<strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 2009, aun no ha alcanzado <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> año <strong>2008</strong>. En ambos casos,<br />

este <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pue<strong>de</strong> atribuirse <strong>en</strong> parte a <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> crisis financiera mundial <strong>en</strong> <strong>el</strong> principal mercado <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> estos<br />

países (los Estados Unidos) y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>su</strong>s perspectivas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. También incidieron<br />

<strong>en</strong> esta situación variables nacionales como <strong>la</strong> posición fiscal no consolidada, que dificultaron<br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas contracíclicas basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública.<br />

Gráfico IX.2<br />

América Latina: formación bruta <strong>de</strong> capital fijo por <strong>su</strong>bregiones, 1990-2011 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

América Latina C<strong>en</strong>troamérica América d<strong>el</strong> Sur<br />

México<br />

Brasil<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Ba<strong>la</strong>nce pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2011 (LC/G.2512-P), diciembre <strong>de</strong> 2011.<br />

a<br />

Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo: construcción y maquinarias y equipos.<br />

338


Capítulo IX<br />

Según los datos disponibles, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1990 y 2011 <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo se dio con mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

maquinarias y equipos (véase <strong>el</strong> gráfico IX.3). Durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1990-2003, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> los<br />

años previos al auge <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es primarios, <strong>la</strong> formación<br />

bruta <strong>de</strong> capital fijo creció a una tasa promedio anual d<strong>el</strong> 2,7%, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to promedio anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> construcción fue <strong>de</strong> un 1,9% y <strong>la</strong> <strong>de</strong> inversión<br />

<strong>en</strong> maquinarias y equipos <strong>de</strong> un 3,7%. Estas tasas aum<strong>en</strong>taron consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> 2004-2011, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo se expandió a una tasa<br />

promedio anual d<strong>el</strong> 8,5% y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> construcción y <strong>en</strong> maquinarias y equipos<br />

asc<strong>en</strong>dieron a un 5,3% y un 11,4%, respectivam<strong>en</strong>te (véase <strong>el</strong> gráfico IX.4).<br />

Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> maquinarias y equipos al increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> forma consi<strong>de</strong>rable a partir <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1990. A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> construcción repres<strong>en</strong>taba alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

un 55% <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo y <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> maquinarias y equipos alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> un 45%. Al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera década d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te siglo estos porc<strong>en</strong>tajes se invirtieron.<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ha estado muy <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong>s crisis<br />

internas y externas. Su <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sempeño se vincu<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más, con <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> los<br />

gobiernos ante <strong>la</strong>s crisis, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre inversión pública. En <strong>el</strong><br />

cuadro IX.1 se muestra <strong>la</strong> inversión pública como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1980-2010, que se dividió <strong>en</strong> <strong>su</strong>b<strong>período</strong>s <strong>de</strong>finidos por<br />

los años <strong>en</strong> los que los países se vieron <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados a turbul<strong>en</strong>cias que implicaron un<br />

cambio <strong>de</strong> trayectoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> este indicador.<br />

Gráfico IX.3<br />

América Latina: composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo,<br />

tasas <strong>de</strong> variación anual, 1991-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

-5<br />

-10<br />

-15<br />

-20<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

Construcción Maquinaria y equipo Formación bruta <strong>de</strong> capital fijo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

339


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico IX.4<br />

América Latina: contribución al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo, 1991-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

-5<br />

-10<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

Construcción Maquinaria y equipo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

Cuadro IX.1<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: promedio anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública por <strong>período</strong> a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> precios constantes <strong>en</strong> moneda nacional <strong>de</strong> cada país)<br />

1980-1981 1982-1990 1991-1994 1995-1998 1999-2003 2004-2010<br />

Arg<strong>en</strong>tina 2,2 1,5 1,6 1,5 1,2 2,5<br />

Bolivia (Estado<br />

6,9 8,2 8,4 6,4 5,2 7,7<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

Brasil 2,2 2,2 3,2 2,2 1,7 1,8<br />

Chile 1,9 2,4 2,0 2,5 2,4 2,4<br />

Colombia 7,1 7,5 4,7 4,4 3,2 3,7<br />

Costa Rica 8,0 5,5 4,8 4,2 2,6 2,0<br />

Cuba -- -- -- 7,1 6,8 9,4<br />

Ecuador 8,9 5,0 4,5 3,8 5,2 7,6<br />

El Salvador 2,0 2,1 3,5 3,5 3,0 2,1<br />

Guatema<strong>la</strong> 5,6 3,0 2,8 3,2 3,4 2,6<br />

Honduras 8,3 7,4 9,1 6,8 4,9 3,9<br />

México 11,3 5,8 4,2 3,1 3,4 4,9<br />

Nicaragua 10,5 10,5 7,7 6,6 5,7 3,9<br />

Panamá 8,9 4,4 3,4 4,6 5,0 5,9<br />

Paraguay 5,0 5,1 3,7 3,9 2,7 3,1<br />

Perú 6,3 5,0 4,3 4,5 3,5 4,1<br />

República Dominicana 4,4 4,2 2,9 3,2 2,1 1,5<br />

Uruguay 5,3 4,3 4,1 3,3 3,1 4,3<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República 16,0 10,0 10,0 9,5 8,8 16,8<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

América Latina b 6,7 5,2 4,7 4,4 3,9 4,8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Anuario estadístico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

varios años; y “América Latina y <strong>el</strong> Caribe: Series históricas <strong>de</strong> estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos<br />

estadísticos Nº 37 (LC/G.2415-P), Santiago, agosto <strong>de</strong> 2009.<br />

a<br />

La inversión pública correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo d<strong>el</strong> gobierno g<strong>en</strong>eral como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB.<br />

b<br />

Correspon<strong>de</strong> al promedio simple <strong>de</strong> los países consi<strong>de</strong>rados.<br />

340


Capítulo IX<br />

La composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo por sector institucional se modificó<br />

<strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1980-2010. En lo que respecta a <strong>la</strong> inversión pública,<br />

regional y como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB, los niv<strong>el</strong>es más <strong>el</strong>evados se registraron <strong>en</strong> los años<br />

1980-1981 (6,7%), luego <strong>de</strong> lo cual com<strong>en</strong>zó a disminuir pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te hasta 1999-2003<br />

(3,9%) (véase <strong>el</strong> cuadro IX.1). En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2004-2010, se observó un repunte g<strong>en</strong>eralizado<br />

(4,8%), aunque <strong>de</strong> variada int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> los distintos países. En esta etapa, <strong>el</strong> promedio<br />

regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública aum<strong>en</strong>tó hasta alcanzar <strong>el</strong> mayor valor registrado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1990. No obstante, <strong>en</strong> algunos países (El Salvador, Guatema<strong>la</strong> y República Dominicana),<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> inversión pública se mantuvo sost<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te bajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1980-2010.<br />

Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejoría reci<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to históricam<strong>en</strong>te procíclico <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

pública y <strong>su</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>clinante <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo son preocupantes por <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que<br />

ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. En Martner, González y Espada (2012) se indica que <strong>en</strong>tre 1991<br />

y 2010 <strong>en</strong> una muestra <strong>de</strong> 18 países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe se observa un conjunto<br />

<strong>de</strong> variables positivam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> PIB per cápita; estas son <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> inversión pública, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión privada, los gastos <strong>en</strong> educación y <strong>el</strong> tipo<br />

<strong>de</strong> cambio real. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública muestran una r<strong>el</strong>ación<br />

negativa. La <strong>el</strong>asticidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> inversión pública (7%) pres<strong>en</strong>ta valores altos<br />

y significativos, lo que ratifica <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> esta variable.<br />

En términos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se observan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> inversión privada<br />

y <strong>la</strong> pública. Como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB y a niv<strong>el</strong> regional, <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se redujo<br />

<strong>de</strong> un promedio anual d<strong>el</strong> 14,3% <strong>en</strong> 1980-1981 a un promedio anual d<strong>el</strong> 11,1% <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> 1982-1990, que coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda, para aum<strong>en</strong>tar posteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> 1991-1994 (14,1%) y 1995-1998 (15,6%). Entre los años 1999 y 2003 <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión privada registró una disminución con respecto al <strong>período</strong> anterior (14,7%),<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se r<strong>el</strong>aciona con <strong>la</strong>s fluctuaciones externas registradas <strong>en</strong> ese <strong>la</strong>pso y que<br />

afectaron <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to; ejemplos <strong>de</strong> esto son <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong><br />

tecnología digital <strong>en</strong> los Estados Unidos y <strong>la</strong>s crisis internas como <strong>la</strong> que <strong>su</strong>frió <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

<strong>en</strong> 2000 (véase <strong>el</strong> cuadro IX.2). En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2004-2010, durante <strong>el</strong> cual <strong>su</strong>bieron los<br />

precios <strong>de</strong> los productos básicos exportados por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y mejoraron <strong>la</strong>s<br />

expectativas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> inversión privada aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> forma apreciable,<br />

<strong>de</strong> tal manera que <strong>su</strong> promedio regional fue <strong>de</strong> un 15,9%.<br />

El <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada pres<strong>en</strong>ta variaciones <strong>en</strong>tre los países. En algunos<br />

casos, <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2004-2010 sigue si<strong>en</strong>do inferior al registrado <strong>en</strong> 1980-1981<br />

(Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Paraguay), mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> promedio anual alcanzado <strong>en</strong><br />

2004-2010 es significativam<strong>en</strong>te <strong>su</strong>perior al <strong>de</strong> 1980 y 1981 (Chile, Colombia, Costa Rica,<br />

Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México y Nicaragua). Bolivia (Estado Plurinacional<br />

<strong>de</strong>), <strong>el</strong> Uruguay y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>) son los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con m<strong>en</strong>ores<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión privada. Finalm<strong>en</strong>te, Panamá y <strong>el</strong> Perú pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> 2004-2010 niv<strong>el</strong>es<br />

simi<strong>la</strong>res a los registrados <strong>en</strong> 1980-1981, aunque a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> <strong>período</strong> consi<strong>de</strong>rado este<br />

tipo <strong>de</strong> inversión ha sido muy volátil. Con <strong>la</strong>s excepciones <strong>de</strong> Bolivia (Estado Plurinacional<br />

341


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>), <strong>el</strong> Ecuador y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>), <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong><br />

capital fijo como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2004-2010 obe<strong>de</strong>ció <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayor parte<br />

al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada, pese a lo cual esta no fue <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para comp<strong>en</strong>sar<br />

totalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública.<br />

Cuadro IX.2<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: promedio anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada por <strong>período</strong><br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> precios constantes <strong>en</strong> moneda nacional <strong>de</strong> cada país)<br />

1980-1981 1982-1990 1991-1994 1995-1998 1999-2003 2004-2010<br />

Arg<strong>en</strong>tina 22,9 15,8 16,8 18,2 14,5 18,6<br />

Bolivia (Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

7,1 3,5 6,3 11,8 10,8 7,2<br />

Brasil 20,3 15,1 15,8 15,7 14,1 15,7<br />

Chile 16,6 15,7 23,4 25,3 20,0 23,0<br />

Colombia 10,0 9,0 15,1 16,4 10,9 18,6<br />

Costa Rica 14,2 14,1 15,3 16,7 18,5 19,8<br />

Cuba ... ... ... 4,7 4,5 2,4<br />

Ecuador 13,5 13,1 21,2 20,8 18,2 19,6<br />

El Salvador 10,6 10,5 14,0 15,7 16,3 15,8<br />

Guatema<strong>la</strong> 6,8 6,0 7,1 8,1 12,8 14,6<br />

Honduras 12,2 8,5 12,8 16,2 19,4 21,3<br />

México 14,3 11,4 14,7 14,0 16,4 16,5<br />

Nicaragua 7,8 7,5 8,4 15,5 18,8 17,8<br />

Panamá 15,5 11,4 18,8 18,1 13,1 15,5<br />

Paraguay 23,0 15,5 19,9 18,6 13,7 13,1<br />

Perú 19,2 14,1 13,9 19,2 15,1 19,2<br />

República<br />

Dominicana<br />

16,8 14,3 13,4 17,8 20,0 17,8<br />

Uruguay 12,2 7,1 10,1 12,4 9,1 13,7<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

13,3 8,1 6,7 10,6 13,9 12,7<br />

América Latina a 14,3 11,1 14,1 15,6 14,7 15,9<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Anuario Estadístico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

varios años; y “América Latina y <strong>el</strong> Caribe: Series históricas <strong>de</strong> estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos<br />

Estadísticos Nº 37 (LC/G.2415-P), Santiago, agosto <strong>de</strong> 2009.<br />

a<br />

Correspon<strong>de</strong> al promedio simple <strong>de</strong> los países consi<strong>de</strong>rados. (...) dato no disponible.<br />

B. La inversión <strong>en</strong> infraestructura<br />

El principal compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública es <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura. En <strong>el</strong><br />

gráfico IX.5 se muestra <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ese compon<strong>en</strong>te, que fue particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

pronunciada durante <strong>la</strong> década perdida <strong>de</strong> 1980 y <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta. La disminución<br />

342


Capítulo IX<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública refleja, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or participación d<strong>el</strong> gobierno <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los procesos <strong>de</strong><br />

privatización realizados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, así como <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> actores privados <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios que hasta <strong>en</strong>tonces prestaban<br />

instituciones públicas.<br />

Gráfico IX.5<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: inversión pública <strong>en</strong> infraestructura, 1980-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

4,0<br />

Inversión pública <strong>en</strong> infraestructura<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

0<br />

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: Georgina Cipoletta Tomassian y Ricardo Sánchez, UNASUR: Infraestructura para <strong>la</strong> integración regional (LC/L.3408),<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 2011.<br />

Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te se prolongó durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2000-2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura fue <strong>de</strong> ap<strong>en</strong>as un 0,8% d<strong>el</strong> PIB, situación que se revirtió<br />

levem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 2005 y <strong>2008</strong>, <strong>período</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> que asc<strong>en</strong>dió al 0,9% d<strong>el</strong> PIB. Entre <strong>la</strong>s razones<br />

que explican este increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stacan <strong>el</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas públicas que, junto<br />

con <strong>la</strong> reducción y <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong> perfil <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas<br />

internacionales, permitieron a varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región disponer <strong>de</strong> un mayor marg<strong>en</strong><br />

para implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s políticas públicas (<strong>CEPAL</strong>, 2010).<br />

El gasto público <strong>en</strong> infraestructura ha mostrado un comportami<strong>en</strong>to procíclico, excepto<br />

durante <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>2008</strong>-2009, lo que indica que ha sido usado como variable <strong>de</strong> ajuste.<br />

Como se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro IX.3, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se pres<strong>en</strong>ta información sobre seis países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región 2 , este gasto cae <strong>en</strong> promedio un 36% <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase contractiva d<strong>el</strong> ciclo económico. La<br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> infraestructura <strong>su</strong><strong>el</strong>e ser <strong>su</strong>perior al increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />

2<br />

La Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil, Chile, Colombia, México y <strong>el</strong> Perú, países que repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 85,5% d<strong>el</strong> PIB regional.<br />

343


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> recuperación; <strong>de</strong> hecho, <strong>en</strong> los sectores consi<strong>de</strong>rados <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>su</strong>pera<br />

<strong>en</strong> un 40% <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión. En los sectores <strong>el</strong>éctrico y <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ecomunicaciones,<br />

<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> caída d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> contracción y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> expansión es aun mayor: <strong>de</strong> 48% y un 200%, respectivam<strong>en</strong>te. Un comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

este tipo ti<strong>en</strong>e efectos negativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso d<strong>el</strong> tiempo.<br />

Cuadro IX.3<br />

América Latina (6 países): duración e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases expansivas y contractivas<br />

d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> inversión pública <strong>en</strong> infraestructura, 1980-2010<br />

Expansión<br />

Contracción<br />

Duración Int<strong>en</strong>sidad Duración Int<strong>en</strong>sidad<br />

Total 2,7 25,6 2,2 -35,6<br />

Sector <strong>el</strong>éctrico 1,9 34,7 2,0 -51,5<br />

Caminos y vías férreas 2,1 32,3 1,7 -33,1<br />

T<strong>el</strong>ecomunicaciones 1,8 28,1 1,9 -58,0<br />

Aguas y servicios sanitarios 1,6 24,2 1,7 -23,8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los países.<br />

La inversión pública influye positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to a mediano<br />

y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, por lo que se consi<strong>de</strong>ra necesario que los países <strong>la</strong> protejan <strong>de</strong> los altibajos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica. Lo anterior significa que, más que ori<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ajuste coyuntural <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada a corto p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

inversión pública <strong>de</strong>berían formu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>su</strong>s efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva<br />

y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Ello permitiría sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías, a fin <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>en</strong> forma perman<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución tecnológica, <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda ancha<br />

es c<strong>la</strong>ve, <strong>de</strong>bido a que sirve <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> diversa índole<br />

que permean los difer<strong>en</strong>tes sectores y, a<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos directos <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico y <strong>la</strong> inclusión social. Entre esos servicios <strong>de</strong>stacan los <strong>de</strong> educación (servicios y<br />

acceso a información a distancia, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje),<br />

salud (servicios <strong>de</strong> diagnóstico remoto), gestión pública (mayor transpar<strong>en</strong>cia, participación<br />

ciudadana, acceso a información gubernam<strong>en</strong>tal) y protección d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (Jordán,<br />

Galperin y Peres, 2010).<br />

Pese a los avances logrados <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> banda<br />

ancha continúa si<strong>en</strong>do cara, <strong>en</strong> términos absolutos y <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> ingreso per cápita;<br />

<strong>su</strong> calidad, medida <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conexión y <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia, es baja. Esto se traduce<br />

<strong>en</strong> una importante brecha <strong>de</strong> acceso y uso con los países más avanzados. De acuerdo a <strong>la</strong><br />

Unión Internacional <strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), <strong>en</strong> 2010 <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

modalidad <strong>de</strong> acceso fijo fue <strong>de</strong> un 7% <strong>en</strong> América Latina y <strong>de</strong> un 26% <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> OCDE; <strong>en</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> acceso móvil fue d<strong>el</strong> 8% y <strong>el</strong> 57%, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

344


Capítulo IX<br />

En cuanto al costo d<strong>el</strong> acceso, <strong>en</strong> América Latina <strong>el</strong> precio promedio correspondi<strong>en</strong>te<br />

a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 1 Mbps es <strong>de</strong> 25 dó<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> casos extremos <strong>su</strong>pera los 100 dó<strong>la</strong>res.<br />

En Europa —<strong>en</strong>tre otros países <strong>en</strong> España, Italia y Francia— <strong>la</strong> tarifa promedio <strong>de</strong> acceso<br />

a <strong>la</strong> misma v<strong>el</strong>ocidad es cercana a los 5 dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea es<br />

inferior a un dó<strong>la</strong>r. En cuanto a <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conexión, factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad,<br />

<strong>en</strong> América Latina asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 3,1 Mbps para <strong>la</strong> bajadas y a 1,3 Mbps para <strong>la</strong> <strong>su</strong>bida <strong>de</strong><br />

datos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conexión es <strong>de</strong> 12,1 Mbps <strong>de</strong><br />

bajada y <strong>de</strong> 3,0 Mbps <strong>de</strong> <strong>su</strong>bida. En los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>la</strong> conexión se realiza<br />

a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 13,8 Mbps <strong>de</strong> bajada y 4,0 Mbps <strong>de</strong> <strong>su</strong>bida.<br />

Así, <strong>la</strong> región pres<strong>en</strong>ta un importante rezago <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> banda ancha, que se refleja <strong>en</strong> creci<strong>en</strong>tes brechas <strong>de</strong> acceso, v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conexión y<br />

calidad. La solución <strong>de</strong> este problema exige una combinación <strong>de</strong> mayor inversión pública<br />

y privada para expandir <strong>la</strong> infraestructura, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s conexiones internacionales y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico (conocidos como IXP por <strong>su</strong> sig<strong>la</strong> <strong>en</strong> inglés)<br />

tanto a niv<strong>el</strong> nacional como <strong>en</strong>tre grupos <strong>de</strong> países 3 .<br />

En <strong>su</strong>ma, <strong>la</strong> inversión es un vínculo c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong>tre pres<strong>en</strong>te y futuro, <strong>en</strong>tre ciclo y<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te sección se <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> fuerte impacto que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s<br />

crisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión, que no ha recuperado los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, a pesar d<strong>el</strong><br />

repunte significativo <strong>de</strong> los últimos años. La inversión pública no ha sido lo <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

dinámica como para t<strong>en</strong>er efectos importantes <strong>de</strong> atracción (crowding in), particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> áreas como <strong>la</strong> infraestructura, cuyas car<strong>en</strong>cias son muy significativas 4 . El hecho <strong>de</strong> que<br />

durante <strong>la</strong>s crisis sea más fácil recortar <strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong> inversión que <strong>en</strong> otras áreas<br />

ha limitado <strong>el</strong> dinamismo <strong>de</strong> esta variable como catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada. Y,<br />

a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> recursos externos <strong>de</strong> que se dispuso <strong>en</strong> algunos <strong>período</strong>s,<br />

esta última ocupó solo parcialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> vacío <strong>de</strong>jado por <strong>la</strong> inversión pública. La principal<br />

variable que influye <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> inversión no es <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> ahorro, sino<br />

<strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad esperada. Los macroprecios y <strong>la</strong> escasa inversión pública, <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> vo<strong>la</strong>tilidad e incertidumbre, han impedido una respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada acor<strong>de</strong><br />

con los requerimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, con los consigui<strong>en</strong>tes efectos <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

productividad y <strong>el</strong> empleo.<br />

3<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones internacionales y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

con <strong>el</strong> apoyo técnico y financiero <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, opera como secretaría técnica d<strong>el</strong> Diálogo Regional<br />

<strong>de</strong> Banda Ancha, integrado por diez países, <strong>en</strong> <strong>su</strong> mayor parte <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur, y ha puesto <strong>en</strong> marcha <strong>el</strong><br />

Observatorio Regional <strong>de</strong> Banda Ancha (ORBA).<br />

4<br />

Se ha estimado que <strong>la</strong> inversión anual <strong>en</strong> infraestructura necesaria para satisfacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda prevista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región sería d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n d<strong>el</strong> 5% d<strong>el</strong> PIB regional durante 15 años (Perrotti y Sánchez, 2011).<br />

345


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Impacto d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s trayectorias<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo*<br />

El ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e cuatro características. En primer lugar, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a t<strong>en</strong>er<br />

una duración más corta que <strong>el</strong> ciclo d<strong>el</strong> PIB, lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad. En <strong>el</strong> cuadro IX.4<br />

se muestra que los ciclos <strong>de</strong> inversión duran un 35% m<strong>en</strong>os que los ciclos d<strong>el</strong> PIB, si<strong>en</strong>do<br />

C<strong>en</strong>troamérica <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or duración (un 74% m<strong>en</strong>os que los d<strong>el</strong> PIB).<br />

Cuadro IX.4<br />

América Latina: indicadores s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, 1990-2014 a<br />

(En coefici<strong>en</strong>tes y porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expansión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

expansión d<strong>el</strong> PIB<br />

Amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contracción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

contracción d<strong>el</strong> PIB<br />

Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

duración total d<strong>el</strong><br />

ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

duración total d<strong>el</strong><br />

ciclo d<strong>el</strong> PIB<br />

Pérdida acumu<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong><br />

ganancia acumu<strong>la</strong>da<br />

América Latina 1,40 4,0 35,0 2,42<br />

América d<strong>el</strong> Sur 1,39 3,3 35,0 1,56<br />

El Caribe 3,51 5,9 14,0 1,15<br />

C<strong>en</strong>troamérica 0,59 4,9 74,0 8,27<br />

México 1,38 2,1 22,0 1,63<br />

Brasil 1,39 4,2 35,0 2,41<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Base <strong>de</strong> datos <strong>CEPAL</strong>STAT, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras<br />

oficiales.<br />

a<br />

Datos trimestrales.<br />

La segunda característica es que <strong>la</strong> inversión ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a experim<strong>en</strong>tar una contracción más<br />

int<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> PIB (véase <strong>el</strong> cuadro IX.5). Este hecho se registra, a niv<strong>el</strong> <strong>su</strong>bregional, <strong>en</strong><br />

América d<strong>el</strong> Sur y C<strong>en</strong>troamérica, y también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s economías, como <strong>el</strong> Brasil y México.<br />

A niv<strong>el</strong> regional, <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión es cuatro veces mayor que<br />

<strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción d<strong>el</strong> PIB. A niv<strong>el</strong> <strong>su</strong>bregional, es tres veces mayor <strong>en</strong> América<br />

d<strong>el</strong> Sur, cinco veces <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y cerca <strong>de</strong> seis veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe.<br />

Esta última característica se refleja <strong>en</strong> un tercer <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to, que es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

pérdida acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo (estimada como <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> <strong>su</strong> amplitud por<br />

<strong>su</strong> duración) durante <strong>la</strong> fase contractiva d<strong>el</strong> ciclo económico <strong>su</strong>pera a <strong>la</strong> ganancia acumu<strong>la</strong>da<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> fase <strong>de</strong> auge. Para <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> pérdida acumu<strong>la</strong>da durante <strong>la</strong> fase contractiva equivale<br />

a más <strong>de</strong> dos veces <strong>la</strong> ganancia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase expansiva. A niv<strong>el</strong> <strong>su</strong>bregional, se<br />

observa <strong>el</strong> mismo comportami<strong>en</strong>to con algunos matices. C<strong>en</strong>troamérica y <strong>el</strong> Caribe muestran <strong>la</strong><br />

mayor y m<strong>en</strong>or pérdida acumu<strong>la</strong>da, respectivam<strong>en</strong>te. En tanto, <strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur, <strong>la</strong> pérdida<br />

acumu<strong>la</strong>da durante <strong>la</strong> contracción es un 56% <strong>su</strong>perior a <strong>la</strong> ganancia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>el</strong> auge.<br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Se <strong>de</strong>bilita <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> economía mundial", Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/<br />

Rev.1), Santiago, 2016, págs. 106-109.<br />

346


Capítulo IX<br />

Cuadro IX.5<br />

América Latina: amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

agregada <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> contracción d<strong>el</strong> PIB, 1990-2014 a<br />

(En coefici<strong>en</strong>tes)<br />

Con<strong>su</strong>mo privado Con<strong>su</strong>mo público<br />

Formación bruta <strong>de</strong><br />

capital fijo<br />

Exportaciones<br />

América Latina 0,6 0,6 4,0 3,3<br />

América d<strong>el</strong> Sur 0,6 0,8 3,3 3,6<br />

C<strong>en</strong>troamérica 0,3 1,0 5,9 3,6<br />

México 0,8 0,1 2,1 1,1<br />

Brasil 0,8 0,3 4,2 3,6<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Base <strong>de</strong> datos <strong>CEPAL</strong>STAT, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

a<br />

Datos trimestrales. La pérdida total se calcu<strong>la</strong> por medio d<strong>el</strong> producto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> duración y <strong>la</strong> amplitud.<br />

Una cuarta característica <strong>su</strong>rge al comparar <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

inversión y <strong>el</strong> PIB con los restantes compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada. A niv<strong>el</strong> regional<br />

y <strong>su</strong>bregional y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil y México, <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>su</strong>pera a<br />

<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tada por esos compon<strong>en</strong>tes. La difer<strong>en</strong>cia es notoria al comparar <strong>la</strong> amplitud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión con <strong>la</strong> d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo público y privado, que es inferior a <strong>la</strong><br />

d<strong>el</strong> PIB. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones, <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, por lo g<strong>en</strong>eral,<br />

a triplicar con creces <strong>la</strong> d<strong>el</strong> PIB, lo que implica que son también un factor importante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evolución y <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo.<br />

La asimetría d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> auge y recesión d<strong>el</strong><br />

ciclo se captura mediante dos indicadores (Sich<strong>el</strong>, 1993; Mills, 2001). El primero es <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad (steepness asymmetry) que se <strong>de</strong>tecta cuando <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />

recesiva d<strong>el</strong> ciclo es más marcada que <strong>su</strong> recuperación <strong>en</strong> <strong>el</strong> auge. El segundo indicador es<br />

<strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase recesiva. La asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad<br />

(<strong>de</strong>epness asymmetry) ti<strong>en</strong>e lugar cuando <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída durante <strong>la</strong> contracción <strong>su</strong>pera<br />

<strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> auge 5 .<br />

En <strong>el</strong> gráfico IX.6, se c<strong>la</strong>sifica a 19 países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> cuatro<br />

grupos, según <strong>su</strong> grado <strong>de</strong> asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ciclo. En <strong>el</strong> caso I, los países no exhib<strong>en</strong> asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad<br />

si<strong>en</strong>do ambos indicadores <strong>su</strong>periores a cero. En <strong>el</strong> segundo caso, muestran asimetría <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> contracción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad, con ambos indicadores inferiores a cero. En <strong>el</strong> caso III,<br />

los países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pero no <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

profundidad (<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad es <strong>su</strong>perior a cero y <strong>el</strong> <strong>de</strong> profundidad es m<strong>en</strong>or).<br />

5<br />

La asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad se calcu<strong>la</strong> sobre <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> cómputo <strong>de</strong> los indicadores<br />

estadísticos respectivos (<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad y <strong>de</strong> profundidad) y <strong>de</strong> <strong>su</strong> comparación con un umbral que, para<br />

fines expositivos, se fija <strong>en</strong> cero. Cuando <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad es inferior a cero, existe asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión. De <strong>la</strong> misma manera, cuando <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> profundidad es inferior a cero, existe<br />

asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión.<br />

347


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> caso IV incluye a los países con asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pero no <strong>en</strong> <strong>su</strong> int<strong>en</strong>sidad (<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> profundidad es <strong>su</strong>perior a cero<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad es inferior).<br />

Gráfico IX.6<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (19 países): asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad<br />

d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, 1990-2014 a<br />

(+) Profundidad ( _ )<br />

Caso IV<br />

1<br />

Caso I<br />

GTM<br />

COL CRI<br />

NIC<br />

URY<br />

0<br />

-2,0 -1,5 -1,0 JAM -0,5 0,5 1,0<br />

BHS PAN CHL<br />

BLZ BRA<br />

PRY<br />

ARG<br />

-1<br />

DOM<br />

BOL<br />

SLV<br />

ECU<br />

VEN<br />

-2<br />

-3<br />

PER<br />

Caso II<br />

MEX<br />

-4<br />

-5<br />

(+) Int<strong>en</strong>sidad ( _ )<br />

Caso III<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

a<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos trimestrales.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (15 <strong>de</strong> 19) muestran asimetría<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad o <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad d<strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, mi<strong>en</strong>tras un número muy<br />

reducido no exhibe ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos características. Al comparar a <strong>la</strong> región con otras<br />

d<strong>el</strong> mundo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r con Asia Ori<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> Pacífico, se constata que ti<strong>en</strong>e un mayor<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> asimetría <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong> profundidad. Esto implica que <strong>la</strong> fase contractiva<br />

d<strong>el</strong> ciclo es más int<strong>en</strong>sa y profunda que <strong>la</strong> <strong>de</strong> recuperación, con fuerte inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión.<br />

Esta variable ti<strong>en</strong>e efectos a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo mediante tres canales. En primer lugar, <strong>la</strong><br />

inversión es altam<strong>en</strong>te irreversible y vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que se toman <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo<br />

con los re<strong>su</strong>ltados a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. La irreversibilidad ti<strong>en</strong>e dos efectos. Por un<br />

<strong>la</strong>do, implica que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> inversión perduran <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, pues <strong>la</strong>s empresas<br />

no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sinvertir o solo lo pue<strong>de</strong>n hacer con un <strong>el</strong>evado costo y muy gradualm<strong>en</strong>te<br />

mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>preciación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s activos inmovilizados; por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> inversión se transforma<br />

348


Capítulo IX<br />

<strong>en</strong> un costo irrecuperable (<strong>su</strong>nk<strong>en</strong> cost). Por otro, <strong>la</strong> irreversibilidad pue<strong>de</strong> transformarse <strong>en</strong><br />

un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> no invertir <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase contractiva d<strong>el</strong> ciclo<br />

<strong>de</strong>bido a los riesgos asociados, como <strong>la</strong> incertidumbre d<strong>el</strong> contexto macroeconómico. Así,<br />

<strong>la</strong> fase recesiva d<strong>el</strong> ciclo pue<strong>de</strong> conllevar un m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> acervo <strong>de</strong> capital, lo<br />

que a <strong>la</strong> vez <strong>su</strong><strong>el</strong>e disminuir <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar y sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> empleo.<br />

También pue<strong>de</strong> contribuir a una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad al posponer <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

métodos <strong>de</strong> producción más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> capital y tecnología.<br />

Un segundo canal es <strong>el</strong> efecto inducido <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> los otros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada. Un mayor multiplicador d<strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> inversión g<strong>en</strong>era una mayor<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> in<strong>su</strong>mos y productos terminados, lo que retroalim<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> estímulo a <strong>la</strong> inversión<br />

(es <strong>de</strong>cir que funciona como ac<strong>el</strong>erador).<br />

El tercer canal es <strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad. Tradicionalm<strong>en</strong>te, se distingue <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una mayor acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital d<strong>el</strong> que provi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> una mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad. En <strong>la</strong> práctica, es difícil distinguir <strong>en</strong>tre ambos ya que,<br />

a medida que se acumu<strong>la</strong> capital, <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesivas unida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> acervo <strong>de</strong> capital que se van<br />

utilizando <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso productivo incorporan mayor progreso tecnológico e innovación.<br />

De esta manera, <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital se asocia a aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad.<br />

En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1990-2013 y, sobre todo, <strong>en</strong>tre 2003 y <strong>2008</strong>, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

fue li<strong>de</strong>rada por <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> maquinaria y equipo, que es <strong>su</strong> compon<strong>en</strong>te más dinámico<br />

y con mayor cont<strong>en</strong>ido tecnológico (véase <strong>el</strong> gráfico IX.7). La inversión <strong>en</strong> construcción (<strong>el</strong><br />

otro compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo) también aum<strong>en</strong>tó, pero a un ritmo<br />

mucho m<strong>en</strong>or: d<strong>el</strong> 9,6% d<strong>el</strong> PIB al 11,0% <strong>en</strong>tre 1990 y 2010; durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> mayor<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas tres décadas, no mostró una evolución distinta ni<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te dinámica con r<strong>el</strong>ación a otros <strong>período</strong>s.<br />

La estrecha vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo<br />

total y <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> maquinaria, que incorpora <strong>la</strong>s últimas innovaciones y avances<br />

tecnológicos, es un canal c<strong>la</strong>ve mediante <strong>el</strong> cual <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital afecta <strong>la</strong><br />

productividad. Su reducción implica que <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe con r<strong>el</strong>ación a otras regiones pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar. Esto ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> varias<br />

dim<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad internacional. Un país que se rezaga <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>contrará más dificulta<strong>de</strong>s para g<strong>en</strong>erar divisas y diversificarse,<br />

aum<strong>en</strong>tando <strong>su</strong> vulnerabilidad externa. En una economía con estas características, una<br />

estructura con baja int<strong>en</strong>sidad tecnológica t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a reproducirse y mostrará una fuerte<br />

persist<strong>en</strong>cia, lo que dificultará aún más <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los ODS.<br />

349


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico IX.7<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: formación bruta <strong>de</strong> capital fijo total, <strong>en</strong> construcción<br />

y <strong>en</strong> maquinaria y equipo, 1990-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

24<br />

23<br />

22<br />

21<br />

20<br />

19<br />

18<br />

17<br />

13<br />

12<br />

11<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

16<br />

6<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

Total (eje izquierdo)<br />

Construcción (eje <strong>de</strong>recho)<br />

Maquinaria y equipo (eje <strong>de</strong>recho)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Base <strong>de</strong> datos <strong>CEPAL</strong>STAT, 2015.<br />

350


Parte 4<br />

La dim<strong>en</strong>sión productiva


Capítulo X<br />

Las brechas <strong>de</strong> productividad<br />

y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural<br />

Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y brechas <strong>de</strong> productividad:<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia<br />

A. Heterog<strong>en</strong>eidad intersectorial y <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes:<br />

converg<strong>en</strong>cia interna y externa<br />

B. Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector manufacturero:<br />

dinámicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha y <strong>la</strong> especialización<br />

Mercado <strong>de</strong> trabajo: empleo e ingresos<br />

A. Empleo y ciclo económico<br />

B. Empleo y estructura productiva<br />

C. Ingresos <strong>la</strong>borales y ciclo económico<br />

D. Ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>


Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y brechas <strong>de</strong><br />

productividad: <strong>de</strong> <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia*<br />

En materia <strong>de</strong> productividad, dos rasgos distingu<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s economías <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

y caribeñas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das. El primero es <strong>el</strong> rezago r<strong>el</strong>ativo, o brecha externa, que<br />

refleja <strong>la</strong>s asimetrías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s tecnológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con respecto a <strong>la</strong> frontera<br />

internacional. La v<strong>el</strong>ocidad con que <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das innovan y difun<strong>de</strong>n tecnología<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> tejido productivo <strong>su</strong>pera <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z con que los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe son<br />

capaces <strong>de</strong> absorber, imitar, adaptar e innovar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas internacionales.<br />

El segundo rasgo distintivo es <strong>la</strong> brecha interna, o sea, <strong>la</strong>s notorias difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

productividad que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los distintos sectores y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, así<br />

como <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> cada país, que son muy <strong>su</strong>periores a <strong>la</strong>s que se observan <strong>en</strong><br />

los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Esto se <strong>de</strong>nomina heterog<strong>en</strong>eidad estructural y <strong>de</strong>nota marcadas<br />

asimetrías <strong>en</strong>tre segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> empresas y trabajadores, que se combinan con <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

d<strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> estratos <strong>de</strong> muy baja productividad r<strong>el</strong>ativa.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas <strong>su</strong>fr<strong>en</strong> una profunda<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social que, a <strong>la</strong> vez, refleja altos grados <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad y<br />

una marcada heterog<strong>en</strong>eidad productiva (es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia simultánea <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong><br />

productividad <strong>la</strong>boral media y alta y un conjunto <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> productividad<br />

d<strong>el</strong> trabajo es muy baja, como se verá <strong>en</strong> este capítulo). Las brechas sociales no pue<strong>de</strong>n<br />

explicarse sin <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y productividad <strong>de</strong> los puestos <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong> y <strong>en</strong>tre los distintos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica, <strong>la</strong> que se proyecta <strong>en</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos muy <strong>de</strong>siguales <strong>en</strong>tre los trabajadores, <strong>el</strong> capital y <strong>el</strong> trabajo.<br />

Las r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to y heterog<strong>en</strong>eidad productiva y social son complejas y<br />

varían mucho según <strong>la</strong>s distintas experi<strong>en</strong>cias históricas. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso actualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> curso <strong>en</strong> China y <strong>la</strong> India, al parecer se observa lo que ha seña<strong>la</strong>do Kuznets (1955): <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país, <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> aum<strong>en</strong>ta durante un cierto tiempo porque<br />

una parte creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción campesina, que antes era “homogéneam<strong>en</strong>te pobre”, se<br />

tras<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> ciudad, don<strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra puestos <strong>de</strong> trabajo con mayor productividad <strong>en</strong> los<br />

sectores mo<strong>de</strong>rnos que se forman <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> industrialización. En otras pa<strong>la</strong>bras, durante<br />

un <strong>de</strong>terminado <strong>la</strong>pso aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones <strong>en</strong> los<br />

sectores mo<strong>de</strong>rnos urbanos y <strong>la</strong> productividad rural. Con <strong>el</strong>lo se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

productiva y ocupacional, al m<strong>en</strong>os hasta que <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos<br />

mo<strong>de</strong>rnos alcanza magnitu<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>evantes, cuando se da <strong>la</strong> inflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> “curva <strong>de</strong> Kuznets”.<br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y brechas<br />

<strong>de</strong> productividad: <strong>de</strong> <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia”, La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar,<br />

caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, págs. 91 a 110.<br />

355


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En América Latina y <strong>el</strong> Caribe se registró un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>de</strong> esa naturaleza <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1950-1980, que fue tempranam<strong>en</strong>te examinado por<br />

varios <strong>de</strong> los autores clásicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (Furtado, 1961; Pinto, 1965; Sunk<strong>el</strong>, 1970).<br />

En <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>la</strong>tinoamericano <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad productiva y social <strong>de</strong>scrito por esos<br />

autores, una pequeña parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se apropiaba <strong>de</strong> una porción <strong>su</strong>stancial d<strong>el</strong><br />

consi<strong>de</strong>rable aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productividad que ocurría <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Sin<br />

embargo, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productividad que <strong>de</strong>spués acompañó <strong>la</strong> industrialización permitió<br />

una gradual mejora d<strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los trabajadores, cada vez más absorbidos por los<br />

sectores mo<strong>de</strong>rnos <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te expansión.<br />

Distinto es <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te heterog<strong>en</strong>eidad que ha ocurrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década perdida (los años och<strong>en</strong>ta) y <strong>el</strong><br />

comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, cuando empezó <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que se ext<strong>en</strong>dió<br />

hasta <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>2008</strong>. En ese <strong>período</strong> (1980-2002), se registró un r<strong>el</strong>ativo estancami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad global <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>la</strong>tinoamericanas y caribeñas.<br />

El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o más importante ocurrió <strong>en</strong> varios segm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> sector <strong>de</strong> servicios urbanos,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad media registró un significativo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, sobre todo durante los<br />

años och<strong>en</strong>ta, lo que se <strong>de</strong>nominó “hipertrofia” d<strong>el</strong> sector terciario informal. Con <strong>el</strong>lo se<br />

produce un círculo vicioso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> segregación espacial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, con altos niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> marginalidad urbana, y <strong>la</strong> segregación productiva, con <strong>el</strong>evados porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

económicam<strong>en</strong>te activa urbana <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> muy baja productividad. De este modo<br />

<strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad espacial y productiva se reflejan mutuam<strong>en</strong>te.<br />

En gran medida, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural contribuye a explicar <strong>la</strong> profunda<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, ya que <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad<br />

reflejan, y a <strong>la</strong> vez refuerzan, <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> progreso<br />

técnico, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación, <strong>de</strong> acceso a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección social y <strong>de</strong> opciones<br />

<strong>de</strong> movilidad ocupacional asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>la</strong>boral. Al mismo tiempo, como<br />

se verá <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo, una mayor brecha interna refuerza <strong>la</strong> brecha externa y se<br />

alim<strong>en</strong>ta parcialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. En <strong>la</strong> medida que los sectores <strong>de</strong> baja productividad ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s para innovar, adoptar tecnología e impulsar procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje,<br />

<strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad interna agudiza los problemas <strong>de</strong> competitividad sistémica. De modo<br />

que se g<strong>en</strong>eran círculos viciosos no solo <strong>de</strong> pobreza y bajo crecimi<strong>en</strong>to, sino también <strong>de</strong><br />

l<strong>en</strong>to apr<strong>en</strong>dizaje y débil cambio estructural. Por lo tanto, abordar <strong>en</strong> forma complem<strong>en</strong>taria<br />

ambas brechas re<strong>su</strong>lta c<strong>la</strong>ve para alcanzar un <strong>de</strong>sarrollo dinámico e inclusivo.<br />

En algunos estudios reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se i<strong>de</strong>ntifican <strong>la</strong>s condiciones necesarias<br />

para reducir <strong>la</strong> brecha externa y se da continuidad a una tradición <strong>de</strong> análisis cuyo foco<br />

es <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre tecnología, equidad y transformación productiva 1 . En <strong>la</strong>s economías<br />

1<br />

Véanse los estudios <strong>de</strong> Fajnzylber (1990) y los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> (<strong>2008</strong>a, 2007, 2006, 2004, 2001,<br />

1998, 1992 y 1990). Des<strong>de</strong> esta perspectiva, “<strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z r<strong>el</strong>ativa con que se<br />

introduce y difun<strong>de</strong> <strong>el</strong> progreso técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región mediante <strong>el</strong> capital fijo<br />

y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> comparación con lo que ocurre <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo” (Infante, 2009).<br />

356


Capítulo X<br />

abiertas, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia tecnológica con <strong>la</strong> frontera internacional implica<br />

un patrón <strong>de</strong> especialización <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que hac<strong>en</strong> un uso más int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tecnología ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy baja repres<strong>en</strong>tación, con dos consecu<strong>en</strong>cias importantes. La<br />

primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es que una estructura muy sesgada hacia activida<strong>de</strong>s con reducidos gastos<br />

<strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo redunda <strong>en</strong> un proceso l<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>en</strong> magros<br />

increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad. Esto se explica porque <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s con uso int<strong>en</strong>sivo<br />

<strong>de</strong> tecnología g<strong>en</strong>eran externalida<strong>de</strong>s, procesos <strong>de</strong> “<strong>de</strong>rrame tecnológico” y variados<br />

estímulos a <strong>la</strong> innovación y al apr<strong>en</strong>dizaje que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

tecnológicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

La segunda consecu<strong>en</strong>cia es que una estructura productiva con m<strong>en</strong>or peso <strong>de</strong> los<br />

sectores con uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> tecnología conlleva una m<strong>en</strong>or capacidad <strong>de</strong> adaptación<br />

ante cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Hay que consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación e<br />

imitación rápida son c<strong>la</strong>ve para ingresar <strong>en</strong> mercados don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda crece con más<br />

rapi<strong>de</strong>z. En los mercados más dinámicos, <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

tecnológica y los patrones <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda (tanto para <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo como para <strong>la</strong> inversión)<br />

<strong>su</strong>fr<strong>en</strong> frecu<strong>en</strong>tes mutaciones. Las <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas tecnológicas impi<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> región respon<strong>de</strong>r<br />

con <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad e int<strong>en</strong>sidad necesarias para no per<strong>de</strong>r espacio <strong>en</strong> estos mercados. Esto<br />

implica un m<strong>en</strong>or dinamismo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s exportaciones fr<strong>en</strong>te al dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> importaciones, lo que g<strong>en</strong>era problemas <strong>de</strong> restricción externa al crecimi<strong>en</strong>to, con <strong>su</strong><br />

coro<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> crisis cambiarias y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a un crecimi<strong>en</strong>to más volátil, que acompaña<br />

los ciclos <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z internacional.<br />

Así como <strong>la</strong> brecha externa refleja una difusión muy acotada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas<br />

internacionales hacia América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>la</strong> brecha interna expresa <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> difusión hacia <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. Como observa Infante<br />

(2009), ya <strong>en</strong> “<strong>la</strong>s primeras formu<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural se<br />

argum<strong>en</strong>taba que <strong>la</strong> incorporación d<strong>el</strong> progreso técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas no ha sido un proceso g<strong>en</strong>eralizado, que se haya difundido con int<strong>en</strong>sidad<br />

variable pero importante <strong>en</strong> todos los sectores y ramas <strong>de</strong> actividad económica. Por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción técnica ha t<strong>en</strong>dido a conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados estratos,<br />

aqu<strong>el</strong>los más vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> exportación, quedando segm<strong>en</strong>tos importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

al marg<strong>en</strong> d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> tecnificación” 2 .<br />

El progreso técnico ocurre con difer<strong>en</strong>te v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> los distintos sectores <strong>de</strong><br />

cada país y <strong>la</strong> tecnología y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación no se distribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />

uniforme. En América Latina, estas difer<strong>en</strong>cias son mucho mayores que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

2<br />

Los estudios <strong>de</strong> Pinto (1965, 1970 y 1976) son refer<strong>en</strong>cias clásicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>. El tema se<br />

discute <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> Rodríguez (2007).<br />

357


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y los sectores y ag<strong>en</strong>tes rezagados no ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a aproximarse a los “lí<strong>de</strong>res” 3 .<br />

Aun <strong>en</strong> sectores que <strong>en</strong> términos agregados podrían consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> productividad media<br />

o alta, persist<strong>en</strong> estratos <strong>de</strong> empresas y <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> productividad extremadam<strong>en</strong>te<br />

baja. Los <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>su</strong>bempleo e informalidad que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son <strong>la</strong><br />

expresión más visible, pero no <strong>la</strong> única, <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad y constituy<strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>te<br />

muy importante <strong>de</strong> inequidad.<br />

A. Heterog<strong>en</strong>eidad intersectorial y <strong>en</strong>tre<br />

ag<strong>en</strong>tes: converg<strong>en</strong>cia interna y externa<br />

1. Estructura productiva y dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

Lo primero que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva histórica es <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad más significativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En <strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

1950-1980 se <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> gran brecha <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sector agropecuario y <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s secundarias y terciarias, sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas. El estancami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad r<strong>el</strong>ativa d<strong>el</strong> sector agropecuario, como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> una agricultura <strong>la</strong>tifundista<br />

no ori<strong>en</strong>tada al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>de</strong> una economía campesina con pocos<br />

recursos, llevó a instrum<strong>en</strong>tar políticas <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización agropecuaria y reforma agraria.<br />

En <strong>la</strong>s últimas décadas este esc<strong>en</strong>ario ha cambiado. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> muchos países <strong>la</strong><br />

economía campesina continúa t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do muy baja productividad y carece <strong>de</strong> acceso a<br />

recursos productivos que permitirían <strong>su</strong> profunda transformación, <strong>la</strong>s migraciones d<strong>el</strong> campo<br />

a <strong>la</strong> ciudad, <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s rurales no agropecuarias y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura empresarial han increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> forma notoria <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral<br />

media d<strong>el</strong> sector. Por otra parte, <strong>la</strong> baja <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>su</strong>cesivas crisis <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta e inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

2000, <strong>su</strong>mada a <strong>la</strong> presión prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta, cuando <strong>en</strong> muchos países<br />

aún se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> altas <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar,<br />

<strong>su</strong>puso una gran expansión d<strong>el</strong> empleo informal urbano. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>la</strong>boral media d<strong>el</strong> sector terciario registró un marcado <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta y<br />

posteriorm<strong>en</strong>te no se recuperó.<br />

En esta sección se pres<strong>en</strong>ta un panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva <strong>la</strong>tinoamericana<br />

y se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s asimetrías productivas y sa<strong>la</strong>riales que están directam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionadas<br />

3<br />

Schumpeter (1934) <strong>de</strong>scribió <strong>el</strong> ciclo económico a partir <strong>de</strong> una o<strong>la</strong> <strong>de</strong> innovaciones secundarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vigorosa <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> imitadores que erosionan <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas oligopólicas <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res. La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía se ve impulsada, <strong>en</strong> un principio, por gran<strong>de</strong>s innovaciones, pero <strong>su</strong> mayor impacto sobre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño agregado <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ingresan, atraídos por los lucros extraordinarios<br />

<strong>de</strong> los pioneros. En <strong>el</strong> caso <strong>la</strong>tinoamericano, esta onda <strong>de</strong> inversiones se trunca, se <strong>de</strong>bilita rápidam<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> los pioneros (que muchas veces son solo seguidores <strong>en</strong> términos internacionales) no son<br />

disputadas por una gran cantidad <strong>de</strong> imitadores que ingresan.<br />

358


Capítulo X<br />

con los problemas <strong>de</strong> pobreza y exclusión social <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

d<strong>el</strong> trabajo (valor agregado por trabajador) muestra distintos <strong>de</strong>sempeños sectoriales. La<br />

evolución <strong>de</strong> esta variable se observa a partir <strong>de</strong> dos puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia: a) <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre sectores <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (productividad <strong>de</strong> cada sector con r<strong>el</strong>ación a<br />

<strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía) y b) <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> cada sector <strong>en</strong> América<br />

Latina con <strong>la</strong> d<strong>el</strong> mismo sector <strong>en</strong> los Estados Unidos, un país que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse un<br />

repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera tecnológica internacional (brecha externa) 4 .<br />

Las mayores brechas <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> comparación con los países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> mayores brechas sa<strong>la</strong>riales y una peor distribución d<strong>el</strong><br />

ingreso. Por lo tanto, <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad sectorial (converg<strong>en</strong>cia<br />

interna) <strong>de</strong>bería g<strong>en</strong>erar una mejor distribución d<strong>el</strong> ingreso y una m<strong>en</strong>or exclusión social.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> productividad respecto <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

(converg<strong>en</strong>cia externa) <strong>su</strong>pone mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> competitividad y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> reducir<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingresos por habitante con <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. También <strong>su</strong>pone sinergias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to (mejoras complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s productivas<br />

y distribución social <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s) y, al <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> competitividad, da mayor continuidad<br />

al crecimi<strong>en</strong>to económico, lo que inci<strong>de</strong> positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los recursos fiscales y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad d<strong>el</strong> Estado para transferir recursos y servicios a los sectores más vulnerables.<br />

En <strong>el</strong> cuadro X.1 se pres<strong>en</strong>tan los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> cada<br />

sector <strong>en</strong> América Latina como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad media <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre sectores son muy marcadas: <strong>la</strong> productividad minera es siete veces más<br />

alta que <strong>la</strong> productividad media, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectricidad es cuatro<br />

veces más <strong>el</strong>evada y <strong>la</strong> d<strong>el</strong> sector financiero es dos veces <strong>su</strong>perior. En <strong>el</strong> otro extremo se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> agricultura, <strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong> construcción 5 . Otros sectores, como <strong>la</strong> industria<br />

y <strong>el</strong> transporte, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una productividad casi simi<strong>la</strong>r al promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Esta<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> sectorial <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad se amplía <strong>en</strong>tre 1990 y <strong>2008</strong>.<br />

Cuando se observa <strong>la</strong> productividad sectorial <strong>en</strong> los Estados Unidos, se <strong>de</strong>staca<br />

una m<strong>en</strong>or difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los sectores (véase <strong>el</strong> cuadro X.2). Los sectores <strong>de</strong> mayor<br />

productividad (<strong>el</strong>ectricidad y financiero) muestran niv<strong>el</strong>es dos veces <strong>su</strong>periores al promedio,<br />

una difer<strong>en</strong>cia muy inferior a <strong>la</strong> registrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. A<strong>de</strong>más, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que<br />

ocurre <strong>en</strong> América Latina, <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> los Estados Unidos estas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es se<br />

reduc<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 1990 y <strong>2008</strong>.<br />

4<br />

La brecha externa ti<strong>en</strong>e dos dim<strong>en</strong>siones: <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre sectores y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes o<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un mismo sector.<br />

5<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> muy baja productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura se <strong>de</strong>staca cuando se toman los promedios<br />

simples <strong>de</strong> América Latina (como <strong>en</strong> los datos que aquí se pres<strong>en</strong>tan), dado <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to excesivam<strong>en</strong>te<br />

bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía campesina <strong>en</strong> países con bajo <strong>de</strong>sarrollo y alta proporción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción rural. En<br />

promedios pon<strong>de</strong>rados, <strong>la</strong> productividad d<strong>el</strong> sector se vería aum<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sectores<br />

agroindustriales más dinámicos <strong>en</strong> países <strong>de</strong> mayor pob<strong>la</strong>ción r<strong>el</strong>ativa (como <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Brasil),<br />

aunque todavía se vería proporcionalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con otros sectores.<br />

359


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro X.1<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): índices <strong>de</strong> productividad a<br />

(PIB total=100)<br />

1990 1998 2003 <strong>2008</strong><br />

Agricultura 28,4 27,7 30,9 31,0<br />

Minería 608,4 1 045,5 932,8 767,4<br />

Industria 99,3 112,7 115,5 114,2<br />

Electricidad 225,9 353,6 434,6 483,2<br />

Construcción 91,3 94,4 84,7 77,5<br />

Comercio 76,1 63,3 56,2 59,5<br />

Transporte 118,7 134,4 148,4 146,1<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos<br />

279,0 282,5 279,7 252,1<br />

financieros<br />

Servicios comunales, 84,5 74,4 78,9 75,8<br />

sociales y personales<br />

PIB total 100,0 100,0 100,0 100,0<br />

Períodos 1990-1998 1998-2003 2003-<strong>2008</strong><br />

Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

medio anual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad<br />

1,9 -0,4 0,7<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Series históricas <strong>de</strong><br />

estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos estadísticos, N° 37 (LC/G.2415-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009.<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.72 y Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT),<br />

Laborsta [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>borsta.ilo.org/, 2009.<br />

a<br />

Para <strong>el</strong> cálculo se utilizó <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo<br />

(OIT), corregida por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia OIT. América Latina es <strong>el</strong> promedio simple <strong>de</strong> 11 países:<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, México, Perú, República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

y Uruguay.<br />

Cuadro X.2<br />

Estados Unidos: índices <strong>de</strong> productividad a<br />

(PIB total=100)<br />

1990 1998 2003 <strong>2008</strong><br />

Agricultura 36,9 35,3 44,6 71,2<br />

Minería 273,6 299,7 278,9 176,8<br />

Industria 73,3 92,6 110,1 126,2<br />

Electricidad 177,9 174,4 216,0 224,4<br />

Construcción 80,0 72,2 54,9 37,5<br />

Comercio 51,1 62,8 65,6 66,9<br />

Transporte 114,0 125,4 165,2 210,1<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos<br />

284,4 268,2 219,0 185,0<br />

financieros<br />

Servicios comunales, 84,1 69,8 66,7 65,1<br />

sociales y personales<br />

PIB total 100,0 100,0 100,0 100,0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Series históricas <strong>de</strong><br />

estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos estadísticos, N° 37 (LC/G.2415-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009.<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.72 y Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT),<br />

Laborsta [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>borsta.ilo.org/, 2009.<br />

a<br />

Para <strong>el</strong> cálculo se utilizó <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo<br />

(OIT), corregida por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia OIT.<br />

360


Capítulo X<br />

El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad —o coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación—<br />

ofrece una medida más precisa d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> diverg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva<br />

interna <strong>en</strong> América Latina y los Estados Unidos 6 . En <strong>el</strong> cuadro X.3 se confirma lo que se<br />

afirmó anteriorm<strong>en</strong>te y se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación es más alto<br />

(mayor <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> sectorial) <strong>en</strong> América Latina que <strong>en</strong> los Estados Unidos y que <strong>en</strong> este<br />

país hay una converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad sectorial (<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

variación se reduce) <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1998 7 . Los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura comercial g<strong>en</strong>eraron <strong>en</strong><br />

América Latina un fuerte aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión sectorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad (<strong>en</strong>tre<br />

1990 y 1998 se increm<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación). Si bi<strong>en</strong> este coefici<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>dió a<br />

caer posteriorm<strong>en</strong>te, no retornó a los valores que t<strong>en</strong>ía a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta.<br />

Por último, <strong>la</strong> dispersión r<strong>el</strong>ativa, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos, se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los años consi<strong>de</strong>rados. Esto<br />

indica que fue aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad por sector<br />

<strong>de</strong> América Latina y los Estados Unidos: <strong>en</strong> 1990 <strong>la</strong> dispersión <strong>en</strong> América Latina era un<br />

40% mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>2008</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>peraba un 101%.<br />

Cuadro X.3<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados) y Estados Unidos: converg<strong>en</strong>cia interna<br />

y productividad r<strong>el</strong>ativa<br />

Índice <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> productividad <strong>en</strong><br />

América Latina<br />

Índice <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> los<br />

Estados Unidos<br />

R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

dispersión r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos<br />

1990 1998 2003 <strong>2008</strong><br />

0,94 1,24 1,14 1,05<br />

0,67 0,67 0,60 0,52<br />

1,40 1,85 1,89 2,01<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Series históricas <strong>de</strong><br />

estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos estadísticos, N° 37 (LC/G.2415-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009.<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.72 y Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT),<br />

Laborsta [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>borsta.ilo.org/, 2009.<br />

A <strong>su</strong> vez, cuando se compara <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> América Latina con <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los sectores, se observa que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong>los es muy<br />

inferior (véase <strong>el</strong> cuadro X.4). La excepción es <strong>el</strong> sector minero, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>la</strong>tinoamericana alcanza <strong>el</strong> 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadouni<strong>de</strong>nse.<br />

6<br />

El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación es <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar y <strong>la</strong> media aritmética.<br />

7<br />

La comparación con los Estados Unidos es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te interesante porque se trata <strong>de</strong> una economía<br />

que no solo está sobre <strong>la</strong> frontera tecnológica, sino que a<strong>de</strong>más ti<strong>en</strong>e un marco regu<strong>la</strong>torio que privilegia <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los mercados. En función <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>ponerse que los difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> productividad que<br />

se originan <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>sigual d<strong>el</strong> progreso técnico se manifiestan con más fuerza <strong>en</strong> los Estados Unidos.<br />

361


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro X.4<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): productividad r<strong>el</strong>ativa con respecto<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Agricultura, caza,<br />

silvicultura y pesca<br />

Explotación <strong>de</strong> minas<br />

y canteras<br />

Industria<br />

manufacturera<br />

1990 1998 2003 <strong>2008</strong><br />

14,2 13,3 10,7 7,0<br />

40,9 59,2 51,5 70,2<br />

25,0 20,7 16,1 14,6<br />

Electricidad, gas y agua 23,4 34,4 31,0 34,8<br />

Construcción 21,0 22,2 23,7 33,5<br />

Comercio, restaurantes 27,4 17,1 13,2 14,4<br />

y hot<strong>el</strong>es<br />

Transporte 19,2 18,2 13,8 11,2<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos<br />

18,1 17,9 19,7 22,0<br />

financieros<br />

Servicios comunales,<br />

18,5 18,1 18,2 18,8<br />

sociales y personales<br />

Total 18,4 17,0 15,4 16,2<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Series históricas <strong>de</strong><br />

estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos estadísticos, N° 37 (LC/G.2415-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009.<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.72 y Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT),<br />

Laborsta [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>borsta.ilo.org/, 2009.<br />

a<br />

Para <strong>el</strong> cálculo se utilizó <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo<br />

(OIT), corregida por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia OIT.<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> América Latina respecto <strong>de</strong> los Estados<br />

Unidos muestra que los sectores <strong>de</strong> alta productividad (minería, <strong>el</strong>ectricidad y establecimi<strong>en</strong>tos<br />

financieros) cierran <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre 1990 y <strong>2008</strong>. En cambio, <strong>la</strong> brecha se amplía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> productividad media y baja, como <strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong> industria,<br />

<strong>el</strong> transporte y <strong>el</strong> comercio. La única excepción es <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción que, pese a<br />

ser <strong>de</strong> baja productividad, cierra <strong>la</strong> brecha, principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>en</strong> los Estados Unidos.<br />

El <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> alta productividad ha permitido un ligero cierre <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> productividad d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía respecto <strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>en</strong> los<br />

últimos años. Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> bajo dinamismo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más sectores ha provocado un<br />

marcado increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa. Dicho <strong>de</strong><br />

otra manera: un pequeño porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empresas y trabajadores se acerca a <strong>la</strong> frontera<br />

internacional y <strong>el</strong> resto se aleja <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, lo que refuerza <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y<br />

<strong>la</strong>s marcadas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es.<br />

En <strong>el</strong> gráfico X.1 se sintetiza <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa y <strong>de</strong> <strong>su</strong> dispersión.<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión indica que <strong>en</strong> América Latina se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre<br />

los sectores que cierran <strong>la</strong> brecha externa y los que <strong>la</strong> aum<strong>en</strong>tan. Esta comparación rev<strong>el</strong>a<br />

362


Capítulo X<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> capacidad <strong>en</strong>tre sectores para aprovechar <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tecnología <strong>de</strong> punta. Un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación más alto es un indicador <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> competitividad y <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, con efectos negativos <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico.<br />

Gráfico X.1<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados) y Estados Unidos: productividad r<strong>el</strong>ativa<br />

y coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación<br />

(Índice 1990=100)<br />

230<br />

210<br />

190<br />

170<br />

150<br />

130<br />

110<br />

90<br />

70<br />

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 <strong>2008</strong><br />

Productividad r<strong>el</strong>ativa<br />

Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Series históricas <strong>de</strong><br />

estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos estadísticos, N° 37 (LC/G.2415-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009.<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.72 y Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT),<br />

Laborsta [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>borsta.ilo.org/, 2009.<br />

En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1990-<strong>2008</strong> se observa un aum<strong>en</strong>to tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

r<strong>el</strong>ativa (línea punteada) como <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha externa media para <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

(línea negra continua) (véase <strong>el</strong> gráfico X.1). Esto significa que se amplía <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre un<br />

pequeño grupo <strong>de</strong> sectores (y, por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> empresas y trabajadores) que se acercan<br />

a <strong>la</strong> frontera productiva externa y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía que queda rezagada respecto<br />

<strong>de</strong> los estándares internacionales. A<strong>de</strong>más, es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> interrupción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong>tre 2003 y <strong>2008</strong> (d<strong>el</strong> 15,4% <strong>en</strong> 2003 al 16,2% <strong>en</strong><br />

<strong>2008</strong>) ocurre <strong>en</strong> un contexto muy particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> recuperación d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, asociado a<br />

un ciclo favorable <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> materias primas y productos básicos.<br />

Las economías d<strong>el</strong> Caribe han exhibido mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural basados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> recursos naturales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialización d<strong>el</strong> comercio que, hasta hace<br />

poco tiempo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong> los acuerdos prefer<strong>en</strong>ciales no recíprocos <strong>en</strong> los mercados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y América d<strong>el</strong> Norte. Por una parte, algunos países, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Estados d<strong>el</strong> Caribe Ori<strong>en</strong>tal (OECO), han <strong>su</strong>rgido como economías<br />

363


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n, <strong>en</strong> gran medida, <strong>de</strong> los servicios, sobre todo d<strong>el</strong> turismo y los servicios<br />

financieros. Por ejemplo, <strong>en</strong> 2006 <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> Antigua y Barbuda, <strong>la</strong>s Bahamas, Barbados, Dominica, Granada,<br />

Saint Kitts y Nevis, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas y Santa Lucía se ubicaba <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 67% y<br />

<strong>el</strong> 86% y <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> OECO era d<strong>el</strong> 77,2%. Por otra parte, <strong>en</strong> B<strong>el</strong>ice, Guyana, Haití,<br />

Jamaica, <strong>la</strong> República Dominicana, Suriname y Trinidad y Tabago <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje se situaba<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 8,5% y <strong>el</strong> 55%. En este último grupo, Haití, Jamaica, <strong>la</strong> República Dominicana y, <strong>en</strong><br />

cierto grado, Barbados pres<strong>en</strong>tan una combinación <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> servicios <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tales<br />

y productores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es.<br />

El problema fundam<strong>en</strong>tal, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías basadas <strong>en</strong> servicios como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

basadas <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es, es <strong>la</strong> limitada variedad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios producidos y comercializados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona y <strong>el</strong> efecto que esto ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to 8 . La medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

total <strong>de</strong> los factores rev<strong>el</strong>a <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los problemas que <strong>su</strong>rgieron a fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1990 <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es comerciales d<strong>el</strong> Caribe y d<strong>el</strong><br />

mundo 9 . Kida (2005) señaló que <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> productividad total <strong>de</strong> los factores<br />

era positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> Caribe y repres<strong>en</strong>taba alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción 10 . Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 los re<strong>su</strong>ltados parec<strong>en</strong><br />

indicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una disminución <strong>de</strong> esta productividad y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> competitividad, excepto <strong>en</strong> B<strong>el</strong>ice, Guyana y Trinidad y Tabago. En un estudio d<strong>el</strong> Banco<br />

Mundial (<strong>2008</strong>) don<strong>de</strong> se computa <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad total <strong>de</strong> los factores<br />

<strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OECO se rev<strong>el</strong>a que <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta hubo una <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, excepto <strong>en</strong> Saint Kitts y Nevis. Machado (2009) llegó<br />

a una conclusión simi<strong>la</strong>r con respecto a todo <strong>el</strong> Caribe.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración ti<strong>en</strong>e varias explicaciones, incluida <strong>la</strong> sobrevaloración <strong>de</strong><br />

los tipos <strong>de</strong> cambio y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> inversiones d<strong>el</strong> gobierno, que pudo haber<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado a <strong>la</strong> inversión privada, <strong>en</strong> este <strong>período</strong> se registra un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manufacturas, <strong>la</strong> agricultura y los servicios. Los cambios estructurales<br />

pue<strong>de</strong>n observarse <strong>en</strong> los datos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> OECO. Por ejemplo, <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta,<br />

<strong>el</strong> promedio anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> banano cayó un 4,8% <strong>en</strong> volum<strong>en</strong>, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió un 3,9%, y <strong>en</strong> 2000 <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so fueron d<strong>el</strong> 11,3% y d<strong>el</strong> 14,7%,<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Al mismo tiempo, <strong>la</strong>s remesas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los ingresos crecieron un<br />

17,6% <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta, un 4,1% <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y un 4% <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000.<br />

8<br />

Para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar este problema se int<strong>en</strong>tó diversificar <strong>el</strong> producto turístico y crear mercados especializados,<br />

como <strong>el</strong> turismo ecológico, comunitario o cultural y los c<strong>en</strong>tros turísticos para parejas y ev<strong>en</strong>tos especiales,<br />

como festivales <strong>de</strong> jazz.<br />

9<br />

Dadas <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad total <strong>de</strong> los factores, estos re<strong>su</strong>ltados son<br />

solo ilustrativos.<br />

10<br />

Los países incluidos fueron Antigua y Barbuda, <strong>la</strong>s Bahamas, Barbados, B<strong>el</strong>ice, Dominica, Granada, Guyana,<br />

Saint Kitts y Nevis, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas, Santa Lucía, Suriname y Trinidad y Tabago.<br />

364


Capítulo X<br />

2. Brechas <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> empleo<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong>b<strong>en</strong> analizarse junto con los d<strong>el</strong> empleo. Si los<br />

sectores don<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad crece absorb<strong>en</strong> poca proporción d<strong>el</strong> empleo total, solo<br />

unos pocos trabajadores se b<strong>en</strong>efician d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> resto seguirá<br />

ocupado <strong>en</strong> sectores don<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y los sa<strong>la</strong>rios son m<strong>en</strong>ores. A continuación<br />

se aborda <strong>en</strong> forma sintética esta r<strong>el</strong>ación.<br />

En <strong>el</strong> cuadro X.5 se observa que <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> alta productividad <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> empleo es bastante reducido (un 8,1% <strong>en</strong> <strong>2008</strong>). En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1990-<strong>2008</strong>, <strong>el</strong> peso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo permanece casi constante <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> alta productividad (aum<strong>en</strong>ta<br />

ap<strong>en</strong>as 0,2 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> año inicial y <strong>el</strong> año final), cae <strong>de</strong> manera notoria<br />

(tres puntos porc<strong>en</strong>tuales) <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> productividad media y se increm<strong>en</strong>ta 2,9<br />

puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> baja productividad. En <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (1990-<strong>2008</strong>),<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> trabajadores, y probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> empresas, <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja<br />

productividad, a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> productividad media (es <strong>de</strong>cir, que aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad). Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> baja productividad se interrumpe <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto favorable<br />

d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 2003-<strong>2008</strong>, aunque, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha externa, sin <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para que esa participación retorne a los valores <strong>de</strong> 1990.<br />

Cuadro X.5<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): estructura d<strong>el</strong> empleo, 1990-<strong>2008</strong> a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

1990 1998 2003 <strong>2008</strong><br />

Sectores <strong>de</strong> alta<br />

7,9 7,0 7,3 8,1<br />

productividad b<br />

Sectores <strong>de</strong><br />

productividad media c 23,1 20,7 19,7 20,0<br />

Sectores <strong>de</strong> baja<br />

69,0 72,3 73,0 71,9<br />

productividad d<br />

Total 100,0 100,0 100,0 100,0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Series históricas <strong>de</strong><br />

estadísticas económicas 1950-<strong>2008</strong>”, Cua<strong>de</strong>rnos estadísticos, N° 37 (LC/G.2415-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2009.<br />

Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, N° <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta: S.09.II.G.72 y Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT),<br />

Laborsta [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://<strong>la</strong>borsta.ilo.org/, 2009.<br />

a<br />

Para <strong>el</strong> cálculo se utilizó <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo<br />

(OIT), corregida por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo por sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia OIT.<br />

b<br />

Minería, <strong>en</strong>ergía y finanzas.<br />

c<br />

Industria y transporte.<br />

d<br />

Agricultura, construcción, comercio y servicios comunales y personales.<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> trabajadores <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad repercute<br />

<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> equidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, ya que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a g<strong>en</strong>erar una distribución más<br />

<strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios a favor <strong>de</strong> un grupo más reducido <strong>de</strong> trabajadores, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más<br />

capacida<strong>de</strong>s y están mejor insertos <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mayor productividad.<br />

365


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

3. Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes: ocupación, sa<strong>la</strong>rios y <strong>de</strong>sempeño<br />

La heterog<strong>en</strong>eidad se da tanto <strong>en</strong>tre sectores como <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los distintos<br />

sectores. Como ya se m<strong>en</strong>cionó, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>el</strong> sector agríco<strong>la</strong> muestra <strong>en</strong>ormes<br />

brechas <strong>de</strong> productividad si se comparan <strong>la</strong>s economías campesinas tradicionales con los<br />

nichos agroindustriales más dinámicos. En <strong>la</strong>s tres últimas décadas, <strong>el</strong> sector informal fue<br />

<strong>el</strong> gran receptáculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, ya que conc<strong>en</strong>tró mucha<br />

pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa <strong>de</strong> baja productividad <strong>en</strong> áreas como <strong>el</strong> comercio y los<br />

servicios <strong>de</strong> baja especialización, lo que provocó una exacerbación <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad.<br />

Para pon<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad productiva, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s es c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong>s<br />

empresas según <strong>su</strong> tamaño. Las pequeñas y medianas empresas (pymes) y <strong>la</strong>s microempresas<br />

repres<strong>en</strong>tan más d<strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>su</strong> aporte es r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> empleo, bastante m<strong>en</strong>os importante <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> producción y muy poco <strong>de</strong>stacado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> llevó ad<strong>el</strong>ante una <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da investigación<br />

sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre empresas <strong>de</strong> diverso tamaño y confirmó<br />

<strong>el</strong> peso que <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con los indicadores <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> (Infante, 2009). Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> una estructura productiva<br />

muy <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>da, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los impulsos al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pequeñas empresas se observan incluso <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector exportador (Infante y Sunk<strong>el</strong>, 2009).<br />

Así, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad pue<strong>de</strong> fr<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas etapas.<br />

En <strong>el</strong> cuadro X.6 pue<strong>de</strong> observarse <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

empleo total, <strong>el</strong> PIB y <strong>la</strong>s exportaciones.<br />

Cuadro X.6<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): participación <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> empresas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo, <strong>el</strong> PIB y <strong>la</strong>s exportaciones a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Microempresas Pequeñas empresas Medianas empresas Gran<strong>de</strong>s empresas<br />

Empleo 30,4 16,7 14,2 38,7<br />

PIB 7,3 9,8 11,4 71,5<br />

Exportaciones 0,2 1,8 6,4 91,6<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

a<br />

El cuadro repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s distribuciones porc<strong>en</strong>tuales d<strong>el</strong> empleo, <strong>el</strong> PIB y <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> empresa<br />

respecto d<strong>el</strong> total d<strong>el</strong> sector formal. Para <strong>su</strong> <strong>el</strong>aboración se utilizó un promedio simple basado <strong>en</strong> los datos oficiales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil, Chile y México. El criterio <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones usadas por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada país (véase Ferraro y Stumpo, 2009).<br />

Los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño r<strong>el</strong>ativo constituy<strong>en</strong> un conjunto muy heterogéneo<br />

que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> microempresas <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia hasta empresas medianas exportadoras y<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te dinámicas. Si se compara <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> estas empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (<strong>su</strong><br />

productividad r<strong>el</strong>ativa con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas <strong>en</strong> cada país) con <strong>el</strong> que<br />

se registra <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, resaltan dos aspectos importantes.<br />

366


Capítulo X<br />

En primer lugar, es evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa<br />

<strong>en</strong> cada país (<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas y <strong>el</strong> resto) son mucho mayores <strong>en</strong> América Latina<br />

que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> una microempresa <strong>en</strong> Chile<br />

es ap<strong>en</strong>as <strong>el</strong> 3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> una gran empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo país, <strong>en</strong> Francia <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong><br />

tamaño más reducido muestran una productividad equival<strong>en</strong>te al 71% <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas.<br />

En segundo término, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro X.7 se observa, también consi<strong>de</strong>rando solo <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño r<strong>el</strong>ativo, que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre microempresas, pequeñas<br />

empresas y medianas empresas son mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> comparación con los países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos consi<strong>de</strong>rados. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> una microempresa<br />

es <strong>el</strong> 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> una empresa mediana y <strong>el</strong> 37% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> una pequeña<br />

empresa, <strong>en</strong> España estas mismas r<strong>el</strong>aciones son d<strong>el</strong> 60% y <strong>el</strong> 73%, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Cuadro X.7<br />

Productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> los distintos ag<strong>en</strong>tes respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Microempresas Pequeñas empresas Medianas empresas Gran<strong>de</strong>s empresas<br />

Arg<strong>en</strong>tina 24 36 47 100<br />

Brasil 10 27 40 100<br />

Chile 3 26 46 100<br />

México 16 35 60 100<br />

Perú 6 16 50 100<br />

Alemania 67 70 83 100<br />

España 46 63 77 100<br />

Francia 71 75 80 100<br />

Italia 42 64 82 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

a<br />

En <strong>el</strong> cuadro se cuantifica <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> empresa respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong> contraparte <strong>de</strong><br />

mayor tamaño. Los datos <strong>de</strong> productividad y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas abarcan solo al sector formal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> información difundida por <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada país (véase Ferraro<br />

y Stumpo, 2009).<br />

Estos datos pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada heterog<strong>en</strong>eidad que existe también <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño r<strong>el</strong>ativo. Este aspecto ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias importantes<br />

para <strong>la</strong>s políticas, ya que es necesario contar con difer<strong>en</strong>tes programas, instrum<strong>en</strong>tos y<br />

metodologías <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s variaciones que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ese<br />

conjunto heterogéneo <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes.<br />

La referida heterog<strong>en</strong>eidad hace <strong>su</strong>poner <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias sa<strong>la</strong>riales,<br />

tanto <strong>en</strong>tre sectores como <strong>en</strong>tre empresas. Para verificarlo, se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> información<br />

r<strong>el</strong>ativa a los sa<strong>la</strong>rios unitarios <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> los nueve sectores<br />

que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil y los Estados Unidos. A<br />

partir <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong> los trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s microempresas y <strong>la</strong>s pequeñas, medianas<br />

367


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

y gran<strong>de</strong>s empresas <strong>en</strong> los nueve sectores m<strong>en</strong>cionados se ha construido un índice <strong>de</strong><br />

dispersión para cada uno <strong>de</strong> estos tres países. El índice refleja <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />

sa<strong>la</strong>riales tanto <strong>en</strong>tre sectores como <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes. En <strong>el</strong> gráfico X.2 se pue<strong>de</strong> apreciar<br />

que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios son mucho más <strong>el</strong>evados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong><br />

Brasil que <strong>en</strong> los Estados Unidos.<br />

Gráfico X.2<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Estados Unidos: coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios<br />

0,8<br />

0,7<br />

0,6<br />

0,5<br />

0,4<br />

0,3<br />

0,2<br />

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006<br />

Arg<strong>en</strong>tina Brasil Estados Unidos<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Las políticas <strong>la</strong>borales pue<strong>de</strong>n contribuir a reducir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias sa<strong>la</strong>riales y, por lo<br />

tanto, influir <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios unitarios. En <strong>el</strong> gráfico X.2 se observa<br />

una disminución d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dispersión <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Brasil a partir <strong>de</strong> 2002<br />

y 2003, que coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas <strong>la</strong>borales más activas. Sin embargo,<br />

esas políticas no pue<strong>de</strong>n modificar <strong>de</strong> forma <strong>su</strong>stantiva <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> los<br />

sa<strong>la</strong>rios porque esta ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> muy <strong>el</strong>evada heterog<strong>en</strong>eidad intersectorial<br />

y <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes que caracteriza a los países <strong>la</strong>tinoamericanos, <strong>de</strong> allí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva.<br />

B. Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector manufacturero:<br />

dinámicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha y <strong>la</strong> especialización<br />

Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía pue<strong>de</strong>n estudiarse <strong>de</strong> forma más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da respecto d<strong>el</strong> sector manufacturero.<br />

Cuando se analizan <strong>la</strong>s distintas ramas <strong>de</strong> esta industria, se observa que <strong>la</strong>s asimetrías<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica tecnológica no solo repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

especialización productiva.<br />

368


Capítulo X<br />

El alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> protección que se brindó al sector manufacturero durante muchos años<br />

le permitió lograr una importante expansión, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mayores economías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, como <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Brasil y México. Pese a <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s manufacturas sintieron <strong>el</strong> viol<strong>en</strong>to<br />

impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y <strong>de</strong> los bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> “década perdida” <strong>de</strong><br />

los años och<strong>en</strong>ta. En un contexto <strong>de</strong> contracción económica, <strong>la</strong> industria <strong>su</strong>frió un retroceso<br />

proporcionalm<strong>en</strong>te mayor y eso redujo <strong>su</strong> peso <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB. En los años nov<strong>en</strong>ta, cuando se<br />

comi<strong>en</strong>za a <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> crisis con <strong>la</strong> estabilización y <strong>el</strong> retorno <strong>de</strong> los capitales externos, <strong>la</strong> industria<br />

<strong>la</strong>tinoamericana da señales <strong>de</strong> recuperación, aunque con nuevas características estructurales.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 se registraron cambios muy r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> políticas<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano, asociados a un amplio proceso <strong>de</strong> apertura<br />

comercial y <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas tecnológicas anteriores (Stallings y Peres, 2000).<br />

Como re<strong>su</strong>ltado, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se <strong>el</strong>evó significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />

1990 y <strong>2008</strong>, al tiempo que los vínculos y <strong>la</strong> mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> r<strong>el</strong>aciones intersectoriales se<br />

volvieron m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>nsos 11 . En <strong>el</strong> nuevo patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> matriz <strong>de</strong> in<strong>su</strong>mo-producto<br />

muestra un conjunto m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> sectores, más espacios vacíos <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz productiva y<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos, tanto productivos como tecnológicos (Infante y Sunk<strong>el</strong>, 2009).<br />

Las dos fases <strong>de</strong> más rápida expansión industrial que se dieron <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta<br />

y durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> bonanza <strong>en</strong>tre 2003 y <strong>2008</strong> (esta última basada <strong>en</strong> un notorio<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas) permitieron reducir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> caída<br />

d<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> industrialización que caracterizaba a <strong>la</strong> región <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1970. En varios <strong>de</strong> los países consi<strong>de</strong>rados (<strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, Costa Rica,<br />

<strong>el</strong> Ecuador, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Nicaragua, <strong>el</strong> Perú y <strong>el</strong> Uruguay) incluso se<br />

increm<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> valor agregado nacional.<br />

En este contexto, los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología han alcanzado tasas <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>su</strong>periores a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otras ramas industriales <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, pero,<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, no han logrado recuperar <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo alcanzado <strong>en</strong> etapas anteriores. A lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta se ha verificado un proceso <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

tecnológicas y <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos que estuvo acompañado <strong>de</strong> una reducción<br />

<strong>de</strong> los gastos <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> alto cont<strong>en</strong>ido tecnológico.<br />

Este proceso <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas habría estado acompañado<br />

también <strong>de</strong> una marcada reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector público<br />

(Katz y Stumpo, 2001). Como re<strong>su</strong>ltado, <strong>el</strong> aparato productivo que sosti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 2003-<strong>2008</strong> es cualitativam<strong>en</strong>te muy distinto d<strong>el</strong> que existía <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

décadas anteriores, así como es difer<strong>en</strong>te <strong>el</strong> contexto institucional <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to productivo<br />

que acompaña y ori<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Cuando <strong>en</strong> los últimos años, algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región int<strong>en</strong>taron llevar ad<strong>el</strong>ante distintos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to industrial, se <strong>en</strong>contraron<br />

11<br />

El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> apertura es <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>su</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones e importaciones y <strong>el</strong> PIB.<br />

369


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

con serias dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> diseño y con obstáculos in<strong>su</strong>perables para <strong>su</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducida capacidad institucional.<br />

La aus<strong>en</strong>cia casi total <strong>de</strong> políticas activas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to industrial 12 <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2003-<strong>2008</strong>, <strong>su</strong>mada a <strong>la</strong> profunda transformación d<strong>el</strong> aparato productivo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas anteriores, hizo que <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> los sectores<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto manufacturero <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, fuera es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

cuantitativo, sin <strong>la</strong> paral<strong>el</strong>a construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas. Las consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> esta situación se pue<strong>de</strong>n apreciar <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones distintas: <strong>la</strong> primera ti<strong>en</strong>e que<br />

ver con <strong>la</strong> inserción externa y <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce comercial industrial, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda está<br />

r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad.<br />

La r<strong>el</strong>evancia que ha adquirido <strong>el</strong> sector externo se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> exportación e importación industrial. En particu<strong>la</strong>r, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to más<br />

marcado d<strong>el</strong> segundo, que se aprecia <strong>en</strong>tre 2003 y <strong>2008</strong>, evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> dificultad d<strong>el</strong> aparato<br />

productivo industrial para competir <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los sectores. Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología, pero también <strong>en</strong> los int<strong>en</strong>sivos<br />

<strong>en</strong> trabajo, que están expuestos a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevos productores, sobre todo <strong>de</strong><br />

países <strong>de</strong> Asia. Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>bilidad, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna, los ba<strong>la</strong>nces comerciales industriales pres<strong>en</strong>tan déficits creci<strong>en</strong>tes<br />

o una s<strong>en</strong>sible reducción d<strong>el</strong> <strong>su</strong>perávit (véase <strong>el</strong> cuadro X.8) 13 .<br />

Cuadro X.8<br />

América Latina: ba<strong>la</strong>nce comercial<br />

(En miles <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res corri<strong>en</strong>tes)<br />

1970 1980 1990 1998 2003 <strong>2008</strong><br />

Agricultura 1 302 191 3 229 446 8 053 713 12 045 198 14 048 738 28 384 653<br />

Minería 2 594 776 15 345 835 18 048 226 17 696 919 40 372 224 150 455 987<br />

Industria -3 585 818 -22 486 471 -6 810 511 -60 463 927 -30 168 729 -148 563 691<br />

Sectores -4 974 309 -24 229 565 -20 033 217 -43 815 418 -19 375 174 -102 246 840<br />

industriales<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong><br />

ing<strong>en</strong>iería<br />

Sectores 1 958 858 2 759 600 12 702 086 -7 918 827 -676 687 -10 028 422<br />

industriales<br />

int<strong>en</strong>sivos<br />

<strong>en</strong> recursos<br />

naturales<br />

Sectores<br />

-570 367 -1 016 507 520 620 -8 729 681 -10 116 868 -36 288 428<br />

industriales<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong><br />

trabajo<br />

Total g<strong>en</strong>eral 311 149 -3 911 191 19 291 428 -30 721 810 24 252 233 30 276 949<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> Datos<br />

d<strong>el</strong> Comercio Exterior <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (BADECEL).<br />

12<br />

La excepción <strong>en</strong> este caso es <strong>el</strong> Brasil.<br />

13<br />

En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa, <strong>la</strong>s manufacturas <strong>de</strong> alta tecnología constituían <strong>el</strong> 6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones <strong>en</strong> 1985 y solo un 1,4% <strong>en</strong> 2000 (<strong>CEPAL</strong>, 2003).<br />

370


Capítulo X<br />

En esos años, los <strong>el</strong>evados precios <strong>de</strong> los productos agríco<strong>la</strong>s y mineros exportados<br />

por <strong>la</strong> región comp<strong>en</strong>saron <strong>el</strong> déficit. No obstante, esta situación difícilm<strong>en</strong>te sea sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas, lo que <strong>la</strong> actual crisis<br />

internacional ha confirmado.<br />

A fin <strong>de</strong> captar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> los sectores más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología, es necesario<br />

observar no solo <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce externo, sino también <strong>la</strong>s transformaciones que se registran<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manufacturas, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> recomposición <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ramas como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad. Para evaluar estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se pres<strong>en</strong>tan dos indicadores:<br />

i) <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor agregado industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres categorías <strong>de</strong> sectores <strong>en</strong> que<br />

se ha <strong>su</strong>bdividido <strong>el</strong> aparato productivo industrial (int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología, recursos<br />

naturales y trabajo) y ii) <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> estos tres grupos <strong>de</strong> sectores. Al igual que <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s secciones anteriores <strong>de</strong> este capítulo, los cambios <strong>su</strong>fridos por algunos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1990-2007 se han comparado con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo <strong>período</strong>. Esta comparación se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico X.3<br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cuadrado, <strong>el</strong> círculo y <strong>el</strong> triángulo repres<strong>en</strong>tan a los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> trabajo,<br />

recursos naturales e ing<strong>en</strong>iería, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Gráfico X.3<br />

América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados) y Estados Unidos: productividad y estructura<br />

d<strong>el</strong> valor agregado industrial<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB industrial y dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 1985)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

América<br />

Latina<br />

1990<br />

América Latina<br />

2007<br />

Estados Unidos<br />

1990<br />

Estados Unidos<br />

2007<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 180 000 200 000<br />

Sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong>: Recursos naturales Ing<strong>en</strong>iería Trabajo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Programa <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dinámica<br />

Industrial (PADI).<br />

En <strong>el</strong> eje vertical se indica <strong>la</strong> participación acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> estos grupos <strong>de</strong> sectores<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB industrial. Se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>en</strong> 1990 los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> América Latina repres<strong>en</strong>taban <strong>el</strong> 25,7% d<strong>el</strong> PIB industrial, mi<strong>en</strong>tras que los sectores<br />

371


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología y <strong>en</strong> recursos naturales participaban con <strong>el</strong> 18,2% 14 y <strong>el</strong> 56,1% 15 ,<br />

respectivam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> eje horizontal se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad d<strong>el</strong> trabajo<br />

(<strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 1985 a precios constantes <strong>de</strong> ese mismo año) <strong>de</strong> esos grupos <strong>de</strong> sectores y<br />

se pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> 1990 <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> mayor productividad <strong>en</strong> América<br />

Latina era <strong>el</strong> <strong>de</strong> recursos naturales, seguido por <strong>la</strong>s ramas int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> tecnología, mi<strong>en</strong>tras<br />

que los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> trabajo repres<strong>en</strong>taban <strong>el</strong> bloque <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

productividad. Esto permite concluir que <strong>en</strong> 1990 los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos<br />

naturales eran <strong>el</strong> bloque con mayor participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y, al<br />

mismo tiempo, <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor productividad. En 2007 estos sectores seguían repres<strong>en</strong>tando<br />

<strong>el</strong> bloque con mayor participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (55,6%) 16 y mayor productividad. Al<br />

mismo tiempo, los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería increm<strong>en</strong>taron <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

PIB industrial (23,4%) 17 , pero <strong>su</strong> productividad sigue si<strong>en</strong>do bastante inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales 18 .<br />

Cuando se comparan estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los Estados Unidos se pue<strong>de</strong> apreciar<br />

que los increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad alcanzados por este país fueron mucho mayores<br />

que los conseguidos por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Dado que <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico <strong>la</strong> productividad<br />

se mi<strong>de</strong> a través <strong>de</strong> los valores d<strong>el</strong> eje horizontal, un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curvas hacia <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha implica un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre los dos años consi<strong>de</strong>rados. Si se<br />

observan <strong>la</strong>s curvas d<strong>el</strong> gráfico, se aprecia fácilm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> curva r<strong>el</strong>ativa a <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>en</strong> 2007 se ha <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha mucho más que <strong>la</strong> curva<br />

<strong>de</strong> América Latina, y esto vale para todas <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> sectores consi<strong>de</strong>rados y <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r para los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no se limitan a <strong>la</strong> productividad, sino que conciern<strong>en</strong><br />

también a <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. En los Estados Unidos, los sectores<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología aum<strong>en</strong>taron <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB industrial y pasaron d<strong>el</strong><br />

46,7% 19 <strong>en</strong> 1990 al 60% <strong>en</strong> 2007 20 . Al mismo tiempo, <strong>su</strong> productividad <strong>en</strong> 1990 era<br />

inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2007 <strong>su</strong>pera<br />

ampliam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> alcanzado por este último bloque <strong>de</strong> sectores 21 . Esto significa que<br />

14<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia vertical <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> triángulo y <strong>el</strong> cuadrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera curva d<strong>el</strong> gráfico X.3.<br />

15<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia vertical <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> círculo y <strong>el</strong> triángulo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera curva d<strong>el</strong> gráfico X.3.<br />

16<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia vertical <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> círculo y <strong>el</strong> triángulo <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda curva d<strong>el</strong> gráfico X.3.<br />

17<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia vertical <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> triángulo y <strong>el</strong> cuadrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda curva d<strong>el</strong> gráfico X.3.<br />

18<br />

En <strong>el</strong> gráfico X.3 se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>en</strong> 2007 <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos<br />

naturales es equival<strong>en</strong>te a 35.506 dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería ese<br />

indicador ap<strong>en</strong>as alcanza los 23.813 dó<strong>la</strong>res.<br />

19<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia vertical <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> triángulo y <strong>el</strong> cuadrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera curva d<strong>el</strong> gráfico X.3.<br />

20<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia vertical <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> triángulo y <strong>el</strong> círculo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuarta curva d<strong>el</strong> gráfico X.3.<br />

21<br />

En <strong>el</strong> gráfico X.3 se observa que <strong>en</strong> 1990 <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales<br />

rondaba los 80.000 dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería ese indicador<br />

alcanzaba los 73.000 dó<strong>la</strong>res. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> 2007 <strong>la</strong> situación se revierte y los sectores int<strong>en</strong>sivos<br />

<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería llegan a una productividad <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 190.000 dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que los sectores<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales alcanzan los 113.000 dó<strong>la</strong>res.<br />

372


Capítulo X<br />

<strong>en</strong>tre 1990 y 2007 <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong> los Estados Unidos pasó por un proceso <strong>de</strong><br />

transformación li<strong>de</strong>rado por activida<strong>de</strong>s int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> tecnología.<br />

Las ramas basadas <strong>en</strong> tecnología g<strong>en</strong>eran efectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rrame <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

que favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria, por<br />

lo que <strong>la</strong> transformación estructural <strong>en</strong> los Estados Unidos se asocia con un increm<strong>en</strong>to<br />

g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. A <strong>la</strong> inversa, los sectores<br />

<strong>de</strong> mayor productividad <strong>en</strong> América Latina y los que más contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

valor agregado manufacturero son los int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales, tanto <strong>en</strong> 1990<br />

como <strong>en</strong> 2007. La expansión <strong>de</strong> esos sectores (sobre todo <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

políticas) g<strong>en</strong>era pocos efectos positivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s tecnológicas<br />

y <strong>su</strong> <strong>el</strong>evada productividad se r<strong>el</strong>aciona, sobre todo, con <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos<br />

naturales. Si bi<strong>en</strong> se trata <strong>de</strong> sectores que incorporan tecnología, esta es principalm<strong>en</strong>te<br />

importada y <strong>la</strong> capacidad <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> innovación es baja, lo que merma<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> dinamizador d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. A<strong>de</strong>más, se caracterizan por contar con procesos <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> tipo continuo que, por <strong>su</strong> propia naturaleza, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scomponerse <strong>en</strong> fases separables <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>el</strong> espacio, lo que significa que<br />

ofrec<strong>en</strong> muchas m<strong>en</strong>os oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar vínculos <strong>de</strong> <strong>su</strong>bcontratación con otras<br />

empresas y, por lo tanto, <strong>de</strong> transferir conocimi<strong>en</strong>tos y tecnología a otras activida<strong>de</strong>s y<br />

empresas (por ejemplo, <strong>la</strong>s pymes). Los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales también<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os capacidad para g<strong>en</strong>erar es<strong>la</strong>bonami<strong>en</strong>tos hacia atrás y hacia ad<strong>el</strong>ante por <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>evada “distancia tecnológica” que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actividad actual y <strong>la</strong>s nuevas activida<strong>de</strong>s<br />

que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar 22 .<br />

En <strong>el</strong> gráfico X.3 se muestra que <strong>en</strong> América Latina, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurrió <strong>en</strong><br />

los Estados Unidos, no se registró un cambio estructural <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector manufacturero <strong>en</strong>tre<br />

1990 y 2007. Los sectores que, por <strong>su</strong> peso y productividad, han li<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región han sido los int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales y esto ha provocado un mo<strong>de</strong>sto<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción total y, sobre todo, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad que<br />

re<strong>su</strong>ltó absolutam<strong>en</strong>te in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para cerrar <strong>la</strong> brecha con los países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

Entre tanto, estos han logrado modificar <strong>su</strong> estructura productiva y llevar<strong>la</strong> hacia sectores<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología y han transformado <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> negocios <strong>de</strong> <strong>su</strong>s empresas<br />

mediante <strong>la</strong> incorporación, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>de</strong> nuevos paradigmas tecnológicos, como<br />

<strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones.<br />

En materia <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, ni siquiera los países más<br />

avanzados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han logrado alcanzar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los países europeos, los Estados<br />

Unidos o <strong>el</strong> Japón, don<strong>de</strong> esta se sitúa <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 2% y <strong>el</strong> 3,6% d<strong>el</strong> PIB (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>b). En<br />

22<br />

Se hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> distancia tecnológica (technological strang<strong>en</strong>ess) <strong>de</strong> Hirschman. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, cuando <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado sector y <strong>la</strong>s d<strong>el</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to pot<strong>en</strong>cial (hacia atrás o<br />

hacia ad<strong>el</strong>ante) son muy difer<strong>en</strong>tes por <strong>su</strong> complejidad y <strong>su</strong>s características, se necesita un salto tecnológico<br />

que difícilm<strong>en</strong>te pueda realizarse <strong>en</strong> forma espontánea (Hirschman, 1977).<br />

373


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

muchos países <strong>de</strong> América Latina, <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo no <strong>su</strong>pera <strong>el</strong> 0,5%<br />

d<strong>el</strong> PIB (Colombia, Costa Rica, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Panamá, <strong>la</strong> República<br />

Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y <strong>el</strong> Uruguay), <strong>en</strong> otros está muy cerca <strong>de</strong> ese valor (<strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

y México) y <strong>en</strong> unos pocos lo sobrepasa ampliam<strong>en</strong>te (<strong>el</strong> Brasil y Chile). El Brasil repres<strong>en</strong>ta<br />

una excepción <strong>en</strong> <strong>el</strong> panorama regional, pues <strong>su</strong>s gastos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo<br />

aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fines <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y llegaron a situarse <strong>en</strong> torno al 1% d<strong>el</strong> PIB,<br />

lo que lo convierte <strong>en</strong> <strong>el</strong> lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> este rubro (véase <strong>el</strong> cuadro X.9).<br />

Cuadro X.9<br />

Gastos <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

1998-2002 2002-2006 2007<br />

Arg<strong>en</strong>tina 0,42 0,44 0,49<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 0,29 … 0,28 (2002)<br />

Brasil 0,56 0,92 1,02<br />

Chile 0,55 0,67 0,67<br />

Colombia 0,17 0,17 0,18<br />

Costa Rica 0,36 0,41 0,41 (2004)<br />

Cuba 0,51 0,51 0,41<br />

Ecuador 0,07 0,09 0,15<br />

Guatema<strong>la</strong> … 0,04 0,05<br />

Honduras 0,06 0,06 0,06 (2004)<br />

Jamaica 0,06 … 0,07 (2002)<br />

México 0,40 0,44 0,46 (2005)<br />

Panamá 0,37 0,30 0,25 (2005)<br />

Paraguay 0,10 0,09 0,09 (2005)<br />

Perú 0,10 0,13 0,15 (2005)<br />

Trinidad y Tabago 0,12 0,12 0,09<br />

Uruguay 0,24 0,31 0,36<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

0,41 0,62 …<br />

América Latina 0,54 0,57 0,63<br />

España 0,91 1,09 1,20<br />

Portugal 0,74 0,78 0,83<br />

Estados Unidos 2,65 2,62 2,60<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong><br />

Estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO (ISU) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Iberoamericana <strong>de</strong> Indicadores <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología (RICYT).<br />

También cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> investigación<br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina son distintas a <strong>la</strong>s que rig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías más<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, tanto <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to como a los sectores<br />

374


Capítulo X<br />

que realizan <strong>la</strong> inversión. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> sector público sigue si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> que más contribuye<br />

al financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con un aporte medio <strong>de</strong> más d<strong>el</strong><br />

50% d<strong>el</strong> total, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>el</strong> principal ag<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología es <strong>el</strong> sector privado (<strong>en</strong> los Estados<br />

Unidos repres<strong>en</strong>ta más d<strong>el</strong> 65%) (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>b).<br />

Los aspectos m<strong>en</strong>cionados pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que los cambios tecnológicos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> industria <strong>la</strong>tinoamericana han sido limitados e in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos que<br />

p<strong>la</strong>ntea una estructura productiva más abierta e integrada al comercio internacional. Esta<br />

situación pue<strong>de</strong> volverse aún más compleja <strong>en</strong> un contexto internacional que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />

varios años, muestra cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción, como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una mayor incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones a los procesos productivos.<br />

La comparación <strong>en</strong>tre los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad alcanzados por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región y los Estados Unidos permite apreciar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia<br />

tecnológica. La evolución d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> productividad <strong>la</strong>boral r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> América Latina<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sector industrial muestra que no se verifica un cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo<br />

<strong>el</strong> <strong>período</strong> consi<strong>de</strong>rado (véase <strong>el</strong> gráfico X.4) 23 .<br />

Gráfico X.4<br />

Índice <strong>de</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados)<br />

y productividad <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

(Índice 1970=100 y dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 1985)<br />

Productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> América Latina<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

160 000<br />

140 000<br />

120 000<br />

100 000<br />

80 000<br />

60 000<br />

40 000<br />

20 000<br />

Productividad <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

0<br />

1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006<br />

Índice <strong>de</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> América Latina<br />

Productividad <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Programa <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dinámica<br />

Industrial (PADI).<br />

0<br />

23<br />

Se trata <strong>de</strong> un índice (1970=100) construido a partir d<strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los Estados Unidos. Un valor inferior a 100 indica un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> los Estados Unidos y <strong>la</strong> <strong>de</strong> América Latina y, por lo tanto, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> productividad.<br />

375


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

A partir <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta se observa una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha<br />

<strong>de</strong> productividad, que se revierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990. Sin embargo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> esa década, <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa vu<strong>el</strong>ve a caer y, por<br />

lo tanto, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> productividad se amplía. Es importante observar que <strong>la</strong> caída es<br />

especialm<strong>en</strong>te marcada <strong>en</strong> los últimos seis años <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie. Esto ti<strong>en</strong>e dos causas: i) <strong>la</strong><br />

productividad <strong>la</strong>boral d<strong>el</strong> sector industrial <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se increm<strong>en</strong>tó un<br />

2% anual <strong>en</strong>tre 2003 y 2007, lo que repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> peor <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> este indicador <strong>en</strong><br />

los últimos 37 años, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> “década perdida” <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y ii) <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> los Estados Unidos, que durante 20 años se mantuvo <strong>en</strong><br />

torno a un ritmo d<strong>el</strong> 3% anual, aum<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y alcanza<br />

un valor <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 5% anual. Esto último se asocia a cambios <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

producción sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te incorporación <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones (Oliner, Sich<strong>el</strong> y Stiroh, 2007). Por lo tanto, <strong>la</strong> “ac<strong>el</strong>eración” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> los Estados Unidos es, sobre todo, consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura industrial y <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> nuevos<br />

paradigmas (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones).<br />

En <strong>el</strong> gráfico X.4 también se reflejan los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas crisis, con una drástica<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa durante <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta,<br />

una mo<strong>de</strong>rada recuperación a partir <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 y una nueva caída<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> esa década (crisis d<strong>el</strong> tequi<strong>la</strong>). Al respecto, hay que consi<strong>de</strong>rar<br />

que cada vez que se verifica un choque <strong>en</strong> los precios o <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> cambio real, se registra<br />

una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> ajuste. No obstante, si al<br />

mismo tiempo ocurre una <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad será más l<strong>en</strong>to <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> choque, por lo m<strong>en</strong>os durante un cierto <strong>período</strong> <strong>de</strong><br />

tiempo. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas circunstancias, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, cada choque reduce <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad que es<br />

factible alcanzar <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> ajuste. El <strong>su</strong>puesto c<strong>la</strong>ve que ha guiado a los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

formu<strong>la</strong>r políticas <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas, que consi<strong>de</strong>raba<br />

que <strong>la</strong>s empresas y los sectores se adaptaban y producían <strong>de</strong> forma más efici<strong>en</strong>te cuando<br />

los mercados se liberaban y los recursos podían tras<strong>la</strong>darse librem<strong>en</strong>te hacia activida<strong>de</strong>s<br />

más competitivas, re<strong>su</strong>ltó erróneo. La pérdida <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> alta<br />

tecnología y tecnología media no fue comp<strong>en</strong>sada por <strong>la</strong> construcción simétrica <strong>de</strong> nuevas<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales (Cimoli y otros, 2009).<br />

376


Capítulo X<br />

Mercado <strong>de</strong> trabajo: empleo e ingresos*<br />

El mercado <strong>de</strong> trabajo y <strong>su</strong> institucionalidad son <strong>el</strong> espacio <strong>de</strong> conexión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>la</strong>s marcadas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> los hogares.<br />

El acceso al empleo y los ingresos <strong>la</strong>borales son los <strong>de</strong>terminantes fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> ingreso. En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> empleo, re<strong>su</strong>lta fundam<strong>en</strong>tal <strong>su</strong> vincu<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong><br />

ciclo económico, por una parte, y con <strong>la</strong> estructura productiva, por <strong>la</strong> otra. Ambos aspectos<br />

se abordan a continuación. Al consi<strong>de</strong>rar los ingresos <strong>la</strong>borales se muestra <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con<br />

<strong>el</strong> ciclo económico y se analiza <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva funcional y personal.<br />

A. Empleo y ciclo económico<br />

El crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas (1990-<br />

2010) <strong>su</strong>peró <strong>en</strong> promedio <strong>el</strong> 3% anual, lo que ha <strong>su</strong>puesto una recuperación con respecto<br />

a <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980. D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>período</strong>, pue<strong>de</strong>n distinguirse dos fases asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />

(1991-1997 y 2003-<strong>2008</strong>) separadas por cinco años <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ativo estancami<strong>en</strong>to (incluso<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> algunos países) d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> actividad (1998-2002).<br />

Las dos fases expansivas pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> empleo y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En términos g<strong>en</strong>erales, cabría esperar que una mayor tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico se viera acompañada por un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

ocupación, lo que contribuiría a reducir <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo. Sin embargo, no siempre<br />

se produce este tipo <strong>de</strong> dinámica virtuosa. La estructura productiva, consi<strong>de</strong>rada según <strong>el</strong><br />

tamaño <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes económicos, re<strong>su</strong>lta <strong>de</strong>cisiva a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong><br />

empleo a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> ciclo. En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> negociaciones y políticas <strong>la</strong>borales<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa d<strong>el</strong> empleo, <strong>la</strong>s empresas más gran<strong>de</strong>s <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> reducir <strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase<br />

contractiva d<strong>el</strong> ciclo y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s contrataciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase expansiva. Las empresas más<br />

pequeñas, aunque muestran una mayor resist<strong>en</strong>cia a <strong>de</strong>spedir trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s recesiones<br />

y una incorporación más l<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas expansivas, son especialm<strong>en</strong>te vulnerables a<br />

<strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Más aún, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s crisis económicas, <strong>la</strong>s microempresas funcionan<br />

como refugio, por lo que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar, ya que conc<strong>en</strong>tran<br />

<strong>el</strong> trabajo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>el</strong> sector informal. Esto refleja <strong>el</strong> esfuerzo <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los trabajadores <strong>en</strong> economías que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo.<br />

La dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo también es fundam<strong>en</strong>tal para explicar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo y, sobre todo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo (OIT, 2000) 24 .<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Heterog<strong>en</strong>eidad estructural,<br />

segm<strong>en</strong>tación <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social”, Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, una visión integrada<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)), Santiago, 2012, págs. 219 a 237.<br />

24<br />

Un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación, es <strong>de</strong>cir, una mayor inserción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, pue<strong>de</strong> neutralizar parcialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> actividad<br />

económica <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo. Si una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que se incorpora a <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

empleo, pero otra parte queda <strong>de</strong>sempleada, pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>ce<strong>de</strong>r que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo se mant<strong>en</strong>ga<br />

estancada, o incluso se increm<strong>en</strong>te, pese al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ocupación.<br />

377


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La dinámica d<strong>el</strong> ciclo económico no afecta so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al número <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo<br />

que se g<strong>en</strong>eran, sino también a <strong>su</strong> calidad. En <strong>la</strong>s fases recesivas, <strong>la</strong> contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

económica <strong>su</strong><strong>el</strong>e aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong> informalidad <strong>la</strong>boral. La falta <strong>de</strong> dinamismo<br />

económico <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte d<strong>el</strong> ciclo conduce a amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a<br />

buscar medios alternativos al mercado <strong>de</strong> trabajo formal para obt<strong>en</strong>er ingresos (<strong>CEPAL</strong>/OIT,<br />

2009). Ese aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> informalidad <strong>su</strong>pone un <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, ya que <strong>su</strong><strong>el</strong>e basarse <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s que implican una m<strong>en</strong>or productividad y, por<br />

lo tanto, m<strong>en</strong>ores ingresos y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> protección social<br />

vincu<strong>la</strong>dos al trabajo. Se trata, sin embargo, <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terioro m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida<br />

que <strong>el</strong> que re<strong>su</strong>ltaría <strong>de</strong> una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo total. Esto afecta particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los<br />

trabajadores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> cualificación e ingresos más bajos, a <strong>la</strong>s mujeres<br />

y a los jóv<strong>en</strong>es, así como a <strong>su</strong>s hogares, que <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> ser los más afectados por <strong>la</strong>s recesiones.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>2008</strong>-2009 indica que es posible adoptar políticas<br />

contracíclicas que hagan hincapié <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo y <strong>en</strong> los hogares <strong>de</strong> bajos ingresos, que<br />

permitirían at<strong>en</strong>uar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas. Entre esas medidas figuran <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> empleo directo, <strong>en</strong> ocasiones mediante <strong>el</strong> reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inversión <strong>en</strong> infraestructura; los <strong>su</strong>bsidios a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra; <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

sa<strong>la</strong>rios públicos o los sa<strong>la</strong>rios mínimos; <strong>el</strong> impulso, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los programas<br />

sociales <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> pobreza y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social; y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo o <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

los <strong>su</strong>bsidios <strong>de</strong> transporte, vivi<strong>en</strong>da o alim<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong>tre otros (<strong>CEPAL</strong>/OIT, 2011).<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico y los cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo es difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

cada país. La corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>el</strong> empleo es mayor <strong>en</strong> los países<br />

cuyo ingreso promedio es más <strong>el</strong>evado, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> productividad<br />

media y alta es mayor. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico es<br />

más alta <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo asa<strong>la</strong>riado que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más ocupaciones, y los países con un mayor<br />

ingreso promedio ti<strong>en</strong><strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes más <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> <strong>su</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>aciones<br />

<strong>la</strong>borales asa<strong>la</strong>riadas (W<strong>el</strong>ler, 2012).<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas muestra que <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>el</strong> estancami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> empleo no se dan solo <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

estancami<strong>en</strong>to o retroceso económico (véanse <strong>el</strong> gráfico X.5 y <strong>el</strong> cuadro X.10). Por ejemplo,<br />

<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> 1990-1997 muestra que <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to económico no <strong>su</strong>puso una mejora <strong>en</strong> los indicadores <strong>de</strong> empleo (<strong>CEPAL</strong>, 2010).<br />

En ese <strong>período</strong>, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo aum<strong>en</strong>tó un 17,7% (d<strong>el</strong> 7,9% al 9,3%), mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> ocupación solo aum<strong>en</strong>tó un 1,3% (d<strong>el</strong> 57,3% al 58,2%) <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong><br />

creci<strong>en</strong>te participación <strong>la</strong>boral (<strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> participación aum<strong>en</strong>tó un 2,9%, d<strong>el</strong> 62,3%<br />

al 64,1%, impulsada por <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina y <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> migración d<strong>el</strong> campo a <strong>la</strong> ciudad) 25 .<br />

25<br />

La tasa bruta <strong>de</strong> participación es <strong>la</strong> proporción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa (o fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo) y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total. La tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo es <strong>la</strong> proporción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>socupada y <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa. A partir <strong>de</strong> estos indicadores se construye <strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> ocupación,<br />

<strong>de</strong>finida como <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total.<br />

378


Capítulo X<br />

Gráfico X.5<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: evolución <strong>de</strong> los principales indicadores d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo,<br />

1991-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

0,66<br />

0,12<br />

0,11<br />

0,64<br />

0,10<br />

0,62<br />

0,09<br />

0,08<br />

0,60<br />

0,07<br />

0,58<br />

0,06<br />

0,05<br />

0,56<br />

0,04<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

Tasa bruta <strong>de</strong> participación a<br />

Tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo b<br />

Tasa bruta <strong>de</strong> ocupación a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT.<br />

a<br />

La tasa bruta <strong>de</strong> participación y <strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> ocupación se mi<strong>de</strong>n sobre <strong>el</strong> eje izquierdo.<br />

b<br />

La tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo se mi<strong>de</strong> sobre <strong>el</strong> eje <strong>de</strong>recho.<br />

Cuadro X.10<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: variación d<strong>el</strong> PIB y <strong>de</strong> los indicadores d<strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo,<br />

1991-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

1991-1997 1998-2002 2003-2010 1991-2010<br />

Tasas acumu<strong>la</strong>das<br />

Variación d<strong>el</strong> PIB 26,2 8,9 35,6 86,5<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo<br />

17,7 20,4 -34,8 -7,6<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

bruta <strong>de</strong> participación<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

bruta <strong>de</strong> ocupación<br />

Promedio anual<br />

2,9 1,6 1,2 5,8<br />

1,3 -0,6 5,7 6,5<br />

Variación d<strong>el</strong> PIB 3,4 1,7 3,9 3,2<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

bruta <strong>de</strong> participación<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

bruta <strong>de</strong> ocupación<br />

2,4 3,8 -5,2 -0,4<br />

0,4 0,3 0,2 0,3<br />

0,2 -0,1 0,7 0,3<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT.<br />

379


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En los años nov<strong>en</strong>ta fueron varios los factores que afectaron negativam<strong>en</strong>te al<br />

empleo, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida asociados a <strong>la</strong>s reformas económicas empr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región, pero también r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> forma restringida <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> región incorporó<br />

<strong>la</strong>s transformaciones técnicas y productivas experim<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> economía mundial. En<br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s reformas económicas, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> apertura comercial y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

a <strong>la</strong> apreciación cambiaria <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estabilización basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

cambio como anc<strong>la</strong> nominal. En ese contexto, <strong>la</strong> oferta creci<strong>en</strong>te (a un precio <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te)<br />

<strong>de</strong> productos importados rompió los <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>bilitó <strong>el</strong> tejido productivo, lo<br />

que provocó una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo, sobre todo <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s con un alto coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, así como una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo dura<strong>de</strong>ro y <strong>de</strong> capital <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los países que cu<strong>en</strong>tan con sectores<br />

manufactureros r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

También incidieron condicionantes externos. En <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta,<br />

hubo importantes increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad asociados a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras productivas, que incorporaron procesos <strong>de</strong> automatización que ahorraban<br />

mano <strong>de</strong> obra, lo que redujo consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te los costos <strong>la</strong>borales. La nueva lógica<br />

<strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas transnacionales —con <strong>su</strong>s esquemas globales <strong>de</strong><br />

aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> in<strong>su</strong>mos— también <strong>de</strong>bilitó <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s filiales radicadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>la</strong>s empresas locales, lo que afectó negativam<strong>en</strong>te al empleo.<br />

En este marco g<strong>en</strong>eral se produjeron, a<strong>de</strong>más, algunas modificaciones <strong>de</strong>cisivas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias institucionales<br />

que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los países, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se promovieron, con mayor o m<strong>en</strong>or énfasis e<br />

int<strong>en</strong>sidad, reformas <strong>de</strong>stinadas a <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>r y flexibilizar <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral (Lora 1997;<br />

Lora y Panizza, 2003). El conjunto <strong>de</strong> reformas comerciales, financieras y <strong>la</strong>borales no logró<br />

g<strong>en</strong>erar los puestos <strong>de</strong> trabajo esperados por qui<strong>en</strong>es propugnaban <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> régim<strong>en</strong><br />

(Correa, 2002; W<strong>el</strong>ler, 2000). Así, <strong>en</strong> un contexto institucional caracterizado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> empleo, <strong>en</strong> un ámbito <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te apertura comercial (<strong>en</strong> muchos casos<br />

ac<strong>en</strong>tuado por procesos <strong>de</strong> apreciación cambiaria), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un proceso mundial<br />

<strong>de</strong> transformaciones técnicas y productivas ahorradoras <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta (1991-1997) no se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> empleo ni consiguió evitar un aum<strong>en</strong>to importante d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo. Por lo tanto, no se<br />

corrigieron los graves problemas distributivos que se habían ac<strong>en</strong>tuado <strong>en</strong> <strong>la</strong> década anterior.<br />

En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1998-2002, <strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ap<strong>en</strong>as creció un 8,9% (<strong>la</strong> tasa promedio<br />

anual fue d<strong>el</strong> 1,7%). La tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo continuó <strong>su</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, y lo<br />

mismo <strong>su</strong>cedió con <strong>la</strong> tasa bruta <strong>de</strong> participación. El empleo permaneció prácticam<strong>en</strong>te<br />

estancado. Al comparar <strong>la</strong> fase expansiva <strong>de</strong> 2003-2010 con <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1991-1997 se constata<br />

que, <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual d<strong>el</strong> PIB fue ligeram<strong>en</strong>te inferior a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong><br />

informalidad aum<strong>en</strong>taron significativam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> último <strong>período</strong> <strong>de</strong> alza, <strong>en</strong> cambio, <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to estuvo acompañado <strong>de</strong> una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> trabajadores al empleo.<br />

380


Capítulo X<br />

Así, por primera vez <strong>en</strong> dos décadas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo empezó a disminuir. A difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anterior (don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad había afectado notablem<strong>en</strong>te al<br />

<strong>de</strong>sempeño d<strong>el</strong> empleo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas contracíclicas<br />

y <strong>de</strong> empleo), <strong>en</strong> este <strong>período</strong> se empr<strong>en</strong>dieron acciones que contribuyeron a pot<strong>en</strong>ciar<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y tuvieron un efecto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo<br />

(<strong>CEPAL</strong>/OIT, 2011).<br />

Las políticas redistributivas tuvieron un efecto directo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

sa<strong>la</strong>riales (wage goods) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>su</strong> producción para <strong>el</strong> mercado interno, lo que<br />

contribuyó a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia keynesiana 26 . Este comportami<strong>en</strong>to, junto al contexto internacional<br />

favorable, caracterizado por una expansión económica g<strong>en</strong>eral a niv<strong>el</strong> mundial (y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

economías emerg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r), permitió sost<strong>en</strong>er tasas positivas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con <strong>la</strong> excepción d<strong>el</strong> intervalo producido por <strong>la</strong> crisis internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>2008</strong>-2009.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ciclos económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas, se han producido<br />

importantes transformaciones cualitativas, que se analizan más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te a continuación.<br />

B. Empleo y estructura productiva<br />

Durante <strong>la</strong>s últimas dos décadas, se han producido cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva que<br />

han repercutido <strong>de</strong> diversas maneras sobre <strong>el</strong> empleo. El sector <strong>de</strong> los servicios, que reúne<br />

a <strong>la</strong> mayor proporción <strong>de</strong> empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, ha aum<strong>en</strong>tado <strong>su</strong> participación r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura (véase <strong>el</strong> cuadro X.11). Este cambio ya v<strong>en</strong>ía manifestándose<br />

hace más <strong>de</strong> dos décadas, y se mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> estancami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica d<strong>el</strong> <strong>período</strong> consi<strong>de</strong>rado 27 . En <strong>el</strong> sector agropecuario se redujo<br />

<strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra y se produjo asimismo una recomposición d<strong>el</strong><br />

empleo hacia formas más precarias <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector mo<strong>de</strong>rno agroexportador (W<strong>el</strong>ler, 1998).<br />

También se observó una reducción r<strong>el</strong>ativa d<strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s campesinas, que<br />

<strong>su</strong><strong>el</strong>e ser <strong>de</strong> peor calidad. La utilización <strong>de</strong> técnicas int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> capital afectó a una<br />

parte, aunque minoritaria, d<strong>el</strong> empleo agropecuario, mi<strong>en</strong>tras que los servicios <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

productividad sigu<strong>en</strong> requiri<strong>en</strong>do un <strong>el</strong>evado coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra. La m<strong>en</strong>or<br />

pérdida <strong>de</strong> participación r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s primarias <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo se produjo <strong>en</strong><br />

los países <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur.<br />

26<br />

Los bi<strong>en</strong>es sa<strong>la</strong>riales son los que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> canasta básica <strong>de</strong> los trabajadores, e incluy<strong>en</strong> los alim<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>el</strong> vestido y los servicios básicos, <strong>en</strong>tre otros.<br />

27<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1950 <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región v<strong>en</strong>ían <strong>su</strong>fri<strong>en</strong>do importantes transformaciones, con<br />

una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los sectores agríco<strong>la</strong>s, que se <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eró durante los años och<strong>en</strong>ta,<br />

cuando <strong>la</strong> agricultura campesina sirvió como refugio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zada durante <strong>la</strong> crisis<br />

económica. En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1990, continuó <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> empleo agríco<strong>la</strong> (W<strong>el</strong>ler, 1998).<br />

381


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Cuadro X.11<br />

Distribución d<strong>el</strong> empleo por sector <strong>de</strong> actividad, 1990-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

América Latina América d<strong>el</strong> Sur a C<strong>en</strong>troamérica México Brasil<br />

Agricultura<br />

Industria<br />

Servicios<br />

Agricultura<br />

Industria<br />

Servicios<br />

Agricultura<br />

Industria<br />

Servicios<br />

Agricultura<br />

Industria<br />

Servicios<br />

Agricultura<br />

Industria<br />

Servicios<br />

1990 20 25 56 18 25 58 36 21 43 22 26 52 16 25 59<br />

1997 18 23 59 17 22 61 30 22 48 17 27 56 16 22 62<br />

2003 16 23 62 15 22 63 26 23 51 15 27 58 13 23 64<br />

2010 13 24 64 12 23 64 21 21 58 11 26 62 10 24 66<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

América d<strong>el</strong> Sur incluye al Brasil.<br />

En <strong>el</strong> cuadro X.12 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong> empleo asa<strong>la</strong>riado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación<br />

total. En <strong>el</strong> último <strong>período</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico (2003-2010) se experim<strong>en</strong>tó un cambio<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación, ya que aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> asa<strong>la</strong>riados<br />

(d<strong>el</strong> sector público y privado) <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> ocupados. Esta proporción se había mant<strong>en</strong>ido<br />

r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te estable <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer <strong>período</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico (1990-1997) y <strong>la</strong><br />

“media década perdida” (1998-2002). El reci<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to es aún incipi<strong>en</strong>te, pero constituye<br />

una bu<strong>en</strong>a señal porque indica que <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación se ha producido con<br />

incorporación <strong>de</strong> asa<strong>la</strong>riados. Aun cuando <strong>el</strong> trabajo por cu<strong>en</strong>ta propia sigue funcionando <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región como un espacio <strong>la</strong>boral “<strong>de</strong> reserva” y consiste fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> baja productividad, por primera vez <strong>en</strong> dos décadas ha perdido importancia r<strong>el</strong>ativa 28 .<br />

Cuadro X.12<br />

Empleo asa<strong>la</strong>riado: porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> asa<strong>la</strong>riados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación total a , 1990-2010<br />

América Latina América d<strong>el</strong> Sur b C<strong>en</strong>troamérica México Brasil<br />

1990 65,2 63,1 61,0 72,5 64,6<br />

1997 66,9 65,8 61,9 78,5 69,6<br />

2003 65,6 64,4 59,7 71,8 70,0<br />

2010 69,0 66,4 63,6 79,1 73,4<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Se incluye tanto a los asa<strong>la</strong>riados d<strong>el</strong> sector público como a los d<strong>el</strong> sector privado.<br />

b<br />

América d<strong>el</strong> Sur incluye al Brasil.<br />

28<br />

La otra categoría que compone <strong>el</strong> empleo total, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados y los trabajadores por cu<strong>en</strong>ta propia,<br />

son los empleadores, cuya importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo total osci<strong>la</strong> alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 5% <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> <strong>período</strong>.<br />

382


Capítulo X<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> los sectores formal e informal ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong>ma<br />

r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> protección social, ya que existe una fuerte r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

informalidad y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social (véase <strong>el</strong> gráfico X.6). En 2009, <strong>el</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> trabajadores afiliados a <strong>la</strong> seguridad social con respecto al total <strong>de</strong> los ocupados<br />

<strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> productividad media y alta era casi cuatro veces <strong>su</strong>perior al correspondi<strong>en</strong>te a<br />

los ocupados <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad, brecha que habría aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> comparación<br />

con 1990. Esto implica una difer<strong>en</strong>cia muy significativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong><br />

esos trabajadores y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s familias <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> acceso a diversas prestaciones durante<br />

<strong>su</strong> vida activa y, especialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> jubi<strong>la</strong>ción. A<strong>de</strong>más, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> importante brecha sa<strong>la</strong>rial <strong>en</strong>tre ambos sectores, que se analiza más ad<strong>el</strong>ante.<br />

Gráfico X.6<br />

América Latina: ocupados afiliados a <strong>la</strong> seguridad social por sector (promedio pon<strong>de</strong>rado) a ,<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1990, 2002, 2006 y 2009<br />

(Porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> total <strong>de</strong> ocupados <strong>de</strong> cada sector)<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

1990 2002 2006 <strong>2008</strong> 2009<br />

Ocupados <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> productividad media y alta<br />

Ocupados <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> baja productividad<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Promedio pon<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> los que se dispone información correspondi<strong>en</strong>te a todo <strong>el</strong> <strong>período</strong> consi<strong>de</strong>rado.<br />

Infante (2011) analiza <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural vincu<strong>la</strong>da a los estratos productivos. Seña<strong>la</strong> que, <strong>en</strong> América Latina, <strong>el</strong> estrato alto<br />

produce dos terceras partes d<strong>el</strong> PIB (<strong>el</strong> 66,9%), <strong>el</strong> estrato medio produce <strong>el</strong> 22,5% y <strong>el</strong> sector<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or productividad solo g<strong>en</strong>era <strong>el</strong> 10,6% d<strong>el</strong> PIB. Sin embargo, esa distribución se invierte<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> empleo: <strong>el</strong> estrato alto g<strong>en</strong>era ap<strong>en</strong>as <strong>el</strong> 19,8% d<strong>el</strong> empleo, <strong>el</strong> estrato medio<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 30% y <strong>el</strong> estrato bajo <strong>el</strong> 50,2% (véase <strong>el</strong> gráfico X.7). Esta acusada disparidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> cada sector al producto y al empleo se traduce <strong>en</strong> una distribución también<br />

muy <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>en</strong>tre los trabajadores. Así, <strong>el</strong> producto por<br />

ocupado d<strong>el</strong> estrato alto <strong>su</strong>pera <strong>en</strong> 16,3 veces al d<strong>el</strong> estrato bajo y <strong>en</strong> 4,5 veces al d<strong>el</strong> estrato<br />

intermedio. A <strong>su</strong> vez, <strong>el</strong> producto por ocupado d<strong>el</strong> estrato medio es 3,7 veces mayor que <strong>el</strong><br />

d<strong>el</strong> estrato <strong>de</strong> productividad baja (véase <strong>el</strong> gráfico X.8). Estas cifras ilustran <strong>la</strong> “fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

383


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>” <strong>en</strong> <strong>la</strong> región: brechas <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong> productividad, una distribución d<strong>el</strong> empleo<br />

inversam<strong>en</strong>te proporcional a <strong>la</strong> productividad e importantes <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> los ingresos<br />

<strong>la</strong>borales. A<strong>de</strong>más hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> capacidad, ya que los<br />

logros educativos están muy condicionados por <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> socioeconómico <strong>de</strong> los hogares. Por<br />

otra parte, para que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad esté <strong>en</strong> coher<strong>en</strong>cia con un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> empleo hacia sectores <strong>de</strong> mayor productividad, es necesario volver a examinar y diseñar<br />

los sistemas educativos, <strong>de</strong> capacitación <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> difusión d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información y <strong>la</strong>s comunicaciones (TIC) <strong>en</strong> función <strong>de</strong> proyectos nacionales que se c<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> transición hacia socieda<strong>de</strong>s y economías int<strong>en</strong>sivas basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />

A continuación se compara <strong>la</strong> estructura d<strong>el</strong> empleo y d<strong>el</strong> producto <strong>de</strong> los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> los tres grupos <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, con <strong>la</strong>s variables<br />

correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea (véase <strong>el</strong> gráfico X.9) 29 . En primer lugar, resalta <strong>la</strong><br />

gran disparidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a mayor heterog<strong>en</strong>eidad, más se conc<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> PIB <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estrato <strong>de</strong> alta productividad y más se conc<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> baja productividad.<br />

En términos comparativos, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> mayor conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea (casi <strong>el</strong> 40%) y una m<strong>en</strong>or conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> producto <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estrato alto, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te si se compara con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad severa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, lo que <strong>su</strong>giere que <strong>la</strong> estructura productiva d<strong>el</strong> país asiático es más homogénea.<br />

Gráfico X.7<br />

América Latina (18 países): indicadores <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

384<br />

10,6<br />

22,5<br />

66,9<br />

Composición d<strong>el</strong> PIB<br />

50,2<br />

30<br />

19,8<br />

Composición d<strong>el</strong> empleo<br />

Estrato alto Estrato medio Estrato bajo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> R. Infante, “América Latina <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ‘umbral d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo’. Un ejercicio <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva”, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo, Nº 14, Santiago <strong>de</strong><br />

Chile, 2011, inédito.<br />

29<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, estos tres grupos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una fuerte r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> formalidad e informalidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> PEA, si<strong>en</strong>do más formalizado <strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada.<br />

El grupo <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con heterog<strong>en</strong>eidad mo<strong>de</strong>rada incluye a <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Costa Rica y <strong>el</strong><br />

Uruguay. Los países <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad intermedia son <strong>el</strong> Brasil, Colombia, Panamá, V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>) y México. Los países <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad severa son Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), <strong>el</strong> Ecuador,<br />

El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua, <strong>el</strong> Paraguay, <strong>el</strong> Perú y <strong>la</strong> República Dominicana.


Capítulo X<br />

Gráfico X.8<br />

América Latina (18 países): PIB por ocupado, PPP alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En miles <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)<br />

100<br />

90<br />

91,2<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

20,5<br />

5,6<br />

0<br />

Estrato alto Estrato medio Estrato bajo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> R. Infante, “América Latina <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ‘umbral d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo’. Un ejercicio <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva”, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo, Nº 14, Santiago <strong>de</strong><br />

Chile, 2011, inédito.<br />

Gráfico X.9<br />

América Latina (grupos <strong>de</strong> países según <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad) a y República <strong>de</strong> Corea:<br />

indicadores <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

14,3<br />

30,4<br />

55,3<br />

Rep. <strong>de</strong><br />

Corea<br />

Composición d<strong>el</strong> PIB<br />

9,5 10,1 13,7<br />

26,7 22,6 18,5<br />

63,8 67,4 67,9<br />

32,7<br />

39,8<br />

27,5<br />

Composición d<strong>el</strong> empleo<br />

38,9<br />

38,5<br />

49,4<br />

30,7<br />

60,9<br />

21,3<br />

22,6 19,9 17,8<br />

HEM HEI HES Rep. <strong>de</strong> HEM HEI HES<br />

Corea<br />

Estrato alto Estrato medio Estrato bajo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> R. Infante, “América Latina <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ‘umbral d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo’. Un ejercicio <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva”, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo, Nº 14, Santiago <strong>de</strong><br />

Chile, 2011, inédito.<br />

a<br />

HEM: heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada; HEI: heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia; y HES: heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural severa.<br />

385


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Por último, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

y <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea <strong>en</strong> cuanto al aporte d<strong>el</strong> estrato <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or productividad al PIB y al<br />

empleo. El peso <strong>de</strong> este estrato <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB total <strong>de</strong> Corea es levem<strong>en</strong>te más importante que<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, <strong>en</strong> Corea solo un tercio d<strong>el</strong> empleo correspon<strong>de</strong> al<br />

sector <strong>de</strong> baja productividad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ese sector conc<strong>en</strong>tra<br />

una proporción muy significativa d<strong>el</strong> empleo, que es creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> los países.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina y <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo<br />

juv<strong>en</strong>il no pres<strong>en</strong>tan gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los tres grupos <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (véase<br />

<strong>el</strong> gráfico X.10) 30 . La tasa <strong>de</strong> participación promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países<br />

con heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada es m<strong>en</strong>or (48,6%) que <strong>la</strong>s registradas <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia (51,2%) y severa (51,4%). A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> todos<br />

los países, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural, <strong>la</strong> participación<br />

<strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il están acusadam<strong>en</strong>te estratificados (<strong>CEPAL</strong>, 2010).<br />

Gráfico X.10<br />

América Latina (grupos <strong>de</strong> países según <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad) a : tasa global <strong>de</strong> participación<br />

<strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> 15 años <strong>de</strong> edad o más (promedios simples), alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

50<br />

48,6<br />

51,2 51,4<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

HEM HEI HES b<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

HEM: heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada; HEI: heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia; y HES: heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural severa.<br />

b<br />

El grupo HES no incluye a Nicaragua ni a Guatema<strong>la</strong>.<br />

30<br />

La tasa global <strong>de</strong> participación es <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> PEA y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar.<br />

386


Capítulo X<br />

La estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina se asocia al hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos alcanzan niv<strong>el</strong>es educativos más bajos y a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or disponibilidad<br />

<strong>de</strong> empleos para estos sectores, ya que los mercados <strong>de</strong> trabajo han ido <strong>el</strong>evando los<br />

requisitos educativos. Sin embargo, numerosos estudios confirman que <strong>la</strong> estratificación<br />

respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y posibilida<strong>de</strong>s muy estratificadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mujeres para conciliar <strong>el</strong> trabajo remunerado y no remunerado. Cuando los recursos son<br />

escasos, los hogares más numerosos y <strong>la</strong>s conexiones sociales y culturales más débiles,<br />

<strong>la</strong>s opciones para <strong>la</strong>s mujeres se restring<strong>en</strong> y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ingresar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong><br />

trabajo disminuye (<strong>CEPAL</strong>, 2010; Montaño, 2010; <strong>CEPAL</strong>, 2012). La excepción ocurre <strong>en</strong><br />

segm<strong>en</strong>tos muy precarios d<strong>el</strong> empleo informal don<strong>de</strong>, como ya se ha m<strong>en</strong>cionado, <strong>el</strong> trabajo<br />

forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> muy baja productividad.<br />

Esta estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina adquiere niv<strong>el</strong>es más<br />

preocupantes justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estructuras económicas más<br />

homogéneas, que, a <strong>su</strong> vez, han t<strong>en</strong>ido tradicionalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or participación <strong>la</strong>boral. Al<br />

comparar este grupo <strong>de</strong> países con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia, se<br />

observan m<strong>en</strong>ores tasas <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> todos los quintiles, pero es <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer quintil<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distancias son mayores (véase <strong>el</strong> gráfico X.11). Este hecho obliga a analizar con<br />

mayor profundidad los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> participación <strong>la</strong>boral, don<strong>de</strong> intervi<strong>en</strong>e<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s hogares, así como <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>la</strong> estratificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong>borales disponibles para <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> sectores más pobres.<br />

Gráfico X.11<br />

América Latina (grupos <strong>de</strong> países según <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad) a : tasa global <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> 25 a 54 años, por quintiles <strong>de</strong> ingreso per cápita (promedios simples),<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

HEM HEI HES b<br />

Quintil I Quintil II Quintil III Quintil IV Quintil V<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

HEM: heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada; HEI: heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia; y HES: heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural severa.<br />

b<br />

El grupo HES no incluye a Nicaragua ni a Guatema<strong>la</strong>.<br />

387


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il (<strong>en</strong>tre 15 y 24 años) es mayor <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad mo<strong>de</strong>rada, y es m<strong>en</strong>or y simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los otros dos grupos <strong>de</strong> países (véase <strong>el</strong><br />

gráfico X.12). En todos los casos, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es<br />

(<strong>su</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo es más d<strong>el</strong> doble que <strong>la</strong> d<strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía). Aunque <strong>en</strong><br />

los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> reducirse, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera década d<strong>el</strong> siglo XXI se ha observado que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il ha pres<strong>en</strong>tado un<br />

m<strong>en</strong>or dinamismo que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los adultos, increm<strong>en</strong>tándose así <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tre los distintos grupos etarios.<br />

Gráfico X.12<br />

América Latina (grupos <strong>de</strong> países según <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad) a : tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

(<strong>de</strong> 15 a 24 años) y total (promedios simples), alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

25<br />

20<br />

21,4<br />

15<br />

16,0 16,4<br />

10<br />

8,7<br />

7,6 7,7<br />

5<br />

0<br />

HEM HEI HES b<br />

De 15 a 24 años<br />

Total<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

HEM: heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada; HEI: heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia; y HES: heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural severa.<br />

b<br />

El grupo HES no incluye a Nicaragua ni a Guatema<strong>la</strong>.<br />

Las tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il son <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>tes a medida que se pasa d<strong>el</strong> primer<br />

quintil <strong>de</strong> ingreso al último; <strong>en</strong> todos los quintiles se verifican <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

este grupo etario con los niv<strong>el</strong>es promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los tres grupos <strong>de</strong> países<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico X.13). El <strong>el</strong>evado <strong>de</strong>sempleo juv<strong>en</strong>il <strong>de</strong>be <strong>de</strong>spertar una especial voz <strong>de</strong><br />

alerta, ya que es vivido como un síntoma <strong>de</strong> <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s para integrar<br />

económica y socialm<strong>en</strong>te a amplios grupos sociales. Refleja también <strong>la</strong>s in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> trabajo para incorporar <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra disponible y, hasta cierto<br />

punto, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una concepción d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que consi<strong>de</strong>re a los jóv<strong>en</strong>es como<br />

actores estratégicos d<strong>el</strong> proceso. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>evadas tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo<br />

388


Capítulo X<br />

juv<strong>en</strong>il refuerza <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>valuación que han <strong>su</strong>frido <strong>la</strong>s cre<strong>de</strong>nciales educativas, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria. En <strong>la</strong> actualidad, <strong>el</strong> umbral real para acce<strong>de</strong>r a niv<strong>el</strong>es<br />

aceptables <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar (estar fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza u obt<strong>en</strong>er ingresos <strong>la</strong>borales mayores<br />

que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> los ocupados) se sitúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación postsecundaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países. El camino que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recorrer los niños y jóv<strong>en</strong>es para t<strong>en</strong>er herrami<strong>en</strong>tas<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> inclusión económica y social es cada vez más <strong>la</strong>rgo, aunque ese esfuerzo<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>su</strong> capacidad para ejercer pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos ciudadanos (<strong>CEPAL</strong>, 2011).<br />

Gráfico X.13<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (grupos <strong>de</strong> países según <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad) a : tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong><br />

los jóv<strong>en</strong>es (<strong>de</strong> 15 a 24 años) y total, por quintiles <strong>de</strong> ingreso per cápita (promedios simples),<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Jóv<strong>en</strong>es<br />

Total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Jóv<strong>en</strong>es Total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Jóv<strong>en</strong>es<br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

HEM HEI HES b<br />

Total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

Quintil I Quintil II Quintil III Quintil IV Quintil V<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

HEM: heterog<strong>en</strong>eidad estructural mo<strong>de</strong>rada; HEI: heterog<strong>en</strong>eidad estructural intermedia; y HES: heterog<strong>en</strong>eidad<br />

estructural severa.<br />

b<br />

El grupo HES no incluye a Nicaragua ni a Guatema<strong>la</strong>.<br />

C. Ingresos <strong>la</strong>borales y ciclo económico<br />

La evolución d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio real <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ha estado estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a los ciclos<br />

económicos. De 1980 a 1990 se produjo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región una caída d<strong>el</strong> 34% (<strong>en</strong> promedios<br />

simples), que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica fue incluso <strong>su</strong>perior (49%). En <strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

1990-1997 esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se revirtió, con un aum<strong>en</strong>to más int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. En<br />

México, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un <strong>período</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable, se experim<strong>en</strong>tó una disminución<br />

significativa durante <strong>la</strong> crisis económica que com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> 1994. En <strong>el</strong> Brasil, país d<strong>el</strong> que<br />

solo se dispone <strong>de</strong> información a partir <strong>de</strong> 1990, <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> esa década <strong>el</strong><br />

389


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

sa<strong>la</strong>rio real disminuyó y, posteriorm<strong>en</strong>te, se recuperó. De 1998 a 2003, los sa<strong>la</strong>rios reales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> promedio, disminuyeron, <strong>de</strong>bido al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios <strong>en</strong><br />

América d<strong>el</strong> Sur. Sin embargo, <strong>en</strong> ese mismo <strong>período</strong>, <strong>en</strong> México, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a recuperación<br />

económica, <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio real aum<strong>en</strong>tó notablem<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> último <strong>período</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

que ha sido satisfactorio <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> acceso al empleo y calidad d<strong>el</strong> trabajo, también<br />

los sa<strong>la</strong>rios reales han evolucionado favorablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> agregado regional (véanse <strong>el</strong><br />

gráfico X.14 y <strong>el</strong> cuadro X.13).<br />

Gráfico X.14<br />

Evolución d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio real, 1980-2010 a<br />

110<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

1980<br />

1982<br />

1984<br />

1986<br />

1988<br />

1990<br />

1992<br />

1994<br />

1996<br />

1998<br />

2000<br />

2002<br />

2004<br />

2006<br />

<strong>2008</strong><br />

2010<br />

C<strong>en</strong>troamérica b México Brasil<br />

América Latina<br />

América d<strong>el</strong> Sur c<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong>s base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT.<br />

a<br />

Se trata <strong>de</strong> promedios no pon<strong>de</strong>rados, don<strong>de</strong> los índices <strong>de</strong> 1980=100, excepto <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> Brasil, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> índice<br />

<strong>de</strong> 1990=100.<br />

b<br />

El promedio <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur incluye a <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Colombia, <strong>el</strong> Paraguay, <strong>el</strong> Perú y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

c<br />

El promedio <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica incluye a Costa Rica, Guatema<strong>la</strong>, México, Nicaragua y Panamá.<br />

El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos reales d<strong>el</strong> último <strong>período</strong> no se <strong>de</strong>be so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al auge<br />

económico, sino también al pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeñado por <strong>la</strong>s políticas <strong>la</strong>borales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>ativas al sa<strong>la</strong>rio mínimo. En los últimos años, <strong>la</strong> recuperación d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo es<br />

significativa <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bregiones, con excepción <strong>de</strong> México (véase <strong>el</strong> cuadro X.14).<br />

América d<strong>el</strong> Sur sobresale, al lograr una tasa <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to anual <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong> casi <strong>el</strong><br />

6%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica ese valor fue d<strong>el</strong> 4%. La Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Uruguay y algunos<br />

países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, como Honduras y Nicaragua, han experim<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s mayores<br />

tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual <strong>en</strong> promedio. El Brasil <strong>de</strong>staca por haber experim<strong>en</strong>tado un<br />

crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo durante <strong>la</strong>s dos últimas décadas.<br />

390


Capítulo X<br />

Cuadro X.13<br />

Sa<strong>la</strong>rio real y crecimi<strong>en</strong>to económico, 1980-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

1981-1990 1991-1997 1998-2002 2003-2010 1980-2010<br />

Variación d<strong>el</strong> PIB 14,4 26,2 8,9 35,6 113,2<br />

Variación d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio real<br />

América Latina -37,5 14,9 3,1 14,3 -15,3<br />

América d<strong>el</strong> Sur a -24,0 5,0 -1,9 18,7 -7,1<br />

C<strong>en</strong>troamérica -49,1 19,5 7,2 0,6 -34,4<br />

México -22,1 1,7 20,2 7,3 2,2<br />

Brasil n.d. 6,0 -11,9 1,5 n.d.<br />

Tasas anuales <strong>en</strong> promedio<br />

Variación d<strong>el</strong> PIB 1,4 3,4 1,7 3,9 2,6<br />

Variación d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio real<br />

América Latina -6,5 2,0 0,6 1,7 -0,6<br />

América d<strong>el</strong> Sur a -3,8 0,7 -0,4 2,2 -0,2<br />

C<strong>en</strong>troamérica -9,2 2,6 1,4 0,1 -1,4<br />

México -3,5 0,2 3,8 1,0 0,1<br />

Brasil n.d. 0,8 -2,5 0,2 n.d.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong>s base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT.<br />

a<br />

América d<strong>el</strong> Sur incluye al Brasil.<br />

Cuadro X.14<br />

América Latina: variación real d<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

1991-1997 1998-2002 2003-2010 1991-2010<br />

América Latina -6,8 5,7 38,2 36,1<br />

América d<strong>el</strong> Sur 13,3 7,4 49,7 82,2<br />

C<strong>en</strong>troamérica -20,8 4,5 29,0 6,7<br />

México -29,3 -0,9 -5,5 -33,8<br />

Brasil 25,1 23,8 59,2 146,6<br />

Tasas anuales <strong>en</strong> promedio<br />

América Latina -1,0 0,8 4,7 4,5<br />

América d<strong>el</strong> Sur 1,8 1,0 5,9 8,9<br />

C<strong>en</strong>troamérica -3,3 0,6 3,7 0,9<br />

México -4,8 -0,1 -0,8 -5,7<br />

Brasil 3,2 3,1 6,9 13,8<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong>s base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT.<br />

En <strong>su</strong>ma, al comparar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> d<strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> más reci<strong>en</strong>te, solo <strong>en</strong> este último se ha combinado <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> empleo<br />

con un aum<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido y significativo <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales. A continuación, se<br />

analiza <strong>en</strong> qué medida ese aum<strong>en</strong>to ha afectado al conjunto <strong>de</strong> los trabajadores, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> distributiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos puntos <strong>de</strong> vista.<br />

391


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

D. Ingresos <strong>la</strong>borales y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong><br />

El <strong>en</strong>foque más ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas para analizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> ingreso<br />

consiste <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> distribución <strong>en</strong>tre personas u hogares. Este <strong>en</strong>foque ti<strong>en</strong>e un<br />

fundam<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te microeconómico y <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas teóricas y metodológicas<br />

disponibles permit<strong>en</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

perspectiva inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría económica acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso partía <strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>foque agregado, don<strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltaba fundam<strong>en</strong>tal <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> cómo se repartía <strong>el</strong> ingreso<br />

g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong> actividad económica <strong>en</strong>tre los participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso productivo<br />

(básicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> apropiación d<strong>el</strong> ingreso por los factores productivos). En esa línea clásica,<br />

<strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa sa<strong>la</strong>rial <strong>en</strong> <strong>el</strong> producto total g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong> economía es un indicador<br />

fundam<strong>en</strong>tal (Atkinson, 1997).<br />

La complejidad <strong>de</strong> los procesos productivos mo<strong>de</strong>rnos, así como <strong>la</strong> notable heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los grupos asociados a los distintos factores <strong>de</strong> producción, explica <strong>el</strong> hecho<br />

<strong>de</strong> que los análisis sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> se c<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución personal. A<strong>de</strong>más,<br />

este <strong>en</strong>foque permite profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción distributiva d<strong>el</strong> Estado, ya que se consi<strong>de</strong>ra<br />

<strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> los impuestos y <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los ingresos, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares. Paradójicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> información<br />

sobre <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa sa<strong>la</strong>rial <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB, que <strong>de</strong>bería basarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas<br />

nacionales, no siempre está disponible. Más allá d<strong>el</strong> giro hacia <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución<br />

personal d<strong>el</strong> ingreso ocurrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, cabe t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>el</strong><strong>la</strong> está<br />

estrecham<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionada con <strong>la</strong> distribución funcional o factorial. Dau<strong>de</strong>y y García<br />

Peñalosa (2007) brindan datos empíricos acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> baja participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa<br />

sa<strong>la</strong>rial <strong>en</strong> <strong>el</strong> producto ti<strong>en</strong>e un efecto negativo y consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> personal<br />

d<strong>el</strong> ingreso. Estos argum<strong>en</strong>tos re<strong>su</strong>ltan <strong>su</strong>ger<strong>en</strong>tes, y <strong>su</strong>rge <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> profundizar<br />

sobre <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad estructural y ambas medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución<br />

d<strong>el</strong> ingreso, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ganancias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad.<br />

A continuación, se pres<strong>en</strong>ta un primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistematización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

comparable sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación asa<strong>la</strong>riada <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso nacional <strong>de</strong> algunos<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Este análisis requiere un caudal <strong>de</strong> información que, <strong>en</strong> muchos países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región, no está sistematizado. A<strong>de</strong>más, dada <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> metodologías utilizadas<br />

por los países para establecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso nacional,<br />

<strong>la</strong>s comparaciones transversales no siempre re<strong>su</strong>ltan posibles o fiables. Cabe seña<strong>la</strong>r que<br />

<strong>la</strong> información que se pres<strong>en</strong>ta provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas nacionales <strong>de</strong> los<br />

países. En este sistema contable, <strong>el</strong> ingreso recibido por los trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

o por cu<strong>en</strong>ta propia, <strong>de</strong>nominado ingreso mixto, forma parte d<strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> explotación.<br />

Para avanzar <strong>en</strong> esta línea, sería necesario estimar este compon<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> ingreso <strong>la</strong>boral e<br />

incorporarlo al análisis.<br />

392


Capítulo X<br />

En <strong>la</strong>s últimas décadas, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los asa<strong>la</strong>riados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe ha reflejado <strong>la</strong> misma t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> baja experim<strong>en</strong>tada a niv<strong>el</strong><br />

internacional, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que se ha mant<strong>en</strong>ido incluso <strong>en</strong> los <strong>período</strong>s <strong>de</strong> auge económico. La<br />

última información disponible indica que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso<br />

total osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 31% y <strong>el</strong> 47% (véase <strong>el</strong> cuadro X.15). Esta participación ha t<strong>en</strong>dido a<br />

disminuir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> Chile y <strong>el</strong> Paraguay. En <strong>el</strong> último ciclo<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to (2003-2009), los sa<strong>la</strong>rios perdieron peso <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso total <strong>en</strong> todos los países<br />

excepto <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil. En W<strong>el</strong>ler (2012) se seña<strong>la</strong> que, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> análisis empírico que<br />

se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> OIT/IIEL (2011), <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta financiera<br />

habría t<strong>en</strong>ido un impacto negativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios <strong>en</strong> <strong>el</strong> producto.<br />

Cuadro X.15<br />

Participación asa<strong>la</strong>riada <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso, a costo <strong>de</strong> factores, 1990-2009<br />

1990 1997 2002 2009 Variación<br />

1991-<br />

1997<br />

1998-<br />

2002<br />

2003-<br />

2009<br />

1991-<br />

2009<br />

Bolivia (Estado<br />

39,0 39,7 37,8 31,1 1,9 -4,9 -17,7 -20,3<br />

Plurinacional <strong>de</strong>) a<br />

Brasil a 53,5 47,1 46,8 48,3 -11,9 -0,7 3,2 -9,7<br />

Chile 38,7 44,1 46,7 44,5 13,9 5,8 -4,6 15,0<br />

Colombia 41,6 40,7 37,2 36,1 -2,2 -8,6 -3,0 -13,3<br />

Honduras 54,1 50,1 50,8 47,5 -7,3 1,3 -6,4 -12,1<br />

México 32,2 32,7 35,6 31,4 1,6 8,6 -11,8 -2,6<br />

Panamá 58,6 39,3 38,6 35,2 -32,9 -2,0 -8,7 -39,9<br />

Paraguay a 43,4 57,1 49,2 47,2 31,6 -13,9 -4,0 8,8<br />

Perú 24,9 27,3 27,5 23,3 9,8 0,5 -15,2 -6,4<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

31,1 37,0 36,1 33,5 18,8 -2,4 -7,3 7,6<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

a<br />

En los casos <strong>de</strong> Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), <strong>el</strong> Brasil y <strong>el</strong> Paraguay, los últimos datos disponibles correspon<strong>de</strong>n<br />

a 2006.<br />

La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda con respecto a esta disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los<br />

sa<strong>la</strong>rios <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso es <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte bruto <strong>de</strong> explotación, que<br />

es una bu<strong>en</strong>a medida aproximada d<strong>el</strong> ahorro empresarial. Este aum<strong>en</strong>to no correspon<strong>de</strong><br />

totalm<strong>en</strong>te a un alza d<strong>el</strong> ahorro privado, ya que, <strong>en</strong> países como Chile, Colombia y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(República Bolivariana <strong>de</strong>), <strong>el</strong> sector público participa <strong>de</strong> manera importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción.<br />

En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2003-2009, <strong>el</strong> alza d<strong>el</strong> exce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> explotación está r<strong>el</strong>acionada con <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ahorro público que, <strong>en</strong> algunos casos, permitió <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas contracíclicas durante <strong>la</strong> crisis financiera <strong>de</strong> <strong>2008</strong>-2009. Este<br />

<strong>en</strong>foque agregado pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución funcional<br />

d<strong>el</strong> ingreso y <strong>su</strong>giere que los trabajadores asa<strong>la</strong>riados no fueron <strong>el</strong> grupo más b<strong>en</strong>eficiado<br />

<strong>de</strong> los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad.<br />

393


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Aunque no se dispone <strong>de</strong> datos comparables para efectuar un análisis simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, algunas estimaciones realizadas sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas<br />

nacionales <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> que tuvo un comportami<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r —e incluso mejor— al d<strong>el</strong> Brasil,<br />

con una participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa sa<strong>la</strong>rial <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso que pasó d<strong>el</strong> 35% <strong>en</strong> 2002 al 43%<br />

<strong>en</strong> 2007 (Peirano, Tavosnanska y Goldstein, 2010). Las estimaciones disponibles d<strong>el</strong> Uruguay<br />

indican que, consi<strong>de</strong>rando conjuntam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> masa sa<strong>la</strong>rial y los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los<br />

trabajadores <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB se situaba<br />

<strong>en</strong> casi <strong>el</strong> 49% <strong>en</strong> 1997, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 39% <strong>en</strong> 2003 y <strong>en</strong> algo m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> 44% <strong>en</strong> 2009 (Amarante<br />

y Vigorito, 2011). En estos países, <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> personal d<strong>el</strong><br />

ingreso, que se examina infra, estuvo acompañada <strong>de</strong> una mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los<br />

ingresos sa<strong>la</strong>riales <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso total.<br />

Otra manera <strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> d<strong>el</strong> ingreso <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo es vincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong><br />

a <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> productividad. Las remuneraciones <strong>de</strong> los trabajadores d<strong>el</strong> sector informal<br />

son <strong>en</strong> promedio notablem<strong>en</strong>te inferiores a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los trabajadores d<strong>el</strong> sector formal. La<br />

comparación <strong>de</strong> los promedios al final d<strong>el</strong> <strong>período</strong> indica que los trabajadores informales<br />

ganaban <strong>en</strong>tre un 36% y un 80% m<strong>en</strong>os que los trabajadores d<strong>el</strong> sector formal, según <strong>el</strong> país<br />

<strong>de</strong> que se trate (véase <strong>el</strong> gráfico X.15). Al comparar los promedios simples correspondi<strong>en</strong>tes<br />

a 1998 y 2010 no se <strong>de</strong>tecta una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia uniforme <strong>en</strong>tre los países. En algunos (Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Brasil, Chile, Panamá y Paraguay) <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s remuneraciones <strong>de</strong> los trabajadores<br />

d<strong>el</strong> sector formal e informal creció, lo que indica un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>en</strong> otros (Costa Rica, Ecuador, Honduras, México y Uruguay) disminuyó, lo que indica una<br />

profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha.<br />

Gráfico X.15<br />

Coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los trabajadores d<strong>el</strong> sector informal, <strong>en</strong> promedio,<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con los sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong> los trabajadores d<strong>el</strong> sector formal, 1998 y 2010<br />

0,9<br />

0,8<br />

0,7<br />

0,6<br />

0,5<br />

0,4<br />

0,3<br />

0,2<br />

0,1<br />

0,0<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

1998 2010<br />

México<br />

Panamá<br />

Perú<br />

Paraguay<br />

Uruguay<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong>s base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

394


Capítulo X<br />

Estas brechas obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong>, <strong>en</strong> parte, a <strong>la</strong>s distintas características <strong>de</strong> los trabajadores<br />

<strong>de</strong> ambos sectores, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> edad y los sectores <strong>de</strong> actividad.<br />

Como se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro X.16, los años <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> los trabajadores d<strong>el</strong> sector<br />

informal son consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te inferiores a los d<strong>el</strong> sector formal, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> última<br />

década, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, <strong>la</strong>s brechas se han acortado. En <strong>el</strong> gráfico X.16 se pue<strong>de</strong><br />

observar que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> insertarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector informal o <strong>de</strong> baja productividad<br />

es <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo (<strong>CEPAL</strong>, 2011).<br />

Si se analizan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias sa<strong>la</strong>riales <strong>en</strong>tre los trabajadores d<strong>el</strong> sector formal e<br />

informal, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> cada sector, se<br />

pue<strong>de</strong> observar que <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y <strong>la</strong><br />

República Dominicana los trabajadores d<strong>el</strong> sector informal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sa<strong>la</strong>rios inferiores a los<br />

<strong>de</strong> los trabajadores simi<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> sector formal (Perry y otros, 2007). Si se incluye <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

análisis a los trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> los dos primeros países sigue ocurri<strong>en</strong>do<br />

lo mismo, pero <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> términos sa<strong>la</strong>riales <strong>de</strong> los trabajadores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong><br />

sector informal <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Dominicana es v<strong>en</strong>tajosa.<br />

Cuadro X.16<br />

América Latina: años <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> los trabajadores según <strong>su</strong> condición <strong>de</strong> formalidad,<br />

1998-2010<br />

1998 2010 Informal/formal<br />

Total Formal Informal Total Formal Informal 1998 2010<br />

Arg<strong>en</strong>tina 10,5 11,7 8,7 12,0 13,0 10,1 75% 78%<br />

Brasil 6,8 8,1 5,2 8,8 9,7 6,8 64% 70%<br />

Chile 10,9 11,7 9,0 11,3 12,2 9,4 77% 77%<br />

Colombia -- -- -- 8,0 10,7 6,7 -- 63%<br />

Costa Rica 7,9 9,3 6,4 9,1 9,8 7,1 69% 73%<br />

Ecuador 10,0 11,9 8,1 10,7 12,9 8,7 68% 67%<br />

El Salvador 6,3 8,7 4,4 7,9 10,3 5,9 51% 58%<br />

Honduras 5,4 7,9 4,0 6,3 9,6 4,8 50% 51%<br />

México 7,0 8,8 5,2 9,3 11,1 7,3 59% 66%<br />

Panamá 9,6 11,6 7,0 10,3 12,2 7,9 61% 65%<br />

Perú 7,8 10,6 6,2 9,5 12,4 7,7 58% 62%<br />

Paraguay 8,2 10,2 6,9 8,8 11,5 7,1 67% 62%<br />

República<br />

7,1 8,7 5,7 8,8 11,1 6,9 66% 62%<br />

Dominicana<br />

Uruguay 9,1 10,0 7,7 10,0 11,1 8,2 77% 74%<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

8,5 10,0 6,8 9,9 11,7 8,1 68% 69%<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong>s base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

395


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico X.16<br />

América Latina (18 países): tasas <strong>de</strong> informalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada, por eda<strong>de</strong>s,<br />

según niv<strong>el</strong> educativo alcanzado, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>2008</strong><br />

Tasa <strong>de</strong> informalidad<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

73,5<br />

Primaria<br />

incompleta<br />

64,4<br />

Primaria<br />

completa<br />

51,8<br />

Secundaria<br />

inferior<br />

incompleta<br />

46,1<br />

Secundaria<br />

<strong>su</strong>perior<br />

incompleta<br />

Secundaria<br />

completa<br />

Terciaria<br />

incompleta<br />

Universitaria<br />

completa<br />

De 15 a 29 años De 30 a 64 años 15 años o más<br />

31,7<br />

21,2<br />

13,6<br />

Total<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

396


Capítulo XI<br />

Cambio estructural progresivo:<br />

<strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias keynesiana,<br />

schumpeteriana y ambi<strong>en</strong>tal<br />

Características d<strong>el</strong> cambio estructural<br />

Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

Hacia <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal


Características d<strong>el</strong> cambio estructural*<br />

La literatura económica ha avanzado <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> motivo por <strong>el</strong> cual algunas economías<br />

sigu<strong>en</strong> trayectorias <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to virtuosas, con <strong>el</strong>evadas tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción, <strong>la</strong> productividad y <strong>el</strong> empleo, mi<strong>en</strong>tras que otras quedan rezagadas (Reinert, 2000).<br />

La experi<strong>en</strong>cia internacional muestra que hay pocos casos <strong>de</strong> reducción <strong>su</strong>stancial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingreso por habitante <strong>en</strong>tre una economía <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong>s economías<br />

avanzadas. Sin embargo, exist<strong>en</strong> casos <strong>de</strong> éxito que ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong>señanzas sobre los factores<br />

que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia. Estas <strong>en</strong>señanzas se re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos:<br />

i) El <strong>de</strong>sarrollo económico requiere reasignar recursos hacia sectores o activida<strong>de</strong>s<br />

int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> innovación tecnológica. Es necesaria, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

diversificación hacia sectores y activida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong>gan un rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda, interna y externa, <strong>de</strong> tal forma que esta <strong>de</strong>manda pueda ser at<strong>en</strong>dida con<br />

oferta interna, y que <strong>la</strong>s exportaciones y <strong>la</strong>s importaciones crezcan <strong>de</strong> forma ba<strong>la</strong>nceada,<br />

sin g<strong>en</strong>erar presiones insost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos. De este modo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

está asociado a una estructura productiva que muestra dos tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia que<br />

pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>radas dinámicas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que repres<strong>en</strong>tan trayectorias<br />

<strong>de</strong> más rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo. La primera es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana”, dada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> sectores más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, con mayor difusión <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

hacia <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y que li<strong>de</strong>ran <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> innovación, impulsando<br />

los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad, tanto <strong>en</strong> <strong>su</strong> propio sector como <strong>en</strong> otros sectores. La<br />

segunda es <strong>la</strong> “efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to” o “efici<strong>en</strong>cia keynesiana” que se r<strong>el</strong>aciona<br />

con <strong>el</strong> dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es producidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, tanto para <strong>el</strong><br />

mercado interno como externo. Si un país no produce bi<strong>en</strong>es que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>de</strong>manda<br />

<strong>en</strong> rápido crecimi<strong>en</strong>to, <strong>su</strong>s firmas no t<strong>en</strong>drán estímulos para <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong><br />

producción. Dosi, Pavitt y Soete (1990) se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia keynesiana o <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to como aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> compatible con <strong>el</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos.<br />

ii)<br />

Ambas efici<strong>en</strong>cias son dinámicas, dado que induc<strong>en</strong> tasas más <strong>el</strong>evadas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong> contraste con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “efici<strong>en</strong>cia ricardiana”,<br />

que induce un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, <strong>de</strong>bido<br />

a una mejor asignación <strong>de</strong> recursos sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> factores <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><br />

mom<strong>en</strong>to (Dosi, Pavitt y Soete, 1990). El cambio estructural es, precisam<strong>en</strong>te, salir<br />

<strong>de</strong> un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia estática (ricardiana) hacia otro con niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia dinámica (schumpeteriana y keynesiana). Es fundam<strong>en</strong>tal que <strong>el</strong> cambio<br />

* Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Cambio estructural para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”,<br />

Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago, 2012, págs. 31 a 34.<br />

399


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

iii)<br />

iv)<br />

estructural fortalezca sectores dinámicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista no solo tecnológico,<br />

sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, ya que aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad sin <strong>el</strong> paral<strong>el</strong>o aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda podrían g<strong>en</strong>erar <strong>su</strong>bocupación o <strong>de</strong>socupación (Cimoli, 1988). Los<br />

dos tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia se dan <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral juntos, ya que los sectores más int<strong>en</strong>sivos<br />

<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar también, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, un mayor dinamismo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda 1 .<br />

La efici<strong>en</strong>cia keynesiana o <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be permitir una tasa <strong>el</strong>evada <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

sin que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> <strong>de</strong>sequilibrios insost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos, lo que<br />

<strong>su</strong>pone, como se m<strong>en</strong>cionó, un patrón <strong>de</strong> especialización <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s exportaciones e<br />

importaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios no muestr<strong>en</strong> marcadas asimetrías <strong>en</strong> <strong>su</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

expansión. En re<strong>su</strong>m<strong>en</strong>, esto <strong>su</strong>pone que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> PIB<br />

sigue una trayectoria no explosiva, aceptable para que los ag<strong>en</strong>tes externos continú<strong>en</strong><br />

financiando los déficits <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te. Si <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> especialización fuera<br />

tal que <strong>la</strong>s importaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios más <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> factores aum<strong>en</strong>tara<br />

a tasas mucho más altas que <strong>la</strong>s exportaciones, <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to sería necesario<br />

reducir <strong>la</strong> absorción (y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to) para reequilibrar <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas externas. Esta<br />

restricción —<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> PIB<br />

<strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es manejables— <strong>de</strong>berá prevalecer <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

producto se <strong>de</strong>berá ajustar para evitar que <strong>su</strong>pere límites críticos 2 . Ello requiere que<br />

<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to se mant<strong>en</strong>ga cercana a <strong>la</strong> tasa con equilibrio externo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (Mor<strong>en</strong>o-Brid y Pérez, 1999; Mor<strong>en</strong>o-Brid, 2003; Barbosa, 2002; Alleyne<br />

y Francis, <strong>2008</strong>; Cimoli y Porcile, 2011).<br />

La efici<strong>en</strong>cia keynesiana <strong>su</strong>pone implícitam<strong>en</strong>te una política fiscal y monetaria que<br />

manti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> producto próximo al niv<strong>el</strong> sost<strong>en</strong>ible, esto es, a <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Ahora bi<strong>en</strong>, esta tasa no es <strong>en</strong> ningún s<strong>en</strong>tido una tasa<br />

“óptima” o <strong>de</strong>seable, ya que pue<strong>de</strong> ser inferior a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to necesaria<br />

para reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> informalidad. La tasa <strong>de</strong>seable y <strong>la</strong> <strong>de</strong> equilibrio solo<br />

coinci<strong>de</strong>n si <strong>la</strong>s políticas industrial y macroeconómicas se combinan para g<strong>en</strong>erar una<br />

estructura productiva con efici<strong>en</strong>cia dinámica. Es importante ac<strong>la</strong>rar que <strong>el</strong> equilibrio<br />

externo no ti<strong>en</strong>e aquí <strong>el</strong> significado que se <strong>su</strong><strong>el</strong>e dar <strong>en</strong> economía al concepto <strong>de</strong><br />

equilibrio, como un estado <strong>de</strong> reposo. La tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo es un<br />

1<br />

El dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> no solo <strong>de</strong> los productos y <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>su</strong>s <strong>el</strong>asticida<strong>de</strong>s ingreso<br />

<strong>de</strong>bidos a <strong>la</strong> innovación o a <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los con<strong>su</strong>midores, sino que también <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> barreras o acuerdos comerciales <strong>de</strong> distinto tipo, que afectan asimétricam<strong>en</strong>te a los productos y países<br />

que participan d<strong>el</strong> comercio internacional. Las reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial d<strong>el</strong> Comercio (OMC) han<br />

reducido estas asimetrías, pero no <strong>la</strong>s han <strong>el</strong>iminado completam<strong>en</strong>te.<br />

2<br />

Esta perspectiva es coher<strong>en</strong>te con lo que McCombie y Thirlwall (1999, pág. 49) <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to restringida por <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos, que se verifica cuando <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

netas y <strong>la</strong>s expectativas d<strong>el</strong> mercado financiero internacional sobre ese <strong>de</strong>sempeño le impon<strong>en</strong> al país<br />

un techo a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que es inferior al que sería posible con <strong>el</strong> pl<strong>en</strong>o uso <strong>de</strong> <strong>su</strong>s factores <strong>de</strong><br />

producción.<br />

400


Capítulo XI<br />

factor <strong>de</strong> atracción que pue<strong>de</strong> ir cambiando con <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

y <strong>el</strong> cambio estructural.<br />

v) Los dos tipos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia dinámica están muy r<strong>el</strong>acionados; <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, los sectores<br />

cuya <strong>de</strong>manda crece más rápido son también los <strong>de</strong> mayor dinamismo tecnológico<br />

e int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos. Hay excepciones importantes, asociadas a lo que<br />

Díaz-Alejandro (1983) l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> “lotería <strong>de</strong> productos básicos”, <strong>en</strong> que un país logra<br />

temporalm<strong>en</strong>te un crecimi<strong>en</strong>to <strong>el</strong>evado <strong>de</strong>bido a que posee un recurso que transita<br />

por un ciclo especialm<strong>en</strong>te favorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda internacional. Pero <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

histórica <strong>su</strong>giere que los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo que han logrado converger con los más<br />

avanzados lo han hecho a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas,<br />

innovación y conocimi<strong>en</strong>tos, y no <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> recursos naturales. Estas<br />

últimas favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo si se usan como punto <strong>de</strong> apoyo para<br />

cambiar <strong>la</strong> estructura productiva a favor <strong>de</strong> construir nuevas v<strong>en</strong>tajas comparativas<br />

que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to, que no se agotan con <strong>el</strong> tiempo y<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> retornos creci<strong>en</strong>tes (<strong>CEPAL</strong>, 2007).<br />

vi)<br />

El cambio estructural <strong>de</strong>seable se <strong>de</strong>fine y evalúa <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>su</strong>s efectos agregados<br />

sobre <strong>el</strong> sistema económico. No hay cambio estructural virtuoso si meram<strong>en</strong>te se<br />

multiplican <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> alta tecnología o si solo hay cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> punta más efici<strong>en</strong>te<br />

d<strong>el</strong> sistema productivo. Este cambio estructural es <strong>el</strong> que asegura que los <strong>de</strong>rrames<br />

tecnológicos y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda impuls<strong>en</strong> no solo a un grupo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

empresas d<strong>el</strong> sector exportador, sino también al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía por medio <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos hacia atrás y hacia ad<strong>el</strong>ante. En este proceso <strong>de</strong> cambio estructural<br />

<strong>su</strong>rg<strong>en</strong> nuevos ag<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za cada vez más <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sectores <strong>de</strong><br />

baja productividad hacia nuevos sectores que “pueb<strong>la</strong>n” <strong>el</strong> espacio exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> punta y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia. Emerge <strong>de</strong> este proceso una distribución<br />

más homogénea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> media y alta productividad que, a <strong>la</strong> vez, vu<strong>el</strong>ve<br />

más <strong>de</strong>nsa <strong>la</strong> matriz productiva.<br />

vii) La dinámica d<strong>el</strong> empleo es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> todo proceso <strong>de</strong> cambio estructural<br />

virtuoso. Las economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo se caracterizan por t<strong>en</strong>er una marcada heterog<strong>en</strong>eidad<br />

y una parte significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> informalidad o<br />

<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia 3 . Este conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajadores ti<strong>en</strong>e muy baja<br />

productividad, lo que afecta negativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso y <strong>el</strong> ingreso<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Con <strong>el</strong> cambio estructural virtuoso se crean nuevos sectores<br />

y activida<strong>de</strong>s que absorb<strong>en</strong> <strong>la</strong> reserva <strong>de</strong> trabajadores <strong>en</strong> empleos más productivos,<br />

<strong>de</strong> mayor calidad y mejor remunerados. La fuerza que reduce <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad es<br />

<strong>la</strong> diversificación asociada al cambio estructural.<br />

3<br />

En los términos <strong>de</strong> Arthur Lewis, son economías duales con oferta <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra infinitam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>ástica.<br />

401


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

viii) Un cambio estructural virtuoso requiere tanto <strong>de</strong> una política macroeconómica<br />

comprometida con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> estabilización como <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas<br />

industriales que cre<strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos necesarios. El movimi<strong>en</strong>to hacia nuevos sectores<br />

y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> base tecnológica no <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> espontáneam<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />

precios y d<strong>el</strong> libre mercado. La especialización <strong>de</strong>terminada por v<strong>en</strong>tajas comparativas<br />

dinámicas y <strong>la</strong> diversificación productiva <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>su</strong>perar una inercia muy fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

trayectoria productiva —que obe<strong>de</strong>ce a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas— y problemas <strong>de</strong> coordinación y financiami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones, <strong>en</strong>tre otras cuestiones. Un pap<strong>el</strong> importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas es<br />

construir instituciones que, <strong>en</strong> complem<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> precios<br />

<strong>de</strong> mercado, g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos (o <strong>la</strong>s distorsiones, como afirma Ams<strong>de</strong>n (1989))<br />

necesarios para re<strong>de</strong>finir, por medio d<strong>el</strong> cambio estructural, <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico (Cimoli y Dosi, 1995; Wa<strong>de</strong>, 1990; Chang, 2003). El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

instituciones que contribuyan a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación efectiva <strong>de</strong> esas políticas es aún<br />

una tarea p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Los <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> cambio estructural se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> cada vez más complejos a medida que<br />

se ac<strong>el</strong>era <strong>la</strong> revolución tecnológica <strong>en</strong> curso.<br />

402


Capítulo XI<br />

Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo*<br />

Para lograr los objetivos <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da con horizonte a 2030 c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> se<br />

requiere un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas económicas,<br />

industriales, sociales y ambi<strong>en</strong>tales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> alinearse con <strong>el</strong> cambio estructural progresivo.<br />

En este nuevo paradigma, <strong>la</strong>s instituciones y <strong>la</strong>s políticas públicas se articu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> torno a<br />

un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal transformador <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, que complem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> progreso técnico, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Esta es <strong>la</strong> base para un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los empleos <strong>de</strong> calidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, que ampliaría y haría sost<strong>en</strong>ibles<br />

más y mejores políticas sociales. Si bi<strong>en</strong> no existe un mod<strong>el</strong>o único para materializar esta<br />

visión, pues implica transformaciones <strong>de</strong>terminadas por <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada país<br />

y <strong>su</strong>bregión, se propon<strong>en</strong> direcciones g<strong>en</strong>erales que pue<strong>de</strong>n ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s estrategias y <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Una c<strong>la</strong>ve d<strong>el</strong> cambio estructural progresivo es ac<strong>el</strong>erar <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital,<br />

pues <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> hoy explica <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong> mañana y es <strong>el</strong> principal<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación productiva, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s tecnológicas<br />

y <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

El cambio estructural progresivo no es re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas espontáneas d<strong>el</strong><br />

mercado; requiere <strong>de</strong> políticas industriales <strong>de</strong> estímulo a sectores dinámicos, con efici<strong>en</strong>cias<br />

keynesiana y schumpeteriana, que sigan trayectorias bajas <strong>en</strong> carbono y se articul<strong>en</strong> hacia<br />

ad<strong>el</strong>ante y hacia atrás para que <strong>su</strong> expansión arrastre al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Si bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal sería <strong>la</strong> mayor fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> todos los tiempos, también abre<br />

oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong>s políticas industriales y tecnológicas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Construir capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instituciones y políticas <strong>en</strong> torno a un gran impulso<br />

ambi<strong>en</strong>tal ofrece un horizonte <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje con un gran pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> transformación<br />

económica. Estas oportunida<strong>de</strong>s se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n al p<strong>la</strong>no social, pues requier<strong>en</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, lo que <strong>su</strong>pone <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />

universal <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos al acceso a bi<strong>en</strong>es y servicios públicos como <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud, y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social <strong>en</strong> contextos <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> progreso técnico re<strong>de</strong>fine constantem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales.<br />

En <strong>el</strong> mundo hay una creci<strong>en</strong>te aceptación d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> universalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

sociales, consist<strong>en</strong>te con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y una mayor conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong><br />

políticas industriales y tecnológicas cada vez más articu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. Asimismo,<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1), Santiago, 2016, págs. 145 a 146.<br />

403


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

se avanza <strong>en</strong> una discusión más profunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas macroeconómicas ori<strong>en</strong>tadas al<br />

<strong>de</strong>sarrollo, incluida <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r efectivam<strong>en</strong>te los mercados financieros.<br />

Todo esto implica <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los diversos ámbitos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción pública,<br />

así como <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos los actores, incluidas <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

Supone, al mismo tiempo, lidiar con <strong>la</strong> economía política <strong>de</strong> los intereses que históricam<strong>en</strong>te<br />

han dificultado este tipo <strong>de</strong> transformaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Para <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible se <strong>de</strong>berá sortear una realidad<br />

socioeconómica y política signada por t<strong>en</strong>siones y contradicciones. Estas p<strong>la</strong>ntean <strong>de</strong>safíos<br />

a distintos niv<strong>el</strong>es: <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> gobernanza global <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s esferas monetaria, financiera, comercial, tecnológica y ambi<strong>en</strong>tal; <strong>la</strong> coordinación<br />

institucional <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los países y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los; <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas productivas <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros bajos <strong>en</strong> carbono, basadas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong>bcontratación que <strong>de</strong>n lugar a una real<br />

integración regional, y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> coaliciones sociales que concit<strong>en</strong> una adhesión<br />

ampliam<strong>en</strong>te mayoritaria.<br />

La implem<strong>en</strong>tación y concreción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030 requiere actuar <strong>en</strong> tres ámbitos:<br />

<strong>la</strong> gobernanza internacional para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos globales, <strong>la</strong> cooperación<br />

y <strong>el</strong> aporte regional al <strong>de</strong>bate mundial, y <strong>la</strong>s políticas públicas nacionales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

macroeconómicas, sociales, industriales y ambi<strong>en</strong>tales. Las propuestas <strong>de</strong> políticas para<br />

cada uno <strong>de</strong> estos ámbitos se re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro XI.1.<br />

Cuadro XI.1<br />

Propuestas <strong>de</strong> políticas para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2030<br />

para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

Ámbito<br />

Creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

públicos globales<br />

Políticas<br />

i) Mayor corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />

mundial y <strong>su</strong> repres<strong>en</strong>tación y po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

financieras internacionales.<br />

ii) Coordinación <strong>de</strong> políticas fiscales focalizadas <strong>en</strong> inversiones ambi<strong>en</strong>tales para<br />

dar un sesgo expansivo a <strong>la</strong> economía mundial y sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> empleo.<br />

iii) Coordinación <strong>de</strong> políticas cambiarias y financieras para reducir los<br />

<strong>de</strong>sequilibrios comerciales y <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad mediante <strong>el</strong> rediseño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

arquitectura financiera.<br />

iv) Coordinación internacional para reducir <strong>la</strong> evasión y <strong>la</strong> <strong>el</strong>usión fiscales.<br />

v) Creación <strong>de</strong> fondos para <strong>la</strong> adaptación y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnologías<br />

ambi<strong>en</strong>tales.<br />

vi) Difusión <strong>de</strong> estándares y etiquetados ambi<strong>en</strong>tales para promover <strong>el</strong> comercio<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> carbono.<br />

vii) Ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s mundiales <strong>de</strong> comercio e inversión para hacer<strong>la</strong>s<br />

más compatibles con los ODS.<br />

viii) Participación proactiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre gobernanza <strong>de</strong> Internet<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

404


Capítulo XI<br />

Cuadro XI.1 (conclusión)<br />

Ámbito<br />

Fortalecer <strong>el</strong> aporte<br />

regional<br />

Estrategias y políticas<br />

nacionales<br />

Políticas<br />

i) Creación o expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguridad financiera (Fondo<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> Reservas (FLAR), banca regional <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, sistema<br />

<strong>de</strong> pagos comp<strong>en</strong>sados).<br />

ii) Aplicación <strong>de</strong> estándares fiscales, sociales y ambi<strong>en</strong>tales comunes para evitar<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia predatoria <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio internacional y <strong>la</strong>s inversiones<br />

extranjeras.<br />

iii) Creación <strong>de</strong> un mercado común digital.<br />

iv) <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas regionales <strong>de</strong> valor <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios ambi<strong>en</strong>tales.<br />

v) Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un fondo regional para <strong>la</strong> compra y <strong>el</strong> lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes.<br />

vi) Creación <strong>de</strong> un fondo <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia y alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> los países<br />

d<strong>el</strong> Caribe.<br />

i) Espacio fiscal y p<strong>la</strong>nificación plurianual para proteger e impulsar <strong>la</strong> inversión<br />

pública.<br />

ii) Política monetaria que otorgue igual prioridad a <strong>la</strong> estabilidad nominal<br />

y a <strong>la</strong> financiera.<br />

iii) Política macropru<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito externo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tiempos<br />

<strong>de</strong> gran liqui<strong>de</strong>z.<br />

iv) Ciuda<strong>de</strong>s int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes: expansión d<strong>el</strong> sistema público <strong>de</strong> transporte<br />

e integración social.<br />

v) Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías limpias <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética.<br />

vi) <strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas <strong>en</strong> tecnologías limpias.<br />

vii) Creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> evaluación, apoyo a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

y acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones previstas <strong>de</strong>terminadas<br />

a niv<strong>el</strong> nacional (INDC).<br />

viii) Retiro gradual <strong>de</strong> los <strong>su</strong>bsidios a los combustibles fósiles.<br />

ix) Impuestos a sectores y activida<strong>de</strong>s int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> carbono.<br />

x) Incorporación <strong>de</strong> los costos ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> los créditos bancarios.<br />

xi) Protección social universal.<br />

xii) Cobertura universal <strong>en</strong> salud y educación.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

405


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Hacia <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal*<br />

En los próximos años, <strong>la</strong> economía mundial <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará un <strong>período</strong> difícil con señales<br />

<strong>de</strong> alerta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, lo social, <strong>la</strong> política y lo ambi<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong><br />

políticas se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te este esc<strong>en</strong>ario. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío es <strong>en</strong>orme, efectos <strong>de</strong><br />

sinergia permitirían que los avances <strong>en</strong> una dirección reforzaran los procesos positivos<br />

emerg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras. Es importante que <strong>la</strong>s políticas propuestas se articul<strong>en</strong> para dar lugar<br />

a un proceso virtuoso <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> estructuras productivas. Se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarán dos am<strong>en</strong>azas<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te serias para <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> estas políticas: <strong>la</strong> vulnerabilidad externa y<br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te social, que se agudizarán por <strong>el</strong> sesgo recesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

mundial y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una nueva crisis financiera.<br />

El bi<strong>en</strong> público global <strong>de</strong> una economía estable y comprometida con <strong>el</strong> empleo<br />

requerirá <strong>de</strong> políticas fiscales más activas <strong>en</strong> todos los países para asegurar que <strong>el</strong> gran<br />

impulso ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los apoye <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

vigesimoprimer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (COP21); <strong>en</strong> caso contrario, <strong>la</strong><br />

ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to será ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te insost<strong>en</strong>ible. Un horizonte schumpeteriano<br />

<strong>de</strong> inversiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> torno a ese impulso simultáneam<strong>en</strong>te actuaría como un<br />

estabilizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión —una política anticíclica— y posibilitaría un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> cambio<br />

tecnológico y creación <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> calidad —una política <strong>de</strong> inclusión.<br />

Un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> este tipo será int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> inversiones y tecnología, lo que redundará<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>evadas importaciones que podrían fr<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y comprometer <strong>el</strong> empleo. Por<br />

ese motivo, internalizar parte <strong>de</strong> los procesos productivos y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s<br />

que estos requier<strong>en</strong>, y abrir espacios para <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es fundam<strong>en</strong>tal<br />

para evitar presiones sobre <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te que llev<strong>en</strong> a abandonar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to. El manejo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real pue<strong>de</strong> apoyar <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> este equilibrio,<br />

aunque con efectos negativos sobre <strong>la</strong> distribución, al mismo tiempo que <strong>su</strong> peso como<br />

factor <strong>de</strong> competitividad no sería <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> los sectores impactados por <strong>la</strong> revolución<br />

tecnológica. Por <strong>el</strong>lo, no pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>bstituir a <strong>la</strong> política industrial. Una actitud más proactiva<br />

<strong>de</strong> los países <strong>en</strong> los acuerdos regionales <strong>de</strong> comercio y <strong>de</strong> pagos pue<strong>de</strong> también contribuir<br />

a reducir <strong>la</strong> vulnerabilidad externa. Así, <strong>la</strong>s políticas macroeconómica, industrial, comercial<br />

y tecnológica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar conjuntam<strong>en</strong>te para que <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal sea viable<br />

y no se frustre por <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios comerciales.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”, Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1), Santiago, 2016, pág. 168.<br />

406


Capítulo XI<br />

Otro objetivo que estará <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> crisis es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, pues<br />

habrá fuertes presiones para reducir <strong>el</strong> gasto social. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s políticas para consolidar<br />

los avances sociales son importantes para <strong>el</strong> cambio estructural progresivo y <strong>la</strong> estabilidad<br />

económica. Por un <strong>la</strong>do, una protección social universal establecería un piso <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

agregada que sería también un mecanismo anticíclico; por otro, <strong>el</strong> acceso universal a <strong>la</strong><br />

educación y <strong>la</strong> salud t<strong>en</strong>dría un impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad. Sin <strong>la</strong> protección<br />

social será más difícil que <strong>la</strong>s personas sost<strong>en</strong>gan o mejor<strong>en</strong> <strong>su</strong> inserción y <strong>su</strong> pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> un<br />

mercado <strong>de</strong> trabajo bajo perman<strong>en</strong>tes choques d<strong>el</strong> progreso técnico. La protección social no<br />

es una traba al <strong>de</strong>sarrollo. Consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como tal es olvidar <strong>la</strong> frase <strong>de</strong> Schumpeter (1942)<br />

<strong>de</strong> que los vehículos viajan más rápido por t<strong>en</strong>er fr<strong>en</strong>os que si no los tuvieran.<br />

Así, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> avances hacia una nueva gobernanza para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

públicos globales, <strong>la</strong> consolidación d<strong>el</strong> aporte regional a este esfuerzo y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong> estrategias y políticas nacionales para <strong>el</strong> cambio estructural progresivo será <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>en</strong> un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.<br />

407


Capítulo XII<br />

La revolución digital y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC<br />

Avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC<br />

A. Las ag<strong>en</strong>das digitales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

B. Preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para <strong>la</strong> economía digital<br />

C. La heterog<strong>en</strong>eidad regional<br />

D. Difusión <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha<br />

El <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil<br />

La economía digital<br />

A. Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital<br />

B. La economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural<br />

C. Las políticas TIC para <strong>el</strong> cambio estructural<br />

D. La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> inclusión social


Avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC*<br />

A. Las ag<strong>en</strong>das digitales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

En un contexto <strong>de</strong> expansión económica <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe, <strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>el</strong>los es muy dispar. En algunos, los avances<br />

logrados han sido re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> políticas y programas implem<strong>en</strong>tados pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, que han t<strong>en</strong>ido alcances y efectos cada vez más transversales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

economía y <strong>la</strong> sociedad. Por <strong>el</strong> contrario, otros que pres<strong>en</strong>tan mayor rezago, aunque cu<strong>en</strong>tan<br />

con propuestas <strong>de</strong> programas, no han conseguido esca<strong>la</strong>r los proyectos <strong>de</strong> carácter piloto<br />

ni ejecutar estrategias nacionales sobre <strong>el</strong> tema.<br />

Hay una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estrategias digitales cada vez<br />

más integrales <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Las primeras iniciativas <strong>de</strong> política pública integral<br />

<strong>de</strong> TIC <strong>su</strong>rgieron a fines <strong>de</strong> los años 1990 y principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000. Países como<br />

Chile y Colombia fueron pioneros, formu<strong>la</strong>ndo estrategias o ag<strong>en</strong>das digitales nacionales.<br />

La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das digitales fue estimu<strong>la</strong>da por iniciativas internacionales, como<br />

<strong>la</strong>s dos Cumbres Mundiales para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (CMSI) <strong>de</strong> 2003 y 2005,<br />

<strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

(ODM) y <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>su</strong>cesivos p<strong>la</strong>nes regionales <strong>de</strong> acción sobre <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (eLAC 2007, eLAC 2010 y eLAC2015).<br />

La región ha sido activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estrategias digitales. De una<br />

muestra <strong>de</strong> 23 países, <strong>en</strong> 21 se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron ag<strong>en</strong>das digitales a partir <strong>de</strong> 2005, año <strong>de</strong><br />

inicio d<strong>el</strong> proceso eLAC. Actualm<strong>en</strong>te, 15 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los cu<strong>en</strong>tan con ag<strong>en</strong>das digitales vig<strong>en</strong>tes.<br />

Des<strong>de</strong> 2010, varios <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron o están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> nuevas ag<strong>en</strong>das<br />

(Arg<strong>en</strong>tina, Barbados, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Chile, Uruguay, Ecuador, Colombia,<br />

México, Panamá y Paraguay) (véase <strong>el</strong> gráfico XII.1).<br />

Las ag<strong>en</strong>das digitales reci<strong>en</strong>tes han incorporado progresivam<strong>en</strong>te nuevas áreas <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción, aum<strong>en</strong>tando <strong>su</strong> complejidad e integralidad. En <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> seis países d<strong>el</strong><br />

gráfico XII.2, <strong>el</strong> énfasis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura<br />

y <strong>el</strong> acceso. Las estrategias <strong>de</strong> e-educación y e-gobierno son <strong>el</strong> tipo más común y más<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong> estrategias sectoriales, siguiéndoles <strong>en</strong> importancia iniciativas para<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria TIC. En otros campos <strong>de</strong> aplicación, como e-salud, justicia<br />

y ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s iniciativas son m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>tes y no siempre están vincu<strong>la</strong>das a una<br />

estrategia nacional para <strong>el</strong> sector.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "La economía digital <strong>en</strong> América Latina",<br />

Economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (LC/L.3602), Santiago, 2015, págs. 17-24.<br />

411


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XII.1<br />

Ag<strong>en</strong>das digitales <strong>en</strong> 23 países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2005-2012<br />

(En número <strong>de</strong> países y porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> total)<br />

Países que <strong>el</strong>aboraron una ag<strong>en</strong>da<br />

digital <strong>en</strong> 1999-2012<br />

21<br />

Países que <strong>la</strong>nzaron ag<strong>en</strong>das digitales<br />

a partir <strong>de</strong> 2005<br />

18<br />

Países con ag<strong>en</strong>das digitales<br />

vig<strong>en</strong>tes al 2012<br />

15<br />

Países que cu<strong>en</strong>tan con dos o más<br />

ag<strong>en</strong>das digitales <strong>en</strong> 1999-2012<br />

15<br />

Países que <strong>la</strong>nzaron ag<strong>en</strong>das<br />

digitales a partir <strong>de</strong> 2010<br />

8<br />

0 20 40 60 80 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das digitales <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Barbados, <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba, Ecuador, El Salvador,<br />

Guatema<strong>la</strong>, Haití, Honduras, Jamaica, México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a, República Dominicana, Trinidad y Tabago y Uruguay.<br />

Gráfico XII.2<br />

Temas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das digitales <strong>de</strong> seis países <strong>de</strong> América Latina<br />

Infraestructura y acceso<br />

Creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

e-Gobierno<br />

e-Educación<br />

6<br />

6<br />

6<br />

6<br />

Entorno habilitador<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

5<br />

5<br />

e-Negocios<br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria TIC<br />

4<br />

4<br />

e-Salud<br />

3<br />

Justicia<br />

e-Ambi<strong>en</strong>te<br />

2<br />

2<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das digitales <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Brasil, Chile, Colombia, México y Uruguay.<br />

412


Capítulo XII<br />

Entre <strong>la</strong>s iniciativas públicas reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>tadas a mejorar <strong>la</strong> conectividad<br />

<strong>en</strong> banda ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, resaltando iniciativas <strong>de</strong> conexión<br />

<strong>en</strong>tre estas y <strong>la</strong> ciudadanía, instituciones <strong>de</strong> educación y salud, y gobiernos locales. Algunos<br />

ejemplos importantes son <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Nacional Arg<strong>en</strong>tina Conectada, <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Banda<br />

Ancha y <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s digitales <strong>de</strong> Brasil, <strong>la</strong> estrategia digital <strong>de</strong> Chile, <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

banda ancha Vive Digital <strong>de</strong> Colombia, <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da digital <strong>de</strong> México y <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n Ceibal <strong>de</strong> Uruguay.<br />

B. Preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para <strong>la</strong> economía digital<br />

Los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe han avanzado <strong>en</strong> diversos indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

digital. Comparando <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> región respecto <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE<br />

durante <strong>la</strong> última década, utilizando <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional<br />

<strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, se observa que, <strong>en</strong> promedio, los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región avanzan mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te y que los principales logros (infraestructura y acceso) y <strong>la</strong>s<br />

mayores brechas (uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC) son consist<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong>s estrategias digitales implem<strong>en</strong>tadas.<br />

Durante <strong>la</strong> última década, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> avance d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC fue alta<br />

(7,4% promedio anual); sin embargo, <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia con los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos es aún<br />

l<strong>en</strong>ta (véase <strong>el</strong> gráfico XII.3). Esto se refleja <strong>en</strong> que, <strong>en</strong> 2002-2011, <strong>la</strong> región solo aum<strong>en</strong>tó <strong>su</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>de</strong> 47% a 58%. La<br />

explicación <strong>de</strong> esta persist<strong>en</strong>te brecha ti<strong>en</strong>e r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> base muy heterogénea<br />

<strong>de</strong> los países y <strong>la</strong> diversidad <strong>en</strong> los alcances, <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y los pre<strong>su</strong>puestos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

digitales nacionales. Así, se espera que <strong>la</strong> región alcanzará <strong>en</strong> 2013 <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo TIC<br />

que t<strong>en</strong>ían los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>en</strong> 2002, lo que implica un retraso <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io.<br />

Gráfico XII.3<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: promedio simple <strong>de</strong> avance d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC con respecto a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC (IDI)<br />

Subíndice <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

para <strong>la</strong>s TIC<br />

Subíndice<br />

<strong>de</strong> acceso<br />

Subíndice <strong>de</strong> uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC<br />

OCDE 2002 OCDE 2007 OCDE 2011<br />

América Latina<br />

América Latina<br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe 2002<br />

y <strong>el</strong> Caribe 2007<br />

y <strong>el</strong> Caribe 2011<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Unión Internacional <strong>de</strong><br />

T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), Mea<strong>su</strong>ring the Information Society 2012.<br />

413


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC está compuesto <strong>de</strong> 11 indicadores organizados <strong>en</strong><br />

tres categorías: acceso, uso y habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong>s TIC. El área <strong>de</strong> acceso es <strong>la</strong> que más se<br />

ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil y <strong>el</strong> mayor acceso a<br />

Internet y <strong>el</strong> ancho <strong>de</strong> banda internacional. En 2002-2011, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región aum<strong>en</strong>taron<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> acceso respecto <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>de</strong> 36% a 61%.<br />

El factor habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong>s TIC, calcu<strong>la</strong>do a partir <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> alfabetización<br />

y cobertura educacional secundaria y terciaria, no ha sido crítico <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Los avances<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> última década como re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas sociales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> educación,<br />

han permitido continuar reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> brecha, estimándose que <strong>el</strong> factor habilida<strong>de</strong>s<br />

alcanzaba a 84% <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>en</strong> 2011.<br />

El peor <strong>de</strong>sempeño r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se produjo <strong>en</strong> <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

TIC, que captura <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad con <strong>la</strong> que son utilizadas, medida por <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que usa Internet y ti<strong>en</strong>e acceso a banda ancha fija y móvil. En 2002-2011, los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región aum<strong>en</strong>taron <strong>su</strong> índice respecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>de</strong> 16% a 34%,<br />

lo que es todavía in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para impulsar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital. Así, <strong>en</strong><br />

promedio <strong>en</strong> 2011, <strong>la</strong> región contaba con solo un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> TIC que<br />

t<strong>en</strong>ían los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

C. La heterog<strong>en</strong>eidad regional<br />

Una dificultad para <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC son <strong>la</strong>s brechas digitales<br />

<strong>en</strong>tre <strong>su</strong>s países. Existe un alta diversidad <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los que se refleja <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los<br />

índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC que <strong>su</strong>peran <strong>el</strong> 100% (véase <strong>el</strong> gráfico XII.4). Como se señaló<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, los tres países <strong>de</strong> mejor <strong>de</strong>sempeño pres<strong>en</strong>tan un índice equival<strong>en</strong>te a<br />

75% d<strong>el</strong> <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, mi<strong>en</strong>tras que los tres <strong>de</strong> peor <strong>de</strong>sempeño solo alcanzan<br />

a 38%. La mayor varianza <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se produce <strong>en</strong> <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> uso<br />

<strong>de</strong> TIC, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los tres países <strong>de</strong> mejor y los tres <strong>de</strong> peor <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>su</strong>pera <strong>el</strong> 300%.<br />

Mi<strong>en</strong>tras una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> región reduce <strong>la</strong> brecha digital con los países <strong>de</strong> mayor<br />

<strong>de</strong>sarrollo, otra <strong>la</strong> aum<strong>en</strong>ta. No solo los países avanzan a diverso ritmo, sino que los que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo digital más alto lo hac<strong>en</strong> a mayor v<strong>el</strong>ocidad. Entre 2002<br />

y 2011, los avances más significativos se dieron <strong>en</strong> Uruguay, Brasil y Chile, seguidos por<br />

Panamá, Arg<strong>en</strong>tina, Costa Rica, Colombia, <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a y <strong>el</strong> Ecuador<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico XII.5).<br />

414


Capítulo XII<br />

Gráfico XII.4<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, 2011<br />

(En números índice <strong>en</strong>tre 0 y 10)<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

5,2<br />

5,0 5,0 4,7<br />

4,4 4,4<br />

3,9 3,9 3,8 3,7 3,6<br />

3,3<br />

3,1 3,1 3,0 2,7<br />

2,4<br />

3,8<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Uruguay<br />

Chile<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Panmá<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

México<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Promedio <strong>de</strong><br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Unión Internacional <strong>de</strong><br />

T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), Mea<strong>su</strong>ring the Information Society 2012.<br />

Gráfico XII.5<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: avance <strong>en</strong> <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, 2002 y 2011<br />

(En números índice <strong>en</strong>tre 0 y 10)<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Uruguay<br />

Chile<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

2002<br />

2011<br />

Panamá<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

México<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

El Salvador<br />

Cuba<br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Promedio <strong>de</strong><br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Unión Internacional <strong>de</strong><br />

T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT) Mea<strong>su</strong>ring the Information Society 2009 para los datos <strong>de</strong> 2002 y Mea<strong>su</strong>ring the<br />

Information Society 2012 para los datos <strong>de</strong> 2011.<br />

415


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

D. Difusión <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha digital, medida como difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> región y los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, muestra re<strong>su</strong>ltados mixtos. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> región converge <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> u<strong>su</strong>arios <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> 2007-2011, <strong>la</strong> brecha se estabiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> banda ancha fija y crece expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> banda ancha móvil (véase <strong>el</strong> gráfico XII.6).<br />

Estos re<strong>su</strong>ltados sobre <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> Internet y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe son condicionados por factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>de</strong> oferta.<br />

Gráfico XII.6<br />

Brecha digital <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

respecto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE<br />

(En puntos porc<strong>en</strong>tuales)<br />

50<br />

45<br />

Banda ancha móvil<br />

40<br />

35<br />

30<br />

U<strong>su</strong>arios <strong>de</strong> Internet<br />

25<br />

20<br />

15<br />

Banda ancha fija<br />

10<br />

5<br />

0<br />

2007 <strong>2008</strong> 2009 2010 2011<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional<br />

<strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), World T<strong>el</strong>ecommunications Indicators Database, 2012.<br />

Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet <strong>la</strong> región converge con los países <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo,<br />

<strong>la</strong> brecha es todavía muy alta (36% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción respecto <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE); por <strong>el</strong>lo,<br />

son necesarias políticas <strong>de</strong> estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. En los países más avanzados, <strong>la</strong> masificación<br />

<strong>de</strong> Internet <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cias individuales, intereses o limitantes g<strong>en</strong>eracionales y,<br />

<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> infraestructura. Una situación simi<strong>la</strong>r se da <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, don<strong>de</strong> factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda restring<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y<br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología. Aun cuando <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

restricciones <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> infraestructura, los factores que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> Internet adquier<strong>en</strong> cada vez más importancia, <strong>de</strong>stacando los <strong>de</strong> tipo estructural asociados<br />

a variables socioeconómicas como <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> localización geográfica y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

ingreso, así como factores <strong>de</strong> mercado, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> banda<br />

ancha, medida por <strong>la</strong> razón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tarifas d<strong>el</strong> servicio y <strong>el</strong> ingreso per cápita.<br />

416


Capítulo XII<br />

Así como <strong>la</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil permitió, <strong>en</strong> <strong>su</strong> mom<strong>en</strong>to, cerrar <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> voz, se espera que esta p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> comunicación, mediante <strong>la</strong> banda ancha móvil,<br />

consiga universalizar <strong>la</strong> banda ancha <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe. Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan un conjunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> este ámbito, lo que requiere <strong>de</strong> políticas públicas<br />

nacionales y regionales para abordarlos <strong>de</strong> manera integral y sincronizada. La v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> diversos factores <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca<br />

<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración (3G y 4G), <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los<br />

factores socioeconómicos que favorec<strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> Internet, y <strong>el</strong> costo y asequibilidad <strong>de</strong><br />

los servicios, así como <strong>el</strong> marco regu<strong>la</strong>torio.<br />

1. La difusión <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

La difusión <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> los últimos años ha permitido una<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> región y los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos pero, simultáneam<strong>en</strong>te,<br />

ha g<strong>en</strong>erado una mayor heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>su</strong> interior. En <strong>el</strong> gráfico XII.7 se muestra <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> u<strong>su</strong>arios <strong>de</strong> Internet como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE<br />

y <strong>de</strong> América Latina. En 2011, <strong>en</strong> los países más avanzados, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración alcanzaba a 80%<br />

<strong>de</strong> los habitantes, <strong>en</strong> tanto que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se situaba cerca d<strong>el</strong> 40% (véase Barrantes, Jordán<br />

y Rojas, 2013). Este último porc<strong>en</strong>taje correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> una región fuertem<strong>en</strong>te<br />

heterogénea don<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es cercanos a 10% hasta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 50%.<br />

Los tres países con mayor p<strong>en</strong>etración (Chile, Uruguay y Arg<strong>en</strong>tina) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> promedio <strong>el</strong><br />

68% <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, mi<strong>en</strong>tras que los tres con m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es<br />

(Nicaragua, Guatema<strong>la</strong> y Honduras) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> promedio <strong>el</strong> 17% <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE. La<br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE es <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> América Latina. Más<br />

aún, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> los tres países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> mayor cobertura <strong>de</strong> Internet regional<br />

es cuatro veces <strong>la</strong> <strong>de</strong> los tres países <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or cobertura.<br />

Las profundas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong> educación y servicios<br />

públicos que predominan <strong>en</strong> <strong>la</strong> región condicionan <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> acceso y uso <strong>de</strong> Internet.<br />

Es por <strong>el</strong>lo que son importantes como alternativas para acce<strong>de</strong>r a Internet, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong><br />

hogar y <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> trabajo, los locales comerciales y establecimi<strong>en</strong>tos educacionales, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r para los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos. En <strong>el</strong> gráfico XII.8, se<br />

muestra <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> lugar <strong>de</strong> acceso; <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú, El Salvador y México, <strong>la</strong><br />

principal alternativa al hogar son los locales comerciales, mi<strong>en</strong>tras que los establecimi<strong>en</strong>tos<br />

educacionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una importancia m<strong>en</strong>or.<br />

Existe una fuerte heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción según estrato<br />

socioeconómico; <strong>el</strong> quintil <strong>de</strong> mayores ingresos (quintil 5) ti<strong>en</strong>e una tasa <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> cinco<br />

veces <strong>la</strong> d<strong>el</strong> quintil <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or ingreso (quintil 1). En <strong>el</strong> gráfico XII.9 se muestra que, para<br />

ocho países para los que se dispone <strong>de</strong> información, los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayores ingresos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una tasa <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> 58%, <strong>la</strong> que <strong>en</strong> los <strong>de</strong> bajos ingresos alcanza solo a 11%. Los<br />

países con mayor tasa <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos bajos son Uruguay, Chile y Brasil, con una<br />

tasa promedio <strong>de</strong> 20%.<br />

417


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XII.7<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> u<strong>su</strong>arios <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

El Salvador<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

Rep. Dominicana<br />

México<br />

Perú<br />

Promedio <strong>de</strong><br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

Brasil<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Uruguay<br />

Chile<br />

España<br />

OCDE<br />

Estados Unidos<br />

Japón<br />

Francia<br />

Reino Unido<br />

Alemania<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión internacional<br />

<strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), World T<strong>el</strong>ecommunications Indicators Database, 2012.<br />

Gráfico XII.8<br />

Uso <strong>de</strong> Internet por lugar <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong> países s<strong>el</strong>eccionados,<br />

año más reci<strong>en</strong>te disponible<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Uruguay<br />

2010<br />

Chile<br />

2009<br />

Brasil<br />

<strong>2008</strong><br />

Paraguay<br />

2010<br />

México<br />

2010<br />

El Salvador<br />

2010<br />

Perú<br />

2010<br />

Costa Rica<br />

<strong>2008</strong><br />

Hogar Trabajo Local comercial Establecimi<strong>en</strong>to educacional<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Observatorio para <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe (OSILAC), con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong><br />

los institutos nacionales <strong>de</strong> estadísticas.<br />

418


Capítulo XII<br />

Gráfico XII.9<br />

Uso <strong>de</strong> Internet según quintil <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> países s<strong>el</strong>eccionados<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Uruguay 2010<br />

Chile 2009<br />

Brasil 2009<br />

Ecuador 2010<br />

Perú 2010<br />

El Salvador 2010<br />

Honduras 2010<br />

Paraguay 2010<br />

Uruguay 2010<br />

Brasil 2009<br />

Chile 2009<br />

Perú 2010<br />

Ecuador 2010<br />

Paraguay 2010<br />

El Salvador 2010<br />

Honduras 2010<br />

Uruguay 2010<br />

Chile 2009<br />

Brasil 2009<br />

Perú 2010<br />

Ecuador 2010<br />

Paraguay 2010<br />

El Salvador 2010<br />

Honduras 2010<br />

Uruguay 2010<br />

Chile 2009<br />

Brasil 2009<br />

Perú 2010<br />

Ecuador 2010<br />

Paraguay 2010<br />

Honduras 2010<br />

El Salvador 2010<br />

Uruguay 2010<br />

Chile 2009<br />

Brasil 2009<br />

Ecuador 2010<br />

Perú 2010<br />

Paraguay 2010<br />

El Salvador 2010<br />

Honduras 2010<br />

Q1 Q2 Q3 Q4 Q5<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Observatorio para <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe (OSILAC), con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong><br />

los institutos nacionales <strong>de</strong> estadísticas.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad por estrato socioeconómico es más pronunciada<br />

a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los hogares. La <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a Internet <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> quintil <strong>de</strong> mayor<br />

ingreso y <strong>el</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or alcanza a 14 veces <strong>en</strong> 11 países <strong>de</strong> América Latina. Los hogares d<strong>el</strong><br />

quintil 5 alcanzan una p<strong>en</strong>etración promedio <strong>de</strong> 47%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los hogares d<strong>el</strong><br />

quintil 1 es <strong>de</strong> solo 3,4%. El país con mejor acceso <strong>de</strong> los hogares más pobres es Uruguay<br />

con 11%, seguido por Brasil, Chile, Costa Rica y <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a que,<br />

<strong>en</strong> promedio, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un acceso <strong>de</strong> 5%.<br />

Aunque persiste una alta <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, <strong>el</strong> acceso a Internet <strong>en</strong> los hogares <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores<br />

ingresos ha aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los últimos años como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas.<br />

En <strong>el</strong> gráfico XII.10, se compara <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> acceso r<strong>el</strong>ativo d<strong>el</strong> quintil más pobre<br />

respecto d<strong>el</strong> más rico <strong>en</strong> 2005-2010. Se adviert<strong>en</strong> avances importantes <strong>en</strong> Brasil, Costa<br />

Rica, Chile, Uruguay, Ecuador y <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a. En <strong>el</strong> primer país,<br />

<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> acceso d<strong>el</strong> quintil más rico y <strong>el</strong> más pobre se redujo <strong>de</strong> 88 veces a<br />

13 veces <strong>en</strong> 2005-2009.<br />

419


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XII.10<br />

R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> acceso a Internet <strong>en</strong> hogares d<strong>el</strong> quintil <strong>de</strong> mayores<br />

ingresos y d<strong>el</strong> quintil <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos<br />

(Número <strong>de</strong> veces)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2005 2009 2006 2010 2006 2010 2003 2009 2005 2010 2003 2009 2003 2010 2005 2010<br />

Brasil Paraguay Costa Rica Chile Uruguay Ecuador Colombia V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Observatorio para <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe (OSILAC), con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong><br />

los institutos nacionales <strong>de</strong> estadísticas.<br />

Otra dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a Internet <strong>en</strong> los hogares es <strong>su</strong><br />

localización urbana o rural.<br />

420


Capítulo XII<br />

El <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil*<br />

El acceso a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, los servicios y <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> banda ancha son un requisito es<strong>en</strong>cial<br />

para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y social. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia mundial muestra una ac<strong>el</strong>erada expansión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad móvil, que ha pasado a ser <strong>el</strong> medio <strong>de</strong> acceso predominante, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

mayor diversidad y asequibilidad <strong>de</strong> los dispositivos <strong>de</strong> acceso y <strong>la</strong> mayor cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

móviles. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> banda ancha móvil podría convertirse <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ayudara a universalizar <strong>la</strong> banda ancha <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

<strong>de</strong>sarrollo (Bold y Davidson, 2012).<br />

Aunque <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s avanzadas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>ecomunicaciones se han expandido <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil es todavía<br />

limitado <strong>en</strong> comparación con los países <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo. En <strong>el</strong> gráfico XII.11, se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>su</strong> comparación<br />

con <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>en</strong> 2006-2011, <strong>de</strong>stacando <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

brecha <strong>en</strong> banda ancha móvil a partir <strong>de</strong> <strong>2008</strong> como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>su</strong> fuerte expansión <strong>en</strong><br />

los países más avanzados.<br />

Gráfico XII.11<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha fija y móvil <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe y <strong>en</strong> <strong>la</strong> OCDE, 2006-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2006 2007 <strong>2008</strong> 2009 2010 2011<br />

OCDE banda ancha fija América Latina y <strong>el</strong> Caribe banda ancha fija<br />

OCDE banda ancha móvil América Latina y <strong>el</strong> Caribe banda ancha móvil<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional<br />

<strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), World T<strong>el</strong>ecommunications Indicators Database, 2012.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "La economía digital <strong>en</strong> América Latina",<br />

Economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (LC/L.3602), Santiago, 2015, págs. 27-32.<br />

421


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El gráfico XII.12 pres<strong>en</strong>ta, para 2011, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda ancha fija y<br />

móvil para países s<strong>el</strong>eccionados, así como los promedios para países <strong>de</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, excluy<strong>en</strong>do a Chile y México. Los países con m<strong>en</strong>or p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> u<strong>su</strong>arios <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> región pres<strong>en</strong>tan mayor difusión <strong>de</strong> banda ancha móvil, lo<br />

que se explicaría por <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or precio d<strong>el</strong> servicio (Barrantes, Jordán y Rojas, 2013).<br />

Gráfico XII.12<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha fija y móvil <strong>en</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Japón<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

Dinamarca<br />

Estados Unidos<br />

Reino Unido<br />

OCDE<br />

Nueva Z<strong>el</strong>andia<br />

Australia<br />

España<br />

Alemania<br />

Italia<br />

Portugal<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Panamá<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

Ecuador<br />

China<br />

Uruguay<br />

Rep. Dominicana<br />

México<br />

Paraguay<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Colombia<br />

Honduras<br />

El Salvador<br />

Costa Rica<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Jamaica<br />

Perú<br />

Trinidad y Tabago<br />

Nicaragua<br />

0 20 40 60 80 100 120<br />

Banda ancha móvil Banda ancha fija<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional<br />

<strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), World T<strong>el</strong>ecommunications Indicators Database, 2012.<br />

A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> rezago <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda ancha<br />

móvil, existe, una vez más, una alta heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En <strong>el</strong> 2011, los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE t<strong>en</strong>ían una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil cinco veces mayor que los<br />

países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y tres veces mayor que los tres países con mayor<br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (Brasil, Chile y Panamá). En cambio, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />

los tres países con mayor p<strong>en</strong>etración y los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> <strong>la</strong> región alcanzaba<br />

a 15 veces. Los principales factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s móviles<br />

son un <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to temprano y <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>el</strong> ingreso per cápita ti<strong>en</strong>e un impacto m<strong>en</strong>or (Flores-Roux, 2013).<br />

422


Capítulo XII<br />

En <strong>el</strong> gráfico XII.13, se pres<strong>en</strong>ta información para nueve países <strong>de</strong> América Latina<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> terminales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha<br />

móvil <strong>en</strong> 2010. Se observan gran<strong>de</strong>s disparida<strong>de</strong>s; <strong>la</strong> cobertura 3G varía <strong>en</strong>tre 29% y<br />

93%, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> terminales <strong>en</strong>tre 9% y 21% y <strong>la</strong> <strong>de</strong> banda ancha móvil <strong>en</strong>tre 1%<br />

a 21%. Aunque <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> terminales int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes es todavía incipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

ha aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1% <strong>en</strong> 2007 a 11% <strong>en</strong> 2012 1 (www.statista.com), mi<strong>en</strong>tras que los<br />

porc<strong>en</strong>tajes equival<strong>en</strong>tes para países avanzados <strong>de</strong> Europa son d<strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30%.<br />

Gráfico XII.13<br />

Cobertura 3G y p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> terminales 3G y <strong>de</strong> banda ancha móvil<br />

como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

93<br />

75<br />

75<br />

72<br />

67<br />

65<br />

52<br />

39<br />

29<br />

21<br />

12<br />

4<br />

2<br />

20 21<br />

17<br />

13<br />

9<br />

16 14<br />

10<br />

4 2<br />

9<br />

5<br />

17<br />

1<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil Chile Colombia Costa Rica Ecuador México Perú<br />

Cobertura 3G P<strong>en</strong>etración terminales 3G P<strong>en</strong>etración banda ancha móvil<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos d<strong>el</strong> Observatorio Móvil<br />

<strong>de</strong> América Latina, GSMA, 2011 y Unión Internacional <strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), World T<strong>el</strong>ecommunications<br />

Indicators Database, 2012.<br />

En <strong>el</strong> gráfico XII.14 se pres<strong>en</strong>tan estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda para nueve países <strong>de</strong> América Latina. En Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Costa Rica, Ecuador<br />

y Perú <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como los hogares que t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do oferta <strong>de</strong> conexión<br />

disponible no contratan <strong>el</strong> servicio, sería <strong>el</strong> obstáculo principal para <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

ancha móvil, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia y <strong>en</strong> México <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> oferta,<br />

es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s 3G, es <strong>el</strong> factor más importante. En Colombia ambas<br />

brechas, <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, implican restricciones al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil.<br />

La cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s 3G es solo un aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda<br />

ancha. En América Latina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, exist<strong>en</strong> factores<br />

estructurales que no permit<strong>en</strong> alcanzar economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> que justifiqu<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

inversiones, limitando <strong>la</strong> conectividad regional a Internet. Este proceso podría dar lugar a<br />

situaciones <strong>de</strong> saturación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro cercano.<br />

1<br />

Véase Statista: The Statistics Portal [<strong>en</strong> línea] http://www.statista.com.<br />

423


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XII.14<br />

Brechas <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> banda ancha móvil <strong>en</strong> 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

91<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

63<br />

71<br />

54<br />

55<br />

48 48<br />

57<br />

61<br />

64<br />

40<br />

30<br />

20<br />

25<br />

27<br />

25<br />

28<br />

33<br />

34<br />

35<br />

10<br />

7<br />

0<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil Chile Colombia Costa Rica Ecuador México Perú<br />

Brecha <strong>de</strong> oferta Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos d<strong>el</strong> Observatorio Móvil<br />

<strong>de</strong> América Latina, GSMA, 2011 y Unión Internacional <strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT), World T<strong>el</strong>ecommunications<br />

Indicators Database, 2012.<br />

La oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> alta v<strong>el</strong>ocidad está rezagada, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerte conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

interconexión <strong>en</strong> puntos específicos <strong>de</strong> Estados Unidos (85% <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

internacionales) y <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> rutas <strong>de</strong> conexión intrarregional (14% <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad). Las<br />

dificulta<strong>de</strong>s para <strong>el</strong> alojami<strong>en</strong>to local <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong> poca compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> conectividad<br />

internacional impactan <strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta. Estas variables afectan negativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tarifas, <strong>la</strong> asequibilidad y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> banda ancha.<br />

Las políticas públicas <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables que impactan<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los costos <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción: promoción<br />

<strong>de</strong> nueva infraestructura <strong>de</strong> conectividad regional e internacional, mediante <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to<br />

a una mayor compet<strong>en</strong>cia y mejor capacidad <strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> cables <strong>de</strong> fibra óptica;<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico (IXP), y promoción d<strong>el</strong> alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (<strong>de</strong> León, 2013).<br />

A medida que los países aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda<br />

ancha y mejoran <strong>la</strong> conectividad regional, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda adquiere mayor<br />

importancia. Los factores explicativos son, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> tipo estructural asociados<br />

a variables socioeconómicas y, por otro, <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong> mercado, vincu<strong>la</strong>dos al niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los proveedores d<strong>el</strong> servicio (Katz y Galperin, 2013).<br />

Entre los factores estructurales, los <strong>de</strong>terminantes d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> Internet son también<br />

válidos para explicar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> banda ancha. Como se señaló anteriorm<strong>en</strong>te, existe un<br />

424


Capítulo XII<br />

conjunto <strong>de</strong> variables explicativas socioeconómicas, <strong>de</strong> situación ocupacional e inserción<br />

<strong>la</strong>boral que afectan <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que un individuo utilice Internet. Los re<strong>su</strong>ltados<br />

para nueve países <strong>de</strong> América Latina mostraron que <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> mayor impacto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> Internet, eran <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> calificación, ser estudiante, vivir <strong>en</strong><br />

áreas urbanas o <strong>el</strong> ingreso per cápita.<br />

Entre los factores <strong>de</strong> mercado, <strong>la</strong> barrera más importante es <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> asequibilidad<br />

d<strong>el</strong> servicio, esto es <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> que <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> banda ancha<br />

es caro para <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos y, por lo tanto, no lo contratan aunque exista oferta<br />

d<strong>el</strong> servicio. Los altos costos y <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong> América Latina hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> asequibilidad sea un<br />

objetivo <strong>de</strong> política pública que requiere no solo <strong>de</strong> políticas regu<strong>la</strong>torias para am<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, sino también d<strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> banda ancha.<br />

La información para América Latina sobre <strong>la</strong>s tarifas d<strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> banda ancha móvil<br />

y <strong>su</strong> asequibilidad (tarifas <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al ingreso per cápita) indica que efectivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> asequibilidad es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones más importantes para <strong>su</strong> difusión.<br />

En <strong>el</strong> gráfico XII.15, se muestran <strong>la</strong>s altas tarifas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> modalidad móvil,<br />

expresadas como porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB per cápita, <strong>en</strong> comparación a países <strong>de</strong> mayor<br />

<strong>de</strong>sarrollo. El costo d<strong>el</strong> acceso promedio <strong>en</strong> 17 países <strong>de</strong> América Latina es 5,7 veces<br />

<strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> los seis países <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico 2 . Por otra<br />

parte, <strong>en</strong> los tres países <strong>de</strong> peor <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es 6,8 veces <strong>la</strong> <strong>de</strong> los tres<br />

países <strong>de</strong> mejor <strong>de</strong>sempeño. Esta gran dispersión <strong>de</strong> precios se <strong>de</strong>be a factores como<br />

<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> mercado, <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> acceso y <strong>de</strong> cables<br />

<strong>su</strong>bmarinos, <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción y fom<strong>en</strong>to<br />

a <strong>la</strong> banda ancha (<strong>de</strong> León, 2013).<br />

Si se consi<strong>de</strong>ra que un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> gasto razonable <strong>en</strong> banda ancha móvil podría ser <strong>de</strong><br />

2% <strong>de</strong> los ingresos individuales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad solo dos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Uruguay<br />

y Panamá) estarían por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esa cota. Esto les permitiría estar <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

universalizar <strong>la</strong> banda ancha móvil si, al mismo tiempo, lograran <strong>su</strong>perar <strong>la</strong>s brechas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> obstáculos socioculturales, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral, y realizar <strong>la</strong>s inversiones necesarias para alcanzar una alta cobertura<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 3G y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conexión.<br />

A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> alto costo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tarifas <strong>de</strong> banda ancha, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones<br />

es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te, si se toman como parámetros <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>bida y <strong>de</strong> bajada. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> banda ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se<br />

2<br />

El precio <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> acceso también es una limitante a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región;<br />

mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> América Latina un notebook promedio cuesta <strong>en</strong>tre 3% y 10% d<strong>el</strong> ingreso per cápita anual, <strong>en</strong><br />

España, Estados Unidos, Francia y <strong>el</strong> Reino Unido, <strong>el</strong> equival<strong>en</strong>te es 1%.<br />

425


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

dan con v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bajada compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 4 y 10 Mbps que, aunque permit<strong>en</strong><br />

realizar <strong>la</strong>s principales activida<strong>de</strong>s ofrecidas actualm<strong>en</strong>te por Internet, limitan <strong>el</strong> uso<br />

<strong>de</strong> aplicaciones avanzadas que requier<strong>en</strong> mayores v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s y m<strong>en</strong>ores <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cias.<br />

Gráfico XII.15<br />

Asequibilidad: tarifas <strong>de</strong> banda ancha móvil <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al PIB per cápita <strong>en</strong> 2012<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

25<br />

21,65<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

0,62<br />

Reino Unido<br />

11,28<br />

9,75<br />

0,94 1,04 1,04 1,25 1,49 1,50 2,06 2,73 2,85 2,99 3,19 3,40 3,75 4,16 5,18 6,12 6,48 7,55 7,99<br />

Italia<br />

Japón<br />

Portugal<br />

España<br />

Uruguay<br />

Francia<br />

Panamá<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Chile<br />

México<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

El Salvador<br />

Perú<br />

Paraguay<br />

Ecuador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Nicaragua<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Observatorio Regional <strong>de</strong> Banda<br />

Ancha (ORBA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> con base <strong>en</strong> tarifas publicadas por los operadores a septiembre <strong>de</strong> 2012.<br />

Los servicios <strong>de</strong> banda ancha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son más caros y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or calidad que<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, aunque, durante los últimos años, ha habido avances como<br />

re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> coordinación regional y medidas regu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia. Des<strong>de</strong> 2010, año <strong>de</strong> creación d<strong>el</strong> Diálogo Regional <strong>de</strong> Banda Ancha 3 , se<br />

han reducido <strong>la</strong>s tarifas d<strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> banda ancha fija medidas por dó<strong>la</strong>res por 1 Mbps<br />

y aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión. En <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>en</strong>tre diciembre <strong>de</strong> 2010 y<br />

septiembre <strong>de</strong> 2012, <strong>en</strong> nueve países participantes d<strong>el</strong> Diálogo Regional, <strong>el</strong> precio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda ancha fija disminuyó 67% y <strong>la</strong>s v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga aum<strong>en</strong>taron<br />

150%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>su</strong>bida lo hicieron <strong>en</strong> 195%. Como re<strong>su</strong>ltado,<br />

<strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha fija se redujo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 17,8% a 5,8%. Esto significa<br />

que <strong>la</strong> asequibilidad mejoró <strong>en</strong> nueve países, <strong>de</strong>stacando Ecuador (77%), Colombia<br />

(76%), Uruguay (75%) y Chile (75%).<br />

3<br />

El Diálogo Regional <strong>de</strong> Banda Ancha es un espacio <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>foques y propuestas<br />

respecto <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales. La <strong>CEPAL</strong>, mediante <strong>el</strong> proyecto <strong>CEPAL</strong> @LIS2, es <strong>su</strong><br />

secretaría técnica. A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 2013, este espacio incluía a 10 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil,<br />

Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, Paraguay, Perú y Uruguay.<br />

426


Capítulo XII<br />

Gráfico XII.16<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> asequibilidad: tarifas <strong>de</strong> banda ancha fija <strong>de</strong> 1 MBPS <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

al PIB per cápita <strong>en</strong>tre diciembre <strong>de</strong> 2010 y septiembre <strong>de</strong> 2012<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Paraguay Ecuador Colombia Chile Costa Rica Arg<strong>en</strong>tina Brasil Uruguay Promedio<br />

Diciembre <strong>de</strong> 2010 Septiembre <strong>de</strong> 2012<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Observatorio Regional <strong>de</strong> Banda<br />

Ancha (ORBA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> con base <strong>en</strong> tarifas publicadas por los operadores a diciembre <strong>de</strong> 2010 y septiembre<br />

<strong>de</strong> 2012.<br />

Nota: Para <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>la</strong> tarifa <strong>de</strong> banda ancha fija <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al PIB per cápita fue 84,8% <strong>en</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2010 y 31,4% <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2012.<br />

427


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La economía digital*<br />

Las TIC impactan positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>en</strong> América Latina, avance<br />

que se produce <strong>en</strong> un contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se masifica <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> nuevas tecnologías a<br />

niv<strong>el</strong> internacional, se ac<strong>el</strong>era <strong>la</strong> transición hacia economías basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> manufactura<br />

avanzada y servicios sofisticados, y cambian los procesos <strong>de</strong> negocios, impulsando <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo regional e internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria d<strong>el</strong> software y aplicaciones. Este proceso<br />

es posibilitado por <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dispositivos, aplicaciones, re<strong>de</strong>s y p<strong>la</strong>taformas<br />

basados <strong>en</strong> Internet. En este contexto avanza <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tecnologías móviles,<br />

los servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos, <strong>la</strong> universalización<br />

y diversificación d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales y <strong>la</strong> ubicuidad los s<strong>en</strong>sores remotos.<br />

Al mismo tiempo, dada <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución tecnológica <strong>en</strong> curso, los países<br />

<strong>de</strong> América Latina no han podido reducir significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s brechas digitales respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te grave <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tecnologías más avanzadas, como <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> fibra óptica y <strong>la</strong> banda ancha móvil<br />

<strong>de</strong> alta v<strong>el</strong>ocidad. Este problema es más acuciante para los países más rezagados <strong>de</strong><br />

una región tan disímil como América Latina. Las viejas y nuevas brechas son señales <strong>de</strong><br />

alerta para abordar <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te heterog<strong>en</strong>eidad digital <strong>en</strong>tre países y a <strong>su</strong> interior, y es<br />

simultáneam<strong>en</strong>te una oportunidad para <strong>la</strong> cooperación y coordinación regionales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital.<br />

Avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio estructural necesario para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inequidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región requiere formu<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar una nueva fase <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

para <strong>la</strong>s TIC cuyo eje sea <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital, <strong>de</strong>finida como los<br />

sectores <strong>de</strong> industria TIC (t<strong>el</strong>ecomunicaciones, hardware, software y servicios TIC) y <strong>la</strong> red<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s económicas y sociales facilitadas por Internet. La economía digital es una<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productividad, crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible; para<br />

aprovechar ese pot<strong>en</strong>cial, se requier<strong>en</strong> instituciones y políticas que asegur<strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> sinergias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías y <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

productiva hacia sectores más int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> digitalización y conocimi<strong>en</strong>to.<br />

A. Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital<br />

Después <strong>de</strong> dos décadas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas que han <strong>en</strong>fatizado <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura, <strong>el</strong> acceso a Internet y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia muestra una<br />

importante participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB. Estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> indican<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Conclusiones", Economía digital para <strong>el</strong><br />

cambio estructural y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> (LC/L.3602), Santiago, 2015, págs. 97-101.<br />

428


Capítulo XII<br />

que, <strong>en</strong> promedio para Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile y México, alcanza al m<strong>en</strong>os a 3,2%, cifra<br />

no <strong>de</strong>spreciable si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> los 27 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

correspondi<strong>en</strong>te es 5%.<br />

El avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital no ha sido homogéneo; <strong>la</strong> región se ha fragm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

dos bloques <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC. Sus países avanzan con dos v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s<br />

distintas <strong>en</strong> <strong>su</strong>s estrategias digitales. Por un <strong>la</strong>do, los tres países con mejor <strong>de</strong>sempeño<br />

pres<strong>en</strong>tan un índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC equival<strong>en</strong>te a 75% d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mismo <strong>en</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, al tiempo que los tres <strong>de</strong> peor <strong>de</strong>sempeño solo alcanzan un 38%. El<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura crítica es así altam<strong>en</strong>te asimétrico <strong>en</strong>tre países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región;<br />

por ejemplo, <strong>la</strong> razón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha móvil <strong>en</strong>tre los tres países más<br />

avanzados y los más rezagados alcanza a 15 veces.<br />

Los re<strong>su</strong>ltados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre contabilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

para los cuatro países m<strong>en</strong>cionados muestran que <strong>la</strong>s TIC son importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

bruta <strong>de</strong> capital fijo y que <strong>el</strong> capital TIC es un factor explicativo d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, aunque <strong>en</strong> magnitu<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores que <strong>la</strong>s observadas<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación bruta <strong>de</strong> capital fijo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

1990-2010 es comparable a <strong>la</strong> que exhib<strong>en</strong> países <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo: <strong>en</strong> Brasil es comparable<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Estados Unidos, <strong>en</strong> tanto Arg<strong>en</strong>tina, Chile y México registran valores simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong><br />

España e Italia. En 1995-<strong>2008</strong>, se verifica una r<strong>el</strong>ación positiva <strong>en</strong>tre capital TIC, crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico y productividad. Los activos TIC explicaron 14% d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> Brasil,<br />

7% <strong>en</strong> Chile y México, y 5% <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Por <strong>su</strong> parte, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, esos activos<br />

explicaron <strong>en</strong>tre 13% y 25%.<br />

En contraste a lo ocurrido <strong>en</strong> Estados Unidos <strong>en</strong> 1995-2002 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europea<br />

<strong>en</strong> 2004-2007, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina se ha avanzado solo parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad d<strong>el</strong> trabajo a partir d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

digitalización. En Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Chile, hay un aum<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> esa productividad<br />

conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector financiero y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ca<strong>de</strong>nas comerciales<br />

y <strong>la</strong>s t<strong>el</strong>ecomunicaciones.<br />

B. La economía digital para <strong>el</strong> cambio estructural<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por cambio estructural un proceso que permite increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivas int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y, por lo tanto, <strong>la</strong> digitalización. El<br />

<strong>de</strong>safío es consolidar un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> difusión e innovación tecnológicas para <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras productivas <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> coevolución <strong>en</strong>tre estas y <strong>la</strong>s nuevas tecnologías<br />

que, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s especificida<strong>de</strong>s económicas e institucionales <strong>de</strong> cada país, articule<br />

<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> producción. La evi<strong>de</strong>ncia p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> este libro muestra que <strong>la</strong><br />

429


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

incorporación <strong>de</strong> TIC, medida por <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet, está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te corr<strong>el</strong>acionada<br />

con estructuras productivas y pautas <strong>de</strong> comercio exterior más int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

producidos con tecnologías <strong>de</strong> media y alta, es <strong>de</strong>cir, con un cambio estructural virtuoso.<br />

La v<strong>el</strong>ocidad y modalidad <strong>de</strong> difusión TIC <strong>en</strong>tre países es diversa. Destacan, por un<br />

<strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> algunos países asiáticos y europeos con int<strong>en</strong>sos procesos <strong>de</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC y fuerte cambio estructural. Por otro, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina<br />

los procesos <strong>de</strong> difusión y cambio estructural son más débiles. En los países avanzados,<br />

se g<strong>en</strong>eran retornos creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> una mejor articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> estructura<br />

productiva y <strong>la</strong>s TIC, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se observan m<strong>en</strong>ores sinergias como<br />

re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> una m<strong>en</strong>or articu<strong>la</strong>ción productiva. Para promover una economía digital para<br />

<strong>el</strong> cambio estructural se <strong>de</strong>be actuar simultáneam<strong>en</strong>te sobre factores complem<strong>en</strong>tarios<br />

<strong>de</strong> oferta —tales como infraestructura <strong>de</strong> banda ancha y <strong>la</strong> industria TIC— y <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

—acceso, asequibilidad, capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso.<br />

La <strong>CEPAL</strong> consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> economía digital como parte <strong>de</strong> una nueva visión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

que pue<strong>de</strong> actuar como catalizador d<strong>el</strong> cambio estructural, fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>la</strong> mayor converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Sin embargo, <strong>la</strong>s estrategias para<br />

<strong>la</strong> economía digital <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser multipropósito, pues es necesario que busqu<strong>en</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> inclusión social <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo<br />

r<strong>el</strong>ativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s TIC y reducir <strong>la</strong>s brechas digitales que afectan a los países más rezagados.<br />

C. Las políticas TIC para <strong>el</strong> cambio estructural<br />

El proceso <strong>de</strong> digitalización y cambio estructural no es espontáneo, sino que se produce <strong>en</strong><br />

contextos institucionales proclives a <strong>la</strong> innovación que fom<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los sectores<br />

<strong>de</strong> TIC y que cu<strong>en</strong>tan con los inc<strong>en</strong>tivos para difundir rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s nuevas aplicaciones<br />

a los sectores no TIC <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre<br />

países se explican no solo por <strong>el</strong> acceso y difusión a <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, sino también<br />

por factores complem<strong>en</strong>tarios a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma, <strong>la</strong> industria y <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno institucional.<br />

Estos factores g<strong>en</strong>eran externalida<strong>de</strong>s positivas, <strong>de</strong>rrames tecnológicos hacia otros sectores<br />

y, finalm<strong>en</strong>te, aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> economía.<br />

Las políticas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar sobre los factores críticos que condicionan <strong>el</strong> <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía digital. Se propone una institucionalidad para <strong>la</strong> economía digital que<br />

integre <strong>la</strong>s políticas TIC para <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>la</strong>s políticas TIC para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y <strong>la</strong> inclusión social. Las primeras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como compon<strong>en</strong>tes principales <strong>la</strong>s políticas<br />

nacionales <strong>de</strong> banda ancha y <strong>la</strong>s políticas industriales para <strong>la</strong> economía digital.<br />

Las políticas nacionales <strong>de</strong> banda ancha <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser formu<strong>la</strong>das al más alto niv<strong>el</strong><br />

político incorporando objetivos estratégicos que <strong>la</strong>s transform<strong>en</strong> <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ras<br />

430


Capítulo XII<br />

políticas <strong>de</strong> Estado. Entre <strong>su</strong>s compon<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir, al m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong> coordinación<br />

internacional, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura pública, <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s TIC, <strong>la</strong> institucionalidad financiera y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo tecnológicos. La política industrial para <strong>la</strong> economía digital <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar,<br />

como punto <strong>de</strong> partida, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria d<strong>el</strong> software y aplicaciones para<br />

crear nuevos sectores <strong>de</strong> alta productividad y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r compet<strong>en</strong>cias digitales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector productivo, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas.<br />

La r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> software y aplicaciones radica <strong>en</strong> <strong>su</strong> aporte al cambio<br />

estructural <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo mediante <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia y difusión <strong>de</strong> nuevas<br />

tecnologías, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleos calificados y <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> servicios. Aunque<br />

esta industria ha sido fom<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> países como Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, México<br />

y Uruguay, <strong>la</strong> difusión d<strong>el</strong> uso y <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> los sectores productivos han<br />

sido m<strong>en</strong>os importantes, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pymes.<br />

D. La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC a <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y <strong>la</strong> inclusión social<br />

Las profundas <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución d<strong>el</strong> ingreso y <strong>el</strong> acceso a servicios públicos<br />

que predominan <strong>en</strong> <strong>la</strong> región condicionan <strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> acceso y uso <strong>de</strong> Internet. Es por <strong>el</strong>lo<br />

que es importante, como alternativa al acceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar o <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> trabajo, disponer<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> acceso (t<strong>el</strong>ec<strong>en</strong>tros, hot spots gratuitos). La interv<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> Estado<br />

es indisp<strong>en</strong>sable para asegurar <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso y uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC; <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, es<br />

necesario consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s como un servicio <strong>de</strong> interés público pues facilitan <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

servicios sociales tales como <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> gobierno <strong>el</strong>ectrónico.<br />

En <strong>la</strong> última década, ha habido importantes avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología<br />

digital <strong>en</strong> los sistemas educativos <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> acceso e infraestructura. Sin embargo, aún es débil <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> dos factores c<strong>la</strong>ves<br />

asociados a <strong>la</strong> utilización efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC: <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología por <strong>el</strong> u<strong>su</strong>ario y <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos educativos r<strong>el</strong>evantes. Un compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal para aprovechar<br />

<strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación es <strong>la</strong> capacidad para usar<strong>la</strong>s pertin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los ámbitos doc<strong>en</strong>te,<br />

administrativo y estudiantil, <strong>de</strong>stacando al doc<strong>en</strong>te como c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC<br />

con los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los alumnos. En este s<strong>en</strong>tido, se requiere <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación, tanto inicial como continua, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera doc<strong>en</strong>te. Estos<br />

esfuerzos han sido in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se han ori<strong>en</strong>tado a los doc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

servicio y no han t<strong>en</strong>ido coberturas masivas. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos digitales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

<strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos curricu<strong>la</strong>res, aún es escaso. El <strong>de</strong>safío que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan algunos<br />

portales educativos es avanzar hacia sitios Web 2.0 que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación co<strong>la</strong>borativa<br />

incorporando a los u<strong>su</strong>arios <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos.<br />

431


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas sanitarias, y con <strong>el</strong> estímulo <strong>de</strong> los avances <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gobierno <strong>el</strong>ectrónico, <strong>la</strong>s TIC se han incorporado pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias más importantes están asociadas a <strong>la</strong><br />

historia clínica <strong>el</strong>ectrónica, <strong>el</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong><br />

los datos, <strong>la</strong>s citas médicas remotas y <strong>la</strong> t<strong>el</strong>emedicina. Si bi<strong>en</strong> hay importantes avances,<br />

muchos correspon<strong>de</strong>n a proyectos académicos con poca sost<strong>en</strong>ibilidad financiera o escasa<br />

cobertura pob<strong>la</strong>cional. Un <strong>de</strong>safío para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>el</strong>ectrónica <strong>en</strong> América<br />

Latina es <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> alianzas Estado-universidad para perfeccionar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> curso, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevas e imp<strong>la</strong>ntar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> los sistemas públicos <strong>de</strong> salud.<br />

En <strong>el</strong> ámbito d<strong>el</strong> gobierno <strong>el</strong>ectrónico <strong>de</strong>stacan los avances <strong>de</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> línea, así como mejoras significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

pública. En esta área, <strong>la</strong>s TIC aportan a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los sectores públicos, <strong>la</strong> administración<br />

tributaria y los programas <strong>de</strong> combate a <strong>la</strong> pobreza mediante transfer<strong>en</strong>cias monetarias<br />

condicionadas. Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> esta área apuntan a una creci<strong>en</strong>te incorporación d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o<br />

<strong>de</strong> gobierno abierto, una mayor participación ciudadana a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales, <strong>el</strong><br />

uso g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno (nube gubernam<strong>en</strong>tal) y <strong>la</strong><br />

expansión d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones políticas.<br />

La economía digital es una fuerza crucial para impulsar <strong>el</strong> cambio estructural y avanzar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inclusión social. Su rol <strong>de</strong> catalizador d<strong>el</strong><br />

cambio <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los activos complem<strong>en</strong>tarios analizados, <strong>en</strong> especial<br />

los que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> estructura y capacidad institucional <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> apoyo<br />

a <strong>la</strong>s pymes, política industrial, educación, salud y gobierno <strong>el</strong>ectrónico. Se espera que<br />

<strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> cada punto coadyuv<strong>en</strong> a impulsar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

y social <strong>de</strong> América Latina, <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

432


Capítulo XIII<br />

Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales para<br />

<strong>el</strong> cambio estructural con <strong>igualdad</strong><br />

A. Recursos naturales, cambio estructural e <strong>igualdad</strong>:<br />

hacia un círculo virtuoso<br />

Desafíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> recursos naturales<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015


Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales para<br />

<strong>el</strong> cambio estructural con <strong>igualdad</strong>*<br />

El crecimi<strong>en</strong>to económico que registró <strong>la</strong> región <strong>en</strong>tre 2003 y <strong>2008</strong>, así como <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> experim<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> última década han estado vincu<strong>la</strong>dos, <strong>en</strong>tre otros factores, a los <strong>el</strong>evados precios <strong>de</strong><br />

los recursos naturales durante ese <strong>período</strong>. Gracias al alza <strong>de</strong> los precios internacionales<br />

<strong>de</strong> dichos recursos a partir <strong>de</strong> 2003, con máximos históricos <strong>en</strong> 2007, se ha observado un<br />

crecimi<strong>en</strong>to inédito d<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> los sectores primarios <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe. Tras <strong>el</strong> abaratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los productos básicos <strong>en</strong> julio y agosto <strong>de</strong> <strong>2008</strong><br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> crisis financiera mundial, los precios <strong>de</strong> estos retomaron una s<strong>en</strong>da alcista,<br />

alcanzando <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2010-2012 niv<strong>el</strong>es cercanos —aunque algo inferiores— a los<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> auge anterior. Este ciclo favorable ha sido fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los<br />

re<strong>su</strong>ltados macroeconómicos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición fiscal <strong>de</strong> los países exportadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

El bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño reci<strong>en</strong>te nos recuerda que <strong>la</strong> región no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocer <strong>su</strong> v<strong>en</strong>taja<br />

comparativa <strong>en</strong> recursos naturales ni <strong>el</strong> gran pot<strong>en</strong>cial que estos repres<strong>en</strong>tan. Pero tampoco<br />

se pue<strong>de</strong>n ignorar los riesgos implícitos <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

sectores primarios, ni, por tanto, <strong>el</strong> imperativo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales<br />

para manejarlos con responsabilidad. Sin embargo, como se argum<strong>en</strong>tará a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

este capítulo, es necesario conjugar <strong>el</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos factores con <strong>el</strong> avance<br />

hacia una estructura productiva más diversificada, que incorpore más cambios técnicos y<br />

g<strong>en</strong>ere empleo <strong>de</strong> calidad a fin <strong>de</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tar socieda<strong>de</strong>s con mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong><br />

y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para todos.<br />

Para <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> esta sinergia, pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse al m<strong>en</strong>os dos caminos que se<br />

complem<strong>en</strong>tan. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> varios países industrializados <strong>de</strong>muestra que es<br />

posible alcanzar un proceso virtuoso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> cambios tecnológicos, mayor valor<br />

agregado, diversificación y aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> productividad parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una base productiva<br />

<strong>de</strong> recursos naturales. Los sectores <strong>de</strong> actividad r<strong>el</strong>acionados pue<strong>de</strong>n servir <strong>de</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to<br />

para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> innovaciones <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as que permitan ir difer<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> producción<br />

nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario internacional y que, al mismo tiempo, impuls<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

nuevos sectores industriales. Por otro <strong>la</strong>do —y <strong>en</strong> este aspecto se conc<strong>en</strong>trará <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

capítulo—, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y socialm<strong>en</strong>te inclusivo <strong>de</strong> los sectores extractivos <strong>de</strong><br />

recursos naturales <strong>de</strong>be ir necesariam<strong>en</strong>te acompañado <strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada gobernanza,<br />

que permita manejar los múltiples <strong>de</strong>safíos fiscales, regu<strong>la</strong>torios, macroeconómicos y <strong>de</strong><br />

inversión pública a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong>tre otros, que los países <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sortear para seguir <strong>la</strong><br />

trayectoria virtuosa <strong>de</strong>seada.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), “Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

para <strong>el</strong> cambio estructural con <strong>igualdad</strong>”, Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible<br />

(LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, 2014, págs. 275-283.<br />

435


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Re<strong>su</strong>lta c<strong>la</strong>ve contar con una a<strong>de</strong>cuada gobernanza <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> recursos<br />

naturales, reflejada como <strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s medidas políticas<br />

necesarias para que <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales contribuya efectivam<strong>en</strong>te<br />

al logro <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo económico inclusivo, g<strong>en</strong>ere <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos con<br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional, impulse <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura a<strong>de</strong>cuada para<br />

evitar <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong>dicados <strong>en</strong> exclusiva a <strong>la</strong> extracción y <strong>la</strong> exportación, y compatibilice <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos sectores con <strong>la</strong> salvaguarda d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

los pueblos y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otras metas.<br />

La gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales se ejerce a través d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> instituciones<br />

formales y <strong>de</strong> políticas soberanas que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> los<br />

recursos, así como <strong>la</strong> apropiación y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>su</strong> explotación.<br />

Asimismo, incluye v<strong>el</strong>ar por un funcionami<strong>en</strong>to idóneo <strong>de</strong> los mecanismos e instrum<strong>en</strong>tos<br />

(como los fondos <strong>de</strong> estabilización, ahorro e inversión y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s macrofiscales, <strong>en</strong>tre<br />

otros) que los países establec<strong>en</strong> para asegurar una inversión pública efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esos<br />

ingresos <strong>de</strong> acuerdo con objetivos <strong>de</strong> estabilidad fiscal <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> evitar<br />

los efectos macroeconómicos negativos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los ciclos <strong>de</strong> precios<br />

<strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es primarios y los flujos <strong>de</strong> divisas asociados. Una a<strong>de</strong>cuada gobernanza <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales <strong>de</strong>be at<strong>en</strong><strong>de</strong>r también <strong>la</strong> gestión pública y <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos<br />

sociales y ambi<strong>en</strong>tales que inevitablem<strong>en</strong>te <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

proyectos <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> estos sectores 1 .<br />

Avanzar hacia una nueva gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales, que se articule con <strong>el</strong><br />

cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> propuesto por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, es uno <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong>safíos<br />

que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región. Como se verá a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este capítulo, esto implica un cambio <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> paradigma vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales. En este capítulo se revisa<br />

conceptualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre recursos naturales, cambio estructural e <strong>igualdad</strong>.<br />

A. Recursos naturales, cambio estructural e <strong>igualdad</strong>:<br />

hacia un círculo virtuoso<br />

Se ha g<strong>en</strong>eralizado <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que los países más ricos <strong>en</strong> recursos naturales alcanzan,<br />

<strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico que los que no los pose<strong>en</strong>.<br />

En <strong>la</strong> literatura empírica asociada a esta hipótesis, conocida como “maldición” <strong>de</strong> los recursos<br />

1<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> aquí <strong>la</strong> gobernanza como <strong>la</strong>s acciones conjuntas y <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> autoridad pública que los distintos<br />

ag<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Estado (po<strong>de</strong>r ejecutivo, legis<strong>la</strong>tivo y judicial junto con los organismos regu<strong>la</strong>torios sectoriales,<br />

<strong>en</strong>tre otros) efectúan a través d<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> políticas, instituciones y regu<strong>la</strong>ción vig<strong>en</strong>tes. La gobernanza <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales se ejerce a través d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> instituciones formales (como marcos constitucionales,<br />

leyes, contexto fiscal y regu<strong>la</strong>ción sectorial, <strong>en</strong>tre otras), instituciones informales (reg<strong>la</strong>s implícitas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> uso común) y <strong>de</strong>cisiones políticas soberanas, cuyo accionar conjunto rige <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los sectores extractivos. Se <strong>de</strong>terminan así los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> propiedad (por ejemplo, leyes <strong>de</strong> concesiones),<br />

marcos tributarios (tratami<strong>en</strong>to fiscal específico <strong>de</strong> estos sectores), y mecanismos <strong>de</strong> ahorro, distribución y<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas públicas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estos sectores (fondos <strong>de</strong> inversión y estabilización), así como<br />

otras funciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s asociadas a los sectores extractivos <strong>de</strong> recursos naturales.<br />

Véanse <strong>CEPAL</strong> (2012c), <strong>CEPAL</strong> (2013a y 2013b), y Acquat<strong>el</strong><strong>la</strong> y otros (2013).<br />

436


Capítulo XIII<br />

naturales, se examinan los diversos canales a través <strong>de</strong> los cuales operaría este proceso.<br />

El más estudiado ha sido <strong>el</strong> efecto que los mayores ingresos <strong>de</strong> divisas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

explotación <strong>de</strong> recursos naturales t<strong>en</strong>dría sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio, al g<strong>en</strong>erar una apreciación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda nacional. Este efecto se conoce como <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa 2 : con <strong>la</strong><br />

apreciación cambiaria disminuye <strong>el</strong> precio r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es importados, favoreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>su</strong> con<strong>su</strong>mo, <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional. Con <strong>la</strong> apreciación cambiaria también<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> costo r<strong>el</strong>ativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción industrial d<strong>el</strong> país, impulsando <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

competitividad <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> exportación internacionales.<br />

Ese efecto negativo sobre <strong>la</strong> matriz productiva se vería agravado por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones hacia <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> los recursos naturales, con lo que se reduciría <strong>la</strong><br />

diversificación productiva. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alta inestabilidad <strong>de</strong> los ingresos fiscales<br />

y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s industrias extractivas <strong>de</strong> recursos naturales<br />

(como <strong>la</strong> <strong>de</strong> minería e hidrocarburos) g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son muy int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> capital pero<br />

no g<strong>en</strong>eran mucho empleo directo, <strong>de</strong> modo que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas,<br />

lo que se traduce <strong>en</strong> mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> explotación<br />

<strong>de</strong> recursos naturales <strong>de</strong>man<strong>de</strong> trabajo poco calificado 3 , <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo tampoco operará<br />

como un estímulo para increm<strong>en</strong>tar los niv<strong>el</strong>es educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y dificultará <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción con mayor cont<strong>en</strong>ido tecnológico.<br />

La experi<strong>en</strong>cia internacional muestra casos <strong>de</strong> países don<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

recursos naturales <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> una economía política caracterizada por <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

por parte <strong>de</strong> un pequeño grupo, que <strong>la</strong>s usa para reforzar patrones <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y<br />

segregación social y mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> control autoritario d<strong>el</strong> aparato político. En estos casos <strong>la</strong>s<br />

r<strong>en</strong>tas se <strong>de</strong>stinan a usos no productivos o se disipan <strong>en</strong> gastos corri<strong>en</strong>tes volátiles, con<br />

consecu<strong>en</strong>cias negativas. Por <strong>el</strong> contrario, exist<strong>en</strong> países con gobiernos “<strong>de</strong>sarrollistas”<br />

don<strong>de</strong> se g<strong>en</strong>era una economía política <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> Estado capta <strong>la</strong> mayor proporción <strong>de</strong><br />

esas r<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stina a <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> educación o a g<strong>en</strong>erar mayor cohesión social a<br />

través <strong>de</strong> mecanismos redistributivos sost<strong>en</strong>ibles que pue<strong>de</strong>n favorecer simultáneam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Recursos naturales, cambio estructural e <strong>igualdad</strong> no serían<br />

<strong>en</strong> este caso opciones excluy<strong>en</strong>tes, sino que conformarían un círculo virtuoso.<br />

Más que una propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> factores, <strong>la</strong> <strong>su</strong>puesta “maldición” <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales sería consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un cierto tipo <strong>de</strong> economía política que impi<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

2<br />

La bonanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> recursos naturales no es <strong>la</strong> única variable que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una<br />

sobrevaluación. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> América Latina <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta ilustra cómo <strong>la</strong> combinación<br />

<strong>de</strong> alta liqui<strong>de</strong>z internacional y tasas <strong>de</strong> interés <strong>el</strong>evadas pue<strong>de</strong> provocar una fuerte sobrevaluación no<br />

asociada a ningún tipo <strong>de</strong> auge exportador.<br />

3<br />

No obstante, esto no se cumple estrictam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria petrolera —<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> petróleo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s costas— ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> minería <strong>de</strong> gran esca<strong>la</strong>. En ambos casos<br />

<strong>la</strong>s industrias requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajadores calificados y exig<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería para <strong>su</strong> operación,<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y gestión.<br />

437


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

ejercicio <strong>de</strong> una gobernanza efectiva que fom<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas industriales y tecnológicas<br />

requeridas para impulsar un cambio estructural ori<strong>en</strong>tado hacia <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> mayor <strong>igualdad</strong>.<br />

Así, <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre abundancia <strong>de</strong> recursos naturales y m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>sarrollo no es<br />

inexorable ni universal. Varios países cu<strong>en</strong>tan con abundantes recursos naturales <strong>de</strong> los que<br />

realizan una explotación int<strong>en</strong>siva y, sin embargo, figuran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

(por ejemplo, Australia, <strong>el</strong> Canadá, los Estados Unidos, Noruega y Nueva Z<strong>el</strong>andia), a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> y una <strong>el</strong>evada tasa <strong>de</strong> inversión productiva con<br />

<strong>de</strong>sarrollo int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s. Por tanto, <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias nacionales<br />

<strong>su</strong>giere que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

recursos naturales, <strong>de</strong>sarrollo e <strong>igualdad</strong>.<br />

Se han realizado múltiples esfuerzos por g<strong>en</strong>erar evi<strong>de</strong>ncia empírica acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre recursos naturales y crecimi<strong>en</strong>to económico, por un <strong>la</strong>do, y recursos naturales<br />

y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, por otro, así como sobre los canales <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estas variables.<br />

En los primeros estudios, <strong>de</strong> corte transversal, se observaba una r<strong>el</strong>ación negativa <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico (por ejemplo, <strong>en</strong><br />

Sachs y Warner, 1995), mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los más reci<strong>en</strong>tes, basados <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> pan<strong>el</strong>, se<br />

constata que no existe una r<strong>el</strong>ación significativa o que esta es incluso positiva (por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> Le<strong>de</strong>rman y Maloney, 2007). Algo simi<strong>la</strong>r ocurre con los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />

abundancia <strong>de</strong> recursos naturales y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>: no es posible llegar a una conclusión<br />

única sobre <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> ese vínculo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia empírica 4 .<br />

Tal ambigüedad re<strong>su</strong>lta más <strong>su</strong>ger<strong>en</strong>te que sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, pues indica que hay múltiples<br />

factores que median <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los recursos naturales, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño económico<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> que re<strong>su</strong>ltan difíciles <strong>de</strong> captar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> estudios.<br />

Esos factores se refier<strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te a aspectos institucionales y pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>globar índices<br />

<strong>de</strong> corrupción y grado <strong>de</strong> fiscalización y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes, grado <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s élites, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas y exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

mecanismos <strong>de</strong> control social, <strong>en</strong>tre otros (Collier y Go<strong>de</strong>ris, 2007; van <strong>de</strong>r Ploeg, 2011).<br />

Los re<strong>su</strong>ltados pres<strong>en</strong>tados por Mehlum, Mo<strong>en</strong>e y Torvik (2006) y por Limi (2007) serían<br />

congru<strong>en</strong>tes con esta i<strong>de</strong>a, ya que muestran que los recursos naturales se asocian con<br />

4<br />

Este tipo <strong>de</strong> estimaciones está <strong>su</strong>jeto a importantes condicionantes r<strong>el</strong>acionados con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>), <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables omitidas y <strong>la</strong><br />

posible <strong>en</strong>dog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables consi<strong>de</strong>radas. Los re<strong>su</strong>ltados son altam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibles a los <strong>período</strong>s<br />

evaluados, <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> países y <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables. También <strong>de</strong>b<strong>en</strong> distinguirse los efectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral int<strong>en</strong>tan i<strong>de</strong>ntificarse <strong>en</strong> estas estimaciones, <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los auges (Collier y Go<strong>de</strong>ris, 2012).<br />

438


Capítulo XIII<br />

mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>en</strong> países con instituciones fuertes 5 y con<br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> países con instituciones débiles 6 . También Collier (2010)<br />

lo reafirma: “<strong>la</strong> maldición <strong>de</strong> los recursos naturales está limitada a los países que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una gobernanza débil”.<br />

A partir <strong>de</strong> este diagnóstico sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los factores institucionales, se hace<br />

necesario avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los distintos aspectos involucrados y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones concretas que <strong>de</strong>bería abarcar una mejor gobernanza <strong>de</strong><br />

los recursos naturales. Solo así se podrán i<strong>de</strong>ntificar los principios específicos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

regir los acuerdos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con esa gobernanza, manera fin <strong>de</strong> progresar hacia <strong>el</strong> cambio<br />

estructural con <strong>igualdad</strong>.<br />

1. Recursos naturales, <strong>igualdad</strong> y reconocimi<strong>en</strong>to<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> pres<strong>en</strong>ta diversas aristas.<br />

La que ha concitado mayor at<strong>en</strong>ción se refiere a <strong>la</strong> posible asociación <strong>en</strong>tre producción<br />

int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> recursos naturales y mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. Como se indicaba antes,<br />

<strong>la</strong> literatura empírica no muestra hasta ahora ninguna evi<strong>de</strong>ncia concluy<strong>en</strong>te, más allá d<strong>el</strong><br />

peso que podrían t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s condiciones y mediaciones institucionales <strong>en</strong> esa r<strong>el</strong>ación.<br />

Hay otras aristas <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong><br />

recursos naturales y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>. Por ejemplo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es territoriales asociadas<br />

a <strong>la</strong> distribución territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> esos recursos<br />

<strong>en</strong>tre distintas localida<strong>de</strong>s o zonas geográficas y <strong>en</strong>tre distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. También es r<strong>el</strong>evante <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> interg<strong>en</strong>eracional. La<br />

naturaleza finita <strong>de</strong> los recursos naturales obliga a salvaguardar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> esta<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> riqueza para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras, <strong>de</strong>splegando para <strong>el</strong>lo los instrum<strong>en</strong>tos<br />

necesarios con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar daños irreversibles y no traspasar a esas g<strong>en</strong>eraciones <strong>el</strong><br />

costo <strong>de</strong> <strong>su</strong> agotami<strong>en</strong>to.<br />

5<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los aspectos institucionales son <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los recursos naturales <strong>de</strong> los países y que estas instituciones son a <strong>su</strong> vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />

factores no es nueva <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura. El estrecho vínculo que existe <strong>en</strong>tre dotación <strong>de</strong> factores, estructura<br />

productiva y conformación <strong>de</strong> instituciones ya fue p<strong>la</strong>nteado por Sunk<strong>el</strong> y Paz (1975) y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

retomado por <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te neoinstitucionalista (Engerman y Sokoloff, 2000; Acemoglu, Johnson y Robinson,<br />

2002; Robinson, Torvik y Verdier, 2006, <strong>en</strong>tre otros).<br />

6<br />

En <strong>la</strong> literatura <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s institucionalida<strong>de</strong>s financiera y fiscal se m<strong>en</strong>ciona como <strong>la</strong> más crítica<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los recursos naturales. La institucionalidad financiera es crítica porque permitiría manejar, a<br />

través <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> estabilización e inversión, <strong>la</strong>s comp<strong>en</strong>saciones intertemporales <strong>en</strong> <strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los recursos naturales. Y <strong>la</strong> fiscal, porque se requiere una institucionalidad que asegure una<br />

disciplina fiscal estricta (reg<strong>la</strong>s macrofiscales por caso) que logre <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>r los ciclos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta proce<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> los recursos naturales <strong>de</strong> los ciclos políticos cuyo inc<strong>en</strong>tivo es abultar <strong>el</strong> gasto corri<strong>en</strong>te a corto p<strong>la</strong>zo<br />

<strong>en</strong> <strong>período</strong>s <strong>de</strong> auge <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta. Los países con instituciones fiscales ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> estabilización d<strong>el</strong> gasto<br />

público y <strong>el</strong> ahorro y <strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> horizontes <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo son los únicos que logran evitar<br />

los impactos macroeconómicos nocivos <strong>de</strong> un gasto público volátil junto al inc<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> incurrir <strong>en</strong> un<br />

<strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to excesivo y <strong>su</strong>s efectos negativos sobre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

439


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> implica idéntica dignidad, reconocimi<strong>en</strong>to recíproco <strong>en</strong>tre los<br />

<strong>su</strong>jetos, respeto y at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s razones d<strong>el</strong> otro. La reci<strong>en</strong>te experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>ja<br />

c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales g<strong>en</strong>era, <strong>en</strong> muchas ocasiones, conflictos<br />

vincu<strong>la</strong>dos con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> reubicación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as. La gestión <strong>de</strong> estos conflictos basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> implica<br />

contrapesar <strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong> cuanto a voz, visibilidad, influ<strong>en</strong>cia y diversos recursos que<br />

pudieran tornar asimétrica <strong>la</strong> d<strong>el</strong>iberación.<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones dirigidas al aum<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> proyectos extractivos<br />

han estado acompañadas <strong>de</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> conflictividad, producto <strong>de</strong> los impactos<br />

socioambi<strong>en</strong>tales y distributivos que han g<strong>en</strong>erado. Los <strong>de</strong>tonantes <strong>de</strong> los conflictos han<br />

sido variados: <strong>la</strong> contaminación d<strong>el</strong> agua, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras y d<strong>el</strong> aire, los problemas territoriales,<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta previa e informada a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afectadas, <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos, <strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> responsabilidad social empresarial<br />

(RSE) por parte <strong>de</strong> algunas empresas extractivas y <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s por<br />

conseguir mayores b<strong>en</strong>eficios económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos, <strong>en</strong>tre otros<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes.<br />

En zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región don<strong>de</strong> <strong>el</strong> agua constituye un recurso escaso, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

<strong>su</strong>s usos excluy<strong>en</strong>tes gatil<strong>la</strong> conflictos. La industria minera requiere <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> agua <strong>en</strong> zonas don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales experim<strong>en</strong>tan problemas para <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong><br />

recurso, no solo para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas, sino también para satisfacer<br />

necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> agua potable. En América Latina se han producido situaciones <strong>en</strong><br />

que <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> agua ha impactado <strong>el</strong> caudal <strong>de</strong> los acuíferos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas <strong>de</strong> estrés hídrico, lo que ha g<strong>en</strong>erado altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> salinidad y metales pesados<br />

<strong>en</strong> quebradas y microcu<strong>en</strong>cas, afectando <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

ancestrales <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> baja disponibilidad d<strong>el</strong> recurso hídrico 7 .<br />

Los conflictos socioambi<strong>en</strong>tales constituy<strong>en</strong> una cara emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

ciudadanas <strong>de</strong> mayor <strong>igualdad</strong>. Involucran <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> grupos y pueblos que se v<strong>en</strong><br />

afectados directa o indirectam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> estos recursos. En esas <strong>de</strong>mandas<br />

<strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>trecruzarse problemas puntuales, que afectan recursos vitales (acceso a agua,<br />

tierras, otros recursos productivos y <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te), con <strong>de</strong>mandas<br />

distributivas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> rezagos socioeconómicos <strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te acumu<strong>la</strong>dos, así como <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to e i<strong>de</strong>ntidad, cuando se trata <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as (véase <strong>el</strong> recuadro XIII.1).<br />

7<br />

Esta última situación se ha pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> zonas específicas <strong>de</strong> algunos países, como <strong>el</strong> Valle d<strong>el</strong> Huasco<br />

<strong>en</strong> Chile, Cajamarca <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú y Lavaca <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Véase C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Cambio Global/EcoSecurities<br />

Con<strong>su</strong>lting (2010).<br />

440


Capítulo XIII<br />

Recuadro XIII.1<br />

Los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />

En un estudio mundial conducido por <strong>el</strong> R<strong>el</strong>ator Especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong>tre 2010 y 2013 se i<strong>de</strong>ntificaron 226 conflictos socioambi<strong>en</strong>tales<br />

r<strong>el</strong>acionados con proyectos extractivos <strong>de</strong> minería e hidrocarburos <strong>en</strong> territorios indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />

América a . La localización <strong>de</strong> los conflictos se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> prácticam<strong>en</strong>te a todos los países <strong>de</strong> América<br />

Latina, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> Guyana, Suriname y <strong>el</strong> Uruguay. Los casos pue<strong>de</strong>n caracterizarse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera: i) conflictos por inexist<strong>en</strong>cia o ina<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> resguardo jurídico <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as sobre <strong>su</strong>s tierras, aguas, recursos naturales, biodiversidad y territorialidad;<br />

ii) conflictos por afectación <strong>de</strong> lugares sagrados <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as; iii) conflictos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> evaluaciones in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los impactos ambi<strong>en</strong>tales, sociales,<br />

económicos y territoriales <strong>de</strong> los proyectos extractivos; iv) conflictos por <strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>ber<br />

estatal <strong>de</strong> con<strong>su</strong>ltar con los pueblos indíg<strong>en</strong>as y adoptar los resguardos y medidas para proteger<br />

<strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos antes <strong>de</strong> otorgar concesiones o autorizar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> proyectos extractivos;<br />

v) conflictos por <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios por <strong>la</strong><br />

explotación <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>su</strong>s territorios, y vi) conflictos por <strong>la</strong> criminalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> protesta social<br />

indíg<strong>en</strong>a ante proyectos <strong>de</strong> inversión que afectan <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos y territorios.<br />

Uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes fr<strong>en</strong>te al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias extractivas es <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> un nuevo mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> gobernanza <strong>de</strong><br />

los recursos naturales. Diversos órganos d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas han interpretado <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos r<strong>el</strong>ativas a pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>el</strong>aborado principios y directrices<br />

con respecto a <strong>la</strong>s industrias extractivas y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as a . El punto <strong>de</strong><br />

partida es que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas y <strong>la</strong> práctica internacionales se ha reconocido que los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un <strong>de</strong>recho <strong>su</strong>i g<strong>en</strong>eris <strong>de</strong> propiedad comunal sobre <strong>la</strong>s tierras, territorios y<br />

recursos naturales que han usado o ocupado tradicionalm<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> conformidad con<br />

<strong>su</strong>s pautas culturalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciadas <strong>de</strong> uso y ocupación (artículos 24 a 29 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y artículos 13 a 17 d<strong>el</strong><br />

Conv<strong>en</strong>io 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT) sobre pueblos indíg<strong>en</strong>as y<br />

tribales <strong>en</strong> países in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes). Dichas pautas incluy<strong>en</strong> una amplia gama <strong>de</strong> aspectos que<br />

no se limitan exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia, sino que incluy<strong>en</strong><br />

también los usos culturales y espirituales d<strong>el</strong> territorio y los recursos necesarios para <strong>su</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo económico y social como pueblos. Según <strong>el</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to normativo internacional,<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as sobre <strong>la</strong>s tierras, territorios y recursos naturales se origina<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong>s propias normas con<strong>su</strong>etudinarias, valores, usos y costumbres, por lo que es previo<br />

e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to estatal a través <strong>de</strong> un título oficial <strong>de</strong> propiedad. Esto<br />

conlleva <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los Estados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región establezcan regím<strong>en</strong>es regu<strong>la</strong>torios que<br />

reconozcan y respet<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te esos <strong>de</strong>rechos y que prevean sanciones y recursos efectivos<br />

cuando sean vulnerados. También <strong>de</strong>be instrum<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica mediante arreglos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuados.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias extractivas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los territorios indíg<strong>en</strong>as, <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as es imprescindible. Los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta sobre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> extracción propuestas permit<strong>en</strong> a estos pueblos contribuir activam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> evaluación<br />

previa <strong>de</strong> todos los efectos posibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad propuesta. Necesariam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos a<br />

441


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Recuadro XIII.1 (conclusión)<br />

los procesos <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta están los estudios sobre los impactos <strong>de</strong> los proyectos y <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> medidas a<strong>de</strong>cuadas para comp<strong>en</strong>sar los efectos negativos i<strong>de</strong>ntificados, así como para<br />

asegurar a los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios.<br />

El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios a favor <strong>de</strong> los<br />

pueblos afectados por dichos proyectos se regu<strong>la</strong> expresam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 15, inciso 2 d<strong>el</strong><br />

Conv<strong>en</strong>io 169, y ha sido reiterado, <strong>en</strong>tre otros, por <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte Interamericana<br />

<strong>de</strong> Derechos Humanos y d<strong>el</strong> Comité para <strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Discriminación Racial. Debe<br />

distinguirse c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> “participación <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios d<strong>el</strong> proyecto, como <strong>de</strong>recho<br />

que correspon<strong>de</strong>” a los pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong> <strong>la</strong> “in<strong>de</strong>mnización equitativa por cualquier daño<br />

que puedan <strong>su</strong>frir como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> esas activida<strong>de</strong>s” b .<br />

Por otra parte, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> propiciar una explotación más responsable y <strong>de</strong> mejorar<br />

<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s compañías y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afectadas, se han puesto <strong>en</strong> práctica<br />

políticas <strong>de</strong> responsabilidad social empresarial (RSE). El objetivo <strong>de</strong> estas políticas es aminorar<br />

los impactos que pudiera g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> explotación y mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s afectadas a través <strong>de</strong> proyectos específicos. No obstante, <strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

acuerdos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas ha sido <strong>en</strong> algunos casos <strong>de</strong>tonante <strong>de</strong> conflicto.<br />

Otra herrami<strong>en</strong>ta c<strong>la</strong>ve que han puesto <strong>en</strong> marcha algunos países es <strong>el</strong> ejercicio d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> con<strong>su</strong>lta previa <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, que adquiere especial r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong><br />

zonas <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales y otras áreas s<strong>en</strong>sibles <strong>en</strong> materia medioambi<strong>en</strong>tal<br />

con pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as. En <strong>el</strong> Perú, por ejemplo, durante 2013 se concluyeron dos<br />

procesos <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta con acuerdos <strong>en</strong>tre los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>el</strong> Estado, referidos al Área<br />

<strong>de</strong> Conservación Regional Kichua-Maijuna y <strong>el</strong> Lote 169 <strong>de</strong> hidrocarburos.<br />

Entre <strong>la</strong>s tareas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> pasivos ambi<strong>en</strong>tales mineros<br />

acumu<strong>la</strong>dos históricam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> manejo ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los residuos y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />

precisa sobre <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> minas. En muchos casos no se conoc<strong>en</strong> los responsables ni existe una<br />

normativa que obligue a restauraciones. Las instituciones financieras han com<strong>en</strong>zado a evaluar<br />

con mayor at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pasivos ambi<strong>en</strong>tales y otros riesgos socioambi<strong>en</strong>tales a<br />

<strong>la</strong> hora <strong>de</strong> otorgar financiami<strong>en</strong>to para nuevos proyectos. Todos estos factores han llevado<br />

a <strong>la</strong> industria extractiva y a los Estados a int<strong>en</strong>sificar <strong>su</strong>s esfuerzos por prev<strong>en</strong>ir y gestionar<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los conflictos socioambi<strong>en</strong>tales.<br />

Fu<strong>en</strong>te: C<strong>en</strong>tro Latinoamericano y Caribeño <strong>de</strong> Demografía (CELADE)-División <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, sobre<br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> Víctor Toledo, “Auge primario exportador, <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> nueva<br />

gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales”, Santiago <strong>de</strong> Chile, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 2014, inédito.<br />

a<br />

(véase [<strong>en</strong> línea] www.unsr.jamesanaya.org)<br />

b<br />

Véase Naciones Unidas, Informe d<strong>el</strong> R<strong>el</strong>ator Especial sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, James Anaya.<br />

Las industrias extractivas y los pueblos indíg<strong>en</strong>as (A/HRC/24/41), Nueva York, julio <strong>de</strong> 2013.<br />

442


Capítulo XIII<br />

Durante <strong>la</strong> última década estos conflictos han adquirido creci<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evancia política y<br />

peso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das públicas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que afectan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura<br />

y proyectos <strong>de</strong> alcance nacional y <strong>en</strong> torno a <strong>el</strong>los se pronuncian amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad. En muchos casos <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te judicialización <strong>de</strong> estos problemas rev<strong>el</strong>a <strong>la</strong> escasa<br />

capacidad d<strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos efectivos para resolver, expedita y<br />

oportunam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones y asimetrías <strong>en</strong>tre los distintos actores sociales involucrados.<br />

Por efecto <strong>de</strong> estas presiones sociales los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se v<strong>en</strong> creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar procesos innovadores <strong>de</strong> concertación política para<br />

<strong>la</strong> resolución expedita <strong>de</strong> estos conflictos, así como nuevos mecanismos institucionales<br />

y jurídicos que permitan normar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales,<br />

junto con <strong>la</strong>s sanciones y comp<strong>en</strong>saciones proce<strong>de</strong>ntes.<br />

Las presiones que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> conflictividad socioambi<strong>en</strong>tal sobre <strong>el</strong> aparato público<br />

reflejan distintas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> p<strong>la</strong>nteadas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to. En primer lugar,<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> interg<strong>en</strong>eracional, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales<br />

afecta negativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> estos recursos para <strong>la</strong>s<br />

g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ras. En segundo lugar, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> como reconocimi<strong>en</strong>to recíproco,<br />

por cuanto afecta tierras y recursos <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as que rec<strong>la</strong>man <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos<br />

colectivos sobre <strong>el</strong> patrimonio ancestral y <strong>su</strong> uso. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

apropiación y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>rivadas, dada <strong>la</strong> alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> estas<br />

r<strong>en</strong>tas, <strong>su</strong> escasa difusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno social <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> actividad extractiva<br />

y, <strong>en</strong> muchos casos, <strong>la</strong> in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> control<br />

social acerca <strong>de</strong> <strong>su</strong> manejo y uso tanto por <strong>el</strong> sector público como por <strong>el</strong> privado.<br />

2. Recursos naturales y cambio estructural<br />

De <strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> que no existe una r<strong>el</strong>ación mecánica <strong>en</strong>tre explotación <strong>de</strong> recursos<br />

naturales e impacto sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>, tampoco hay r<strong>el</strong>aciones rígidas<br />

<strong>en</strong>tre esa explotación y <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> cambio estructural. Una vez más, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gobernanza ejercida a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong>s políticas y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego vig<strong>en</strong>tes<br />

re<strong>su</strong>lta fundam<strong>en</strong>tal. Por otra parte, tal gobernanza <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los riesgos <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

abundancia <strong>de</strong> recursos naturales inhiba <strong>la</strong> diversificación sectorial y <strong>el</strong> cambio estructural.<br />

Para <strong>el</strong>lo es necesario un esfuerzo especial <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje e incorporación<br />

<strong>de</strong> progreso técnico, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

En lo r<strong>el</strong>ativo al cambio estructural, <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales p<strong>la</strong>ntea<br />

<strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> dos esferas distintas. Una es <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz productiva <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> explotación y <strong>de</strong> los esfuerzos por introducir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> sector y aprovechando<br />

<strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo, mayor <strong>de</strong>nsidad <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s, innovación tecnológica, <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<br />

productivos y sinergias con otros sectores. Parte <strong>de</strong> estos esfuerzos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>tarse a<br />

443


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

lograr que <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura para <strong>la</strong> explotación y <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales facilite <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas productivas asociadas a <strong>su</strong> industrialización,<br />

g<strong>en</strong>erando los b<strong>en</strong>eficios más amplios posibles para otros sectores productivos y para <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto. La otra esfera correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> inversión pública efici<strong>en</strong>te y <strong>el</strong><br />

bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> los ingresos fiscales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

fortalecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas (mediante <strong>la</strong> inversión pública<br />

<strong>en</strong> educación y capacitación) y tecnológicas <strong>en</strong> otros sectores productivos con un alto valor<br />

agregado (por medio <strong>de</strong> políticas industriales). Estas dos esferas d<strong>el</strong> cambio estructural<br />

pue<strong>de</strong>n ejercer, a <strong>su</strong> vez, un impacto positivo sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se<br />

expan<strong>de</strong>n los logros educativos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s productivas, se favorece <strong>la</strong><br />

inclusión social a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> mayor productividad y se promueve<br />

un acceso más amplio a servicios e integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones rezagadas por medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura.<br />

En los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un peso creci<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s con mayor<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. Por lo tanto, <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales <strong>en</strong> esos procesos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser evaluados <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>su</strong> contribución, positiva<br />

o negativa, al cambio estructural. En <strong>la</strong> sección anterior se han pres<strong>en</strong>tado los riesgos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> recursos naturales, que pue<strong>de</strong> comprometer o <strong>de</strong>bilitar <strong>la</strong> diversificación<br />

y <strong>el</strong> cambio estructural. Sin embargo, dichos riesgos no necesariam<strong>en</strong>te se materializan.<br />

En América d<strong>el</strong> Sur <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong>s exportaciones basadas <strong>en</strong> recursos naturales ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un gran protagonismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones y <strong>su</strong> importancia r<strong>el</strong>ativa es mayor que <strong>en</strong><br />

los países asiáticos <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (véase <strong>el</strong> cuadro XIII.1). En contraste, los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

Asia pres<strong>en</strong>tan valores más altos que los <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> diversos indicadores que captan<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, como por ejemplo: i) <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> mediana y alta tecnología <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones (X_HMT/X);<br />

ii) <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>ierías <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manufacturas (IPR); iii) <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> Herfindahl y Hirschman<br />

(IHH) <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones; iv) <strong>el</strong> indicador EXPY <strong>de</strong> sofisticación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones, y v) indicadores clásicos <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas, como pat<strong>en</strong>tes<br />

y gastos <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

También se observa una c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> estos indicadores <strong>en</strong>tre América Latina y los<br />

países avanzados. Estos últimos se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> dos grupos: países <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s exportaciones<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran peso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones totales<br />

(economías maduras int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> recursos naturales) y países don<strong>de</strong> dichas exportaciones<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un peso muy reducido (economías maduras). Es interesante observar que <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva <strong>en</strong> América Latina es inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> ambos<br />

grupos <strong>de</strong> países avanzados, incluso <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales. Esto<br />

confirma <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los recursos naturales no son <strong>en</strong> sí mismos una maldición. Hay<br />

países que con políticas a<strong>de</strong>cuadas lograron v<strong>en</strong>cer <strong>la</strong> <strong>su</strong>puesta maldición <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales, usándolos para construir nuevas capacida<strong>de</strong>s.<br />

444


Capítulo XIII<br />

Cuadro XIII.1<br />

Regiones y países s<strong>el</strong>eccionados: indicadores <strong>de</strong> esfuerzo tecnológico<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, 2010<br />

Exportaciones<br />

<strong>de</strong> alta y media<br />

tecnología,<br />

X_HMT/X a<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Ing<strong>en</strong>ierías<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

manufacturas,<br />

IPR b<br />

Sofisticación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones,<br />

EXPY c<br />

Conc<strong>en</strong>tración<br />

<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones,<br />

investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo sobre<br />

<strong>el</strong> PIB f<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

IHH d Pat<strong>en</strong>tes e Gasto <strong>en</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina 22,0 0,4 1,04 0,14 1,0 0,5<br />

Brasil 32,0 0,7 1,14 0,11 0,5 1,0<br />

México g 60,5 0,6 1,32 0,15 0,6 0,4<br />

Asia <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo h 64,3 0,9 1,46 0,19 17,2 1,3<br />

América d<strong>el</strong> Sur 18,5 0,2 0,91 0,33 0,4 0,4<br />

C<strong>en</strong>troamérica 34,2 0,2 1,12 0,20 0,3 0,2<br />

Economías maduras 32,4 0,8 1,41 0,21 55,2 2,0<br />

int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong><br />

recursos naturales i<br />

Economías maduras j 64,6 1,1 1,51 0,09 126,1 2,4<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

a<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones correspondi<strong>en</strong>tes a manufacturas <strong>de</strong> mediana y alta tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

totales.<br />

b<br />

Índice <strong>de</strong> participación r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> alta tecnología <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manufacturas, <strong>en</strong> comparación con<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad tecnológica <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />

c<br />

Indicador <strong>de</strong> sofisticación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones.<br />

d<br />

Índice <strong>de</strong> Herfindahl y Hirschman <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones.<br />

e<br />

Número <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes otorgadas por <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> Pat<strong>en</strong>tes y Marcas <strong>de</strong> los Estados Unidos por millón <strong>de</strong> habitantes.<br />

Promedio d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 1990-2010.<br />

f<br />

Gasto <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1998-2010. Los promedios se calcu<strong>la</strong>n<br />

sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> los distintos países cada año.<br />

g<br />

México y algunas economías <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar porc<strong>en</strong>tajes <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> exportaciones <strong>de</strong> alta<br />

tecnología sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones. El valor agregado <strong>de</strong> estas exportaciones, sin embargo, es muy bajo, y se<br />

compone principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra no calificada, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> proceso productivo<br />

<strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor. Por esa razón, es necesario consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> indicador HMT a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los otros indicadores <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad tecnológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva (como investigación y <strong>de</strong>sarrollo y número <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes), que<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te muestran un <strong>el</strong>evado rezago <strong>en</strong> estos países.<br />

h<br />

Incluye Filipinas, Hong-Kong (Región Administrativa Especial <strong>de</strong> China), Indonesia, Ma<strong>la</strong>sia, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea,<br />

Singapur y Tai<strong>la</strong>ndia.<br />

i<br />

Correspon<strong>de</strong>n a un conjunto <strong>de</strong> países con un PIB per cápita alto y una participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> recursos<br />

naturales <strong>su</strong>perior al 30%: Australia, Dinamarca, Fin<strong>la</strong>ndia, Ir<strong>la</strong>nda, Noruega y Nueva Z<strong>el</strong>andia.<br />

j<br />

Alemania, los Estados Unidos, Francia, Italia, <strong>el</strong> Japón, <strong>el</strong> Reino Unido y Suecia.<br />

Como ya se ha m<strong>en</strong>cionado, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> bonanza <strong>de</strong><br />

recursos naturales afecta <strong>la</strong> estructura productiva es <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real. Las mejoras<br />

<strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> intercambio y una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to más <strong>el</strong>evada pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar<br />

presiones a <strong>la</strong> baja sobre <strong>el</strong> cambio nominal y al alza sobre los precios internos nominales,<br />

tanto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es transables (inf<strong>la</strong>ción importada) como no transables (efecto d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada) 8 . Sin embargo, <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te apreciación cambiaria observada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región no ha sido solo consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> bonanza <strong>de</strong> los recursos naturales.<br />

8<br />

Ambos movimi<strong>en</strong>tos disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad d<strong>el</strong> país y pue<strong>de</strong>n llevar a <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> ciertas<br />

activida<strong>de</strong>s (especialm<strong>en</strong>te industriales), no porque <strong>la</strong>s firmas se rezagu<strong>en</strong> tecnológicam<strong>en</strong>te o caiga <strong>su</strong><br />

productividad r<strong>el</strong>ativa, sino por <strong>la</strong> apreciación d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real. A esto pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>marse <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilidad sobre <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos, ya que <strong>la</strong> bonanza exportadora pue<strong>de</strong> atraer<br />

recursos que son escasos, <strong>de</strong> modo que <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> estar disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector no transable.<br />

445


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2003-2012 hubo dos etapas difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos. Entre 2003 y <strong>2008</strong> se registraron exce<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te y también una importante <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> capitales, lo que redundó <strong>en</strong> una gran<br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reservas internacionales. En este caso, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> conjunción<br />

<strong>de</strong> ambos factores influyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas nacionales.<br />

Entre 2009 y 2012 <strong>la</strong> situación estuvo marcada por <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera <strong>de</strong><br />

<strong>2008</strong>, que mo<strong>de</strong>ró <strong>el</strong> alza <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> los recursos naturales (sobre todo <strong>de</strong> los productos<br />

agríco<strong>la</strong>s y los minerales, aunque no d<strong>el</strong> petróleo), si bi<strong>en</strong> se caracterizó también por <strong>el</strong><br />

retorno <strong>de</strong> los flujos <strong>de</strong> capitales a <strong>la</strong> región. En estos años se produjo un <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil, Chile (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2011), Colombia, <strong>el</strong> Ecuador, México y <strong>el</strong> Perú.<br />

En este caso los flujos <strong>de</strong> capitales financiaron <strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te e incluso<br />

permitieron <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reservas internacionales.<br />

Pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> capitales influyó más <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los últimos<br />

años a <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas nacionales (<strong>CEPAL</strong>, 2013c, pág. 8). Es necesario, pues,<br />

distinguir <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sobrevaluación y consi<strong>de</strong>rar <strong>su</strong>s posibles interacciones. Ismail<br />

(2010), por ejemplo, observa que <strong>el</strong> impacto negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones petroleras <strong>de</strong><br />

un país sobre <strong>el</strong> valor agregado <strong>de</strong> <strong>su</strong>s manufacturas es mayor cuando ese país manti<strong>en</strong>e<br />

abierta <strong>su</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital (véase Ross, 1999). Esta reci<strong>en</strong>te experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales también <strong>de</strong>be vincu<strong>la</strong>rse con <strong>la</strong>s<br />

políticas macroeconómicas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te ante <strong>de</strong>terminadas coyunturas financieras<br />

internacionales, y específicam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> capital<br />

y <strong>la</strong>s políticas macropru<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>stinadas a evitar burbujas <strong>en</strong> activos.<br />

3. Recursos naturales e infraestructura<br />

La infraestructura es un factor facilitador <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica, pero también un<br />

mecanismo <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, por <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial efecto <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> servicios básicos como los <strong>de</strong> agua y <strong>el</strong>ectricidad, así como d<strong>el</strong> acceso a los servicios<br />

<strong>de</strong> educación y salud, <strong>en</strong>tre otros. De esta manera, una infraestructura efici<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficia<br />

a todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas y a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Importa, <strong>en</strong>tonces, consi<strong>de</strong>rar si <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura que se lleva a cabo <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales ti<strong>en</strong>e los efectos sinérgicos <strong>de</strong>seados,<br />

vale <strong>de</strong>cir, si g<strong>en</strong>era externalida<strong>de</strong>s positivas promovi<strong>en</strong>do mayor acceso y conexión<br />

territorial, si difun<strong>de</strong> servicios a grupos excluidos y si si<strong>en</strong>ta bases logísticas para una mayor<br />

diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s. Históricam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> infraestructura se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

acuerdo con los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> exportación más importantes, como los<br />

<strong>de</strong> recursos naturales r<strong>en</strong>ovables y no r<strong>en</strong>ovables. Los recursos naturales que se produc<strong>en</strong><br />

y exportan a gran<strong>el</strong> <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es (como <strong>el</strong> hierro y <strong>el</strong> carbón) requier<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

infraestructuras físicas <strong>de</strong> transporte y <strong>de</strong> logística <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> corredores. A m<strong>en</strong>udo,<br />

<strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y exportadores <strong>de</strong> recursos naturales <strong>la</strong> infraestructura se ha<br />

446


Capítulo XIII<br />

utilizado primordialm<strong>en</strong>te para satisfacer los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que li<strong>de</strong>ran<br />

<strong>la</strong> explotación, lo que ha llevado al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve. En<br />

este caso se reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los proveedores o procesadores <strong>de</strong> participar<br />

<strong>de</strong> forma efectiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> los productos básicos.<br />

El continuo proceso <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> los recursos r<strong>en</strong>ovables y no r<strong>en</strong>ovables ha<br />

reforzado <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, que no se ha<br />

visto a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te satisfecha. La <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> los principales sectores <strong>de</strong><br />

recursos naturales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región se increm<strong>en</strong>tó, <strong>en</strong> ton<strong>el</strong>adas, un 56% <strong>en</strong>tre 2003 y 2010,<br />

y se observa un cambio significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución geográfica <strong>de</strong> dicho comercio. En<br />

2010 <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Asia y <strong>el</strong> Pacífico recibió un 69% <strong>de</strong> estos productos, razón por <strong>la</strong> cual<br />

<strong>el</strong> 93% se exportaron por vía marítima. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> transporte marítimo internacional <strong>de</strong><br />

productos a gran<strong>el</strong> es capaz <strong>de</strong> satisfacer esta <strong>de</strong>manda, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volúm<strong>en</strong>es<br />

ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, dado que se requiere una infraestructura<br />

terrestre con <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te capacidad para que los bi<strong>en</strong>es puedan ser transportados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>s oríg<strong>en</strong>es hasta los puertos <strong>de</strong> exportación.<br />

El m<strong>en</strong>cionado uso mayoritario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong> transporte para los recursos<br />

naturales <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> exportación ha agravado <strong>el</strong> problema d<strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> infraestructura<br />

observado <strong>en</strong> casi toda <strong>la</strong> región, que ti<strong>en</strong>e repercusiones <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> logística y se<br />

manifiesta <strong>en</strong> costos <strong>el</strong>evados (Wilmsmeier y Sánchez, 2011). Según estimaciones, <strong>la</strong> brecha<br />

<strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe equivalía a un 6,2% d<strong>el</strong> PIB anual (Perrotti<br />

y Sánchez, 2011). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> cargas pesadas, lo que afecta los caminos, <strong>la</strong>s carreteras y <strong>la</strong>s ferrovías.<br />

A modo <strong>de</strong> ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Noruega <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura está<br />

<strong>de</strong>stinada al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

El auge <strong>de</strong> los recursos naturales ofrece pot<strong>en</strong>cial para aliviar <strong>el</strong> preval<strong>en</strong>te déficit <strong>de</strong><br />

infraestructura <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, si se promueve un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura que facilite <strong>la</strong><br />

diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción. Sin embargo, <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> minería y <strong>la</strong> industrialización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> (por ejemplo, <strong>de</strong> soja y trigo) no han g<strong>en</strong>erado hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos positivos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> infraestructura creada gracias a ese auge.<br />

Por tanto, no se han ampliado <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otros sectores para aprovechar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

mejoras. A pesar d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico observado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, los países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región no han logrado cerrar <strong>la</strong> brecha histórica <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> infraestructura.<br />

El <strong>de</strong>safío estriba, pues, <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> horizonte normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, lo que exige un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s, inversión pública <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas con criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que asegur<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>eral pres<strong>en</strong>te y futuro, distribución territorial <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios acompañada<br />

<strong>de</strong> infraestructura apropiada y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los distintos actores sociales que pue<strong>de</strong>n<br />

aportar y b<strong>en</strong>eficiarse a través una vincu<strong>la</strong>ción eficaz a <strong>la</strong>s distintas ca<strong>de</strong>nas productivas<br />

asociadas al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos sectores.<br />

447


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Desafíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong> recursos<br />

naturales <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da para<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015*<br />

Durante <strong>la</strong> última década, caracterizada por precios internacionales <strong>de</strong> exportaciones<br />

primarias históricam<strong>en</strong>te altos, <strong>la</strong> región no ha aprovechado <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> inversión<br />

<strong>de</strong> estos exce<strong>de</strong>ntes para transitar hacia <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas, <strong>la</strong><br />

diversificación productiva y <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> infraestructura física y social que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible exige. Hay varias economías avanzadas que, a pesar <strong>de</strong> que exportan bi<strong>en</strong>es<br />

int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> recursos naturales, han alcanzado gran<strong>de</strong>s logros <strong>en</strong> cuanto a capacida<strong>de</strong>s<br />

tecnológicas, algo que nuestra región no ha conseguido.<br />

La repercusión positiva <strong>en</strong> los términos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>en</strong>tre<br />

2003 y 2012 se tradujo <strong>en</strong> mayor crecimi<strong>en</strong>to económico y disponibilidad <strong>de</strong> recursos<br />

financieros, pero <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial para <strong>el</strong> cambio estructural no fue capitalizado ni contó con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>bida at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das públicas. En cambio, <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> estos recursos<br />

sirvió sobre todo para financiar una gran expansión d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, con efectos pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

negativos sobre <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, y no se vio acompañado por una priorización estratégica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública basada <strong>en</strong> criterios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica y ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. La región sigue <strong>en</strong> este caso un patrón asimétrico; por un <strong>la</strong>do, manti<strong>en</strong>e una<br />

matriz productiva <strong>de</strong> baja diversificación, complejidad e innovación, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales (especialización hoy exacerbada<br />

por los altos precios internacionales); por otro <strong>la</strong>do, expan<strong>de</strong> y diversifica <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es, <strong>en</strong>tre los que los importados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto peso r<strong>el</strong>ativo. En un futuro esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> estancami<strong>en</strong>to o caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y precios <strong>de</strong> los recursos naturales, semejante<br />

ecuación pue<strong>de</strong> provocar serios problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza comercial y <strong>de</strong>sequilibrios fiscales,<br />

<strong>en</strong>tre otros.<br />

Todo lo anterior p<strong>la</strong>ntea un gran reto: actualizar <strong>la</strong> gobernanza sobre <strong>la</strong> propiedad,<br />

captación, distribución e inversión final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los recursos naturales;<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, para asegurar <strong>su</strong> contribución al cambio estructural con inclusión social que<br />

<strong>de</strong>mandan <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2015. Se concluye que es<br />

fundam<strong>en</strong>tal consolidar un marco institucional y <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción que permita aprovechar esa<br />

dotación <strong>de</strong> factores para configurar una estructura productiva más int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> tecnología<br />

y con mayor diversificación; una estructura don<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los ingresos fiscales<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas extractivas t<strong>en</strong>ga como horizonte final <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> una mayor<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

para <strong>el</strong> cambio estructural con <strong>igualdad</strong>", Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible<br />

(LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, 2014, págs. 302-303.<br />

448


Capítulo XIII<br />

<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso al bi<strong>en</strong>estar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to recíproco<br />

<strong>de</strong> los actores, <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> justicia y equidad interg<strong>en</strong>eracional.<br />

La gobernanza <strong>de</strong> los recursos naturales es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> dos mom<strong>en</strong>tos distintos<br />

d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> cambio estructural. El primero incumbe a <strong>la</strong> actividad y al sector mismo,<br />

y requiere <strong>de</strong> esfuerzos coordinados para lograr <strong>en</strong> los procesos productivos una mayor<br />

<strong>de</strong>nsidad <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s, innovación tecnológica, <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos y sinergias con otros<br />

sectores, así como b<strong>en</strong>eficios sociales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura para<br />

<strong>la</strong> explotación y <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> los recursos naturales. El segundo mom<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> proceso<br />

está r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> calidad d<strong>el</strong> uso posterior <strong>de</strong> los ingresos fiscales proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los recursos naturales para <strong>la</strong> inversión g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s humanas<br />

(educación y capacitación), <strong>en</strong> infraestructura, <strong>en</strong> protección social y —a través <strong>de</strong> políticas<br />

industriales— <strong>en</strong> otros sectores productivos <strong>de</strong> alto valor agregado 9 . El objetivo final es<br />

legar a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes y futuras <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s productivas<br />

y los medios necesarios para lograr un <strong>de</strong>sarrollo pl<strong>en</strong>o, a través d<strong>el</strong> cambio estructural<br />

para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> propuesto por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>.<br />

La coordinación a través <strong>de</strong> políticas e instituciones d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> esos dos mom<strong>en</strong>tos<br />

es c<strong>la</strong>ve para g<strong>en</strong>erar círculos virtuosos que vincul<strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales<br />

con <strong>el</strong> cambio estructural. Por ambicioso que parezca, es posible y, <strong>de</strong> hecho, se ha logrado<br />

<strong>en</strong> países d<strong>el</strong> mundo industrializado ricos <strong>en</strong> recursos naturales. Una dinámica así <strong>su</strong>rte,<br />

a<strong>de</strong>más, un efecto positivo sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se expan<strong>de</strong>n los logros<br />

educativos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s productivas, se avanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión social a<br />

través <strong>de</strong> un empleo más productivo, se promueve un acceso más amplio a servicios y a<br />

conexiones diversas mediante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una mejor infraestructura, y se increm<strong>en</strong>tan<br />

los recursos fiscales para mejorar y ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> protección social.<br />

Cambiar <strong>el</strong> actual paradigma <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales mediante una<br />

gobernanza compatible con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, tal como se ha p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> este<br />

capítulo, requiere <strong>de</strong> pactos sociales <strong>de</strong> amplia base <strong>en</strong> torno a objetivos que involucran<br />

a múltiples actores.<br />

9<br />

Si bi<strong>en</strong> esta inversión <strong>su</strong><strong>el</strong>e concretarse a través <strong>de</strong> gastos corri<strong>en</strong>tes y <strong>su</strong> financiami<strong>en</strong>to no pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos naturales, que son <strong>de</strong> naturaleza<br />

volátil y cambiante, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> positiva experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fondos creados a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> recursos<br />

naturales para fines <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y otros ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión social. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso peruano los ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias extractivas ya se utilizan para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capital humano<br />

avanzado (canon universitario) y para inversión social.<br />

449


Parte 5<br />

La dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal


Capítulo XIV<br />

La economía d<strong>el</strong> cambio climático<br />

Los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad climática p<strong>la</strong>netaria<br />

El cambio climático: evi<strong>de</strong>ncia y esc<strong>en</strong>arios futuros<br />

A. Esc<strong>en</strong>arios futuros<br />

Economía d<strong>el</strong> cambio climático<br />

A. La economía d<strong>el</strong> cambio climático: consi<strong>de</strong>raciones metodológicas<br />

B. La ci<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cambio climático<br />

Las am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong><br />

A. Sost<strong>en</strong>ibilidad económica: <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>sequilibrios<br />

macroeconómicos y <strong>el</strong> cambio estructural<br />

Estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal: una ecuación p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

A. Patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

B. Automóviles, combustibles y contaminación atmosférica


Los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad climática p<strong>la</strong>netaria*<br />

No es c<strong>la</strong>ro <strong>el</strong> alcance temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis económica global que<br />

estalló <strong>en</strong> <strong>2008</strong> y cuyos mayores efectos se hicieron s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> 2009. El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis<br />

muestra que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> década que se inicia <strong>la</strong>s dinámicas globales <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

comercio y financiami<strong>en</strong>to no serán <strong>la</strong>s mismas que caracterizaron al <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io que acaba <strong>de</strong><br />

terminar. También se seña<strong>la</strong> que hay un cierto cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> torno a que habrá una nueva<br />

realidad económica y geopolítica <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo.<br />

Se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con un mayor y mejor multi<strong>la</strong>teralismo para construir<br />

un or<strong>de</strong>n global con po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> d<strong>el</strong>iberación que abra espacios <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tatividad para<br />

los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y un sistema <strong>de</strong> cooperación internacional más solidario y <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to más justo. Las instituciones multi<strong>la</strong>terales <strong>de</strong>berán <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacidad<br />

para respon<strong>de</strong>r a los retos económicos, ambi<strong>en</strong>tales y sociales que impondrá <strong>el</strong> nuevo<br />

contexto <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis. Para <strong>el</strong>lo es necesario que <strong>la</strong> nueva arquitectura global<br />

reestablezca <strong>el</strong> equilibrio a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad macrofinanciera<br />

global y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> recursos y medios para fom<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y social.<br />

Si bi<strong>en</strong>, por una parte, se ha dado esta crisis financiera cuyas consecu<strong>en</strong>cias trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y hace p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una nueva normatividad <strong>de</strong> cara al futuro, por otra se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los gran<strong>de</strong>s cambios <strong>de</strong> época que provocan modificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> globalización y cuyas consecu<strong>en</strong>cias inevitablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abordarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

ag<strong>en</strong>da. Hab<strong>la</strong>mos fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y <strong>su</strong> principal consecu<strong>en</strong>cia:<br />

<strong>el</strong> rec<strong>la</strong>mo que toda <strong>la</strong> humanidad podría hacer <strong>su</strong>yo <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> seguridad climática<br />

p<strong>la</strong>netaria. Todo <strong>el</strong>lo <strong>en</strong>traña un giro <strong>de</strong> época que nos obliga a actuar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ya ante un<br />

<strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> alternativas. No es <strong>la</strong> crisis financiera pres<strong>en</strong>te lo que <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> futuro; es<br />

más bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> giro inexorable d<strong>el</strong> futuro lo que <strong>de</strong>safía al pres<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, si <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

global alcanza niv<strong>el</strong>es críticos, no habrá espacio para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> rescate.<br />

De ahí <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actuar hoy para prev<strong>en</strong>irlo o acotar <strong>su</strong>s impactos.<br />

El clima global ha evolucionado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

por causas naturales. Sin embargo, a partir d<strong>el</strong> siglo XIX, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto<br />

inverna<strong>de</strong>ro ocasionados por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> tal forma que <strong>la</strong><br />

temperatura media actual d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta es <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> los últimos 1.000 años 1 . Ya se observan<br />

cambios discernibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> precipitación, <strong>el</strong> alza d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> mar, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas<br />

<strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o y <strong>la</strong>s modificaciones <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos extremos.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Crisis, poscrisis y cambio <strong>de</strong> época:<br />

<strong>en</strong>tre los límites d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo que nos p<strong>la</strong>nteamos", La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas<br />

por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, 2010, págs. 34-41.<br />

1<br />

Se <strong>de</strong>nominan gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro porque reti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>el</strong> calor y <strong>el</strong>evan <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, tal como ocurre <strong>en</strong> un inverna<strong>de</strong>ro que cali<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> aire cerca d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o. Los gases más importantes<br />

son: <strong>el</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono (CO 2<br />

), <strong>el</strong> metano (CH 4<br />

), <strong>el</strong> óxido nitroso (N 2<br />

O) y <strong>el</strong> hexafluoruro <strong>de</strong> azufre (SF 6<br />

).<br />

Otro grupo <strong>de</strong> gases muy importantes son los hidrofluorocarburos (HFC) y los perfluorocarburos (PFC).<br />

455


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Es más fácil <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r al cambio climático como un mal público global o como <strong>la</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar por <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración, sin<br />

prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia humana, <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro. La evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica<br />

disponible ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong>s causas principales son <strong>de</strong> carácter antrópico y que <strong>su</strong>s<br />

efectos se distribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera global, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se hayan emitido<br />

dichos gases 2 .<br />

El informe d<strong>el</strong> Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC)<br />

<strong>de</strong> 2007 rev<strong>el</strong>a que <strong>en</strong> 11 <strong>de</strong> los 12 últimos años se han registrado <strong>la</strong>s temperaturas más<br />

cálidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1850. Incluso, <strong>el</strong> Grupo ha modificado al alza <strong>su</strong>s cálculos respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura global <strong>en</strong> los últimos 100 años (1906-2005). El<br />

informe concluye que <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta se ha cal<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> promedio unos 0,74°C (<strong>en</strong>tre 0,56°C<br />

y 0,92°C) solo <strong>en</strong> este <strong>período</strong>, aunque <strong>el</strong> problema se ha profundizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> era<br />

industrial (1750), principalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> <strong>el</strong>evado con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> combustibles fósiles 3 .<br />

El IPCC también ha docum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación d<strong>el</strong> ciclo d<strong>el</strong> agua. Por una parte, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar por<br />

efecto d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to ha sido, <strong>en</strong> promedio, 1,8 mm/año (<strong>en</strong>tre 1,3 mm y 2,3 mm) <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1961. Sin embargo, a partir <strong>de</strong> 1993 se increm<strong>en</strong>tó a un promedio <strong>de</strong> 3,1 mm/año (<strong>en</strong>tre<br />

2,4 mm y 3,8 mm). Esto se <strong>de</strong>be al efecto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>shi<strong>el</strong>o <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares y los casquetes <strong>de</strong><br />

hi<strong>el</strong>o po<strong>la</strong>res por <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura. Los datos sat<strong>el</strong>itales obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1978<br />

indican que <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión anual <strong>de</strong> los hi<strong>el</strong>os marinos árticos ha disminuido, <strong>en</strong> promedio,<br />

un 2,7% (<strong>en</strong>tre un 2,1% y un 3,3%) por <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io. Sin t<strong>en</strong>er cifras tan exactas como <strong>la</strong>s<br />

d<strong>el</strong> Ártico, se estima que los g<strong>la</strong>ciares <strong>de</strong> montaña y <strong>la</strong> cubierta <strong>de</strong> nieve han disminuido<br />

<strong>en</strong> ambos hemisferios. Por otra parte, <strong>el</strong> cambio climático ha influido <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong><br />

precipitación, lo que se ha traducido <strong>en</strong> escasez <strong>de</strong> agua y sequías <strong>en</strong> ciertas áreas e<br />

inundaciones <strong>en</strong> otras. Entre 1900 y 2005, <strong>la</strong> precipitación aum<strong>en</strong>tó notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

partes ori<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> norte <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur y d<strong>el</strong> Norte, Europa sept<strong>en</strong>trional y Asia<br />

sept<strong>en</strong>trional y c<strong>en</strong>tral, aunque disminuyó <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sah<strong>el</strong>, <strong>el</strong> Mediterráneo, África meridional y<br />

ciertas partes <strong>de</strong> Asia meridional. En todo <strong>el</strong> mundo, <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie afectada por <strong>la</strong>s sequías<br />

ha aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1970.<br />

Las observaciones rev<strong>el</strong>an también un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad ciclónica tropical int<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico norte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1970, con escasa evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> otras regiones. Cabe ac<strong>la</strong>rar que es difícil i<strong>de</strong>ntificar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad ciclónica, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> 1970, por falta <strong>de</strong> registros apropiados.<br />

2<br />

El IPCC <strong>de</strong>stacó este carácter antrópico <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuarto Informe <strong>de</strong> Evaluación, publicado <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2007 por<br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

3<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> informe d<strong>el</strong> IPCC <strong>de</strong> 2007, <strong>la</strong>s emisiones mundiales <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro por<br />

efecto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s humanas han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> era preindustrial (1750), y mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1970<br />

y 2004, un 70%. Las activida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>ve que emit<strong>en</strong> GEI son <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, los procesos<br />

industriales, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> disolv<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> agricultura, <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o, <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación y los <strong>de</strong>sechos.<br />

456


Capítulo XIV<br />

Los m<strong>en</strong>sajes c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> los cuatro informes d<strong>el</strong> IPCC son 4 :<br />

• La temperatura media d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta está aum<strong>en</strong>tando más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

normales <strong>en</strong> <strong>el</strong> último siglo <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />

y a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los <strong>su</strong>mi<strong>de</strong>ros naturales, sobre todo <strong>de</strong>bido a activida<strong>de</strong>s<br />

antropogénicas.<br />

• De continuar este comportami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> temperatura media mundial se increm<strong>en</strong>taría<br />

durante este siglo a niv<strong>el</strong>es sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia geológica d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta d<strong>el</strong><br />

último millón <strong>de</strong> años, lo que t<strong>en</strong>dría graves consecu<strong>en</strong>cias mundiales sobre los<br />

ecosistemas, <strong>la</strong> economía y <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />

• En <strong>la</strong> medida que no se tom<strong>en</strong> medidas eficaces para corregir esta situación, mayores<br />

serán <strong>su</strong>s costos.<br />

• Todavía existe una v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad para implem<strong>en</strong>tar medidas <strong>de</strong> mitigación<br />

que, si bi<strong>en</strong> afectan <strong>la</strong> economía mundial, pue<strong>de</strong>n aplicarse con <strong>la</strong> tecnología disponible.<br />

• Se requerirán medidas inmediatas <strong>de</strong> adaptación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más vulnerables ya<br />

sometidas al efecto d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura y d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los océanos.<br />

El impacto d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> los ecosistemas y <strong>la</strong>s economías ya son significativos<br />

y se increm<strong>en</strong>tarán durante este siglo, y serán mucho más graves <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

<strong>en</strong> los pequeños Estados in<strong>su</strong><strong>la</strong>res y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s socialm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os protegidas.<br />

Lo anterior explica <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia política por llegar a un acuerdo multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> carácter<br />

global y vincu<strong>la</strong>nte, especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 2007, tanto por <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>egociación<br />

d<strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Kyoto como por <strong>el</strong> informe d<strong>el</strong> IPCC. Las metas <strong>de</strong> mitigación global<br />

buscan estabilizar <strong>la</strong>s emisiones totales <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es compatibles con un aum<strong>en</strong>to no<br />

mayor <strong>de</strong> 2°C, lo que <strong>su</strong>pone reducir aproximadam<strong>en</strong>te un 50% <strong>la</strong>s emisiones totales<br />

anuales hasta 2050, que hoy son <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 40 y 45 GtCO 2<br />

e. En una pob<strong>la</strong>ción mundial<br />

<strong>de</strong> 6.000 millones <strong>de</strong> habitantes esto se traduce <strong>en</strong> un promedio <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

7 ton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> CO 2<br />

per cápita (Hepburn y Stern, <strong>2008</strong>). Una reducción d<strong>el</strong> 50% implica<br />

disminuir <strong>la</strong>s emisiones a cerca <strong>de</strong> 20 GtCO 2<br />

e anuales hasta 2050 y, <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción<br />

mundial estimada <strong>de</strong> 9.000 millones <strong>de</strong> habitantes, a un promedio mundial <strong>de</strong> emisiones<br />

per cápita <strong>de</strong> poco más <strong>de</strong> 2 ton<strong>el</strong>adas.<br />

Estas metas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo repres<strong>en</strong>tan un <strong>en</strong>orme reto para los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los <strong>de</strong> nuestra región. Por <strong>el</strong>lo, sin medidas<br />

internacionales <strong>de</strong> mitigación y <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> adaptación, <strong>la</strong> región podría <strong>su</strong>frir a lo<br />

<strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo XXI pérdidas importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector agríco<strong>la</strong>, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong><br />

agua, <strong>la</strong> biodiversidad, int<strong>en</strong>sas presiones sobre <strong>la</strong> infraestructura y un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s catástrofes, que se acumu<strong>la</strong>rían hasta repres<strong>en</strong>tar cifras importantes<br />

4<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> los cuatro informes <strong>de</strong> evaluación (1990, 1995, 2001 y 2007) d<strong>el</strong> IPCC.<br />

457


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

d<strong>el</strong> PIB actual, lo que afectará int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te áreas con mayor precariedad urbana y a<br />

los sectores más pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 5 .<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva global, actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe repres<strong>en</strong>tan una proporción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones<br />

mundiales y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un crecimi<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong>s emisiones globales <strong>en</strong>tre 1990 y 2000,<br />

pero continúa <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía fósil <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 6 . Esta trayectoria<br />

podría ser difícilm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno global que apunta a un futuro cada vez<br />

más restrictivo <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> carbono.<br />

Gráfico XIV.1<br />

Esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> 2000 y 2100 (<strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> políticas climáticas adicionales) y proyecciones <strong>de</strong> temperaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

Emisiones globales <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />

(<strong>en</strong> Gt anuales <strong>de</strong> CO2e)<br />

200<br />

160<br />

150<br />

140<br />

120<br />

100<br />

60<br />

50<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Esc<strong>en</strong>arios pos IEEE<br />

(máx.)<br />

Esc<strong>en</strong>arios pos IEEE<br />

(mín.)<br />

2000 2100<br />

Años<br />

Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie mundial (oc)<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

Intervalo pos IEEE (80%)<br />

A1B<br />

B1<br />

A2<br />

A1F1<br />

A1T<br />

B2<br />

Conc<strong>en</strong>traciones constantes año 2000<br />

Siglo XX<br />

1900 2000 2100<br />

Años<br />

B1<br />

A1T<br />

B2<br />

A1B<br />

A2<br />

A1F1<br />

Fu<strong>en</strong>te: Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC), Climate Change 2007: The Physical<br />

Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessm<strong>en</strong>t Report of the IPCC, Cambridge University<br />

Press, 2007.<br />

Nota: IEEE = Informe especial d<strong>el</strong> IPCC sobre esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> emisiones.<br />

5<br />

En <strong>el</strong> siglo XXI <strong>el</strong> impacto medio <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica se estima <strong>en</strong>tre un 14% y un 19%,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario s<strong>el</strong>eccionado, con una tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> 0,5%, <strong>en</strong> países don<strong>de</strong> este sector<br />

repres<strong>en</strong>ta más d<strong>el</strong> 5% d<strong>el</strong> PIB (<strong>CEPAL</strong>, 2009d). En muchos países d<strong>el</strong> Caribe <strong>la</strong> agricultura sigue jugando un<br />

rol muy r<strong>el</strong>evante y, dada <strong>la</strong> ubicación geográfica <strong>de</strong> <strong>su</strong>s países, estos están muy expuestos al impacto d<strong>el</strong><br />

cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura. Los sectores sociales más vulnerables son los que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> más<br />

baja d<strong>el</strong> ingreso. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura, un efecto inevitable será <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> precios conforme se<br />

reduzca <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> dificultad para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> oferta, que nuevam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>berán afrontar con mayor<br />

<strong>de</strong>sprotección qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ingreso más bajos, como se vio durante <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong><br />

precios agropecuarios <strong>de</strong> <strong>2008</strong>.<br />

6<br />

La base <strong>de</strong> datos utilizada para <strong>la</strong>s emisiones es <strong>la</strong> d<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Recursos Mundiales (WRI), lo que permite<br />

realizar comparaciones históricas <strong>en</strong>tre países.<br />

458


Capítulo XIV<br />

En <strong>el</strong> gráfico XIV.2 se muestra <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación positiva <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía per<br />

cápita y <strong>el</strong> ingreso per cápita y aunque hay un pau<strong>la</strong>tino proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong>ergético conforme aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> PIB per cápita (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.3),<br />

re<strong>su</strong>lta in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para cont<strong>en</strong>er <strong>el</strong> actual dinamismo d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong>ergético que es<br />

incluso <strong>su</strong>perior a <strong>la</strong> media mundial (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.4). Esto se <strong>su</strong>ma a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> otros gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro por cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong><br />

<strong>su</strong><strong>el</strong>o (<strong>CEPAL</strong>, 2009d). Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro a<br />

partir <strong>de</strong> proyectos y medidas <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética, mecanismos <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía con tecnologías r<strong>en</strong>ovables, y <strong>la</strong> conservación y producción <strong>de</strong><br />

bosques con alta capacidad <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> carbono.<br />

De no actuar oportunam<strong>en</strong>te para modificar <strong>la</strong> trayectoria actual, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s próximas<br />

décadas <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tación económica se modificará <strong>de</strong> un modo sin prece<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia regional, tanto por <strong>el</strong> cambio climático como por <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para mitigar <strong>su</strong>s efectos a cualquier costo si no se alcanza un acuerdo<br />

multi<strong>la</strong>teral global. De todas formas, tar<strong>de</strong> o temprano esto implicará un cambio profundo<br />

<strong>en</strong> los modos <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Gráfico XIV.2<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía per cápita y PIB per cápita, 2007<br />

(En barriles equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> petróleo y dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2000)<br />

12<br />

Con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía per cápita<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

SUR<br />

GUY<br />

ECU<br />

GTM<br />

PRY<br />

NIC HND SLV<br />

BOL<br />

HTI<br />

JAM<br />

DOM<br />

COL<br />

PER<br />

CUB<br />

BRA<br />

GRD<br />

CRI<br />

PAN<br />

VEN<br />

CHL<br />

MEX<br />

BRB<br />

URY<br />

ARG<br />

0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000<br />

PIB per cápita<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Energía (OLADE), <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Información Económica Energética (SIEE) para <strong>la</strong>s estadísticas<br />

<strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo total <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Estadísticas e Indicadores Económicos (BADECON) para los datos <strong>de</strong><br />

PIB per cápita a precios constantes <strong>de</strong> 2000.<br />

459


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XIV.3<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: PIB per cápita e int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong>ergética, 2007<br />

(En barriles equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> petróleo y dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2000)<br />

800<br />

GUY<br />

TTO<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong>ergética<br />

600<br />

400<br />

200<br />

0<br />

HTI<br />

NIC<br />

BOL<br />

HND<br />

SUR<br />

PRY<br />

ECU<br />

GTM<br />

SLV<br />

PER<br />

JAM<br />

BRA<br />

COL<br />

DOM<br />

CUB<br />

GRD<br />

PAN<br />

CRI<br />

VEN<br />

CHL<br />

BRB<br />

MEX<br />

URY<br />

ARG<br />

0 5 000 10 000<br />

PIB per cápita<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Energía (OLADE), <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Información Económica Energética (SIEE) para <strong>la</strong>s estadísticas<br />

<strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo total <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>la</strong> Base <strong>de</strong> Estadísticas e Indicadores Económicos (BADECON) para los datos <strong>de</strong><br />

PIB per cápita a precios constantes <strong>de</strong> 2000.<br />

Gráfico XIV.4<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, 1970-2007<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

7,83<br />

4,41<br />

4,28<br />

4,36<br />

3,66 3,76<br />

4,15<br />

3,28 3,50<br />

3,10 3,01<br />

2,91<br />

2,90 3,11 3,16<br />

2,43<br />

2,11<br />

2,09<br />

1,79 1,76<br />

1,54<br />

1,23<br />

0,85<br />

0,64<br />

0,98<br />

0,39<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Barbados<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Granada<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Guyana<br />

Haití<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

Suriname<br />

Trinidad y Tabago<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía Media <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: 3,1% Media mundial: 2,1%<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Energía (OLADE) y <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Información Económica Energética (SIEE).<br />

460


Capítulo XIV<br />

Es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>contrar modalida<strong>de</strong>s multi<strong>la</strong>terales más eficaces para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global a partir <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> administración que reconozcan <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong>tre los países y <strong>el</strong> rol difer<strong>en</strong>ciado que cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los ha <strong>de</strong>sempeñado <strong>en</strong> <strong>su</strong> gestación,<br />

así como <strong>en</strong>tre los actores públicos, privados y sociales y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas g<strong>en</strong>eraciones.<br />

Estas propuestas institucionales y financieras <strong>de</strong>berán consi<strong>de</strong>rar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>el</strong> principio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas, así como <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> un esquema más equitativo <strong>de</strong> gobernabilidad global.<br />

Es importante que <strong>la</strong> región participe activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones internacionales y se<br />

b<strong>en</strong>eficie <strong>de</strong> los acuerdos financieros a partir <strong>de</strong> alternativas competitivas <strong>de</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> carbono <strong>en</strong>tre países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

El progreso hacia una multi<strong>la</strong>teralidad eficaz y equitativa no ha sido muy al<strong>en</strong>tador.<br />

Las metas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Kyoto han sido parcialm<strong>en</strong>te cumplidas. A<strong>de</strong>más,<br />

los re<strong>su</strong>ltados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>cimoquinto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático, realizada <strong>en</strong><br />

Cop<strong>en</strong>hague <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2009, fueron limitados, precisam<strong>en</strong>te porque no se logró un<br />

acuerdo sobre metas cuantitativas <strong>de</strong> reducción adicional <strong>de</strong> emisiones por parte <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Tampoco se logró un acuerdo que refleje con c<strong>la</strong>ridad compromisos<br />

financieros y tecnológicos que apoy<strong>en</strong> a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo a comprometerse a mitigar<br />

<strong>su</strong>s emisiones. El Acuerdo <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague, producto <strong>de</strong> un acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los países<br />

que integran <strong>el</strong> bloque <strong>de</strong>nominado BASIC (<strong>el</strong> Brasil, Sudáfrica, <strong>la</strong> India y China) y los Estados<br />

Unidos, se alcanzó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s horas finales d<strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, d<strong>el</strong> que no <strong>su</strong>rgió un cons<strong>en</strong>so.<br />

Este acuerdo propone limitar <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura global a dos grados,<br />

lo que <strong>su</strong>pone limitar <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera a<br />

450 partes por millón (ppm). Esto implica reducir <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases<br />

<strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro hasta 2020 y lograr una disminución d<strong>el</strong> 50% <strong>en</strong>tre 2020 y 2050.<br />

En este docum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>finieron algunos principios para que los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

comprometan recursos financieros, sobre <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> principio <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />

comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas, para que los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo puedan contribuir a reducir<br />

emisiones voluntariam<strong>en</strong>te y adaptarse a los efectos inmediatos d<strong>el</strong> cambio climático.<br />

El <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague no rindió los frutos esperados. Aunque se avanzó <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>bate, <strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague, que no ti<strong>en</strong>e carácter vincu<strong>la</strong>nte, fue cuestionado<br />

por muchos países y <strong>de</strong>berá revisarse y, <strong>en</strong> todo caso, ratificarse por los Estados miembros<br />

para aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> los países, al tiempo que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> negociación gana<br />

<strong>en</strong> transpar<strong>en</strong>cia e inclusión.<br />

Se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> abiertas dos modalida<strong>de</strong>s internacionales para alcanzar <strong>la</strong> seguridad<br />

climática <strong>en</strong> este confuso esc<strong>en</strong>ario posterior a Cop<strong>en</strong>hague. La primera apunta a transitar<br />

un camino negociado, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> valores compartidos, p<strong>la</strong>zos acordados, criterios<br />

y esfuerzos simultáneos basados <strong>en</strong> responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s negociaciones multi<strong>la</strong>terales. La segunda modalidad abre una ruta <strong>de</strong><br />

461


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

iniciativas uni<strong>la</strong>terales que se aplican <strong>de</strong> manera indiscriminada, no distingu<strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo r<strong>el</strong>ativo y solo obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

Entre <strong>la</strong>s medidas que formarán parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva normalidad climático-económica<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones uni<strong>la</strong>terales d<strong>el</strong> comercio o <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> impuestos<br />

a <strong>la</strong>s exportaciones basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mercancías exportadas a<br />

los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Ello <strong>en</strong>traña <strong>el</strong> serio riesgo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mitigación termine si<strong>en</strong>do,<br />

por esa u otras vías, a<strong>su</strong>mida <strong>en</strong> forma <strong>su</strong>stancial por <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Hay varias iniciativas <strong>en</strong> esa dirección y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor alcance se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong><br />

emanada <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa 2 d<strong>el</strong> proceso Gr<strong>en</strong><strong>el</strong>le <strong>en</strong> Francia, que propone <strong>el</strong> etiquetado <strong>de</strong> los<br />

productos para <strong>el</strong> mercado minorista con información sobre <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbono y <strong>el</strong><br />

impacto ambi<strong>en</strong>tal estimado <strong>de</strong> <strong>su</strong> emba<strong>la</strong>je, que se sigue <strong>de</strong> cerca <strong>en</strong> <strong>el</strong> Japón, <strong>el</strong> Reino<br />

Unido y otros mercados <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 7 . Los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>berán prepararse para evitar una ev<strong>en</strong>tual pérdida <strong>de</strong> mercados <strong>de</strong> exportación ante <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> competidores mejor adaptados para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar estas exig<strong>en</strong>cias.<br />

En <strong>su</strong>ma, <strong>el</strong> cambio climático para América Latina y <strong>el</strong> Caribe pue<strong>de</strong> convertirse o bi<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> una nueva restricción al crecimi<strong>en</strong>to económico, o bi<strong>en</strong>, si se aborda <strong>de</strong> manera oportuna<br />

e integrada, <strong>en</strong> una oportunidad para <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras, <strong>el</strong><br />

avance <strong>de</strong> los procesos productivos, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> transporte más efici<strong>en</strong>tes y<br />

con m<strong>en</strong>ores emisiones, y <strong>la</strong> promoción d<strong>el</strong> cambio pau<strong>la</strong>tino hacia un patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

con m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbono.<br />

El trasfondo ético y <strong>el</strong> dilema económico <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión sobre a<strong>su</strong>ntos climáticos es<br />

que <strong>la</strong> mitigación d<strong>el</strong> cambio climático implica costos actuales altos para g<strong>en</strong>erar b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro. El problema singu<strong>la</strong>r al que nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos a esca<strong>la</strong> global es que <strong>el</strong> cambio<br />

climático es acumu<strong>la</strong>tivo e irreversible. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, esperar para actuar es aceptar un gran<br />

riesgo, que pue<strong>de</strong> ser reducido posiblem<strong>en</strong>te con costos m<strong>en</strong>ores hoy que <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro<br />

(Stern, 2007). Se requiere <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> Estado tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito institucional como <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> económico para producir una realineación <strong>de</strong> precios y reori<strong>en</strong>tar los mercados hacia<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. La lógica mercantil <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo actual es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te.<br />

Por último, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to que <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong> este<br />

tránsito hacia economías con m<strong>en</strong>or emisión <strong>de</strong> carbono pue<strong>de</strong>n ser importantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva. Los actores participan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

problema <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>sigual y los países y grupos <strong>de</strong> mayores ingresos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor<br />

responsabilidad respecto <strong>de</strong> <strong>su</strong>s causas y una mayor capacidad para mitigar los efectos. Los<br />

impactos d<strong>el</strong> cambio climático también son <strong>de</strong>siguales <strong>en</strong>tre los países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Sin embargo <strong>la</strong> mitigación gradual pue<strong>de</strong> reducir <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s, por ejemplo, mediante<br />

<strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos <strong>de</strong> mejor calidad y <strong>de</strong> gran importancia para <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los estratos m<strong>en</strong>os favorecidos.<br />

7<br />

Véanse <strong>la</strong>s iniciativas más <strong>de</strong>stacadas hasta 2009 <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (2009d).<br />

462


Capítulo XIV<br />

El cambio climático: evi<strong>de</strong>ncia<br />

y esc<strong>en</strong>arios futuros* 8<br />

La evi<strong>de</strong>ncia recopi<strong>la</strong>da con <strong>la</strong>s mediciones directas y <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e<strong>de</strong>tección <strong>de</strong>s<strong>de</strong> satélites y otras<br />

p<strong>la</strong>taformas indica que <strong>el</strong> cambio climático se manifiesta <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

atmosférica y oceánica, cambios <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> precipitaciones, <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o y nieve, un increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar y modificaciones <strong>de</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos extremos. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia seña<strong>la</strong>, con un alto<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> probabilidad, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s antropogénicas como <strong>la</strong> causa fundam<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong><br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global (IPCC, 2013b) 9 .<br />

En particu<strong>la</strong>r, se observa que los datos combinados <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura terrestre<br />

y oceánica durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1880-2012 muestran un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 0,85°C [<strong>de</strong><br />

0,65 a 1,06°C] 10 , mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> temperatura media d<strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

1850-1900 con respecto a <strong>la</strong> d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 2003-2012 es <strong>de</strong> 0,78°C [<strong>de</strong> 0,72 a 0,85°C]<br />

(IPCC, 2013a). A<strong>de</strong>más, los datos indican que <strong>la</strong>s tres últimas décadas han sido progresivam<strong>en</strong>te<br />

más cálidas, con los mayores registros <strong>de</strong> temperatura a partir <strong>de</strong> 1850 y, si se analizan<br />

<strong>la</strong>s reconstrucciones paleoclimáticas <strong>en</strong> <strong>el</strong> hemisferio norte, es probable que <strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1983 y 2012 haya sido <strong>el</strong> más cálido <strong>en</strong> los últimos 1.400 años. Estos<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre regiones.<br />

En C<strong>en</strong>troamérica y América d<strong>el</strong> Sur, se observa que <strong>la</strong> temperatura ha aum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong>tre 0,7 y 1 °C <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta, a excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona costera <strong>de</strong><br />

Chile, que experim<strong>en</strong>tó una reducción <strong>de</strong> 1 °C. Por otra parte, ha habido un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s precipitaciones anuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>su</strong>rori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur y una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tro-<strong>su</strong>r <strong>de</strong> Chile. Asimismo,<br />

<strong>la</strong> región ha experim<strong>en</strong>tado cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> variabilidad climática y los efectos climáticos<br />

extremos <strong>la</strong> han afectado <strong>de</strong> manera importante, aunque muchos <strong>de</strong> esos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

extremos no sean necesariam<strong>en</strong>te atribuibles al cambio climático (Magrin y otros, 2014;<br />

IPCC, 2013b).<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "El cambio climático: evi<strong>de</strong>ncia y<br />

esc<strong>en</strong>arios futuros", La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: paradojas y <strong>de</strong>safíos<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2624), Santiago, 2015, págs. 15-24.<br />

8<br />

Esta sección se basa <strong>en</strong> IPCC (2013a).<br />

9<br />

El Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC) ha establecido los sigui<strong>en</strong>tes<br />

términos para indicar <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong> un re<strong>su</strong>ltado o consecu<strong>en</strong>cia: prácticam<strong>en</strong>te seguro,<br />

99% a 100%; muy probable, 90% a 100%; probable, 66% a 100%; tan probable como improbable,<br />

33% a 66%; improbable, 0% a 33%; muy improbable, 0% a 10%, o excepcionalm<strong>en</strong>te improbable, 0%<br />

a 1%. Si proce<strong>de</strong>, se pue<strong>de</strong>n utilizar otros términos (<strong>su</strong>mam<strong>en</strong>te probable, 95% a 100%; más probable<br />

que improbable, >50% a 100%, o <strong>su</strong>mam<strong>en</strong>te improbable, 0% a 5%). La probabilidad re<strong>su</strong>ltante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evaluación se expresa <strong>en</strong> cursiva, por ejemplo, muy probable (IPCC, 2013a).<br />

10<br />

Calcu<strong>la</strong>do a partir <strong>de</strong> una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia lineal.<br />

463


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

El océano absorbe alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 90% d<strong>el</strong> exceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía que recibe <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta,<br />

lo que permitió, <strong>en</strong>tre 1971 y 2010, reducir <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

terrestre. La temperatura <strong>de</strong> los 75 m <strong>su</strong>periores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie oceánica experim<strong>en</strong>tó un<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 0,11°C [<strong>de</strong> 0,09 a 0,13°C] durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1971-2010 y, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s profundida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 700 y 2.000 m, también podría haber ocurrido un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temperatura<br />

(IPCC, 2013a).<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura terrestre y oceánica<br />

es muy probable que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> días y noches fríos haya disminuido y se observe un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> días y noches cálidos, con importantes consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> o<strong>la</strong>s <strong>de</strong> calor (IPCC, 2013a).<br />

En términos <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos extremos, es probable que, a partir <strong>de</strong> 1950, <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> precipitaciones severas sobre <strong>la</strong>s masas contin<strong>en</strong>tales haya aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> más<br />

regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que ha <strong>de</strong>crecido (IPCC, 2013b). Sin embargo, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

global <strong>de</strong> sequías y <strong>la</strong> actividad ciclónica con <strong>el</strong> cambio climático pres<strong>en</strong>ta un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

confianza bajo, aunque con difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre regiones. Por ejemplo, es virtualm<strong>en</strong>te cierto<br />

que <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los ciclones tropicales más severos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico<br />

Norte se han increm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1970.<br />

Junto con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temperatura, se observa un <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong><br />

los mantos <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Gro<strong>en</strong><strong>la</strong>ndia y <strong>la</strong> Antártida, un retroceso <strong>en</strong> los g<strong>la</strong>ciares y una<br />

importante reducción <strong>de</strong> los hi<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> Ártico. Se estima que <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> los<br />

g<strong>la</strong>ciares d<strong>el</strong> mundo habría sido, <strong>en</strong> promedio, <strong>de</strong> 226 [91 a 361] gigaton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o<br />

al año (Gt/año) durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1971-2009. Entretanto, es muy probable que <strong>la</strong> pérdida<br />

<strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o d<strong>el</strong> manto <strong>de</strong> Gro<strong>en</strong><strong>la</strong>ndia haya pasado <strong>de</strong> 34 [-6 a 74] Gt/año durante <strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

1992-2001 a 147 [72 a 221] Gt/año durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2001-2011. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

media anual d<strong>el</strong> hi<strong>el</strong>o marino ártico ha experim<strong>en</strong>tado una reducción <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 0,45 y 0,51<br />

millones <strong>de</strong> km2 por década durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1979-2012 (IPCC, 2013a), con <strong>su</strong>perficies<br />

cada vez más reducidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> verano (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.5).<br />

Las mediciones muestran, a<strong>de</strong>más, un aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio d<strong>el</strong> mar, durante <strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> 1901-2010, <strong>de</strong> 0,19 m [0,17 a 0,21 m]. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970, <strong>la</strong> combinación<br />

d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas oceánicas y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> masa <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares explican<br />

alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>evación observada. La v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar fue<br />

<strong>de</strong> 1,7 mm [1,5 a 1,9 mm] al año si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1901-2010, mi<strong>en</strong>tras que, si<br />

solo se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1993-2010, dicho aum<strong>en</strong>to fue <strong>de</strong> 3,2 mm [2,8 a 3,6 mm] al año<br />

(IPCC, 2013a).<br />

464


Capítulo XIV<br />

Gráfico XIV.5<br />

Manifestaciones d<strong>el</strong> cambio climático<br />

0,6<br />

A. Temperatura combinada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

terrestre y oceánica, 1850-2013 a<br />

(anomalías <strong>de</strong> temperatura con respecto<br />

al <strong>período</strong> 1961-1990)<br />

9,0<br />

B. Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o marino <strong>en</strong> verano<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Ártico, 1978-2013 b<br />

(<strong>en</strong> millones <strong>de</strong> kilómetros cuadrados)<br />

0,4<br />

8,5<br />

0,2<br />

8,0<br />

0,0<br />

7,5<br />

-0,2<br />

7,0<br />

-0,4<br />

6,5<br />

-0,6<br />

6,0<br />

-0,8<br />

1850 1900 1950 2000<br />

5,5<br />

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010<br />

C. Cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio d<strong>el</strong> mar: mediciones<br />

<strong>de</strong> los satélites TOPEX/Poseidon, Jason-1,<br />

y Jason-2, 1992-2014 c<br />

(<strong>en</strong> milímetros)<br />

40<br />

20<br />

0<br />

-20<br />

•<br />

•<br />

•<br />

•<br />

•<br />

• • •• • 1995 2000 2005 2010 2015<br />

TOPEX Jason-1 Jason-2<br />

400<br />

380<br />

360<br />

340<br />

320<br />

D. Conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> CO 2<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera,<br />

1958-2013 d<br />

(<strong>en</strong> partes por millón)<br />

1960 1970 1980 1990 2000 2010<br />

Promedio m<strong>en</strong><strong>su</strong>al<br />

Ajustado estacionalm<strong>en</strong>te<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

a<br />

Los datos <strong>de</strong> temperatura se refier<strong>en</strong> al promedio mundial <strong>de</strong> temperaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie terrestre y oceánica<br />

combinadas, <strong>en</strong> promedios anuales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1850 a 2013, con respecto al <strong>período</strong> 1961-1990. Los datos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> base HadCRUT4 d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Hadley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina Meteorológica d<strong>el</strong> Reino Unido (Morice y otros, 2012).<br />

b<br />

Los datos d<strong>el</strong> hi<strong>el</strong>o marino d<strong>el</strong> Ártico se refier<strong>en</strong> al promedio correspondi<strong>en</strong>te a los meses <strong>de</strong> julio, agosto y septiembre,<br />

y provi<strong>en</strong><strong>en</strong> d<strong>el</strong> National Snow and Ice Data C<strong>en</strong>ter (NSIDC).<br />

c<br />

Los datos d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> altimetría por satélite, obt<strong>en</strong>ida d<strong>el</strong> Laboratorio <strong>de</strong> Altimetría<br />

Sat<strong>el</strong>ital <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Nacional d<strong>el</strong> Océano y <strong>la</strong> Atmósfera (NOAA). No se han incluido <strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> estacionalidad.<br />

Promedios móviles <strong>de</strong> seis meses.<br />

d<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones atmosféricas <strong>de</strong> CO 2<br />

se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s mediciones realizadas <strong>en</strong> Mauna Loa, y provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> NOAA.<br />

465


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Por <strong>su</strong> parte, <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono (CO 2<br />

), metano (CH 4<br />

) y óxido nitroso<br />

(N 2<br />

O) muestran niv<strong>el</strong>es sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> los últimos 800.000 años (IPCC, 2013a).<br />

Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> CO 2<br />

han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> 280 partes por millón (ppm) <strong>en</strong> <strong>la</strong> era<br />

preindustrial a alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 396 ppm <strong>en</strong> 2013 (Tans y Ke<strong>el</strong>ing, 2014), lo que se <strong>de</strong>riva<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> quema <strong>de</strong> combustibles fósiles y <strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o.<br />

Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> metano aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 700 partes por mil<br />

millones (ppmm) <strong>en</strong> <strong>la</strong> era preindustrial a <strong>en</strong>tre 1.758 y 1.874 ppmm <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, y <strong>el</strong><br />

óxido nitroso aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 270 ppmm a 324 ppmm. A<strong>de</strong>más, alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 30% d<strong>el</strong> CO 2<br />

antropogénico ha sido absorbido por los océanos, lo que ha provocado <strong>su</strong> acidificación<br />

(IPCC, 2013a) (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.5).<br />

Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> CO 2<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> principal factor <strong>de</strong>terminante<br />

d<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global (IPCC, 2013a) y <strong>su</strong> increm<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e <strong>su</strong> orig<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> quema <strong>de</strong> combustibles fósiles, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados bi<strong>en</strong>es como <strong>el</strong><br />

cem<strong>en</strong>to y los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>os, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación. Se estima<br />

que para 2013 <strong>la</strong>s emisiones globales <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> quema<br />

<strong>de</strong> combustibles fósiles y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to alcanzaron <strong>la</strong>s 36,2 gigaton<strong>el</strong>adas<br />

<strong>de</strong> CO 2<br />

(GtCO 2<br />

). De ese total, alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 43% provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> carbón, <strong>el</strong> 33% d<strong>el</strong><br />

petróleo, <strong>el</strong> 18% d<strong>el</strong> gas, y <strong>el</strong> resto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> combustión <strong>de</strong> gas.<br />

Por <strong>su</strong> parte, <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o alcanzaron <strong>la</strong>s 3,2 GtCO 2<br />

(Le Quéré y otros, 2014) (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.6).<br />

Gráfico XIV.6<br />

Mundo: emisiones <strong>de</strong> CO 2<br />

, 1959-2013<br />

(En gigaton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> CO 2<br />

)<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

1959<br />

1962<br />

1965<br />

1968<br />

1971<br />

1974<br />

1977<br />

1980<br />

1983<br />

1986<br />

1989<br />

1992<br />

1995<br />

1998<br />

2001<br />

2004<br />

2007<br />

2010<br />

2013<br />

Cambio <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o<br />

Combustibles fósiles y producción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> C. Le Quéré y otros, “Global Carbon<br />

Budget 2014”. Earth System Sci<strong>en</strong>ce Data Discussions, vol. 7, Nº 2, 21 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2014.<br />

466


Capítulo XIV<br />

El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones globales <strong>de</strong> CO 2<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> quema <strong>de</strong> combustibles<br />

fósiles ha sido, <strong>en</strong> promedio, <strong>de</strong> un 2,6% anual durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1960-2013, con un<br />

aum<strong>en</strong>to mayor <strong>en</strong>tre 1960 y 1970, a una tasa anual d<strong>el</strong> 4,7%. En contraste, <strong>la</strong>s emisiones<br />

<strong>de</strong>rivadas d<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o han disminuido a una tasa d<strong>el</strong> 0,9% <strong>en</strong> promedio<br />

anual durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1960-2013 (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.7).<br />

Gráfico XIV.7<br />

Mundo: crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> CO 2<br />

, 1960-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

4,7<br />

0,5<br />

3,3<br />

2,7<br />

1,6<br />

1,4<br />

1,5<br />

1,4<br />

1,0<br />

0,5<br />

2,9<br />

2,3<br />

2,6<br />

1,9<br />

-2,1<br />

-1,6<br />

1960-1970 1970-1980 1980-1990 1990-2000 2000-2013 1960-2013<br />

Combustibles fósiles y producción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to Cambio <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o Totales<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>) sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> C. Le Quéré y otros, “Global Carbon<br />

Budget 2014”. Earth System Sci<strong>en</strong>ce Data Discussions, vol. 7, Nº 2, 21 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2014.<br />

-2,5<br />

-0,9<br />

A. Esc<strong>en</strong>arios futuros<br />

1. Esca<strong>la</strong> global<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia observada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro (GEI) continuará<br />

ocasionando modificaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema climático, con difer<strong>en</strong>cias regionales significativas<br />

(IPCC, 2013a). Exist<strong>en</strong> diversos esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> emisiones o conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> GEI que permit<strong>en</strong><br />

construir distintas proyecciones sobre <strong>el</strong> cambio climático. Así, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong><br />

GEI y <strong>de</strong> forzami<strong>en</strong>to radiativo proyectados son congru<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong>s previsiones <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> temperatura, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 1 y 2°C grados <strong>en</strong> promedio, para mediados d<strong>el</strong> siglo XXI (con respecto<br />

a <strong>la</strong> temperatura media observada durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1850-1900). También es probable que<br />

<strong>la</strong> temperatura media global <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2016-2035 <strong>su</strong>pere <strong>en</strong> 1 °C <strong>el</strong> promedio observado<br />

durante 1850 y 1900, pero no <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 1,5°C (IPCC, 2013b). Ello indica que <strong>la</strong>s modificaciones<br />

climáticas son ya c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te observables. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s proyecciones más probables <strong>de</strong> los<br />

aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> temperatura hacia 2100 se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre 1 y 3,7°C, aunque los intervalos<br />

467


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

probables máximos alcanzan hasta 4,8°C (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.1). Así, con excepción d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario<br />

que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> medidas agresivas <strong>de</strong> mitigación (esc<strong>en</strong>ario RCP2.6), se proyecta un aum<strong>en</strong>to<br />

medio <strong>de</strong> temperatura <strong>su</strong>perior a los 1,5°C para fines <strong>de</strong> siglo, con una alta probabilidad <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>perar aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 2°C (IPCC, 2013a). De ese modo, se vincu<strong>la</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP2.6 con <strong>el</strong><br />

esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura se manti<strong>en</strong>e por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 2°C con respecto a los niv<strong>el</strong>es<br />

preindustriales. Por otra parte, <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario extremo, RCP8.5, se asocia con un aum<strong>en</strong>to igual<br />

o mayor a los 4°C (Banco Mundial, 2013). Asimismo, <strong>el</strong> clima seguirá mostrando variabilidad<br />

interanual y <strong>de</strong>c<strong>en</strong>al, y será heterogéneo <strong>en</strong>tre regiones (IPCC, 2013a).<br />

A esca<strong>la</strong> diaria y estacional, es prácticam<strong>en</strong>te seguro que aum<strong>en</strong>te <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

temperaturas extremas cálidas, mi<strong>en</strong>tras que los extremos fríos serán m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones contin<strong>en</strong>tales (IPCC, 2013a). A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong> aire más<br />

cálido <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er más vapor <strong>de</strong> agua g<strong>en</strong>erará <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a hacer que <strong>la</strong>s regiones secas<br />

sean más secas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s regiones húmedas se volverán más húmedas (Banco Mundial,<br />

2013). De esa forma, es muy probable que, para fines <strong>de</strong> siglo, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> precipitación extrema se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s medias y <strong>la</strong>s<br />

zonas tropicales húmedas (IPCC, 2013a).<br />

La cubierta <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o ártico y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares seguirán disminuy<strong>en</strong>do (IPCC,<br />

2013a). Para fines d<strong>el</strong> siglo, <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o marino habrá <strong>de</strong>crecido durante todo<br />

<strong>el</strong> año, si<strong>en</strong>do probable que <strong>el</strong> océano Ártico, según <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP8.5, que<strong>de</strong> casi libre<br />

<strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o durante <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> septiembre antes <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> siglo. En lo que se refiere<br />

a los g<strong>la</strong>ciares, <strong>la</strong>s proyecciones <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> que, hacia 2100, <strong>su</strong> volum<strong>en</strong> a niv<strong>el</strong> mundial, a<br />

excepción <strong>de</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antártida, habrá disminuido <strong>en</strong>tre<br />

un 15% y un 55% según <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario más optimista (RCP2.6), y <strong>en</strong>tre un 35% y un 85%<br />

según <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> emisiones (RCP8.5).<br />

Los mod<strong>el</strong>os climáticos proyectan que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar continuará,<br />

incluso a un mayor ritmo que <strong>el</strong> experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1971-2010. Esto se <strong>de</strong>bería<br />

a <strong>la</strong> expansión oceánica producida por un mayor cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to, así como a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

masa <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares y los mantos <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o (IPCC, 2013a). De esa manera, se espera un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 24 y 30 cm hacia mediados <strong>de</strong> siglo, y <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 40 y 63 cm para finales<br />

<strong>de</strong> siglo XXI (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.1). Por otra parte, <strong>la</strong> mayor absorción <strong>de</strong> CO 2<br />

por parte <strong>de</strong><br />

los océanos int<strong>en</strong>sificará <strong>su</strong> acidificación.<br />

Según <strong>la</strong>s proyecciones para <strong>el</strong> siglo XXI, es probable que se modifique <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los ciclones tropicales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo. Sin embargo, aún persiste <strong>la</strong> incertidumbre <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> que <strong>su</strong> frecu<strong>en</strong>cia se mant<strong>en</strong>ga o <strong>de</strong>crezca. También es probable un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to máxima y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> lluvia. Persiste a<strong>de</strong>más<br />

un niv<strong>el</strong> bajo <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proyecciones regionales específicas sobre este particu<strong>la</strong>r.<br />

En <strong>la</strong>s regiones con contaminación atmosférica, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas locales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar, con un niv<strong>el</strong> medio <strong>de</strong> confianza, retroalim<strong>en</strong>taciones<br />

regionales químicas y emisiones locales que g<strong>en</strong>erarían un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es máximos<br />

<strong>de</strong> ozono y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s PM2.5, con consecu<strong>en</strong>cias negativas para <strong>la</strong> salud (IPCC, 2013a) 11 .<br />

11<br />

El término PM2.5 se refiere a partícu<strong>la</strong>s con un diámetro m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 2,5 micrómetros.<br />

468


Capítulo XIV<br />

Cuadro XIV.1<br />

Proyecciones d<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura media global d<strong>el</strong> aire <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>evación media mundial d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar para mediados y finales<br />

d<strong>el</strong> siglo XXI, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al <strong>período</strong> 1986-2005<br />

Variable<br />

Cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

media <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie c<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio<br />

d<strong>el</strong> mar d<br />

(<strong>en</strong> metros)<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

2046-2065 2081-2100<br />

Media Rango probable a Media<br />

Rango<br />

probable b<br />

RCP2.6 1,0 0,4 a 1,6 1,0 0,3 a 1,7<br />

RCP4.5 1,4 0,9 a 2,0 1,8 1,1 a 2,6<br />

RCP6.0 1,3 0,8 a 1,8 2,2 1,4 a 3,1<br />

RCP8.5 2,0 1,4 a 2,6 3,7 2,6 a 4,8<br />

RCP2.6 0,24 0,17 a 0,32 0,40 0,26 a 0,55<br />

RCP4.5 0,26 0,19 a 0,33 0,47 0,32 a 0,63<br />

RCP6.0 0,25 0,18 a 0,32 0,48 0,33 a 0,63<br />

RCP8.5 0,30 0,22 a 0,38 0,63 0,45 a 0,82<br />

Fu<strong>en</strong>te: Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC), “Summary for Policymakers”, Climate Change<br />

2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal<br />

Pan<strong>el</strong> on Climate Change, T. F. Stocker y otros (eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2013.<br />

a<br />

Calcu<strong>la</strong>do a partir <strong>de</strong> proyecciones como rangos <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> 5% al 95%. Posteriorm<strong>en</strong>te, se realiza <strong>la</strong> evaluación<br />

y se obti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> rango probable, tras t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta otras incertidumbres o distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os.<br />

Para <strong>la</strong>s proyecciones d<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura media global <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2046-2065, <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza es medio porque <strong>la</strong> importancia r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad interna natural y <strong>la</strong> incertidumbre <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

forzami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> clima <strong>de</strong>bido a gases que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y <strong>la</strong> respuesta son mayores que lo previsto<br />

para <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2081-2100. En los rangos probables para 2046-2065 no se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> posible influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

factores que conduc<strong>en</strong> al rango re<strong>su</strong>ltante <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación para <strong>el</strong> cambio a corto p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura media<br />

mundial <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie (2016-2035), que es m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> rango <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> 5% al 95%. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

esos factores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proyecciones a un p<strong>la</strong>zo mayor no se ha cuantificado <strong>de</strong>bido a que los conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos<br />

actuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia son in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes.<br />

b<br />

Calcu<strong>la</strong>do a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proyecciones como rangos <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> 5% al 95%. Posteriorm<strong>en</strong>te, se realiza <strong>la</strong><br />

evaluación y se obti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> rango probable, tras t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta otras incertidumbres o distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza<br />

<strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os. En lo que respecta a <strong>la</strong>s proyecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>evación media mundial d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

confianza es medio <strong>en</strong> ambos horizontes temporales.<br />

c<br />

Sobre <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> quinta fase d<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Comparación <strong>de</strong> Mod<strong>el</strong>os Acop<strong>la</strong>dos (CMIP5, d<strong>el</strong> inglés<br />

Coupled Mod<strong>el</strong> Intercomparison Project); <strong>la</strong>s anomalías se calcu<strong>la</strong>n con respecto al <strong>período</strong> 1986-2005. Mediante <strong>el</strong><br />

empleo <strong>de</strong> datos d<strong>el</strong> HadCRUT4 y <strong>su</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> incertidumbre (intervalo <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 5% y <strong>el</strong> 95%),<br />

<strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to observado durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia 1986-2005 correspon<strong>de</strong> a 0,61 [0,55 a 0,67] ºC, <strong>de</strong> 1850<br />

a 1900, y a 0,11 [0,09 a 0,13] ºC, <strong>de</strong> 1980 a 1999, <strong>período</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proyecciones utilizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cuarto<br />

Informe <strong>de</strong> Evaluación d<strong>el</strong> IPCC. Los rangos probables no se han evaluado <strong>en</strong> este caso con respecto a anteriores<br />

<strong>período</strong>s <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía no <strong>su</strong><strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse métodos para combinar <strong>la</strong>s incertidumbres<br />

r<strong>el</strong>ativas a los mod<strong>el</strong>os y a <strong>la</strong>s observaciones. La adición <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proyecciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s observaciones<br />

no explica los posibles efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s observaciones, ni tampoco<br />

<strong>la</strong> variabilidad interna natural durante <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.<br />

d<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> 21 mod<strong>el</strong>os d<strong>el</strong> CMIP5; <strong>la</strong>s anomalías se calcu<strong>la</strong>n con respecto al <strong>período</strong> 1986-2005. En los casos <strong>en</strong><br />

que no se dispone <strong>de</strong> los re<strong>su</strong>ltados d<strong>el</strong> CMIP5 para un <strong>de</strong>terminado mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral atmósfera-océano<br />

(MCGAO) y <strong>de</strong> un esc<strong>en</strong>ario, los re<strong>su</strong>ltados se han estimado según se explica <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 13.5 d<strong>el</strong> capítulo 13 <strong>de</strong><br />

IPCC, (2013b). Las contribuciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> un cambio dinámico rápido d<strong>el</strong> manto <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o y d<strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

antropogénico <strong>de</strong> agua terrestre se tratan como si se comportaran con arreglo a una distribución <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s<br />

uniforme y, <strong>en</strong> gran medida, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario. Ese trato no implica que <strong>la</strong>s contribuciones correspondi<strong>en</strong>tes<br />

no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> los distintos esc<strong>en</strong>arios. Indica más bi<strong>en</strong> que, con <strong>el</strong> estado actual <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, no es posible<br />

realizar una evaluación cuantitativa <strong>de</strong> dicha <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Sobre <strong>la</strong> base d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to actual, solo <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

que ocurriera un co<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> sectores marinos d<strong>el</strong> manto <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antártida podría aum<strong>en</strong>tar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio global d<strong>el</strong> mar por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s previsiones más probables para <strong>el</strong> siglo XXI. Existe cierto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

confianza <strong>en</strong> cuanto a que esa aportación adicional no repres<strong>en</strong>taría una <strong>el</strong>evación d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar <strong>su</strong>perior a algunos<br />

<strong>de</strong>címetros durante este siglo.<br />

469


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones actuales sigue <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> mayor forzami<strong>en</strong>to radiativo, RCP8.5. De ahí que, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

retroalim<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> sistema climático, aun si se redujeran significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

emisiones, se podría esperar cierto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to durante este siglo (véase <strong>el</strong><br />

gráfico XIV.8). Parece prácticam<strong>en</strong>te inevitable un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2°C con respecto a los niv<strong>el</strong>es<br />

preindustriales para mediados d<strong>el</strong> siglo XXI (Vergara y otros, 2014).<br />

Gráfico XIV.8<br />

Mundo: emisiones <strong>de</strong> CO 2<br />

al año, 2000-2100<br />

(En gigaton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> CO 2<br />

)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

2000 2020 2040 2060 2080 2100<br />

Observado RCP2.6 RCP4.5 RCP6.0 RCP8.5<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> C. Le Quéré y otros “Global carbon<br />

budget 2014”, Earth System Sci<strong>en</strong>ce Data Discussions, vol. 7, Nº 2, 21 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2014; y RCP Database,<br />

2009 [<strong>en</strong> línea] http://www.iiasa.ac.at/web-apps/tnt/RcpDb.<br />

Los esc<strong>en</strong>arios utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Quinto Informe <strong>de</strong> Evaluación d<strong>el</strong> IPCC se correspon<strong>de</strong>n<br />

con una situación <strong>en</strong> que los procesos <strong>de</strong> mitigación conducirían a un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> forzami<strong>en</strong>to<br />

muy bajo, <strong>el</strong> RCP2.6, dos esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> estabilización, <strong>el</strong> RCP4.5 y <strong>el</strong> RCP6.0, y un esc<strong>en</strong>ario con<br />

niv<strong>el</strong>es muy altos <strong>de</strong> GEI, <strong>el</strong> RCP8.5. Así, <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP2.6, muestra una s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> emisiones<br />

que conduce a niv<strong>el</strong>es muy bajos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> GEI, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones alcanzan<br />

un máximo y luego disminuy<strong>en</strong> pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te hasta lograr una reducción <strong>su</strong>bstancial. Los<br />

esc<strong>en</strong>arios RCP4.5 y RCP6.0 muestran una estabilización d<strong>el</strong> forzami<strong>en</strong>to radiativo <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> 2100, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP8.5 se caracteriza por <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

GEI hasta alcanzar una <strong>el</strong>evada conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro. La construcción<br />

<strong>de</strong> esos esc<strong>en</strong>arios busca repres<strong>en</strong>tar diversas políticas climáticas.<br />

La evolución histórica y <strong>la</strong>s proyecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas se sintetizan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gráfico XIV.9, don<strong>de</strong> se indica que <strong>el</strong> <strong>período</strong> reci<strong>en</strong>te ha sido <strong>el</strong> más cálido d<strong>el</strong> último<br />

mil<strong>en</strong>io. Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> trayectoria actual <strong>de</strong> emisiones, existe <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> temperatura al final <strong>de</strong> siglo sea, al m<strong>en</strong>os, 1,5 °C más <strong>el</strong>evada que <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

1850-1900.<br />

470


Capítulo XIV<br />

Gráfico XIV.9<br />

Temperatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie mundial, anomalía <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura anual respecto al promedio<br />

<strong>de</strong> 1986-2005 a A. Valores anuales <strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1000-2012<br />

1<br />

0,5<br />

0<br />

-0,5<br />

-1<br />

-1,5<br />

1000 1200 1400 1600 1800 2000<br />

Rango <strong>de</strong> reconstrucciones históricas<br />

Reconstrucción mediante variables indirectas (Jones y otros, 1998)<br />

Anomalía <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura (histórica)<br />

Reconstrucción mediante variables indirectas (Mann y Jones, 2003)<br />

Incertidumbre (anomalía <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura)<br />

B. Valores anuales d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 1850-2100<br />

6<br />

4<br />

RCP8.5<br />

2<br />

RCP6.0<br />

RCP4.5<br />

RCP2.6<br />

0<br />

-2<br />

1850<br />

1900 1950 2000 2050 2100<br />

Anomalía <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura (histórica)<br />

Incertidumbre (anomalía <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura)<br />

Simu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios futuros (CMIP5) Incertidumbre (RCP8.5)<br />

Incertidumbre (RCP2.6)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), para rango y comparación <strong>de</strong> reconstrucciones<br />

históricas 1000-1850: sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> P.D. Jones y otros, “High-resolution pa<strong>la</strong>eoclimatic records for the <strong>la</strong>st<br />

mill<strong>en</strong>nium: Interpretation, integration and comparison with g<strong>en</strong>eral circu<strong>la</strong>tion mod<strong>el</strong> control-run temperatures”,<br />

The Holoc<strong>en</strong>e, vol. 8, Nº 4, 1998; y M. E. Mann y P. D. Jones, “Global <strong>su</strong>rface temperatures over the past two mill<strong>en</strong>nia”,<br />

Geophysical Research Letters, vol. 30, Nº 15, 2003; para anomalía histórica e incertidumbre 1850-2012: Grupo<br />

Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC), Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis,<br />

Cambridge University Press, 2013; y para simu<strong>la</strong>ciones e incertidumbre <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios futuros 2012-2100: IPCC,<br />

Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis, Cambridge University Press, 2013; y R. Moss y otros, “The next<br />

g<strong>en</strong>eration of sc<strong>en</strong>arios for climate change research and assessm<strong>en</strong>t”, Nature, Nº 463, 2010.<br />

a<br />

Series temporales simu<strong>la</strong>das, basadas <strong>en</strong> mod<strong>el</strong>os múltiples <strong>de</strong> <strong>la</strong> quinta fase d<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Comparación <strong>de</strong> Mod<strong>el</strong>os<br />

Acop<strong>la</strong>dos (CMIP5), <strong>en</strong>tre 1950 y 2100. El cambio anual <strong>en</strong> <strong>la</strong> temperatura media mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie se refiere al<br />

<strong>período</strong> 1986-2005. Los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong>nominados trayectorias <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración repres<strong>en</strong>tativas (RCP, sig<strong>la</strong> <strong>en</strong> inglés <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tative conc<strong>en</strong>tration pathways) se caracterizan por <strong>el</strong> cálculo aproximado que hac<strong>en</strong> d<strong>el</strong> forzami<strong>en</strong>to radiativo<br />

total <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2100 <strong>en</strong> comparación con 1750, es <strong>de</strong>cir, 2,6 W/m2, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP2.6; 4,5 W/m2, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP4.5; 6,0 W/m2, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP6.0, y 8,5 W/m2, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario RCP8.5.<br />

471


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

2. América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

En América Latina y <strong>el</strong> Caribe se han observado t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias significativas y modificaciones <strong>en</strong><br />

los patrones <strong>de</strong> temperatura y precipitación, por ejemplo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1960 se observa un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> 0,1 ºC por década, así como una disminución <strong>de</strong> los días fríos y un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los días calurosos. Los mod<strong>el</strong>os climáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región muestran que, según <strong>el</strong><br />

esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> emisiones más optimista (RCP2.6), <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to medio <strong>de</strong> temperatura proyectado<br />

a 2100 es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1 °C, con respecto al <strong>período</strong> 1986-2005 <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>su</strong>bregiones<br />

(véase <strong>el</strong> cuadro XIV.2) 12 . Incluso es probable que dicho aum<strong>en</strong>to se observe <strong>en</strong> algunas<br />

regiones durante <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> siglo XXI. Las proyecciones climáticas <strong>su</strong>gier<strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong>más, con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza medio, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temperatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 1,6 y 4 °C<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y América d<strong>el</strong> Sur, <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

climáticos extremos y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong>s temperaturas <strong>en</strong> algunas regiones.<br />

Asimismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, se proyectan cambios <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> precipitación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre un -22% y un 7% hacia fines d<strong>el</strong> siglo XXI, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> América<br />

d<strong>el</strong> Sur, <strong>la</strong>s proyecciones son heterogéneas según <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> que se trate, con un niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> confianza bajo. Por ejemplo, se prevé una reducción d<strong>el</strong> 22% <strong>en</strong> <strong>el</strong> noreste d<strong>el</strong> Brasil y<br />

un increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> 25% <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>su</strong>rori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.2).<br />

Cuadro XIV.2<br />

Proyecciones <strong>de</strong> temperatura y precipitación anual por <strong>su</strong>bregiones a<br />

Variable<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura media<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Precipitación<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Variable<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura media<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Precipitación<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

C<strong>en</strong>troamérica y México<br />

2016-2035 2045-2065 2081-2100<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Rango<br />

Rango<br />

Rango<br />

Media<br />

Media<br />

Media<br />

probable<br />

probable<br />

probable<br />

RCP2.6 0,7 0,5 a 1,3 1 0,6 a 1,9 1 0,4 a 2,1<br />

RCP4.5 0,9 0,4 a 1,3 1,5 1 a 2,4 1,9 1,2 a 3<br />

RCP6.0 0,7 0,4 a 1,2 1,4 1,1 a 2,1 2,3 1,8 a 3,5<br />

RCP8.5 0,9 0,5 a 1,4 2,1 1,5 a 3 3,9 2,9 a 5,5<br />

RCP2.6 0 -6 a 6 0 -9 a 6 0 -15 a 9<br />

RCP4.5 -1 -8 a 6 -2 -14 a 6 -2 -17 a 9<br />

RCP6.0 0 -4 a 7 -1 -15 a 5 -3 -17 a 5<br />

RCP8.5 -1 -11 a 6 -5 -14 a 7 -8 -26 a 11<br />

El Caribe<br />

2016-2035 2045-2065 2081-2100<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Rango<br />

Rango<br />

Rango<br />

Media<br />

Media<br />

Media<br />

probable<br />

probable<br />

probable<br />

RCP2.6 0,6 0,4 a 1,1 0,8 0,4 a 1,6 0,8 -0,1 a 1,7<br />

RCP4.5 0,6 0,3 a 1,1 1,1 0,6 a 1,9 1,4 0,7 a 2,4<br />

RCP6.0 0,5 0,3 a 1 1 0,8 a 1,7 1,7 1 a 2,9<br />

RCP8.5 0,7 0,4 a 1,1 1,6 1,1 a 2,5 3 2,1 a 4,1<br />

RCP2.6 -1 -11 a 7 0 -9 a 0 0 -25 a 4<br />

RCP4.5 -3 -12 a 8 -5 -19 a 17 -5 -29 a 14<br />

RCP6.0 -2 -11 a 7 -2 -15 a 10 -7 -33 a 8<br />

RCP8.5 -2 -14 a 11 -8 -19 a 10 -16 -50 a 9<br />

12<br />

C<strong>en</strong>troamérica y México, <strong>el</strong> Caribe, <strong>la</strong> Amazonía, <strong>el</strong> noreste d<strong>el</strong> Brasil, <strong>la</strong> costa oeste y <strong>la</strong> región <strong>su</strong>rori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

América d<strong>el</strong> Sur.<br />

472


Capítulo XIV<br />

Cuadro XIV.2 (conclusión)<br />

Variable<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura media<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Precipitación<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Variable<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura media<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Precipitación<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Variable<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura<br />

media <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>su</strong>perficie<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Precipitación<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Variable<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura<br />

media <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>su</strong>perficie<br />

(<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius)<br />

Precipitación<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Región <strong>de</strong> <strong>la</strong> Amazonía<br />

2016-2035 2045-2065 2081-2100<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Rango<br />

Rango<br />

Rango<br />

Media<br />

Media<br />

Media<br />

probable<br />

probable<br />

probable<br />

RCP2.6 0,8 0,4 a 1,3 1,1 0,6 a 2,1 1,0 0,3 a 2<br />

RCP4.5 0,9 0,4 a 1,8 1,7 0,9 a 3,3 2,1 1 a 4<br />

RCP6.0 0,8 0,5 a 1,7 1,5 1,1 a 2,8 2,5 1,9 a 4,4<br />

RCP8.5 1,1 0,5 a 1,9 2,5 1,4 a 4,1 4,3 2,4 a 7<br />

RCP2.6 -1 -12 a 11 -2 -15 a 15 -2 -19 a 20<br />

RCP4.5 0 -13 a 4 -1 -23 a 7 -1 -25 a 7<br />

RCP6.0 1 -6 a 7 0 -8 a 8 0 -9 a 7<br />

RCP8.5 -1 -12 a 4 -1 -23 a 8 -2 -33 a 14<br />

Noreste d<strong>el</strong> Brasil<br />

2016-2035 2045-2065 2081-2100<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Rango<br />

Rango<br />

Rango<br />

Media<br />

Media<br />

Media<br />

probable<br />

probable<br />

probable<br />

RCP2.6 0,8 0,4 a 1,3 1,1 0,6 a 2,1 1 0,3 a 2<br />

RCP4.5 0,8 0,4 a 1,4 1,6 0,8 a 2,6 1,9 1 a 3,1<br />

RCP6.0 0,8 0,4 a 1,2 1,5 1 a 2,2 2,5 1,6 a 3,6<br />

RCP8.5 1,0 0,5 a 1,5 2,2 1,3 a 3,1 4,1 2,5 a 5,6<br />

RCP2.6 -1 -12 a 11 -2 -15 a 15 -2 -19 a 20<br />

RCP4.5 0 -11 a 13 -2 -17 a 20 -3 -19 a 26<br />

RCP6.0 0 -10 a 15 -2 -13 a 23 -5 -13 a 34<br />

RCP8.5 0 -14 a 7 -2 -16 a 38 -6 -31 a 45<br />

Costa occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur<br />

2016-2035 2045-2065 2081-2100<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Rango<br />

Rango<br />

Rango<br />

Media<br />

Media<br />

Media<br />

probable<br />

probable<br />

probable<br />

RCP2.6 0,7 0,4 a 1,2 1,0 0,6 a 1,7 0,9 0,3 a 2<br />

RCP4.5 0,8 0,5 a 1,2 1,5 1 a 2,3 1,8 1,1 a 2,8<br />

RCP6.0 0,7 0,4 a 1,1 1,4 1 a 2,1 2,2 1,8 a 3,4<br />

RCP8.5 0,9 0,5 a 1,4 2,1 1,5 a 2,9 3,8 2,8 a 5,1<br />

RCP2.6 1 -7 a 5 1 -8 a 5 2 -8 a 6<br />

RCP4.5 1 -4 a 5 1 -6 a 5 2 -7 a 7<br />

RCP6.0 0 -4 a 3 2 -8 a 4 3 -11 a 10<br />

RCP8.5 1 -6 a 5 1 -9 a 8 1 -14 a 11<br />

Región <strong>su</strong>rori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur<br />

2016-2035 2045-2065 2081-2100<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Media<br />

Rango<br />

probable<br />

Media<br />

Rango<br />

probable<br />

Media<br />

Rango<br />

probable<br />

RCP2.6 0,6 0,3 a 1,3 0,9 0,4 a 1,7 0,8 0,4 a 1,8<br />

RCP4.5 0,6 0,3 a 1,3 1,3 0,6 a 2,3 1,6 0,7 a 2,7<br />

RCP6.0 0,6 0,3 a 1 1,1 0,7 a 1,9 2,0 1,4 a 3,3<br />

RCP8.5 0,8 0,2 a 1,4 1,9 1,1 a 3,1 3,6 1,9 a 5,3<br />

RCP2.6 0 -7 a 10 1 -7 a 13 1 -9 a 9<br />

RCP4.5 1 -6 a 12 3 -6 a 13 4 -8 a 17<br />

RCP6.0 1 -5 a 8 3 -7 a 11 3 -12 a 16<br />

RCP8.5 1 -6 a 14 3 -11 a 18 7 -11 a 27<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC), Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of<br />

Working Group I to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, T. F. Stocker y<br />

otros (eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2013.<br />

a<br />

Las proyecciones se refier<strong>en</strong> a los mod<strong>el</strong>os mundiales d<strong>el</strong> CMIP5. Los datos son promedios sobre <strong>la</strong>s regiones<br />

establecidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> SREX, más <strong>el</strong> Caribe. Las medias <strong>de</strong> temperatura y precipitación se promedian para cada mod<strong>el</strong>o<br />

correspondi<strong>en</strong>te al <strong>período</strong> 1986-2005 a partir <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ciones históricas y <strong>en</strong> los <strong>período</strong>s 2016-2035, 2046-2065<br />

y 2081-2100. En <strong>el</strong> cuadro se muestra <strong>el</strong> perc<strong>en</strong>til 50 <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los promedios d<strong>el</strong> <strong>período</strong> histórico y <strong>el</strong><br />

resto <strong>de</strong> los <strong>período</strong>s, así como los valores mínimo y máximo <strong>en</strong>tre los 32 mod<strong>el</strong>os.<br />

473


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe se ve afectada a<strong>de</strong>más por diversos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos<br />

que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia intertropical, <strong>el</strong> sistema monzónico <strong>de</strong> América d<strong>el</strong><br />

Norte y d<strong>el</strong> Sur, <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> El Niño/Osci<strong>la</strong>ción Austral, <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong> océano<br />

Atlántico y los ciclones tropicales (IPCC, 2013b). Esos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> clima<br />

<strong>su</strong>bregional y, por tanto, <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>su</strong>s patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to inci<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

forma importante sobre <strong>la</strong>s proyecciones climáticas. El Niño seguirá si<strong>en</strong>do, con un niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> confianza alto, <strong>el</strong> modo dominante <strong>de</strong> variabilidad interanual <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pacífico tropical y,<br />

<strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad exist<strong>en</strong>te, es probable que se int<strong>en</strong>sifique <strong>la</strong> variabilidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> precipitación asociada a ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o (IPCC, 2013a).<br />

El cambio climático pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> paradoja temporal <strong>de</strong> que, si<strong>en</strong>do un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo cuyos efectos serán incluso más int<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> este siglo,<br />

<strong>su</strong> solución implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> actuar con urg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. En efecto, los<br />

mod<strong>el</strong>os climáticos muestran que <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> 450 ppm son congru<strong>en</strong>tes, con<br />

aproximadam<strong>en</strong>te un 80% <strong>de</strong> probabilidad, con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura mundial<br />

<strong>de</strong> 2°C respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> era preindustrial (Hepburn y Stern, <strong>2008</strong>) 13 . Asimismo, <strong>el</strong> 100% <strong>de</strong><br />

los mod<strong>el</strong>os climáticos proyectan un aum<strong>en</strong>to <strong>su</strong>perior a los 2°C si se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> actual<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.3). A fin <strong>de</strong> estabilizar <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />

<strong>de</strong> GEI <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera <strong>en</strong> forma concordante con un aum<strong>en</strong>to no mayor <strong>de</strong> 2 °C respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura prevaleci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> era preindustrial (anterior a 1750), sería preciso<br />

disminuir progresivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> flujo anual <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> GEI <strong>de</strong> 45,4 gigaton<strong>el</strong>adas<br />

<strong>de</strong> CO 2<br />

eq (GtCO 2<br />

eq) (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 7 ton<strong>el</strong>adas per cápita) al año a 20 GtCO 2<br />

eq <strong>en</strong><br />

2050 (2 ton<strong>el</strong>adas per cápita), y a 10 GtCO 2<br />

eq a finales <strong>de</strong> siglo (1 ton<strong>el</strong>ada per cápita)<br />

(PNUMA, 2013; Vergara y otros, 2014; Hepburn y Stern, <strong>2008</strong>) 14 . Así pues, <strong>la</strong> estabilización<br />

d<strong>el</strong> clima implicaría transitar <strong>de</strong> 7 ton<strong>el</strong>adas aproximadam<strong>en</strong>te a 2 ton<strong>el</strong>adas per cápita<br />

<strong>en</strong> los próximos 40 años. Sin embargo, si se sigue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una infraestructura que<br />

<strong>de</strong>riva <strong>en</strong> altas emisiones <strong>de</strong> CO 2<br />

, preservar una matriz <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsidios y precios r<strong>el</strong>ativos y<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones coher<strong>en</strong>tes con una economía <strong>de</strong> altas emisiones <strong>de</strong> carbono implica un<br />

<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to a un estilo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to difícilm<strong>en</strong>te reversible a corto y mediano p<strong>la</strong>zo y<br />

que <strong>su</strong>pone <strong>el</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas climáticas para <strong>el</strong> 2050 (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.3).<br />

13<br />

En algunos estudios (IPCC, 2013b) se ha mod<strong>el</strong>ado <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie<br />

global (<strong>en</strong> grados C<strong>el</strong>sius), conc<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> los cambios ocurridos <strong>en</strong> los últimos dos mil<strong>en</strong>ios. Se<br />

evalúan reconstrucciones empíricas basadas <strong>en</strong> datos indirectos d<strong>el</strong> clima, reconstrucciones indirectas <strong>de</strong><br />

patrones <strong>de</strong> temperatura <strong>en</strong> los siglos pasados, experim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que se emplean forzami<strong>en</strong>tos naturales<br />

y antropogénicos y mod<strong>el</strong>os con los que se analizan series <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción atmosférica, precipitación y<br />

sequía. Las evaluaciones confirman un ajuste aproximadam<strong>en</strong>te constante <strong>en</strong> <strong>la</strong> temperatura global hasta<br />

antes <strong>de</strong> 1870. Los estudios también reproduc<strong>en</strong> los principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura. Los factores naturales parec<strong>en</strong> explicar r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> los principales cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura <strong>su</strong>perficial. Entretanto, <strong>el</strong> forzami<strong>en</strong>to antropogénico d<strong>el</strong> clima podría explicar <strong>el</strong> reci<strong>en</strong>te<br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to anómalo <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX.<br />

14<br />

Véase Instituto <strong>de</strong> los Recursos Mundiales (WRI), Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) 2.0. ©2014,<br />

Washington, D.C. [<strong>en</strong> línea] http://cait2.wri.org. Los datos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> CAIT se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> distintas<br />

fu<strong>en</strong>tes. Los datos <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o, cambio <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o y silvicultura provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (FAO), base <strong>de</strong> datos sobre emisiones FAOSTAT 2014<br />

[<strong>en</strong> línea] http://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/browse/G2/*/E.<br />

474


Capítulo XIV<br />

Cuadro XIV.3<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os climáticos para los distintos esc<strong>en</strong>arios cuyas proyecciones <strong>su</strong>peran los<br />

aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura media anual <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 2081-2100 con respecto a 1850-1900 a<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

Conc<strong>en</strong>traciones<br />

combinadas <strong>de</strong> CO 2<br />

,<br />

CH 4<br />

y N 2<br />

O <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

2100<br />

(<strong>en</strong> ppm <strong>de</strong> CO 2<br />

eq)<br />

ΔT>+1,0 °C ΔT>+1,5 °C ΔT>+2,0 °C ΔT>+3,0 °C ΔT>+4,0 °C<br />

RCP2.6 475 94 56 22 0 0<br />

RCP4.5 630 100 100 79 12 0<br />

RCP6.0 800 100 100 100 36 0<br />

RCP8.5 1 313 100 100 100 100 62<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC), Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of<br />

Working Group I to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, T. F. Stocker y<br />

otros (eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2013.<br />

a<br />

Las proyecciones se refier<strong>en</strong> a los mod<strong>el</strong>os mundiales d<strong>el</strong> CMIP5.<br />

475


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Economía d<strong>el</strong> cambio climático*<br />

El cambio climático es uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> humanidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XXI. En<br />

los últimos años ha captado un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sin prece<strong>de</strong>ntes que ha impulsado una<br />

movilización internacional para concertar acciones <strong>de</strong>stinadas a <strong>su</strong> mitigación, mayores<br />

dinamismos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> innovación tecnológica y búsqueda <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia para lograr<br />

s<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con baja emisión <strong>de</strong> carbono, y ha <strong>su</strong>scitado una seria preocupación<br />

por <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias negativas que este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o podría t<strong>en</strong>er sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico y social <strong>de</strong> los países. Junto a los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io, <strong>el</strong> cambio<br />

climático integra <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

En efecto, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro (GEI), asociado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

a diversas activida<strong>de</strong>s antropogénicas, está ocasionando cambios climáticos evi<strong>de</strong>ntes,<br />

como un aum<strong>en</strong>to pau<strong>la</strong>tino pero continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura, modificaciones <strong>en</strong> los<br />

patrones <strong>de</strong> precipitación, reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> criósfera, alza d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar y cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos climáticos extremos (IPCC, 2007a). Las consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> estos cambios climáticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

los ecosistemas son ciertam<strong>en</strong>te significativas, aum<strong>en</strong>tarán a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> siglo y <strong>en</strong> muchos<br />

casos serán difícilm<strong>en</strong>te reversibles (IPCC, 2007b; Stern, 2007; <strong>CEPAL</strong>, 2009). Asimismo, los<br />

esfuerzos necesarios para adaptarse a <strong>la</strong>s nuevas condiciones climáticas y, simultáneam<strong>en</strong>te,<br />

contro<strong>la</strong>r y reducir <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro a fin <strong>de</strong> estabilizar <strong>la</strong>s<br />

transformaciones climáticas implican costos económicos y modificaciones <strong>su</strong>bstanciales<br />

<strong>en</strong> los actuales patrones <strong>de</strong> producción, distribución y con<strong>su</strong>mo, <strong>en</strong> los flujos comerciales<br />

y financieros internacionales e incluso <strong>en</strong> los estilos <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> cambio climático será un factor condicionante es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características y<br />

opciones d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> este siglo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones geográficas y climáticas, y <strong>la</strong> vulnerabilidad a los ev<strong>en</strong>tos extremos<br />

y los factores económicos, sociales e incluso institucionales ac<strong>en</strong>túan e int<strong>en</strong>sifican estos<br />

impactos climáticos. La magnitud d<strong>el</strong> reto hace necesario <strong>en</strong>tonces formu<strong>la</strong>r una estrategia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con una sólida base ci<strong>en</strong>tífica y un importante cons<strong>en</strong>so social.<br />

El análisis económico d<strong>el</strong> cambio climático re<strong>su</strong>lta un in<strong>su</strong>mo fundam<strong>en</strong>tal para<br />

i<strong>de</strong>ntificar y <strong>de</strong>finir estrategias que contribuyan a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos que se<br />

p<strong>la</strong>ntean y al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Sin embargo, <strong>el</strong> análisis económico d<strong>el</strong> cambio<br />

climático es complejo, ya que aborda un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que combina procesos naturales,<br />

económicos, sociales, tecnológicos, ambi<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong>ergéticos, así como <strong>de</strong>terminados<br />

aspectos <strong>de</strong> política internacional. Consi<strong>de</strong>ra, a<strong>de</strong>más, características <strong>de</strong> muy <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo,<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe. Síntesis 2010 (LC/G.2474), Santiago, 2010, págs. 11-16.<br />

476


Capítulo XIV<br />

una naturaleza global, impactos no lineales y límites específicos, causas y consecu<strong>en</strong>cias<br />

asimétricas, int<strong>en</strong>sos procesos <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación, un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> incertidumbre y<br />

una administración <strong>de</strong> riesgos compleja y con implicaciones éticas significativas. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocerse al m<strong>en</strong>os dos aspectos fundam<strong>en</strong>tales:<br />

• El análisis económico d<strong>el</strong> cambio climático ti<strong>en</strong>e un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> incertidumbre importante<br />

e incluye un complejo proceso <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> los riesgos asociados a los ev<strong>en</strong>tos<br />

climáticos que pue<strong>de</strong>n ser catastróficos. Por lo tanto, <strong>la</strong>s proyecciones realizadas solo<br />

constituy<strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios con cierta probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia, pero no repres<strong>en</strong>tan<br />

pronósticos específicos. A<strong>de</strong>más, se incluye un compon<strong>en</strong>te ético r<strong>el</strong>acionado con<br />

<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones futuras o aspectos que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor explícito <strong>de</strong><br />

mercado, como <strong>la</strong> biodiversidad o <strong>la</strong> vida humana.<br />

• La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> propuestas y estrategias para solucionar los problemas <strong>de</strong>rivados<br />

d<strong>el</strong> cambio climático no <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como una opción opuesta al crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> inacción ante <strong>el</strong> cambio climático causa, por sí misma,<br />

impactos negativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico. En este contexto, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los<br />

problemas que acarrea <strong>el</strong> cambio climático significa transitar hacia una s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> un<br />

crecimi<strong>en</strong>to económico con baja emisión <strong>de</strong> carbono y compatible con un <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico sost<strong>en</strong>ible.<br />

El objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> este estudio es pres<strong>en</strong>tar una actualización d<strong>el</strong> análisis<br />

socioeconómico agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicaciones d<strong>el</strong> cambio climático para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los estudios nacionales y sectoriales que se están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región. En ese s<strong>en</strong>tido, busca contribuir a una mejor compr<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o económico<br />

d<strong>el</strong> cambio climático y al hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> posibles soluciones y alternativas. Las estimaciones<br />

pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> este estudio son pr<strong>el</strong>iminares e incompletas, y son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> diversos <strong>su</strong>puestos restrictivos sobre <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región utilizando bases <strong>de</strong> datos que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre países y que, por lo<br />

tanto, no necesariam<strong>en</strong>te correspon<strong>de</strong>n a los valores oficiales <strong>de</strong> estos. La int<strong>en</strong>ción es<br />

i<strong>de</strong>ntificar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias regionales agregadas y no casos nacionales específicos. Más aún, <strong>la</strong>s<br />

estimaciones <strong>de</strong> cada país no necesariam<strong>en</strong>te coinci<strong>de</strong>n con estos re<strong>su</strong>ltados agregados<br />

y se p<strong>la</strong>sman <strong>en</strong> los respectivos estudios por país.<br />

En este capítulo d<strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>tan algunas consi<strong>de</strong>raciones metodológicas<br />

sobre <strong>la</strong> economía d<strong>el</strong> cambio climático. A continuación, se muestra <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica<br />

global disponible sobre <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

A. La economía d<strong>el</strong> cambio climático:<br />

consi<strong>de</strong>raciones metodológicas<br />

El análisis económico d<strong>el</strong> cambio climático es un tema <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te interés e int<strong>en</strong>so<br />

<strong>de</strong>bate. La evi<strong>de</strong>ncia disponible (IPCC, 2007a; Stern, 2007; Nordhaus, <strong>2008</strong>; Galindo,<br />

2009; <strong>CEPAL</strong>, 2010a, 2010b y 2009; Samaniego y otros, 2009) muestra, con diversos<br />

477


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>en</strong>foques y técnicas, que <strong>la</strong>s causas y consecu<strong>en</strong>cias económicas d<strong>el</strong> cambio climático<br />

son significativas e implican transformaciones económicas <strong>su</strong>stanciales. En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> los<br />

análisis económicos d<strong>el</strong> cambio climático se <strong>de</strong>fine una trayectoria inercial o línea base<br />

(business-as- u<strong>su</strong>al (BAU)) como refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> comparación sobre <strong>la</strong> que se estiman tanto<br />

los impactos económicos como los procesos <strong>de</strong> adaptación y <strong>de</strong> mitigación. De este modo,<br />

exist<strong>en</strong> dos líneas estratégicas fundam<strong>en</strong>tales:<br />

• El análisis <strong>de</strong> los impactos económicos d<strong>el</strong> cambio climático se realiza i<strong>de</strong>ntificando,<br />

<strong>en</strong> primera instancia, una línea base <strong>de</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas, sin<br />

incluir los impactos d<strong>el</strong> cambio climático, para luego, tras <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> esos impactos,<br />

proyectar trayectorias <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to sectoriales y d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía (véase<br />

<strong>el</strong> gráfico XIV.10 A). Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estas dos trayectorias, actualizadas <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to <strong>el</strong>egida, repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias económicas d<strong>el</strong><br />

cambio climático. En este contexto, <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse que los procesos <strong>de</strong> adaptación<br />

modificarán <strong>de</strong> manera significativa <strong>el</strong> re<strong>su</strong>ltado final y que algunos <strong>de</strong> los impactos<br />

más r<strong>el</strong>evantes d<strong>el</strong> cambio climático no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor económico directo.<br />

• El análisis económico <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> mitigación se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> una línea<br />

base o trayectoria inercial <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto o <strong>de</strong> algunos sectores o<br />

activida<strong>de</strong>s económicas, que se traduce <strong>en</strong> una trayectoria inercial <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong><br />

gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro (GEI). Posteriorm<strong>en</strong>te, se estiman los costos asociados<br />

a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones sobre esta línea base mediante cuñas, que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> acuerdo con alguna meta específica, y se aplica una tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to (véase <strong>el</strong><br />

gráfico XIV.10 B).<br />

Gráfico XIV.10<br />

Cambio climático: esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> impactos económicos y <strong>de</strong> mitigación<br />

A. Esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> impactos B. Esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> mitigación<br />

PIB<br />

Esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> línea base<br />

Esc<strong>en</strong>ario con cambio climático<br />

Emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />

Esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> línea base<br />

Objetivo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

478


Capítulo XIV<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis económico d<strong>el</strong> cambio climático se aplican diversos<br />

métodos cuantitativos para i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s líneas base y <strong>su</strong>s refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> comparación.<br />

En los estudios coordinados por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> se aplicaron diversos métodos <strong>de</strong> análisis, dada<br />

<strong>la</strong> diversidad regional y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> efectos y condiciones específicas <strong>de</strong> cada país.<br />

No obstante, <strong>en</strong> todos los casos se procuró aplicar metodologías rigurosas basadas <strong>en</strong><br />

un marco teórico consist<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciertas regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s empíricas que<br />

permitan ofrecer un panorama informado y comparable d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o climático <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una óptica económica.<br />

B. La ci<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cambio climático<br />

La evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica global disponible (IPCC, 2007a) indica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong><br />

cambio climático, originado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s antropogénicas<br />

y que se manifiesta por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes anomalías:<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura media <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie terrestre, aunque con difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas por regiones. La temperatura media d<strong>el</strong> <strong>período</strong> 2001-2005 aum<strong>en</strong>tó<br />

0,76°C con respecto al <strong>período</strong> 1850-1899, con un intervalo <strong>de</strong> 0,19°C (Church y<br />

White, 2006) (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.11), lo que se manifiesta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to observado<br />

<strong>de</strong> días <strong>de</strong> calor extremo y reducción <strong>de</strong> días <strong>de</strong> frío extremo (IPCC, 2007a). A<strong>de</strong>más,<br />

<strong>la</strong> información histórica confirma que <strong>la</strong> temperatura media actual es <strong>la</strong> más alta<br />

<strong>de</strong> los últimos 500 años, que <strong>la</strong> temperatura <strong>en</strong> los últimos 50 años es inu<strong>su</strong>al con<br />

respecto a los últimos 1.300 años y que 11 <strong>de</strong> los 12 años más cálidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1859 se<br />

registraron <strong>en</strong>tre 1995 y 2006 (IPCC, 2007a, pág. 5). Asimismo, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to observado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura ocurre, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong> 1970, y los 10 años más<br />

calurosos se pres<strong>en</strong>tan a partir <strong>de</strong> 1990 (Stern, 2007). De este modo, se observa un<br />

mayor número <strong>de</strong> días con temperaturas por <strong>en</strong>cima d<strong>el</strong> promedio y una disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> días <strong>en</strong> los que se registra una temperatura inferior al promedio<br />

(IPCC, 2007a). Existe también un marcado increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura oceánica.<br />

• Modificación <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> precipitación con difer<strong>en</strong>cias regionales significativas.<br />

Se han int<strong>en</strong>sificado los patrones hidrológicos <strong>de</strong> modo que llueve más <strong>en</strong> regiones<br />

<strong>de</strong> alta precipitación y m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> regiones áridas, lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

inundaciones y sequías (IPCC, 2007a). Existe a<strong>de</strong>más una asociación <strong>en</strong>tre mayor<br />

temperatura y m<strong>en</strong>or precipitación que g<strong>en</strong>era un proceso <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación y<br />

ac<strong>en</strong>túa los ev<strong>en</strong>tos climáticos más extremos (Mad<strong>de</strong>n y Williams, 1978).<br />

• Aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar. El niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong>tre 1,3 y 2,3 mm, con un<br />

promedio <strong>de</strong> 1,8 mm anuales <strong>en</strong>tre 1961 y 2003 y <strong>en</strong>tre 2,4 y 3,8 mm, con un promedio<br />

<strong>de</strong> 3,1 mm al año <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1993-2003 (IPCC, 2007a) (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.11).<br />

A <strong>el</strong>lo contribuye también <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares y los casquetes po<strong>la</strong>res.<br />

479


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XIV.11<br />

Mod<strong>el</strong>os climatológicos, anomalías <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura, aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio d<strong>el</strong> mar<br />

y ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o<br />

Cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura según mod<strong>el</strong>os climatológicos<br />

(<strong>en</strong> grados c<strong>en</strong>tígrados)<br />

Anom alía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

América d<strong>el</strong> Norte<br />

Anomalía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

Año<br />

América d<strong>el</strong> Sur<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Año<br />

Anomalía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Anomalía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Europa<br />

Año<br />

África<br />

Año<br />

Anom alía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Anom alía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

Asia<br />

Año<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Australia<br />

Año<br />

Anomalía <strong>de</strong> temperatura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Mundial<br />

Anomalía <strong>de</strong> temperatura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Terrestre mundial<br />

Anomalía <strong>de</strong> temperatura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Oceánico mundial<br />

Año<br />

Mod<strong>el</strong>os que utilizan solo forzami<strong>en</strong>tos naturales<br />

Mod<strong>el</strong>os que utilizan forzami<strong>en</strong>tos naturales y antropóg<strong>en</strong>os<br />

Año<br />

Año<br />

Observaciones<br />

Anomalías <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura global<br />

(base1901-2000)<br />

0,6<br />

0,4<br />

0,2<br />

0,0<br />

−0,2<br />

−0,4<br />

1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000<br />

480


A<br />

Anomalía <strong>de</strong> temperatura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Anomalía <strong>de</strong> tem peratura (ºC<br />

América d<strong>el</strong> Sur<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Año<br />

Mundial<br />

Anomalía <strong>de</strong> temperatura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Anomalía <strong>de</strong> tem<br />

0,5<br />

0,0<br />

Año<br />

Terrestre mundial<br />

Anomalía <strong>de</strong> temperatura (ºC)<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Anom alía <strong>de</strong> tem peratura (ºC)<br />

Año<br />

Australia<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

Año<br />

Oceánico mundial<br />

0,2<br />

0,0<br />

−0,2<br />

−0,4<br />

Capítulo XIV<br />

Año<br />

Año<br />

Gráfico XIV.11 (conclusión)<br />

Mod<strong>el</strong>os que utilizan solo forzami<strong>en</strong>tos naturales<br />

Mod<strong>el</strong>os que utilizan forzami<strong>en</strong>tos naturales y antropóg<strong>en</strong>os<br />

Año<br />

Observaciones<br />

1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000<br />

Aum<strong>en</strong>tod<strong>el</strong>niv<strong>el</strong> mediod<strong>el</strong>marsegún medicionesd<strong>el</strong>ossatélites<br />

TOPEX, Jason-1 y Jason-2 a<br />

(<strong>en</strong> milímetros)<br />

Ext<strong>en</strong>siónmínima mediad<strong>el</strong>acubierta<strong>de</strong>hi<strong>el</strong>oártico<br />

(<strong>en</strong> millones<strong>de</strong> metroscuadrados)<br />

8,0<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

* ** ** *** *<br />

*<br />

* ***** * ** * *** * * * ******* * *** ***<br />

*<br />

* ***** *****<br />

* *** ***** ******* * **<br />

* *** * * * * * *** * * ** * ******* * *** * *** **<br />

7,5<br />

7,0<br />

6,5<br />

6,0<br />

−10<br />

5,5<br />

−20<br />

−30<br />

TOPEX<br />

Jason−1<br />

Jason−2<br />

5,0<br />

4,5<br />

1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 <strong>2008</strong> 2010<br />

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (IPCC), Climate Change 2007 - The Physical<br />

Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong><br />

on Climate Change, Cambridge University Press, 2007; y Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos d<strong>el</strong> Organismo Nacional d<strong>el</strong> Océano y <strong>la</strong> Atmósfera (NOAA) <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

y <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> Hi<strong>el</strong>o y Nieve (NSDIC) <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />

a<br />

Los datos <strong>de</strong> altimetría provi<strong>en</strong><strong>en</strong> d<strong>el</strong> Laboratory for Sat<strong>el</strong>lite Altimetry d<strong>el</strong> NOAA [<strong>en</strong> línea] http://ibis.grdl.noaa.gov/<br />

SAT/slr/LSA_SLR_timeseries_global.php. Se <strong>el</strong>iminaron <strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> estacionalidad. Promedios móviles <strong>de</strong> seis meses.<br />

• Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> criósfera. Des<strong>de</strong> 1978, <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />

hi<strong>el</strong>o disminuye un 2,7% por <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, y <strong>en</strong> verano <strong>la</strong> disminución alcanza <strong>el</strong> 7,4%<br />

(IPCC, 2007a) (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.11). En septiembre <strong>de</strong> 2010, <strong>la</strong> cobertura media<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> hi<strong>el</strong>o fue <strong>de</strong> 4,9 millones <strong>de</strong> kilómetros cuadrados, 2,14 millones <strong>de</strong><br />

kilómetros cuadrados por <strong>de</strong>bajo d<strong>el</strong> promedio registrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> 1979-2000<br />

(NSIDC, 2010). Asimismo, ha aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión y <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>la</strong>gos g<strong>la</strong>ciares<br />

(Polyak y otros, 2010) y se observa una reducción significativa <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares.<br />

• Modificaciones <strong>en</strong> los tipos y patrones <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad y frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos<br />

climáticos extremos. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos extremos; por ejemplo, <strong>la</strong> actividad<br />

ciclónica aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>el</strong> Atlántico Norte (Vinc<strong>en</strong>t y otros, 2005; Agui<strong>la</strong>r y otros, 2005;<br />

Kiktev y otros, 2003; IPCC, 2007a, pág. 300; Mar<strong>en</strong>go y otros, 2009 y 2010).<br />

La evi<strong>de</strong>ncia disponible muestra <strong>en</strong>tonces que estas transformaciones climáticas solo<br />

pue<strong>de</strong>n simu<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> mod<strong>el</strong>os, consi<strong>de</strong>rando<br />

a <strong>la</strong> vez los forzami<strong>en</strong>tos naturales y los antropogénicos asociados al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro (GEI) (IPCC, 2007a). Los GEI se originan tanto por<br />

procesos naturales así como por <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> diversas activida<strong>de</strong>s antropogénicas como<br />

<strong>la</strong> quema <strong>de</strong> combustibles fósiles, los procesos industriales como <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>to,<br />

<strong>la</strong> agricultura, <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación y <strong>el</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o (IPCC, 2007a; Stern, 2007) 15 .<br />

15<br />

De hecho, los mod<strong>el</strong>os climáticos que asocian <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temperatura a factores puram<strong>en</strong>te naturales<br />

no logran pre<strong>de</strong>cir <strong>de</strong> manera correcta los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> temperatura (IPCC, 2007a).<br />

481


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

En este contexto, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> GEI <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

revolución industrial a <strong>la</strong> fecha ha sido notable. Los niv<strong>el</strong>es actuales <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>traciones<br />

son los más <strong>el</strong>evados <strong>de</strong> los últimos 420 mil años (Sieg<strong>en</strong>thaler y otros, 2005; IPCC,<br />

2007a). Por ejemplo, <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> CO 2<br />

aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

280 partes por millón (ppm) <strong>de</strong> CO 2<br />

, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> previo a <strong>la</strong> revolución industrial<br />

(IPCC, 2007a) a casi 388 ppm <strong>de</strong> CO 2<br />

<strong>en</strong> 2009 (NOAA, 2010). Estos valores son incluso<br />

<strong>su</strong>periores si se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> GEI medidas <strong>en</strong> dióxido <strong>de</strong><br />

carbono equival<strong>en</strong>te (CO 2<br />

eq), que aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 280 ppm a 430 ppm <strong>de</strong> CO 2<br />

eq<br />

(Stern, 2007) y se espera que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a más <strong>de</strong> 2 ppm por año, <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse<br />

<strong>la</strong> trayectoria inercial actual. Estos esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> emisiones condicionan los esc<strong>en</strong>arios<br />

climáticos esperados, lo que se traduce <strong>en</strong> <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> incertidumbre sobre<br />

los valores específicos d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro. No obstante, los esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>el</strong>aborados <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s emisiones alcanzarán conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 450 ppm<br />

y 550 ppm <strong>de</strong> CO 2<br />

eq a mediados <strong>de</strong> siglo e incluso niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 600 ppm a 650 ppm <strong>de</strong><br />

CO 2<br />

eq a finales <strong>de</strong> siglo 16 . Las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que <strong>el</strong>lo se traduzca <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 1oC y 6ºC para finales <strong>de</strong> siglo son <strong>el</strong>evadas y <strong>la</strong> media<br />

rondaría <strong>en</strong>tre 2 o C y 4ºC aproximadam<strong>en</strong>te. Los esc<strong>en</strong>arios altos <strong>de</strong> emisiones implican<br />

a<strong>de</strong>más efectos <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación difíciles aún <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>r que muy probablem<strong>en</strong>te<br />

conllevarán modificaciones climáticas más int<strong>en</strong>sas y frecu<strong>en</strong>tes (IPCC, 2007a). A<strong>de</strong>más,<br />

se proyecta un alza d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 18 y 59 c<strong>en</strong>tímetros, así como otros<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos, como modificaciones <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones a<br />

niv<strong>el</strong> global, reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> criósfera y <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares y aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> número y <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos extremos (IPCC, 2007a) 17 .<br />

16<br />

El esc<strong>en</strong>ario A1 <strong>su</strong>pone un rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico y económico, unido a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

tecnologías nuevas y más efici<strong>en</strong>tes; <strong>el</strong> A1F1 consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> utilización int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> combustibles fósiles; <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> A1T predomina <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> no fósil; <strong>en</strong> <strong>el</strong> A1B hay una utilización equilibrada <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes, y <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario A2 <strong>su</strong>pone un m<strong>en</strong>or dinamismo económico, m<strong>en</strong>os globalización y un crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>mográfico alto y sost<strong>en</strong>ido. Por <strong>su</strong> parte, los esc<strong>en</strong>arios B1 y B2 incluy<strong>en</strong> un cierto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s emisiones por medio d<strong>el</strong> uso más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y mejoras tecnológicas (B1) y <strong>de</strong> soluciones<br />

mejor localizadas (B2).<br />

17<br />

En <strong>la</strong>s proyecciones <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio d<strong>el</strong> mar <strong>el</strong>aboradas por <strong>el</strong> IPCC (2007a) se resaltó que<br />

los re<strong>su</strong>ltados muestran un alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> incertidumbre. Los rangos <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

temperatura media <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio d<strong>el</strong> mar a niv<strong>el</strong> global pres<strong>en</strong>tan amplias<br />

difer<strong>en</strong>cias, por lo que ha habido diversas investigaciones <strong>de</strong>stinadas a resolver <strong>la</strong> cuestión usando distintas<br />

aproximaciones semiempíricas (mod<strong>el</strong>os estadísticos s<strong>en</strong>cillos que r<strong>el</strong>acionan <strong>la</strong> <strong>su</strong>bida <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

media global con <strong>el</strong> asc<strong>en</strong>so d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar). En esta línea, Vermeer y Rahnmstorf (2009) han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

trabajos <strong>en</strong> los que se observa que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> medio d<strong>el</strong> mar a niv<strong>el</strong> global para <strong>el</strong> año 2100 sería<br />

<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1 metro, <strong>su</strong>perior al obt<strong>en</strong>ido por <strong>el</strong> IPCC (2007a) para este <strong>período</strong>.<br />

482


Capítulo XIV<br />

Las am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>*<br />

La región muestra dinámicas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te positivas <strong>en</strong> diversos aspectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década.<br />

Entre otras, se evi<strong>de</strong>ncia una importante reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> ingresos; hay mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coberturas educacional y <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

social; se profundiza <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y se consolida <strong>la</strong> estabilidad económica. Sin embargo,<br />

se p<strong>la</strong>ntea hoy una <strong>en</strong>crucijada respecto <strong>de</strong> los márg<strong>en</strong>es que exist<strong>en</strong> para sost<strong>en</strong>er y<br />

expandir estos avances a futuro. En <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo vig<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

actuales r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre estructuras e instituciones, ¿hasta dón<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> <strong>la</strong> región avanzar<br />

<strong>su</strong>stancialm<strong>en</strong>te hacia una mayor <strong>igualdad</strong> y ampliar<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong>s distintas dim<strong>en</strong>siones? La<br />

pregunta por <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo es, también, <strong>la</strong> pregunta por <strong>su</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong><br />

distintos ámbitos, sost<strong>en</strong>ibilidad económica, sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> progresión <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />

<strong>de</strong> lo social y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, aspectos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n a continuación.<br />

A. Sost<strong>en</strong>ibilidad económica: <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>sequilibrios<br />

macroeconómicos y <strong>el</strong> cambio estructural<br />

1. Desequilibrios macroeconómicos<br />

Luego d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>io <strong>de</strong> 2010 y 2011, <strong>en</strong> que se produjo un consi<strong>de</strong>rable crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

económica y d<strong>el</strong> empleo tras <strong>el</strong> choque negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis internacional <strong>de</strong> <strong>2008</strong> y 2009,<br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región perdieron <strong>el</strong> ímpetu inicial <strong>de</strong> esa recuperación y <strong>su</strong>s economías se<br />

<strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eraron <strong>en</strong> los años 2012 y 2013 (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.12). Si bi<strong>en</strong> no hay riesgos <strong>de</strong> crisis<br />

graves como <strong>la</strong>s ocurridas <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta, finales <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y principios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 2000, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración parece anunciar esc<strong>en</strong>arios futuros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Esto implica que <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo también será m<strong>en</strong>os dinámico y podría <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> contribuir<br />

a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. Así, <strong>en</strong> 2013 se fr<strong>en</strong>ó <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ocupación a<br />

niv<strong>el</strong> regional y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>sta caída d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo que se registraba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> 2010 se<br />

<strong>de</strong>bió a una contracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación (véase <strong>CEPAL</strong>, 2013).<br />

Aunque <strong>la</strong> evolución reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial <strong>su</strong>giere una cierta mejora <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mediano p<strong>la</strong>zo, los riesgos persist<strong>en</strong>. Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> euro parec<strong>en</strong> haber salido<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> prolongada recesión, pero aún pres<strong>en</strong>tan tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>su</strong>mam<strong>en</strong>te débiles<br />

y no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scartarse una recaída a corto o mediano p<strong>la</strong>zo. En los Estados Unidos se<br />

observan signos <strong>de</strong> recuperación, pero <strong>la</strong> economía no llega a <strong>de</strong>splegar todo <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Igualdad y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

<strong>en</strong>crucijada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe", Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, 2014, págs. 39-47.<br />

483


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> Japón, con <strong>su</strong> ambicioso programa expansivo, pue<strong>de</strong> dar alguna<br />

sorpresa positiva, <strong>su</strong> ev<strong>en</strong>tual recuperación no sería <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para revertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

global a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración.<br />

Gráfico XIV.12<br />

América Latina: tasa <strong>de</strong> variación d<strong>el</strong> PIB trimestral respecto <strong>de</strong> igual <strong>período</strong> d<strong>el</strong> año anterior,<br />

promedio pon<strong>de</strong>rado, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> <strong>2008</strong> a diciembre <strong>de</strong> 2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

-6<br />

Trim 1<br />

Trim 2<br />

Trim 3<br />

Trim 4<br />

Trim 1<br />

Trim 2<br />

Trim 3<br />

Trim 4<br />

Trim 1<br />

Trim 2<br />

Trim 3<br />

Trim 4<br />

Trim 1<br />

Trim 2<br />

Trim 3<br />

Trim 4<br />

Trim 1<br />

Trim 2<br />

Trim 3<br />

Trim 4<br />

Trim 1<br />

Trim 2<br />

Trim 3<br />

Trim 4<br />

<strong>2008</strong> 2009 2010 2011 2012 2013<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe,<br />

2013 (LC/G.2574-P), Santiago <strong>de</strong> Chile, 2013.<br />

Se prevé que durante los próximos años <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to mundial se caracterizará por un<br />

l<strong>en</strong>to crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías avanzadas y por un ritmo <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los países <strong>de</strong>nominados BRIC (Brasil, Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Rusia, India<br />

y China) y sobre todo China, que no alcanzará los promedios d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io pasado. Dado que<br />

a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo correspon<strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión mundial <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

último quinqu<strong>en</strong>io, <strong>su</strong> m<strong>en</strong>or dinamismo daría lugar a un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> bajo crecimi<strong>en</strong>to<br />

mundial, como ya se manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> bajo dinamismo d<strong>el</strong> comercio internacional.<br />

Una mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor los <strong>de</strong>terminantes d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> mayores tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB a partir d<strong>el</strong><br />

auge <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los productos básicos <strong>en</strong> 2003, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo, ha cobrado protagonismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to. En <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>período</strong> compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1990 y 2012, y con más int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> los <strong>período</strong>s que van<br />

<strong>de</strong> 2003 a <strong>2008</strong> y <strong>de</strong> 2010 a 2012, <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo fue <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda que<br />

realizó <strong>el</strong> mayor aporte al crecimi<strong>en</strong>to (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.13). Ello contrasta con <strong>el</strong> bajo<br />

aporte d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980, que se caracterizó por los drásticos<br />

ajustes asociados al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias.<br />

Este dinamismo reci<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo pue<strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>rse con dos factores.<br />

484


Capítulo XIV<br />

Gráfico XIV.13<br />

América Latina: tasa <strong>de</strong> variación d<strong>el</strong> PIB y contribución al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada, 1980-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

10<br />

5<br />

0<br />

-5<br />

-10<br />

1980<br />

1981<br />

1982<br />

1983<br />

1984<br />

1985<br />

1986<br />

1987<br />

1988<br />

1989<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013 a<br />

Exportaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

Con<strong>su</strong>mo<br />

PIB<br />

Formación bruta <strong>de</strong> capital<br />

Importaciones <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

a<br />

Cifras estimadas.<br />

En primer lugar, <strong>el</strong> alza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> bonanza externa trajo<br />

aparejada se tradujo <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> empleo y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. Esto, <strong>su</strong>mado a<br />

los m<strong>en</strong>ores ritmos inf<strong>la</strong>cionarios, condujo a un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa sa<strong>la</strong>rial real y con<br />

<strong>el</strong>lo d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo privado, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> grupos que <strong>su</strong>peraron los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> pobreza y<br />

se incorporaron al con<strong>su</strong>mo masivo. En segundo lugar, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ingresos públicos,<br />

como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> alza <strong>de</strong> los precios internacionales <strong>de</strong> los productos básicos que<br />

exportan los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y d<strong>el</strong> mayor dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica, permitió<br />

un increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong> varios países. La mayor disponibilidad <strong>de</strong> recursos<br />

públicos posibilitó <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> varios programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> mitigación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, que redundaron <strong>en</strong> un alza <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> sectores m<strong>en</strong>os acomodados<br />

y que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te exhib<strong>en</strong> una alta prop<strong>en</strong>sión al con<strong>su</strong>mo.<br />

El aporte neto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones e importaciones al crecimi<strong>en</strong>to ha sido muy<br />

fluctuante y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990 <strong>la</strong> contribución (negativa) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones ha sido creci<strong>en</strong>te<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico XIV.13). Esta característica d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda agregada regional<br />

constituye una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

países asiáticos cuyo crecimi<strong>en</strong>to se <strong>el</strong>evó significativam<strong>en</strong>te (De <strong>la</strong> Torre, Pi<strong>en</strong>knagura<br />

y Levy, 2013). Incidieron <strong>de</strong> modo especial <strong>en</strong> esta evolución <strong>la</strong> adopción <strong>en</strong> América<br />

Latina <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> apertura, <strong>en</strong> algunos casos muy rápida, que se tradujeron <strong>en</strong> un<br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> peso d<strong>el</strong> comercio exterior <strong>en</strong> <strong>el</strong> PIB, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> significativo aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> integración a los mercados mundiales <strong>de</strong> capital a través <strong>de</strong> los canales <strong>de</strong> inversión<br />

485


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

extranjera directa y <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> cartera, incluido <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to mediante <strong>la</strong> emisión<br />

<strong>de</strong> bonos externos. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong> <strong>su</strong>ma <strong>de</strong> exportaciones e<br />

importaciones pasó <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> promedio un 45,8% d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1980<br />

a una proporción <strong>su</strong>perior al 70% <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>período</strong> compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2010 y 2011 18 . A<br />

<strong>su</strong> vez, como se ilustra más ad<strong>el</strong>ante, <strong>la</strong> inversión extranjera directa creció fuertem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y pasó a ser <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos financieros<br />

externos <strong>en</strong> varios países y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto, <strong>su</strong>perando <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> cartera,<br />

incluidos los flujos <strong>de</strong> <strong>de</strong>uda (bonos) 19 .<br />

El alza <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones a partir <strong>de</strong> 2003, junto con <strong>la</strong> mayor inversión<br />

extranjera directa y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros flujos financieros, <strong>el</strong>evó <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos<br />

externos y <strong>en</strong> varios países indujo una apreciación real <strong>de</strong> <strong>la</strong> moneda, que inc<strong>en</strong>tivó <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones y <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivó <strong>la</strong>s exportaciones no tradicionales. Con <strong>el</strong>lo,<br />

<strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones netas al crecimi<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>dió a disminuir. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se<br />

agudizó a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis financiera mundial, tanto <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

por exportaciones <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> actividad <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino,<br />

como <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> política que se pusieron <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> esos países y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región. Así, <strong>la</strong> política monetaria <strong>de</strong> los Estados Unidos se tradujo <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to muy<br />

significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> liqui<strong>de</strong>z global, que apreció aun más <strong>la</strong>s monedas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y <strong>en</strong><br />

Europa <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> austeridad redujeron <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda por <strong>la</strong>s exportaciones proce<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región. A <strong>su</strong> vez, <strong>la</strong>s políticas contracíclicas aplicadas <strong>en</strong> América Latina, ori<strong>en</strong>tadas a<br />

evitar o amortiguar pérdidas <strong>de</strong> producción y empleo, increm<strong>en</strong>taron <strong>el</strong> gasto, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo, y con <strong>el</strong>lo <strong>la</strong>s importaciones. Solo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> 2013 ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a revertirse<br />

estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, lo que permite prever una mayor contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

netas al crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro, <strong>de</strong>bido tanto a una mayor <strong>de</strong>manda por estas como a una<br />

reversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación real <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas <strong>de</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región 20 .<br />

La reci<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to se produjo <strong>en</strong> forma simultánea<br />

con <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro d<strong>el</strong> sector externo. Después <strong>de</strong> que durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 se observara<br />

un sost<strong>en</strong>ido déficit externo, <strong>en</strong>tre 2003 y 2007 se registró un <strong>su</strong>perávit <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto, como re<strong>su</strong>ltado d<strong>el</strong> auge <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda mundial. También influyeron positivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas<br />

<strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Estados Unidos y España, y un amplio acceso al financiami<strong>en</strong>to<br />

externo, que alcanzó niv<strong>el</strong>es r<strong>el</strong>ativos simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> crisis financiera mundial <strong>de</strong> los años <strong>2008</strong> y 2009 y <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> los países redundaron<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones netas y <strong>la</strong> reversión <strong>de</strong> estos <strong>su</strong>perávits. Por último,<br />

<strong>el</strong> déficit <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> pagos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región aum<strong>en</strong>tó d<strong>el</strong> 1,8% d<strong>el</strong><br />

18<br />

Véase <strong>CEPAL</strong> (2013b), capítulo I <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte II.<br />

19<br />

Análisis sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción financiera externa <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> política<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> <strong>CEPAL</strong> (2011), parte 2, Bustillo y V<strong>el</strong>loso (2013) y Manu<strong>el</strong>ito y Jiménez (2013a).<br />

20<br />

Véase <strong>CEPAL</strong> (2013b), parte I.<br />

486


Capítulo XIV<br />

PIB <strong>en</strong> 2012 a niv<strong>el</strong>es <strong>su</strong>periores al 2,0% d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> 2013, alcanzando <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> más alto<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001 (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.14). Esto se explica <strong>de</strong> manera principal por <strong>la</strong> reducción<br />

d<strong>el</strong> <strong>su</strong>perávit d<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es (d<strong>el</strong> 0,9% al 0,6% d<strong>el</strong> PIB <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo <strong>período</strong>), pues<br />

los restantes compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te permanecieron r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te estables.<br />

El re<strong>su</strong>ltado agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es consecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> mayor medida d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

los países <strong>de</strong> América d<strong>el</strong> Sur, pues <strong>en</strong> México, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>el</strong> Caribe<br />

no se revirtieron los déficits <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000.<br />

Gráfico XIV.14<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: evolución d<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te y <strong>su</strong>s compon<strong>en</strong>tes,<br />

1990-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

-6<br />

-8<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> servicios<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias corri<strong>en</strong>tes<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

El hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto haya sido financiada principalm<strong>en</strong>te (más d<strong>el</strong> 60%) por inversión<br />

extranjera directa <strong>su</strong>giere que esta vulnerabilidad es m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> <strong>de</strong> épocas anteriores <strong>en</strong><br />

que se registraron brechas simi<strong>la</strong>res. Por una parte, como se ilustra <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico XIV.15, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1990 inicialm<strong>en</strong>te predominó <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to externo <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> inversión<br />

<strong>de</strong> cartera, como re<strong>su</strong>ltado d<strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa bajo <strong>la</strong><br />

modalidad d<strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Brady que varios países adoptaron y <strong>de</strong> privatizaciones <strong>de</strong> empresas<br />

públicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to. Sin embargo, a mediados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> década se inició una <strong>el</strong>evada dinámica <strong>de</strong> inversión extranjera directa hacia <strong>la</strong> región,<br />

que perdura hasta <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y que se vincu<strong>la</strong> sobre todo a <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

extractivo-exportadoras que fortalecieron <strong>el</strong> sesgo primario <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. Los<br />

flujos <strong>de</strong> inversión extranjera directa también se han <strong>de</strong>stinado a los servicios financieros,<br />

<strong>el</strong> comercio y <strong>la</strong> infraestructura, <strong>en</strong> áreas como <strong>el</strong>ectricidad, carreteras y comunicaciones.<br />

487


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Estos flujos, que no constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong>uda y por tanto no conllevan los riesgos <strong>de</strong> ese tipo <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to externo, han llegado a ser <strong>en</strong> varios casos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>su</strong> conjunto <strong>la</strong><br />

mayor fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos financieros externos. Podrían <strong>su</strong>rgir riesgos si <strong>la</strong> brecha aum<strong>en</strong>tara<br />

aun más y si una proporción <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> déficit fuera cubierta por inversión extranjera<br />

directa, lo que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá d<strong>el</strong> dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial <strong>en</strong> los próximos años.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> acervo <strong>de</strong> inversión extranjera directa implica <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s remesas al exterior aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro. Finalm<strong>en</strong>te, existe heterog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>en</strong>tre los países, ya que algunos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy limitado acceso al financiami<strong>en</strong>to externo o<br />

recib<strong>en</strong> flujos r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te restringidos <strong>de</strong> inversión extranjera directa.<br />

Gráfico XIV.15<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te y compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta financiera,<br />

1990-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

-6<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital<br />

Pasivos netos <strong>de</strong> otra inversión<br />

Inversión <strong>de</strong> cartera neta<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

Inversión extranjera directa neta<br />

Errores y omisiones<br />

Reservas y partidas conexas<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013<br />

Ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

Por otra parte, <strong>el</strong> <strong>su</strong>perávit <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te observado <strong>en</strong>tre 2003 y 2007, <strong>la</strong>s<br />

políticas ori<strong>en</strong>tadas a evitar una mayor apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas y los aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

inversión extranjera directa se tradujeron <strong>en</strong> una importante acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> reservas<br />

internacionales, al mismo tiempo que <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas públicas y <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to redundaron <strong>en</strong> una disminución d<strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to externo como proporción<br />

d<strong>el</strong> PIB 21 . En 1990 <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa bruta total <strong>de</strong> <strong>la</strong> región equivalía a un 41% d<strong>el</strong> PIB y <strong>en</strong><br />

2012 se había reducido a un 20,9% d<strong>el</strong> PIB (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.16). A <strong>su</strong> vez, <strong>en</strong> 2002, año<br />

anterior al auge <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong>s reservas internacionales<br />

eran equival<strong>en</strong>tes a un 22,3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa bruta total y posteriorm<strong>en</strong>te se<br />

21<br />

Un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas internacionales se registra como un número negativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico XIV.15.<br />

488


Capítulo XIV<br />

increm<strong>en</strong>taron hasta llegar a un 69,7% <strong>en</strong> 2012. Como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z financiera<br />

externa y d<strong>el</strong> avance <strong>en</strong> <strong>la</strong>s finanzas públicas regionales, <strong>la</strong>s calificaciones <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región mejoraron continuam<strong>en</strong>te.<br />

Gráfico XIV.16<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda externa bruta total, 1990-2013<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

2012<br />

2013 a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> cifras oficiales.<br />

a<br />

Cifra proyectada.<br />

No obstante lo anterior, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> 2013 los indicadores <strong>de</strong> riesgo<br />

<strong>su</strong>frieron cierto <strong>de</strong>terioro, anticipando posibles riesgos. En particu<strong>la</strong>r, existiría <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro<br />

<strong>de</strong> que los déficits <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te pudieran increm<strong>en</strong>tarse y a <strong>la</strong> vez se contara con<br />

un m<strong>en</strong>or volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> inversión extranjera directa para cubrirlos. Fr<strong>en</strong>te a <strong>el</strong>lo, pue<strong>de</strong>n<br />

distinguirse dos esc<strong>en</strong>arios. Uno es que m<strong>en</strong>ores flujos futuros <strong>de</strong> inversión extranjera<br />

directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> recursos naturales —<strong>de</strong>bido a expectativas <strong>de</strong> precios más<br />

bajos o inciertos—, junto con alzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés internacional, redundaran <strong>en</strong> que<br />

los déficits tuvieran que ser cubiertos con otros recursos financieros (inversión <strong>de</strong> cartera),<br />

más <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés. El otro esc<strong>en</strong>ario sería que <strong>la</strong> brecha pudiera<br />

reducirse, como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>preciación cambiaria, ahora favorecidos por<br />

los anuncios <strong>de</strong> que los estímulos monetarios <strong>de</strong> los Estados Unidos cesarán pronto, junto<br />

con cierta reactivación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones, apoyada por <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

mundial. Es probable que <strong>la</strong> respuesta varíe <strong>en</strong> los distintos países, no solo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía internacional, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas internas —como<br />

<strong>la</strong> cambiaria— y <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta exportable <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Junto con esta posibilidad <strong>de</strong> vulnerabilidad externa que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> un mayor<br />

déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te, correspon<strong>de</strong> reconocer los límites al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo<br />

489


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

p<strong>la</strong>zo que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista macroeconómico, se <strong>de</strong>stacan dos<br />

aspectos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> inversión. En primer lugar, <strong>en</strong> términos comparativos y con ciertas<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países, <strong>en</strong> América Latina <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB ha<br />

sido históricam<strong>en</strong>te inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> otras regiones emerg<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> mayor tasa<br />

<strong>de</strong> inversión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1980 se produjo <strong>en</strong> <strong>2008</strong> y fue <strong>de</strong> un 23,6% d<strong>el</strong> PIB, medido <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res<br />

corri<strong>en</strong>tes. En contraste, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> Asia <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inversión aum<strong>en</strong>tó<br />

<strong>de</strong> un 27,8% <strong>en</strong> 1980 a cerca d<strong>el</strong> 35% a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y más d<strong>el</strong> 40%<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (Manu<strong>el</strong>ito y Jiménez (2013a). Varios factores inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> este re<strong>su</strong>ltado,<br />

pero aqu<strong>el</strong>los r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> variabilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to figuran <strong>en</strong>tre los principales.<br />

En <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to ha sido muy volátil, con notorias osci<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> ambos<br />

s<strong>en</strong>tidos (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.13). Como se discute ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura refer<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los choques <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, exist<strong>en</strong><br />

efectos <strong>de</strong> histéresis <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> los cuales fluctuaciones transitorias d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a alterar <strong>su</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. En <strong>la</strong> misma línea, <strong>de</strong> acuerdo con análisis reci<strong>en</strong>tes, si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>en</strong> promedio, han logrado reducir <strong>la</strong><br />

inestabilidad nominal, <strong>la</strong> región continúa exhibi<strong>en</strong>do indicadores <strong>de</strong> vo<strong>la</strong>tilidad real muy<br />

<strong>su</strong>periores a los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das (Pineda-Sa<strong>la</strong>zar y Cárcamo-Díaz, 2013;<br />

Céspe<strong>de</strong>s y Poblete, 2011; Haussman y Gavin, 1996).<br />

Uno <strong>de</strong> los canales a través <strong>de</strong> los cuales los choques <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo afectan <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo es <strong>la</strong> inversión. En <strong>el</strong> gráfico XIV.13 se observa que <strong>la</strong> inversión<br />

exhibió un comportami<strong>en</strong>to procíclico durante <strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> <strong>período</strong> analizado: caídas<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to estuvieron asociadas a m<strong>en</strong>ores contribuciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, que llegó<br />

incluso a ser negativa. Aun más, <strong>en</strong> un reci<strong>en</strong>te estudio se concluye que durante <strong>el</strong> <strong>período</strong><br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1980 y 2010 <strong>la</strong>s fluctuaciones d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to fueron <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> los<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión (Jiménez y Manu<strong>el</strong>ito, 2013). De este modo, disminuciones d<strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital y con <strong>el</strong>lo reduc<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to futuro.<br />

Se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estos re<strong>su</strong>ltados <strong>el</strong> rol c<strong>la</strong>ve para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir<br />

políticas monetarias y fiscales contracíclicas y mecanismos <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> choques, tales<br />

como regím<strong>en</strong>es cambiarios con cierto grado <strong>de</strong> flexibilidad, reservas internacionales acor<strong>de</strong>s<br />

con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> exposición a choques externos y sistemas financieros capitalizados con<br />

a<strong>de</strong>cuada cobertura <strong>de</strong> los riesgos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección social, incluidos esquemas <strong>de</strong><br />

seguros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, programas para empleos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

ori<strong>en</strong>tados a evitar o aminorar <strong>el</strong> impacto sobre los sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos.<br />

Un segundo factor limitante d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> inversión pres<strong>en</strong>ta<br />

importantes in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cias tanto <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> como <strong>de</strong> <strong>su</strong> composición. Primero,<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> consolidación fiscal<br />

adoptadas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong><br />

490


Capítulo XIV<br />

1980 y 1990, junto con haber <strong>de</strong>primido los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inversión total, se expresa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un déficit <strong>de</strong> infraestructura para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to que no ha sido <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

comp<strong>en</strong>sado por <strong>el</strong> ingreso d<strong>el</strong> sector privado a este tipo <strong>de</strong> inversiones 22 . Segundo, parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión se ha <strong>de</strong>stinado hacia sectores no transables (distintos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura), bajo<br />

<strong>el</strong> inc<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> esos sectores que se <strong>de</strong>rivó <strong>de</strong> <strong>la</strong> apreciación real,<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> dirigirse a sectores exportadores diversificados o <strong>su</strong>stitutivos <strong>de</strong> importación 23 .<br />

Ello ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a reducir <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración directa e indirecta <strong>de</strong> divisas y podría constituirse <strong>en</strong><br />

una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vulnerabilidad futura.<br />

Por último, <strong>la</strong> inversión es uno <strong>de</strong> los canales privilegiados para <strong>la</strong> transformación<br />

productiva y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad. Análisis reci<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tan evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

una r<strong>el</strong>ación positiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral: mi<strong>en</strong>tras mayor es <strong>la</strong><br />

inversión por trabajador, más <strong>el</strong>evada es <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral y, con <strong>el</strong>lo, más alto <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to. Aun más, <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> esta r<strong>el</strong>ación positiva se refuerzan cuando se toma<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, observándose un efecto positivo sobre <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s comunicaciones (Arav<strong>en</strong>a y<br />

Fu<strong>en</strong>tes, 2013).<br />

Los <strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />

y <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad ante choques <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> productos básicos y financieros reflejan<br />

<strong>la</strong>s restricciones que impone <strong>la</strong> estructura productiva. Los <strong>de</strong>sequilibrios macroeconómicos<br />

pue<strong>de</strong>n fr<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y, por lo tanto, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> calidad y <strong>la</strong>s mejoras<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong>. Estos <strong>de</strong>sequilibrios, que <strong>en</strong> algunos casos pue<strong>de</strong>n agravarse por<br />

factores coyunturales, rev<strong>el</strong>an un problema estructural más persist<strong>en</strong>te, que se discute a<br />

continuación: <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con<br />

<strong>su</strong>s efectos negativos sobre <strong>la</strong> productividad.<br />

2. Economías sin cambio estructural y con escaso progreso técnico<br />

Las economías más avanzadas están realizando esfuerzos importantes para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

e incorporar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

revolución tecnológica <strong>en</strong> curso. El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante para lograr<br />

imp<strong>la</strong>ntar sistemas <strong>de</strong> manufactura avanzada y hacerlos funcionales a los objetivos <strong>de</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad, lo que se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> política industrial ver<strong>de</strong>. Este proceso<br />

ha ganado v<strong>el</strong>ocidad <strong>en</strong> los Estados Unidos, Alemania, <strong>el</strong> Reino Unido, Francia y países<br />

d<strong>el</strong> este <strong>de</strong> Asia, don<strong>de</strong> se están diseñando políticas que incorporan y amplían <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

estos instrum<strong>en</strong>tos.<br />

22<br />

Sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública, véase Manu<strong>el</strong>ito y Jiménez (2013a) y sobre los déficits <strong>de</strong><br />

infraestructura para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to, véase Sánchez y Perotti (2011).<br />

23<br />

Véase <strong>CEPAL</strong> (2013b), capítulo III <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte II.<br />

491


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La ac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevas tecnologías <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

ti<strong>en</strong>e un fuerte impacto sobre <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> otras economías, que pue<strong>de</strong> ser medido<br />

por <strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa, que se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> productividad d<strong>el</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> un país o región respecto <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que se registra <strong>en</strong> un país <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

frontera tecnológica. Este indicador es una variable <strong>su</strong>stitutiva para <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas. Una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>su</strong>pondría más dificulta<strong>de</strong>s para sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y haría necesario un ajuste d<strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> actividad (o empleo) o d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real para recuperar <strong>la</strong> competitividad,<br />

con efectos negativos sobre <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo. En <strong>el</strong> gráfico XIV.17<br />

se muestra <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> América Latina respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1990. Se confirma una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia negativa, que abre interrogantes<br />

sobre <strong>el</strong> futuro: mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 1990 <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> región era equival<strong>en</strong>te a un<br />

18% <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadouni<strong>de</strong>nse, 20 años <strong>de</strong>spués equivale al 15%.<br />

Gráfico XIV.17<br />

América Latina: productividad r<strong>el</strong>ativa con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos, 1990-2011 a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

22<br />

21<br />

20<br />

19<br />

18<br />

17<br />

16<br />

15<br />

14<br />

13<br />

12<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT; Banco Mundial, “World<br />

Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Indicators (WDI)”; Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE), OECDStat;<br />

Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT), bases <strong>de</strong> datos Laborstat e Ilostat.<br />

a<br />

Para <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral se utilizaron <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT), corregidas por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia OIT.<br />

Para alcanzar <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia tecnológica y <strong>de</strong> productividad con los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

se requiere avanzar hacia estructuras productivas más int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to. Productividad<br />

y estructura se muev<strong>en</strong> conjuntam<strong>en</strong>te. La evolución <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> productividad <strong>en</strong>tre<br />

los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo está vincu<strong>la</strong>da a cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, para cerrar brechas <strong>de</strong> productividad se requiere cierta converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

estructuras, impulsada por <strong>la</strong> inversión pública y privada. Tales inversiones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sost<strong>en</strong>idas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo y <strong>de</strong> amplio alcance, y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporar <strong>de</strong> manera int<strong>en</strong>siva <strong>el</strong> progreso técnico.<br />

492


Capítulo XIV<br />

La r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa (con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos)<br />

y un indicador <strong>de</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, para un conjunto <strong>de</strong> países, se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico XIV.18, don<strong>de</strong> se vi<strong>su</strong>aliza c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> coevolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología,<br />

<strong>la</strong> estructura y <strong>la</strong> productividad r<strong>el</strong>ativa. Como indicador <strong>de</strong> complejidad se usó un índice <strong>de</strong><br />

complejidad ampliado, que combina distintos indicadores <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura.<br />

En los países <strong>la</strong>tinoamericanos, lograr <strong>la</strong> transición hacia un equilibrio virtuoso <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>evada productividad e <strong>igualdad</strong> hace necesario dotar a <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong><br />

una mayor complejidad. Es importante <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad diversa con que los países innovan,<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n y construy<strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s. La región no ha sido dinámica <strong>en</strong> <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> nuevas<br />

tecnologías. Así, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro XIV.4 se pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong> escasa p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha fija, <strong>la</strong> banda ancha móvil e Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>la</strong>tinoamericanas,<br />

<strong>en</strong> comparación con otras regiones. El rezago <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> estas tecnologías, que<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los patrones productivos y <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>la</strong> competitividad d<strong>el</strong> futuro, repres<strong>en</strong>ta<br />

un problema adicional para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los avances<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>.<br />

Gráfico XIV.18<br />

Productividad r<strong>el</strong>ativa con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos e índice ampliado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong><br />

sobre complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva a<br />

1,2<br />

Productividad r<strong>el</strong>ativa<br />

1,0<br />

0,8<br />

0,6<br />

0,4<br />

y = 1,2139x + 0,0076<br />

R² = 0,5623<br />

NZL<br />

IRL<br />

NLD<br />

AUS<br />

ESP<br />

DNK<br />

SWE<br />

FRA<br />

GBR AUT<br />

ITA<br />

DEU<br />

CAN<br />

SGP<br />

FIN<br />

KOR<br />

JPN<br />

0,2<br />

0<br />

ECU<br />

CHL<br />

PER COL<br />

URY<br />

CRI<br />

IND<br />

MEX<br />

MYS<br />

BRA<br />

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0<br />

Índice ampliado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> sobre complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>CEPAL</strong>STAT; Banco Mundial,<br />

“World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Indicators (WDI)”; Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE),<br />

OECDStat; Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT), bases <strong>de</strong> datos Laborstat e Ilostat; Oficina <strong>de</strong> Pat<strong>en</strong>tes<br />

y Marcas <strong>de</strong> los Estados Unidos (USPTO); Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO); Red Iberoamericana <strong>de</strong> Indicadores <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología (RICYT); Naciones Unidas,<br />

Base <strong>de</strong> datos estadísticos sobre <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías (COMTRADE); The Observatory of the Economic<br />

Complexity.<br />

a<br />

Para <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral se utilizaron <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Internacional d<strong>el</strong> Trabajo (OIT), corregidas por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia OIT.<br />

493


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Para <strong>el</strong> cálculo d<strong>el</strong> índice ampliado <strong>de</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura productiva se<br />

realizó un promedio simple <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes indicadores:<br />

i) IPR: índice <strong>de</strong> participación r<strong>el</strong>ativa <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> alta tecnología <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

manufacturas, <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad tecnológica <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />

ii)<br />

iii)<br />

iv)<br />

Gasto <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo (I+D) como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PIB.<br />

Índice <strong>de</strong> adaptabilidad: coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones dinámicas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones totales y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones dinámicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

exportaciones totales d<strong>el</strong> mundo. Exportaciones dinámicas son <strong>la</strong>s que crec<strong>en</strong> más<br />

que <strong>la</strong> media mundial.<br />

Número <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes otorgadas por <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Pat<strong>en</strong>tes y Marcas <strong>de</strong> los Estados<br />

Unidos por millón <strong>de</strong> habitantes.<br />

v) Exportaciones totales <strong>de</strong> manufacturas <strong>de</strong> mediana y alta tecnología (sobre <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Lall) como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> total exportado.<br />

vi)<br />

Índice <strong>de</strong> complejidad económica d<strong>el</strong> Observatory of the Economic Complexity.<br />

Cuadro XIV.4<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ancha fija y móvil, promedios, 2009-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Internet Banda ancha fija Banda ancha móvil<br />

Arg<strong>en</strong>tina 40,6 9,6 8,4<br />

Brasil 41,6 7,1 12,0<br />

México 31,2 9,6 2,3<br />

América d<strong>el</strong> Sur 35,4 5,2 5,6<br />

C<strong>en</strong>troamérica a 19,8 3,2 3,2<br />

Asia <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo b 48,5 15,0 36,7<br />

Economías avanzadas int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> recursos naturales c 83,1 28,5 49,9<br />

Economías avanzadas d 76,3 29,1 51,3<br />

Fu<strong>en</strong>te: Unión Internacional <strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecomunicaciones (UIT) y Banco Mundial, World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Indicators (WDI) [base<br />

<strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://databank.worldbank.org/.<br />

a<br />

Se incluy<strong>en</strong> Costa Rica, Honduras y Panamá.<br />

b<br />

Se incluy<strong>en</strong> Filipinas, Hong Kong (Región Administrativa Especial <strong>de</strong> China), Indonesia, Ma<strong>la</strong>sia, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea,<br />

Singapur y Tai<strong>la</strong>ndia.<br />

c<br />

Correspon<strong>de</strong>n a un conjunto <strong>de</strong> países con PIB per cápita alto y participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> recursos naturales<br />

sobre <strong>el</strong> 30%: Australia, Dinamarca, Fin<strong>la</strong>ndia, Ir<strong>la</strong>nda, Noruega y Nueva Z<strong>el</strong>andia.<br />

d<br />

Correspon<strong>de</strong>n a Alemania, los Estados Unidos, Francia, Italia, <strong>el</strong> Japón, <strong>el</strong> Reino Unido y Suecia.<br />

Esta situación es especialm<strong>en</strong>te grave <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual revolución tecnológica,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r por <strong>su</strong>s efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad productiva, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> manufacturera. La<br />

conjunción <strong>de</strong> varias t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias muestra <strong>el</strong> impacto que pue<strong>de</strong> esperarse <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong><br />

curso. En primer lugar, <strong>el</strong> cambio técnico se ha ac<strong>el</strong>erado sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversificación<br />

<strong>de</strong> productos <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías avanzadas, como <strong>la</strong>s tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>la</strong>s biotecnologías, <strong>la</strong> nanotecnología y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tipo cognitivo.<br />

494


Capítulo XIV<br />

En segundo lugar, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que los cambios más significativos se produzcan <strong>en</strong> áreas<br />

<strong>de</strong> intersección <strong>de</strong> trayectorias tecnológicas implica que los cambios radicales no se pue<strong>de</strong>n<br />

prever a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera extrapo<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias dominantes <strong>en</strong> cada trayectoria.<br />

Esto introduce un mayor grado <strong>de</strong> incertidumbre, que solo se pue<strong>de</strong> reducir mediante <strong>la</strong><br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos, re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> traza digital<br />

que <strong>de</strong>jan personas y empresas <strong>en</strong> <strong>su</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión sobre si<br />

<strong>el</strong> progreso técnico pres<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>drá efectos simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s revoluciones<br />

tecnológicas d<strong>el</strong> pasado, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina <strong>de</strong> vapor, <strong>el</strong> ferrocarril, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectricidad y <strong>el</strong><br />

motor <strong>de</strong> combustión interna, <strong>la</strong> realidad es que los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y producción están<br />

cambiando a un ritmo sin prece<strong>de</strong>nte, lo que es preocupante para una región como América<br />

Latina, para <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías es fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te exóg<strong>en</strong>a.<br />

En tercer lugar, un proceso igualm<strong>en</strong>te importante, pero m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>finido <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>su</strong>s re<strong>su</strong>ltados, es <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los mercados y <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes<br />

productivos que operan <strong>en</strong> <strong>el</strong>los. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s TIC,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> externalizar procesos productivos y transformar <strong>la</strong> manufactura<br />

<strong>en</strong> servicios provistos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, g<strong>en</strong>eran oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong>s firmas<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño, al reducir <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más, masificar<br />

<strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas empresas a los servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube permitiría<br />

reducir los costos <strong>de</strong> capital <strong>en</strong> TIC necesarios para iniciar operaciones, lo que aum<strong>en</strong>taría<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> firmas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado, con los consigui<strong>en</strong>tes efectos positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> empleos y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

En contrapartida, <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> red y <strong>de</strong> gestión y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos fortalec<strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias opuestas, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> uno<br />

o pocos productores mundiales <strong>de</strong> servicios c<strong>la</strong>ve. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al oligopolio conc<strong>en</strong>trado<br />

o al monopolio es manifiesta <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s como los servicios <strong>de</strong> búsqueda (Google),<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> hardware y software avanzado (Apple), <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales (Facebook) y<br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (Amazon). Si bi<strong>en</strong> no está <strong>de</strong>finido cuál<br />

<strong>de</strong> estas fuerzas predominará, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia histórica muestra que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oligopolios conc<strong>en</strong>trados con<br />

los mismos operadores, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, alcance y red evitan que se<br />

establezcan mercados totalm<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia perfecta. La dicotomía<br />

<strong>en</strong>tre pymes y gran<strong>de</strong>s empresas —con <strong>su</strong>s consigui<strong>en</strong>tes efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

empleos— continuará, pero <strong>su</strong>s modalida<strong>de</strong>s cambiarán <strong>en</strong> direcciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

monitoreadas <strong>de</strong> cerca por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías también están re<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas<br />

competitivas <strong>de</strong> los países y territorios. Los países más avanzados han adoptado una<br />

posición proactiva para impulsar este tipo <strong>de</strong> manufactura, que frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha<br />

traducido <strong>en</strong> un re<strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial y <strong>en</strong> un retorno <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

495


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

manufactureras más avanzadas <strong>en</strong> los antiguos c<strong>en</strong>tros productivos. Las reflexiones sobre<br />

estos procesos, así como <strong>la</strong>s acciones que se han puesto <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> estos y otros<br />

países, obligan a América Latina a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> tema <strong>en</strong> <strong>su</strong>s dim<strong>en</strong>siones tecnológicas y<br />

<strong>de</strong> política pública. El rezago <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>el</strong> reducido esfuerzo <strong>en</strong> investigación<br />

y <strong>de</strong>sarrollo tecnológico y <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas industriales <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región son problemas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>cararse conjuntam<strong>en</strong>te. Diferir una<br />

nueva era <strong>de</strong> política industrial y tecnológica no solo t<strong>en</strong>drá efectos negativos sobre <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> productividad, sino que <strong>de</strong>bilitará <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los logros alcanzados<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> empleo, sa<strong>la</strong>rios e <strong>igualdad</strong>, si no se realizan inversiones ori<strong>en</strong>tadas a<br />

introducir tecnologías que hagan posible competir <strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario mundial y compatibilizar<br />

<strong>la</strong>s presiones hacia <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo mo<strong>de</strong>rno con una capacidad local <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> los<br />

bi<strong>en</strong>es y servicios que incorpor<strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución tecnológica.<br />

496


Capítulo XIV<br />

Estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

ambi<strong>en</strong>tal: una ecuación p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te*<br />

La perspectiva <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> propuesta por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> incluye <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> preservar<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ecológica d<strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta <strong>en</strong> condiciones ambi<strong>en</strong>tales que hagan posible <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s próximas g<strong>en</strong>eraciones. En este marco es <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tral importancia consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />

dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, t<strong>en</strong>er muy <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias que los patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> hoy pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> mañana. Que <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras pagu<strong>en</strong> con una calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>teriorada<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones económicas, sociales y ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes implica una<br />

falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s segundas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras.<br />

La dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal es, por tanto, c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> solidaridad interg<strong>en</strong>eracional y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuidado por asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, tanto a esca<strong>la</strong> global como nacional.<br />

Esta noción <strong>su</strong>rge con fuerza a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s confer<strong>en</strong>cias y cumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas sobre <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, como <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro <strong>en</strong> 1992, <strong>la</strong> Cumbre Mundial<br />

sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible realizada <strong>en</strong> Johannesburgo <strong>en</strong> 2002 y <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible (Río+20) que tuvo lugar <strong>en</strong> 2012. En estos<br />

foros se <strong>de</strong>finió <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible como “aqu<strong>el</strong> que busca satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te sin comprometer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>su</strong>s propias<br />

necesida<strong>de</strong>s” (Brundt<strong>la</strong>nd, 1987). En todos se <strong>su</strong>brayó <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>te necesidad <strong>de</strong> abocarse a un<br />

nuevo paradigma <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo que incorporase <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actividad económica y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas, ante <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que a los problemas tradicionales<br />

<strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> se añadían los límites ecológicos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal.<br />

En <strong>el</strong> ámbito nacional urge <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad d<strong>el</strong> agua, d<strong>el</strong> <strong>su</strong><strong>el</strong>o<br />

y d<strong>el</strong> aire, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas —que hoy albergan a más d<strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción— y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sertificación y pérdida <strong>de</strong> biodiversidad, a fin <strong>de</strong><br />

garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad agropecuaria, minera y forestal. A niv<strong>el</strong> mundial <strong>el</strong> mayor <strong>de</strong>safío<br />

es <strong>el</strong> cambio climático. Hay <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes evi<strong>de</strong>ncias que indican que se han alcanzado umbrales<br />

<strong>de</strong> riesgo, lo que exige seguir un nuevo rumbo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>en</strong>ergética. Este<br />

<strong>de</strong>safío está r<strong>el</strong>acionado con patrones productivos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

fósiles que g<strong>en</strong>eran gran<strong>de</strong>s emisiones <strong>de</strong> carbono. El cambio climático impondrá límites<br />

y obligará a reori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> paradigma productivo y los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo. Nunca como<br />

ahora, ante <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y<br />

crisis <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia había sido tan fuerte.<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal:<br />

una ecuación p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te", Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)),<br />

Santiago, 2014, págs. 247-258.<br />

497


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Para América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>el</strong> cambio climático pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una nueva<br />

restricción al crecimi<strong>en</strong>to económico o, si se aborda <strong>de</strong> manera oportuna e integrada, <strong>en</strong><br />

una oportunidad para <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras, <strong>la</strong> urbanización, <strong>el</strong><br />

avance <strong>de</strong> los procesos productivos y <strong>la</strong> industrialización, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> transporte<br />

más efici<strong>en</strong>tes y con m<strong>en</strong>os emisiones, y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> un cambio pau<strong>la</strong>tino hacia un<br />

patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo con m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbono. Este tránsito pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er efectos<br />

importantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia productiva si implica<br />

<strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos <strong>de</strong> mejor calidad para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los estratos m<strong>en</strong>os<br />

favorecidos. La evi<strong>de</strong>ncia también ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global parece estar<br />

ocasionando un mayor número <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos <strong>de</strong><br />

creci<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sidad y que están si<strong>en</strong>do mucho más rigurosos <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible<br />

(Río+20) se consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> causa principal d<strong>el</strong> continuo <strong>de</strong>terioro d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

mundial resi<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> insost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

vig<strong>en</strong>tes. Las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo sost<strong>en</strong>ible sigu<strong>en</strong> dos ejes: favorecer <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es que hayan sido producidos <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ible y <strong>el</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es que <strong>en</strong> sí mismos<br />

hagan un uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>de</strong> los recursos, y que no produzcan (o ap<strong>en</strong>as<br />

produzcan) emisiones contaminantes y <strong>de</strong>sechos.<br />

Las interr<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>la</strong> producción sost<strong>en</strong>ibles son, por lo tanto, muy<br />

estrechas: para lograr un con<strong>su</strong>mo sost<strong>en</strong>ible es necesario que estén disponibles y sean<br />

accesibles los bi<strong>en</strong>es que fueron producidos a través <strong>de</strong> procesos sost<strong>en</strong>ibles o utilic<strong>en</strong><br />

efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y los recursos naturales y no contamin<strong>en</strong>. Para que esos bi<strong>en</strong>es<br />

estén disponibles es necesario que haya <strong>de</strong>manda, que exista <strong>la</strong> tecnología necesaria y<br />

que <strong>la</strong> producción re<strong>su</strong>lte r<strong>en</strong>table. Lograr esta interacción virtuosa <strong>en</strong>tre producción y<br />

con<strong>su</strong>mo sost<strong>en</strong>ible no es s<strong>en</strong>cillo y abre un amplio espacio a interv<strong>en</strong>ciones públicas<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones, impuestos, <strong>su</strong>bsidios, innovación tecnológica, información y<br />

educación, <strong>en</strong>tre otras (Jackson y Marks, 1999; Ferrer-i-Carbon<strong>el</strong>l y van <strong>de</strong>n Bergh, 2004;<br />

Sachs, 2009)1999.<br />

El <strong>de</strong>safío estriba <strong>en</strong> compatibilizar los temas ambi<strong>en</strong>tales con un cambio estructural<br />

capaz <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>la</strong> productividad y cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre distintos grupos, a fin <strong>de</strong> avanzar<br />

hacia una mayor <strong>igualdad</strong>. Conjugar sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal, mayor productividad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mundo d<strong>el</strong> trabajo y mayor <strong>igualdad</strong> social es <strong>el</strong> gran reto d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo para <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, y exige impulsar políticas industriales que incorpor<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>la</strong> innovación<br />

tecnológica asociada a una producción más limpia y efici<strong>en</strong>te. No es una tarea s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>,<br />

sobre todo <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico <strong>en</strong> que, tras <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década pasada,<br />

una gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional ha reformu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da global <strong>de</strong> modo<br />

que <strong>la</strong>s cuestiones ambi<strong>en</strong>tales se han visto r<strong>el</strong>egadas política y financieram<strong>en</strong>te.<br />

498


Capítulo XIV<br />

En primer lugar, los aspectos pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te negativos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo que prevalec<strong>en</strong>. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, se profundiza <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los aspectos d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo que re<strong>su</strong>ltan<br />

más problemáticos <strong>en</strong> términos <strong>en</strong>ergéticos y ambi<strong>en</strong>tales, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que se<br />

p<strong>la</strong>ntean, como <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los residuos. Más ad<strong>el</strong>ante se abordan<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos nacionales, como <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong> agua y <strong>de</strong> los bosques. Finalm<strong>en</strong>te<br />

se examinan otros problemas cuyo carácter es más global y requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da<br />

internacional, tales como <strong>el</strong> cambio climático y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, y <strong>su</strong> evolución <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

A. Patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y <strong>su</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

El con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe ha mostrado un <strong>el</strong>evado ritmo <strong>de</strong> expansión<br />

durante <strong>la</strong>s dos últimas décadas. Se observa también un creci<strong>en</strong>te proceso <strong>de</strong> urbanización<br />

que ha llevado a aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a vivir <strong>en</strong> zonas urbanas. Este<br />

dinamismo, si bi<strong>en</strong> redunda positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, también ti<strong>en</strong>e<br />

consecu<strong>en</strong>cias o externalida<strong>de</strong>s negativas, como un aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong><br />

combustibles fósiles, g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> residuos, contaminación atmosférica, <strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te y explotación <strong>de</strong> recursos naturales r<strong>en</strong>ovables y no r<strong>en</strong>ovables (Sunk<strong>el</strong><br />

y Gligo, 1980; Escu<strong>de</strong>ro y Lerda, 1996).<br />

En este apartado se ilustran patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo observados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y <strong>su</strong><br />

r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> dos aspectos: <strong>el</strong> creci<strong>en</strong>te con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

y bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros, y <strong>el</strong> <strong>de</strong> automóviles y gasolinas. En ambos casos se produc<strong>en</strong> emisiones<br />

y residuos contaminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

1. Energía, bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros y residuos p<strong>el</strong>igrosos<br />

El crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe es altam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> combustibles fósiles. En <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>de</strong> 1980 a<br />

2010, <strong>el</strong> PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> región creció <strong>en</strong> promedio a una tasa anual d<strong>el</strong> 2,6%, avance que estuvo<br />

acompañado <strong>de</strong> una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía d<strong>el</strong> 2,4% <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo<br />

<strong>período</strong> (<strong>CEPAL</strong>, 2009 y 2010c). La vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to económico y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía es compleja, ya que pue<strong>de</strong>n establecerse diversos tipos <strong>de</strong> causalidad bidireccional<br />

<strong>en</strong>tre ambas variables (Ozturk, 2010; Ch<strong>en</strong>, Ch<strong>en</strong> y Ch<strong>en</strong>, 2012, y Stern, 2013).<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia disponible a niv<strong>el</strong> mundial y regional, sintetizada a través <strong>de</strong><br />

un metanálisis, es posible estimar que <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong><br />

respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía respecto a <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo d<strong>el</strong> ingreso es<br />

499


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 0,9, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> media mundial es <strong>de</strong> 0,7 (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.5) 24 . Por<br />

otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> región respon<strong>de</strong> muy limitadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s señales<br />

<strong>de</strong> precios, pres<strong>en</strong>tando una <strong>el</strong>asticidad <strong>de</strong> -0,01, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda mundial es<br />

mucho más s<strong>en</strong>sible, con una <strong>el</strong>asticidad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> -0,2. Se<br />

observa, a<strong>de</strong>más, heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta, que varían por países<br />

y regiones, lo que es preciso consi<strong>de</strong>rar para propósitos <strong>de</strong> política pública.<br />

Cuadro XIV.5<br />

Mundo y América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>el</strong>asticidad-ingreso y <strong>el</strong>asticidad-precio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

Mundo<br />

E<strong>la</strong>sticidad-ingreso 0,9 0,7<br />

E<strong>la</strong>sticidad-precio -0,01 -0,2<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Estos re<strong>su</strong>ltados indican que <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía es<br />

proporcional al ritmo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico. La capacidad <strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria<br />

d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo utilizando exclusivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> mecanismo <strong>de</strong> precios es muy limitada y refleja<br />

escasa <strong>su</strong>stituibilidad y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> innovación y difusión tecnológica para<br />

avanzar <strong>en</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética. La región requiere una oferta <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía flexible, mo<strong>de</strong>rna,<br />

efici<strong>en</strong>te, a precios razonables y sost<strong>en</strong>ible ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> futuro pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar<br />

una v<strong>en</strong>taja estratégica fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia internacional. A<strong>de</strong>más, muchos<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región verían reducirse <strong>la</strong>s restricciones externas y <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z productiva, ya<br />

que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rían m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisas. Sin embargo, <strong>la</strong>s actuales condiciones <strong>de</strong> expansión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>en</strong>ergética <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe no son compatibles con un <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible ni con <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> contaminación atmosférica fijadas (<strong>CEPAL</strong>, 2009).<br />

En todos los países analizados, <strong>el</strong> peso r<strong>el</strong>ativo d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> los ingresos<br />

<strong>de</strong> los hogares es mayor <strong>en</strong> los quintiles más pobres, <strong>en</strong> contraste con lo que <strong>su</strong>ce<strong>de</strong> con<br />

<strong>la</strong>s gasolinas, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México, <strong>en</strong> que se observa una cierta homog<strong>en</strong>eidad<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico XIV.19). Sin embargo, <strong>en</strong> términos absolutos, los dos quintiles <strong>de</strong> más<br />

alto ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son los que realizan <strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> gasto total <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía. La<br />

r<strong>el</strong>ativa importancia <strong>de</strong> este con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura total <strong>de</strong> gasto <strong>de</strong> los hogares expresa<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía. Esta <strong>su</strong>peditación es<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversos factores, como <strong>el</strong> uso creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aparatos <strong>el</strong>éctricos y <strong>de</strong><br />

distintos bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo dura<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> todos los estratos <strong>de</strong> ingreso, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong><br />

formas <strong>de</strong> movilidad basadas <strong>en</strong> combustibles fósiles y <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

que requier<strong>en</strong> <strong>el</strong> uso continuo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía (por ejemplo, <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to) (Baker, Blund<strong>el</strong>l y Micklewright, 1989; Ferrer-i-Carbon<strong>el</strong>l y Bergh, 2004).<br />

24<br />

Esta evi<strong>de</strong>ncia se basa <strong>en</strong> una revisión <strong>de</strong> artículos sobre <strong>el</strong>asticidad-precio y <strong>el</strong>asticidad-ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y gasolinas, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una amplia s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> revistas, informes y libros. Se repasaron<br />

publicaciones <strong>en</strong>tre 1981 y 2012, <strong>en</strong> que se analizaba <strong>el</strong> <strong>período</strong> que va <strong>de</strong> 1948 a <strong>2008</strong>. Para <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción se<br />

consi<strong>de</strong>raron 831 estimaciones <strong>de</strong> <strong>el</strong>asticidad; 414 con respecto al ingreso y 417 con respecto al precio.<br />

500


Capítulo XIV<br />

Gráfico XIV.19<br />

América Latina (9 países): gasto <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía (<strong>el</strong>ectricidad, gas y otros combustibles)<br />

como proporción d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> los hogares y d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> uso doméstico,<br />

por quintil <strong>de</strong> ingreso a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V<br />

Arg<strong>en</strong>tina Brasil Chile Colombia Costa Rica El Salvador México Nicaragua Uruguay<br />

(2005) (<strong>2008</strong>) (2007) (2007) (2004) (2006) (2012) (2005) (2005)<br />

Como proporción d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> los hogares (eje izquierdo)<br />

Como proporción d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> uso doméstico (eje <strong>de</strong>recho)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Datos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas nacionales <strong>de</strong> ingresos y gastos <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes años: 2004 (Costa Rica); 2005<br />

(Arg<strong>en</strong>tina, Nicaragua y Uruguay); 2006 (El Salvador); 2007 (Chile y Colombia); <strong>2008</strong> (Brasil) y 2012 (México).<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

El con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros se ha increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> todos los<br />

estratos <strong>de</strong> ingreso, lo que se ha traducido <strong>en</strong> un afianzami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es.<br />

Esto se manifiesta tanto <strong>en</strong> una ampliación d<strong>el</strong> espectro <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros disponibles<br />

como <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> estos productos por familia. La evi<strong>de</strong>ncia <strong>su</strong>giere,<br />

a<strong>de</strong>más, que existe una consolidación <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> primera g<strong>en</strong>eración,<br />

tales como refrigeradores o t<strong>el</strong>evisores, y una <strong>de</strong>manda incipi<strong>en</strong>te pero cada vez mayor <strong>de</strong><br />

nuevos bi<strong>en</strong>es, como computadoras. Al igual que <strong>su</strong>cedía <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los automóviles, <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> estos bi<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias favorables para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

pero pue<strong>de</strong> también implicar riesgos <strong>en</strong> términos ambi<strong>en</strong>tales.<br />

La mayor <strong>de</strong>manda y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros vi<strong>en</strong>e acompañada <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to<br />

concomitante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> residuos, <strong>en</strong> ocasiones<br />

p<strong>el</strong>igrosos (Wolfram, Sh<strong>el</strong>ef y Gertler, 2012). Los residuos p<strong>el</strong>igrosos son <strong>de</strong>sechos que por <strong>su</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s reactivas, corrosivas, explosivas, tóxicas, infecciosas, radioactivas o inf<strong>la</strong>mables<br />

<strong>su</strong>pon<strong>en</strong> un riesgo real o pot<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los seres humanos y otros organismos vivos<br />

o para <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Basilea sobre<br />

<strong>el</strong> control <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos transfronterizos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sechos p<strong>el</strong>igrosos y <strong>su</strong> <strong>el</strong>iminación 25 .<br />

La información disponible sobre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos p<strong>el</strong>igrosos es escasa (véase <strong>el</strong><br />

25<br />

En <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Basilea <strong>de</strong> 1989 (véase [<strong>en</strong> línea] http://www.bas<strong>el</strong>.int/), 164 países se comprometieron a<br />

reducir al mínimo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> residuos p<strong>el</strong>igrosos para garantizar una gestión racional y un control d<strong>el</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to transfronterizo <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>sechos, así como para mejorar <strong>la</strong> capacidad institucional y técnica,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y los países con economías <strong>en</strong> transición. En reuniones posteriores,<br />

<strong>la</strong>s partes acordaron prohibir <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos p<strong>el</strong>igrosos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong><br />

Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) a otros países no miembros (“Enmi<strong>en</strong>da sobre <strong>la</strong> prohibición”).<br />

501


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

cuadro XIV.6). Fr<strong>en</strong>te al esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> continuidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

dura<strong>de</strong>ros se p<strong>la</strong>ntean riesgos para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible que <strong>su</strong>brayan <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> recic<strong>la</strong>je y control, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> zonas urbanas.<br />

El con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es dura<strong>de</strong>ros también g<strong>en</strong>era residuos <strong>el</strong>ectrónicos, que se consi<strong>de</strong>ran<br />

<strong>de</strong>sechos p<strong>el</strong>igrosos por <strong>su</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> metales pesados, como <strong>el</strong> plomo, <strong>el</strong> mercurio y <strong>el</strong><br />

cromo, que si no se manejan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tan serios riesgos para <strong>la</strong> salud y <strong>el</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te. Se estima que para 2017 <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> residuos <strong>el</strong>ectrónicos habrá crecido<br />

un 33% con respecto a 2012, hasta llegar a un total <strong>de</strong> 65,4 millones <strong>de</strong> ton<strong>el</strong>adas <strong>en</strong> todo <strong>el</strong><br />

mundo 26 . A modo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, cabe seña<strong>la</strong>r que actualm<strong>en</strong>te los Estados Unidos g<strong>en</strong>eran 30<br />

kg anuales per cápita y China un total <strong>de</strong> 5,4 kg per cápita. En América Latina los países que<br />

mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> residuos <strong>el</strong>ectrónicos g<strong>en</strong>eran con respecto a <strong>su</strong> pob<strong>la</strong>ción alcanzan 11<br />

kg per cápita (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.20). Re<strong>su</strong>lta muy difícil realizar un seguimi<strong>en</strong>to apropiado<br />

d<strong>el</strong> trasiego y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> estos residuos <strong>de</strong>bido a limitaciones <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación, información y<br />

observancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, por lo que existe <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que se <strong>su</strong>bestime <strong>la</strong> magnitud d<strong>el</strong> problema.<br />

Cuadro XIV.6<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (13 países): g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos p<strong>el</strong>igrosos, 2006-2011 a<br />

(En miles <strong>de</strong> ton<strong>el</strong>adas métricas)<br />

País 2006 2007 <strong>2008</strong> 2009 2010 2011<br />

Arg<strong>en</strong>tina 151,92 ... ... ... ... ...<br />

Brasil ... 1,42 11,33 ... ... ...<br />

Chile 6,09 ... ... ... ... 388,77<br />

Colombia ... ... ... ... 228,66 279,05<br />

Costa Rica 1,25 ... ... ... ... ...<br />

Cuba 1 253,67 1 417,31 ... ... 660,76 ...<br />

Ecuador 146,61 ... 193,81 196,76 ... ...<br />

Guyana ... 0,74 ... ... ... ...<br />

Honduras ... ... 1,70 1,82 1,70 9,60<br />

México 8 000,00 205,70 236,78 395,06 165,34 134,31<br />

Panamá ... 2,40 ... ... ... ...<br />

República<br />

Dominicana<br />

... 16,40 ... ... ... ...<br />

Santa Lucía 0,11 0,08 0,18 0,23 ... ...<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Secretaría d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Basilea.<br />

Data Vi<strong>su</strong>alization Tool for the Bas<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>tion on the G<strong>en</strong>eration, Export and Import of Hazardous Wastes and Other<br />

Wastes [<strong>en</strong> línea] http://www.bas<strong>el</strong>.int/Countries/NationalReporting/DataVi<strong>su</strong>alizationTool/tabid/3216/Default.aspx.<br />

a<br />

Los datos que se pres<strong>en</strong>tan son los comunicados por <strong>la</strong>s partes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Basilea. Con respecto a <strong>la</strong> información<br />

no disponible <strong>de</strong> acuerdo con ese conv<strong>en</strong>io, <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones nacionales. Aunque se solicita<br />

a los países que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> datos sobre residuos p<strong>el</strong>igrosos con arreglo a <strong>la</strong>s categorías d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Basilea, <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> que esa información no sea comunicada, los datos <strong>su</strong>ministrados se ajustan a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones nacionales <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sechos p<strong>el</strong>igrosos. Estas <strong>de</strong>finiciones pue<strong>de</strong>n cambiar con <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> modificaciones y revisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>ciones nacionales, por lo que varían consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un país a otro y a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo. Por otra parte,<br />

<strong>la</strong> información solo se refiere a los residuos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados como p<strong>el</strong>igrosos por <strong>el</strong> ag<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>erador o por <strong>la</strong> empresa<br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sechos. La calidad y <strong>la</strong> comparabilidad <strong>de</strong> los datos, por tanto, es limitada y<br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> interpretarse con precaución.<br />

26<br />

Véase Iniciativa StEP [<strong>en</strong> línea] http://www.step-initiative.org/in<strong>de</strong>x.php/news<strong>de</strong>tails/items/world-e-wastemap-reveals-national-volumes-international-flows.html,<br />

15 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2013.<br />

502


Capítulo XIV<br />

Gráfico XIV.20<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (18 países): g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> residuos <strong>el</strong>ectrónicos per cápita, 2012<br />

(En kilogramos)<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Panamá<br />

México<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

Perú<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Paraguay<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Fu<strong>en</strong>te: Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, Iniciativa StEP, 2013 [<strong>en</strong> línea] http://www.step-initiative.org/in<strong>de</strong>x.php/<br />

WorldMap.html.<br />

Por otra parte, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s son<br />

los residuos sólidos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los hogares, <strong>el</strong> comercio, los servicios y <strong>la</strong> producción<br />

industrial. En América Latina y <strong>el</strong> Caribe se g<strong>en</strong>eraron aproximadam<strong>en</strong>te 436.000 ton<strong>el</strong>adas<br />

<strong>de</strong> residuos sólidos urbanos durante 2010 y <strong>el</strong> promedio anual <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos<br />

per cápita es <strong>de</strong> 0,93 kg/habitante al día, con difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre países (véase<br />

<strong>el</strong> gráfico XIV.21). La proporción <strong>de</strong> estos residuos que termina <strong>en</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os sanitarios<br />

ha aum<strong>en</strong>tado notoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (d<strong>el</strong> 22,6% <strong>en</strong> 2002 al 54,4% <strong>en</strong> 2010). No<br />

obstante, muchos residuos se <strong>de</strong>sechan <strong>en</strong> lugares ina<strong>de</strong>cuados o <strong>en</strong> verte<strong>de</strong>ros a ci<strong>el</strong>o<br />

abierto (OPS/BID/AIDIS, 2011). En este contexto, es necesario consi<strong>de</strong>rar medidas para<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> residuos sólidos <strong>en</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>os sanitarios y explorar alternativas <strong>de</strong><br />

aprovechami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>de</strong>pósito final o <strong>el</strong>iminación. Ello incluye<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos económicos que conduzcan a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> recic<strong>la</strong>je,<br />

tratami<strong>en</strong>to térmico y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sechos para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

<strong>en</strong>tre otros.<br />

Los residuos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral son consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

y <strong>de</strong> factores <strong>de</strong>mográficos. Su g<strong>en</strong>eración se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> algunos sectores específicos y<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo, por lo que <strong>su</strong> volum<strong>en</strong> está asociado a<br />

<strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> ingreso y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas ori<strong>en</strong>tadas a <strong>su</strong> tratami<strong>en</strong>to.<br />

503


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XIV.21<br />

América Latina (16 países): g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos por habitante y día,<br />

2000 y 2010 a<br />

(En kilogramos)<br />

1,4<br />

1,2<br />

1,0<br />

0,8<br />

0,6<br />

0,4<br />

0,2<br />

0,0<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

México<br />

Panamá<br />

2000 2010<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS), Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Evaluación Regional <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Manejo <strong>de</strong> Residuos Sólidos<br />

Municipales <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2005 y 2011.<br />

a<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por residuos sólidos urbanos o municipales aqu<strong>el</strong>los residuos sólidos o semisólidos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> los núcleos pob<strong>la</strong>cionales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, incluidos los residuos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> domiciliario, comercial, <strong>de</strong><br />

servicios, institucional, <strong>de</strong> mercados, hospita<strong>la</strong>rios, comunes o no p<strong>el</strong>igrosos, los g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> distintas<br />

industrias, <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrido y limpieza <strong>de</strong> calles y áreas públicas, y <strong>en</strong> podas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> calles, p<strong>la</strong>zas y jardines públicos.<br />

B. Automóviles, combustibles y contaminación atmosférica<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS) 27 , <strong>la</strong> contaminación atmosférica<br />

implica <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> atmósfera —ya sea a niv<strong>el</strong><br />

domiciliario o <strong>en</strong> espacios exteriores— por cualquier ag<strong>en</strong>te químico, físico o biológico. La<br />

contaminación atmosférica se produce principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos urbanos como re<strong>su</strong>ltado<br />

d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> automóviles (fu<strong>en</strong>tes móviles) y activida<strong>de</strong>s industriales (fu<strong>en</strong>tes<br />

fijas), lo que implica que <strong>el</strong> problema adquiere un carácter crítico <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe, que ti<strong>en</strong>e un alto grado <strong>de</strong> urbanización.<br />

El parque automotor ha crecido <strong>de</strong> forma significativa <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te<br />

todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong> transporte público y <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> ingreso, otros factores, como <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> precios, <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> crédito, han facilitado <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> vehículos. En México<br />

se registra un aum<strong>en</strong>to, al pasarse <strong>de</strong> 203 automóviles por 1.000 habitantes <strong>en</strong> 2003 a 275<br />

<strong>en</strong> 2010. Aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo <strong>período</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil <strong>el</strong> número <strong>de</strong> automóviles se<br />

increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 164 a 209 por 1.000 habitantes; <strong>en</strong> Chile, <strong>de</strong> 135 a 184 por 1.000 habitantes;<br />

27<br />

Véase [<strong>en</strong> línea] http://www.who.int/phe/health_topics/outdoorair/<strong>en</strong>/in<strong>de</strong>x.html.<br />

504


Capítulo XIV<br />

<strong>en</strong> Panamá, <strong>de</strong> 108 a 132 por 1.000 habitantes, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana, <strong>de</strong> 105 a 128<br />

por 1.000 habitantes. También hay una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> vehículos<br />

<strong>en</strong> otros países —Colombia, Honduras y <strong>el</strong> Perú—, si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> parque automotor <strong>en</strong> estos<br />

casos sigue si<strong>en</strong>do reducido. Aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad es todavía bastante m<strong>en</strong>or a <strong>la</strong> que se<br />

registra <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, los estilos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to urbano pot<strong>en</strong>ciales y una<br />

oferta in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> infraestructura para <strong>el</strong> transporte público, peatonal y no motorizado<br />

podrían originar una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a una mayor <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> motorización <strong>en</strong> América Latina<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico XIV.22), como <strong>la</strong> que actualm<strong>en</strong>te registran <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>su</strong>perior países<br />

como Australia, España o los Estados Unidos.<br />

Gráfico XIV.22<br />

Economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y América Latina (países s<strong>el</strong>eccionados): r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> motorización y <strong>el</strong> PIB per cápita, 2003-2010 a<br />

(En vehículos a motor por 1.000 personas y dó<strong>la</strong>res PPA a precios constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

900<br />

800<br />

Estados Unidos<br />

700<br />

Italia Australia<br />

600<br />

Francia Canadá<br />

España Japón<br />

Suiza<br />

Alemania Austria Países Bajos<br />

500<br />

Reino Unido Suecia<br />

Noruega<br />

Dinamarca<br />

Ir<strong>la</strong>nda<br />

400<br />

América Latina<br />

Rep. <strong>de</strong><br />

300<br />

Corea<br />

México<br />

200<br />

Brasil Uruguay<br />

Rep. Dominicana Costa Rica Chile<br />

100 Honduras Ecuador Panamá<br />

Nicaragua<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong> Perú<br />

0<br />

0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 35 000 40 000 45 000 50 000<br />

Brasil Chile Colombia Costa Rica Ecuador Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras México Nicaragua Panamá Perú Rep. Dominicana<br />

Uruguay Austria Australia Canadá Estados Unidos Francia<br />

Italia<br />

Dinamarca<br />

Japón<br />

Ir<strong>la</strong>nda<br />

Noruega<br />

España<br />

Reino Unido<br />

Suecia<br />

Países Bajos<br />

Suiza<br />

Alemania<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Banco Mundial, World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t<br />

Indicators.<br />

a<br />

El límite <strong>su</strong>perior correspon<strong>de</strong> a países como los Estados Unidos, Australia, España e Italia. El límite inferior correspon<strong>de</strong><br />

a Noruega, los Países Bajos y Dinamarca. Las líneas punteadas no indican proyecciones, sino posibles trayectorias <strong>de</strong><br />

acuerdo a los estilos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que adopte <strong>la</strong> región.<br />

El alto ritmo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota vehicu<strong>la</strong>r, acompañado <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> gasolinas, se ha combinado también <strong>en</strong> algunos países con consi<strong>de</strong>rables<br />

<strong>su</strong>bsidios a los combustibles fósiles (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.23), con lo que se ha reforzado<br />

una estructura <strong>de</strong> precios a favor d<strong>el</strong> transporte privado que g<strong>en</strong>era más contaminación<br />

porque no incorpora <strong>su</strong>s externalida<strong>de</strong>s negativas. Esta situación, que está ya ocasionando<br />

presiones adicionales para <strong>la</strong>s finanzas públicas <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, propicia una<br />

asignación regresiva e inefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía que favorece <strong>la</strong>s tecnologías<br />

<strong>de</strong> altas emisiones <strong>de</strong> carbono, <strong>en</strong>rigi<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo que<br />

<strong>de</strong>berían cambiar y que retrasan <strong>la</strong> innovación tecnológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción. Lograr <strong>el</strong><br />

doble divi<strong>de</strong>ndo, fiscal y ambi<strong>en</strong>tal, requiere <strong>de</strong> coordinación interregional, transpar<strong>en</strong>cia<br />

y un c<strong>la</strong>ro diseño <strong>de</strong> impuestos “ver<strong>de</strong>s” (véase <strong>el</strong> recuadro XIV.1).<br />

505


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Gráfico XIV.23<br />

América Latina (6 países): ejemplos <strong>de</strong> <strong>su</strong>bsidios a los combustibles fósiles, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> PIB)<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

México<br />

Colombia<br />

Perú<br />

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> Ag<strong>en</strong>cia Internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Energía, Perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Energía <strong>en</strong> <strong>el</strong> Mundo, 2012 y “Fossil Fu<strong>el</strong> Subsidy Database” [<strong>en</strong> línea] http://<br />

www.iea.org/<strong>su</strong>bsidy/.<br />

Recuadro XIV.1<br />

América Latina: algunas medidas tributarias con efectos ambi<strong>en</strong>tales<br />

En <strong>el</strong> Ecuador se promulgó <strong>en</strong> 2011 <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Ambi<strong>en</strong>tal y Optimización <strong>de</strong> los Ingresos d<strong>el</strong><br />

Estado, por <strong>la</strong> que se creaba un impuesto ambi<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong> contaminación vehicu<strong>la</strong>r y un impuesto a<br />

<strong>la</strong>s bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s plásticas no retornables y se establecieron tasas especiales para los vehículos híbridos<br />

y <strong>el</strong>éctricos.<br />

En <strong>el</strong> Perú se modificaron <strong>la</strong>s tasas d<strong>el</strong> impuesto s<strong>el</strong>ectivo al con<strong>su</strong>mo a los combustibles,<br />

consi<strong>de</strong>rando apropiadam<strong>en</strong>te un criterio <strong>de</strong> proporcionalidad al grado <strong>de</strong> nocividad <strong>de</strong> los<br />

combustibles, y se sacrificó <strong>la</strong> tasa d<strong>el</strong> 10% d<strong>el</strong> impuesto s<strong>el</strong>ectivo para <strong>la</strong> importación <strong>de</strong><br />

autos nuevos que utilic<strong>en</strong> gas natural o gasolinas como combustible, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> tasar los<br />

vehículos más contaminantes.<br />

Des<strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong> Honduras se grava con una sobretasa <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> vehículos usados.<br />

En <strong>la</strong> Reforma Hac<strong>en</strong>daria y Social <strong>de</strong> México <strong>de</strong> 2013 se creó un impuesto a <strong>la</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación<br />

e importación <strong>de</strong> combustibles fósiles según <strong>su</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbono y un gravam<strong>en</strong> a los<br />

p<strong>la</strong>guicidas <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> toxicidad aguda.<br />

En El Salvador cambió <strong>la</strong> tasa d<strong>el</strong> impuesto ad valórem al primer registro <strong>de</strong> vehículos<br />

automotores, que pasó d<strong>el</strong> 1% al 8%, y <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> se introdujo un impuesto específico a<br />

<strong>la</strong> primera matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> vehículos automotores terrestres (2012 y 2013).<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial <strong>de</strong> los<br />

respectivos países.<br />

506


Capítulo XIV<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad d<strong>el</strong> parque automotor aum<strong>en</strong>ta a ritmos int<strong>en</strong>sos pero difer<strong>en</strong>ciados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s metrópolis <strong>la</strong>tinoamericanas y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> los países (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.7).<br />

Este crecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>era cada vez más problemas <strong>de</strong> congestión y contaminación atmosférica<br />

e increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> horas que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>dicar<br />

al tras<strong>la</strong>do cotidiano, lo que contrarresta <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong> productividad y afecta <strong>la</strong><br />

disponibilidad <strong>de</strong> tiempo libre y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida. Como se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro XIV.7,<br />

<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> motorización fue mayor <strong>en</strong> Ciudad <strong>de</strong> México, don<strong>de</strong> pasó<br />

<strong>de</strong> 391 automóviles por cada 1.000 habitantes <strong>en</strong> 2001 a 471 <strong>en</strong> 2010. En Bogotá, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo <strong>período</strong> pasó <strong>de</strong> 126 a 163 vehículos por cada 1.000 habitantes, y <strong>en</strong> Santiago, <strong>de</strong><br />

126 a 137 automóviles por cada 1.000 habitantes <strong>en</strong>tre 2001 y 2006.<br />

Cuadro XIV.7<br />

América Latina (ciuda<strong>de</strong>s y países s<strong>el</strong>eccionados): evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> motorización<br />

por 1.000 habitantes a<br />

A. Ciuda<strong>de</strong>s<br />

Año Ciudad <strong>de</strong> México Santiago Bogotá<br />

2001 391 126 141<br />

2006 350 137 …<br />

2010 471 … 163 b<br />

B. Países<br />

Año<br />

Brasil Chile Colombia Ecuador Guatema<strong>la</strong> Honduras México Nicaragua Panamá Perú<br />

Rep.<br />

Dominicana Uruguay<br />

2003 164 135 -- 54 -- -- 203 42 -- -- 105 --<br />

2004 171 140 55 56 -- 74 200 46 108 54 100 --<br />

2005 178 147 57 61 47 77 208 -- 108 57 107 184<br />

2006 186 154 60 66 53 81 231 -- 111 58 112 194<br />

2007 197 161 63 60 27 87 246 57 117 61 119 194<br />

<strong>2008</strong> 209 170 68 64 -- 95 265 58 135 65 125 194<br />

2009 -- 174 71 61 66 -- 276 58 126 68 128 200<br />

2010 -- 184 -- 71 68 -- 275 57 132 73 -- --<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> los institutos<br />

nacionales <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong> los respectivos países. Los datos sobre los países correspon<strong>de</strong>n a información <strong>de</strong><br />

Banco Mundial, World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Indicators.<br />

a<br />

En algunos casos, los datos <strong>de</strong> vehículos son solo estimaciones, pres<strong>en</strong>tan problemas <strong>de</strong> registro o no proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

una misma base, lo que dificulta <strong>su</strong> comparación.<br />

b<br />

La tasa <strong>de</strong> motorización correspon<strong>de</strong> a 2011.<br />

La información disponible muestra que <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autos se conc<strong>en</strong>tra, principalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> los quintiles <strong>de</strong> más altos ingresos, aunque con difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre países.<br />

Esta circunstancia implica, a<strong>de</strong>más, que esos grupos socioeconómicos reciban <strong>la</strong> mayor<br />

parte <strong>de</strong> los <strong>su</strong>bsidios al con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> combustibles fósiles e infraestructura para <strong>la</strong><br />

movilidad privada, con lo que se rev<strong>el</strong>a otra dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es cruzadas.<br />

Surg<strong>en</strong> así patrones <strong>de</strong> movilidad difer<strong>en</strong>ciados según <strong>el</strong> ingreso, segregando a los estratos<br />

que más utilizan <strong>el</strong> automóvil <strong>de</strong> los que se movilizan sobre todo <strong>en</strong> transporte público.<br />

La participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectricidad es más homogénea <strong>en</strong> todos los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ingreso, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> gasolina se conc<strong>en</strong>tra más <strong>en</strong> los <strong>de</strong> mayor<br />

507


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

ingreso. Por tanto, una política impositiva c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gasolinas es más progresiva que<br />

una que se dirija a <strong>la</strong> <strong>el</strong>ectricidad.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los hogares, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> parque<br />

automotor y <strong>su</strong> pot<strong>en</strong>cial expansión son probablem<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong>as noticias. Sin embargo, no<br />

pue<strong>de</strong>n ignorarse los problemas ambi<strong>en</strong>tales ni <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>rivados, sobre<br />

todo si se consi<strong>de</strong>ra <strong>el</strong> alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración urbana <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe.<br />

La contracara d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> parque automotor es <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> gasolinas.<br />

En <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> gasolina, diés<strong>el</strong> y biodiés<strong>el</strong> repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> 1%<br />

para <strong>el</strong> primer quintil y <strong>el</strong> 9% para <strong>el</strong> quinto quintil <strong>de</strong> los gastos totales <strong>de</strong> los hogares<br />

<strong>en</strong> los países analizados (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.24). La difer<strong>en</strong>ciación por estratos es muy<br />

significativa: <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos gastos <strong>en</strong> <strong>el</strong> total aum<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> ingreso, y <strong>el</strong> último<br />

quintil por ingresos conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> todos los casos consi<strong>de</strong>rados más d<strong>el</strong> 50% d<strong>el</strong> gasto<br />

total <strong>en</strong> gasolinas; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Colombia llega a casi <strong>el</strong> 80%.<br />

Gráfico XIV.24<br />

América Latina (9 países): gasto <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> combustibles para transporte<br />

(gasolina, diés<strong>el</strong> y biodiés<strong>el</strong>) como proporción d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> los hogares<br />

y d<strong>el</strong> gasto total <strong>en</strong> combustibles para transporte, por quintil <strong>de</strong> ingreso a<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

(2005)<br />

Brasil<br />

(<strong>2008</strong>)<br />

Chile<br />

(2007)<br />

Colombia<br />

(2007)<br />

Costa Rica<br />

(2004)<br />

El Salvador<br />

(2006)<br />

México<br />

(2012)<br />

Nicaragua<br />

(2005)<br />

Uruguay<br />

(2005)<br />

Como proporción d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> los hogares (eje izquierdo)<br />

Como proporción d<strong>el</strong> gasto total <strong>en</strong> combustibles para transporte (eje <strong>de</strong>recho)<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

a<br />

Datos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas nacionales <strong>de</strong> ingresos y gastos <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes años: 2004 (Costa Rica);<br />

2005 (Arg<strong>en</strong>tina, Nicaragua y Uruguay); 2006 (El Salvador); 2007 (Chile y Colombia); <strong>2008</strong> (Brasil) y 2012 (México).<br />

Re<strong>su</strong>lta ilustrativo comparar <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> gasolina <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ante<br />

variaciones <strong>de</strong> ingreso y precio con <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros países. Al igual que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

este ejercicio se realiza consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia disponible a niv<strong>el</strong> mundial, sintetizada<br />

a través <strong>de</strong> un metanálisis. La comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidad-ingreso y <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidad-precio<br />

508


Capítulo XIV<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> gasolinas con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otras regiones muestra que <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> gasolina es más s<strong>en</strong>sible al ingreso y m<strong>en</strong>os a <strong>la</strong>s variaciones<br />

<strong>de</strong> precio que <strong>en</strong> otras regiones. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>el</strong>asticidad-ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />

gasolina <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE es 0,59, <strong>la</strong> <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 0,71<br />

(véase <strong>el</strong> cuadro XIV.8). De este modo, un ritmo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> OCDE y <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe se manifiesta <strong>en</strong> un mayor aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

<strong>de</strong> gasolina <strong>en</strong> esta última región. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> gasolina es r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te<br />

in<strong>el</strong>ástica al precio (véase <strong>el</strong> cuadro XIV.8), esto es, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda es s<strong>en</strong>sible al precio pero<br />

<strong>su</strong> respuesta es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE (-0,46 fr<strong>en</strong>te a -0,39).<br />

Estas s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta al ingreso y los precios varían <strong>de</strong> un país a otro.<br />

Cuadro XIV.8<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe y países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE: <strong>el</strong>asticidad-ingreso y <strong>el</strong>asticidad-precio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> combustibles<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

Organización para <strong>la</strong> Cooperación<br />

y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE)<br />

E<strong>la</strong>sticidad-ingreso 0,71 0,59<br />

E<strong>la</strong>sticidad-precio -0,39 -0,46<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

En este contexto, <strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> los precios son in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para cont<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>el</strong> dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja <strong>el</strong>asticidad-precio <strong>de</strong><br />

esta <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gasolinas. Probablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda a <strong>la</strong>s<br />

variaciones <strong>de</strong> precios refleja <strong>la</strong> escasa pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>su</strong>stitutos a<strong>de</strong>cuados para <strong>el</strong> transporte privado. Esto es, <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un transporte público<br />

mo<strong>de</strong>rno, efici<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> calidad que sea un <strong>su</strong>stituto razonable <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> rapi<strong>de</strong>z,<br />

calidad, confiabilidad, comodidad, efici<strong>en</strong>cia y seguridad. También pue<strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer <strong>en</strong><br />

parte al diseño urbanístico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> barrios <strong>de</strong> altos ingresos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s exige un mayor uso d<strong>el</strong> automóvil.<br />

Por tanto, se requiere complem<strong>en</strong>tar los inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> precios con políticas regu<strong>la</strong>torias<br />

<strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los vehículos, límites <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> estos y p<strong>la</strong>neación urbana, <strong>en</strong>tre<br />

otras. Si bi<strong>en</strong> existe cierto espacio para una estrategia fiscal que establezca un sistema<br />

impositivo s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s negativas <strong>de</strong> los con<strong>su</strong>mos, hay que consi<strong>de</strong>rar<br />

cuidadosam<strong>en</strong>te los efectos <strong>en</strong> los estratos <strong>de</strong> bajos ingresos, ya que pue<strong>de</strong> originar un<br />

alza <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> los combustibles y <strong>el</strong> transporte público. Por <strong>el</strong>lo, un aspecto c<strong>la</strong>ve para<br />

<strong>la</strong> política pública <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o consiste <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s para<br />

proporcionar un transporte público efici<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> calidad. La región está aún lejos <strong>de</strong> esos<br />

objetivos, aunque <strong>en</strong> varias ciuda<strong>de</strong>s ya se han puesto <strong>en</strong> marcha iniciativas con que se<br />

int<strong>en</strong>ta mejorar <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> transporte público masivo (véase <strong>el</strong> recuadro XIV.2).<br />

509


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Recuadro XIV.2<br />

Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> transporte público sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> países <strong>de</strong> América Latina<br />

Junto con otros factores, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to urbano que ha experim<strong>en</strong>tado América Latina <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas ha llevado a un consi<strong>de</strong>rable aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tráfico vehicu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, ocasionando problemas <strong>de</strong> contaminación atmosférica y un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones<br />

<strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro (GEI), que contribuy<strong>en</strong> al cambio climático. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas<br />

para mejorar los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ha sido <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong> tránsito rápido <strong>en</strong> autobús <strong>de</strong> tipo BRT (Bus Rapid Transit), un modo <strong>de</strong> transporte<br />

más organizado, con carriles exclusivos, que prioriza <strong>el</strong> transporte público fr<strong>en</strong>te a los vehículos<br />

particu<strong>la</strong>res. En América Latina más <strong>de</strong> 45 ciuda<strong>de</strong>s han realizado inversiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas<br />

<strong>en</strong> sistemas tipo BRT (Rodríguez y Verg<strong>el</strong>, 2013). Este tipo <strong>de</strong> medidas, que contribuy<strong>en</strong> a mejorar<br />

<strong>la</strong> gestión d<strong>el</strong> transporte, junto con iniciativas ori<strong>en</strong>tadas a <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los automóviles<br />

particu<strong>la</strong>res y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los combustibles, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios adicionales por lo que se<br />

refiere a <strong>la</strong> calidad d<strong>el</strong> aire, <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tránsito y <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> recorrido.<br />

Cuadro<br />

América Latina (ciuda<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas): sistemas <strong>de</strong> tránsito rápido <strong>en</strong> autobús <strong>de</strong> tipo BRT<br />

Ciudad o área metropolitana<br />

Nombre<br />

d<strong>el</strong> BRT<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

(millones <strong>de</strong><br />

habitantes)<br />

Fecha <strong>de</strong><br />

inicio<br />

d<strong>el</strong> BRT<br />

Ext<strong>en</strong>sión<br />

(<strong>en</strong> km)<br />

Pasajeros<br />

por día<br />

Curitiba (Brasil) URBS 2 1972 81 505 000<br />

Quito (Ecuador) Metrobús 2 1990 56 491 000<br />

Bogotá (Colombia) Transmil<strong>en</strong>io 7 2000 87 1 650 000<br />

León (México) Optibús 1 2003 30 236 619<br />

Ciudad <strong>de</strong> México (México) Metrobús 9 2005 95 800 000<br />

Guayaquil (Ecuador) Metrovía 3 2006 33 310 000<br />

Pereira (Colombia) Megabús 0 2006 88 115 000<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile (Chile) Transantiago 6 2007 94 4 500 000 a<br />

Ciudad <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> (Guatema<strong>la</strong>) Transmetro 1 2007 39 210 000<br />

Bucaramanga (Colombia) Metrolínea 1 2009 50 200 000<br />

Guada<strong>la</strong>jara (México) Macrobús 4 2009 16 200 000<br />

Cali (Colombia) MIO 2 2009 35 405 000<br />

Barranquil<strong>la</strong> (Colombia) Transmetro 2 2010 14 177 000<br />

Lima (Perú) Protransporte 8 2010 26 460 000<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Sistemas Integrados y BRT (SIBRT).<br />

a<br />

El mayor número <strong>de</strong> pasajeros <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile se <strong>de</strong>be a que <strong>el</strong> sistema Transantiago compr<strong>en</strong><strong>de</strong> buses y metro.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> D. Rodríguez y E. Verg<strong>el</strong>,<br />

“Sistemas <strong>de</strong> transporte público masivo tipo BRT (Bus Rapid Transit) y <strong>de</strong>sarrollo urbano <strong>en</strong> América<br />

Latina”, Land Lines, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2013.<br />

Otro aspecto problemático d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> parque vehicu<strong>la</strong>r, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

uso privado, es <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación atmosférica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s (<strong>CEPAL</strong>, 2010c).<br />

Al m<strong>en</strong>os 100 millones <strong>de</strong> personas están expuestas <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe a<br />

<strong>la</strong> contaminación atmosférica a niv<strong>el</strong>es <strong>su</strong>periores a los recom<strong>en</strong>dados por <strong>la</strong> Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS) (Cifu<strong>en</strong>tes y otros, 2005). Entre los contaminantes que más<br />

preocupan por <strong>su</strong> efecto nocivo para <strong>la</strong> salud pública se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong> monóxido <strong>de</strong> carbono,<br />

510


Capítulo XIV<br />

<strong>el</strong> ozono, <strong>el</strong> dióxido <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> dióxido <strong>de</strong> <strong>su</strong>lfuro y <strong>el</strong> material particu<strong>la</strong>do 28 . En <strong>el</strong><br />

gráfico XIV.25 se muestra <strong>el</strong> promedio anual <strong>de</strong> material particu<strong>la</strong>do MP10 <strong>en</strong> 27 ciuda<strong>de</strong>s<br />

s<strong>el</strong>eccionadas <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe 29 . Diez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico son<br />

capitales: Ciudad <strong>de</strong> México, Lima, Bogotá, Santiago, Caracas, Panamá, Kingston, Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires y San José. En <strong>el</strong> <strong>período</strong> <strong>2008</strong>-2009 <strong>la</strong>s capitales con mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

contaminación d<strong>el</strong> aire por MP10 <strong>en</strong> <strong>la</strong> región eran Lima, Bogotá y Santiago, con promedios<br />

anuales más <strong>de</strong> tres veces <strong>su</strong>periores a <strong>la</strong> norma recom<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong> OMS. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

capitales, <strong>de</strong>stacan los altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> contaminación atmosférica por MP10 <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

intermedias. Tal es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Mexicali (México), que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que<br />

pres<strong>en</strong>tan mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> contaminación atmosférica d<strong>el</strong> mundo 30 . También <strong>de</strong>stacan<br />

Santa Cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra y Cochabamba (Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia) —con niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

contaminación cuatro veces <strong>su</strong>periores a los máximos recom<strong>en</strong>dados por <strong>la</strong> OMS—, así<br />

como Med<strong>el</strong>lín (Colombia) y Rancagua (Chile).<br />

Gráfico XIV.25<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (ciuda<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas): promedio anual<br />

<strong>de</strong> material particu<strong>la</strong>do MP 10<br />

, <strong>2008</strong>-2009<br />

(En microgramos por metro cúbico)<br />

160<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

137<br />

90<br />

Mexicali<br />

Tecate<br />

Zona metropolitana d<strong>el</strong><br />

Valle <strong>de</strong> México<br />

México<br />

52<br />

83 80<br />

Cochabamba<br />

Santa Cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra<br />

Bolivia<br />

(Est.<br />

Plur. <strong>de</strong>)<br />

78<br />

37<br />

Lima<br />

Cal<strong>la</strong>o<br />

Perú<br />

77<br />

68<br />

Bogotá<br />

Med<strong>el</strong>lín<br />

Colombia<br />

74<br />

71<br />

Rancagua<br />

Santiago<br />

Región metropolitana <strong>de</strong><br />

Río <strong>de</strong> Janeiro<br />

Chile<br />

64<br />

48<br />

Brasil<br />

Región d<strong>el</strong> Estado <strong>de</strong><br />

São Paulo (Cubatâo)<br />

58<br />

44<br />

37<br />

Barc<strong>el</strong>ona/Puerto La Cruz<br />

Maracay<br />

Caracas<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep.<br />

Bol. <strong>de</strong>)<br />

56<br />

29<br />

Panamá<br />

San Migu<strong>el</strong>ito<br />

Panamá<br />

56<br />

48<br />

Soyapango<br />

San Salvador<br />

48<br />

Ciudad <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong><br />

48<br />

Kingston<br />

El Guatema<strong>la</strong> Jamaica<br />

Salvador<br />

Norma <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS<br />

para MP 10<br />

= Promedio anual <strong>de</strong> 20 m 3<br />

39<br />

Montevi<strong>de</strong>o<br />

Uruguay<br />

38<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

38<br />

Quito<br />

Cu<strong>en</strong>ca<br />

Ecuador<br />

34<br />

Costa<br />

Rica<br />

28<br />

San José<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), “Observatorio Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud: repositorio <strong>de</strong> datos” [<strong>en</strong> línea]<br />

http://www.who.int/gho/database/es/.<br />

28<br />

Véase [<strong>en</strong> línea] http://www.who.int/phe/health_topics/outdoorair/<strong>en</strong>/in<strong>de</strong>x.html. El material particu<strong>la</strong>do<br />

(MP) es una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> pequeñas partícu<strong>la</strong>s sólidas y líquidas que están <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire que respiramos. El MP 10<br />

consiste <strong>en</strong> partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> diámetro m<strong>en</strong>or o igual a 10 micrones (un micrón es <strong>la</strong> milésima parte <strong>de</strong> un<br />

milímetro). Por <strong>su</strong> tamaño, <strong>el</strong> MP 10<br />

es capaz <strong>de</strong> ingresar al sistema respiratorio d<strong>el</strong> ser humano. Cuanto<br />

m<strong>en</strong>or sea <strong>el</strong> diámetro <strong>de</strong> estas partícu<strong>la</strong>s, mayor será <strong>el</strong> daño pot<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> salud.<br />

29<br />

Los datos fueron obt<strong>en</strong>idos a través d<strong>el</strong> Observatorio Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Salud. En <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> 2005 <strong>de</strong> <strong>su</strong> guías <strong>de</strong> calidad d<strong>el</strong> aire <strong>de</strong> 2005, <strong>el</strong> valor máximo recom<strong>en</strong>dado <strong>de</strong><br />

MP10 es <strong>de</strong> 20 microgramos por metro cúbico (µg/m 3 ) como promedio anual y 50 microgramos por metro<br />

cúbico (µg/m 3 ) como promedio para 24 horas (OMS, 2006).<br />

30<br />

Mexicali ti<strong>en</strong>e una media anual <strong>de</strong> 137 µg/m 3 .<br />

511


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La exposición a <strong>la</strong> contaminación atmosférica urbana, sobre todo a <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />

<strong>su</strong>sp<strong>en</strong>sión o material particu<strong>la</strong>do 31 (MP 10<br />

y MP 2,5<br />

) (véase <strong>el</strong> gráfico XIV.26), conlleva un<br />

grave riesgo para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y provoca un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad<br />

(y <strong>de</strong> morbilidad). Los grupos más vulnerables a los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación d<strong>el</strong> aire<br />

incluy<strong>en</strong> niños, adultos mayores, personas con ciertos problemas <strong>de</strong> salud preexist<strong>en</strong>tes<br />

y personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza (OMS, 2011).<br />

Gráfico XIV.26<br />

América Latina (ciuda<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas): conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> material particu<strong>la</strong>do MP 2,5<br />

con respecto a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> salud, 2011 a<br />

(En microgramos por metro cúbico)<br />

Quito<br />

San Juan<br />

Montevi<strong>de</strong>o<br />

São Paulo<br />

Monterrey<br />

Ciudad <strong>de</strong> México<br />

OMS<br />

10 (µg/m3)<br />

UE<br />

25 (µg/m3)<br />

Bogotá<br />

Med<strong>el</strong>lín<br />

Lima<br />

Santiago<br />

San Salvador<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

Fu<strong>en</strong>te: Clean Air Institute, La calidad d<strong>el</strong> aire <strong>en</strong> América Latina: una visión panorámica, 2012 [<strong>en</strong> línea] http://www.<br />

cleanairinstitute.org/calidadd<strong>el</strong>aireamerica<strong>la</strong>tina.<br />

a<br />

La línea roja se refiere a <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>finida por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS) y <strong>la</strong> línea ver<strong>de</strong> a<br />

<strong>la</strong> norma <strong>de</strong> salud que establece <strong>la</strong> Unión Europea (UE).<br />

31<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> OMS, <strong>el</strong> material particu<strong>la</strong>do (MP) o partícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>su</strong>sp<strong>en</strong>sión se c<strong>la</strong>sifican, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

diámetro, <strong>en</strong> MP 10<br />

(partícu<strong>la</strong>s con un diámetro aerodinámico inferior a 10 µm) y MP 2,5<br />

(diámetro aerodinámico<br />

inferior a 2,5 µm). Estas últimas <strong>su</strong>pon<strong>en</strong> mayor p<strong>el</strong>igro porque, al inha<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s, pue<strong>de</strong>n alcanzar <strong>la</strong>s zonas<br />

periféricas <strong>de</strong> los bronquiolos y alterar <strong>el</strong> intercambio pulmonar <strong>de</strong> gases. La exposición crónica a MP 10<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res y respiratorias (bronquitis y asma, <strong>en</strong>tre otras), así como<br />

<strong>de</strong> cáncer <strong>de</strong> pulmón. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> MP 2,5<br />

, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo anterior <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>su</strong>sp<strong>en</strong>sión se asocian con<br />

aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción expuesta y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, con pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> asma<br />

y alergias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil. En los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> exposición a MP 10<br />

y a gases originados<br />

por combustibles sólidos <strong>en</strong> fuegos abiertos y cocinas tradicionales <strong>en</strong> espacios cerrados aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo<br />

<strong>de</strong> infección aguda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías respiratorias inferiores y <strong>la</strong> mortalidad por esta causa <strong>en</strong> niños pequeños; <strong>la</strong><br />

contaminación atmosférica <strong>en</strong> espacios interiores proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> combustibles sólidos constituye también<br />

un importante factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad pulmonar obstructiva crónica y <strong>de</strong> cáncer <strong>de</strong> pulmón <strong>en</strong>tre<br />

los adultos. En una atmósfera urbana, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s <strong>su</strong>sp<strong>en</strong>didas (MP 10<br />

y MP 2,5<br />

) se <strong>de</strong>be,<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> quema <strong>de</strong> combustibles sólidos, líquidos y gaseosos, al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> materiales, al<br />

ina<strong>de</strong>cuado manejo <strong>de</strong> residuos y aguas residuales y al tráfico por carretera (lo que incluye <strong>la</strong>s vialida<strong>de</strong>s<br />

pavim<strong>en</strong>tadas y no pavim<strong>en</strong>tadas y <strong>la</strong> erosión eólica), <strong>en</strong> cuyo caso es común consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> ambos<br />

tipos <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s. En <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> MP 2,5<br />

se incluy<strong>en</strong> los aerosoles <strong>de</strong> azufre y nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> combustión, que<br />

por agregación adquier<strong>en</strong> <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> MP 10<br />

.<br />

512


Capítulo XV<br />

El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible y cambio estructural<br />

Un mundo <strong>en</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal<br />

A. La <strong>en</strong>crucijada ante <strong>el</strong> cambio climático<br />

B. Es necesario un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

La seguridad climática y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> Acuerdo<br />

<strong>de</strong> París <strong>de</strong> 2015<br />

Implem<strong>en</strong>tar políticas industriales c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> lo ambi<strong>en</strong>tal<br />

A. Gran impulso ambi<strong>en</strong>tal y diversificación productiva<br />

B. Lecciones para una nueva política industrial<br />

C. Hacia <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal


<strong>Desarrollo</strong> sost<strong>en</strong>ible y cambio estructural*<br />

En América Latina y <strong>el</strong> Caribe se está configurando un nuevo patrón <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo con<br />

consi<strong>de</strong>raciones ambi<strong>en</strong>tales, pero sin contraparte <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva. En gran<br />

medida, este nuevo patrón ha <strong>su</strong>rgido como imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

avanzadas a <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> una creci<strong>en</strong>te restricción ambi<strong>en</strong>tal 1 . En estos países, y más<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otros como <strong>el</strong> Japón y <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal<br />

ya se manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio estructural. El medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>su</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad se han<br />

incorporado a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y tecnología.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia keynesiana o <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> schumpeteriana con <strong>el</strong> objetivo d<strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

El cambio estructural r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal se dará <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas comparativas dinámicas basadas <strong>en</strong> producciones int<strong>en</strong>sivas<br />

<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> materiales y emisiones contaminantes. Existe<br />

un <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ac<strong>el</strong>erar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración d<strong>el</strong> nuevo paradigma<br />

tecnológico y <strong>de</strong> cambio estructural con criterios ambi<strong>en</strong>tales, lo que se conoce como<br />

economía ver<strong>de</strong> 2 . Sin embargo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes interpretaciones d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este<br />

concepto y <strong>la</strong>s disímiles capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> concretarlo han dificultado <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so sobre <strong>el</strong><br />

tema. Entrar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda un proceso acumu<strong>la</strong>tivo<br />

para configurar un nuevo paradigma tecnológico que <strong>su</strong>stituya al vig<strong>en</strong>te. Por eso, muchos<br />

países, sobre todo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, han ac<strong>el</strong>erado <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas comparativas<br />

dinámicas <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> los nuevos sectores con esta ori<strong>en</strong>tación, ampliando <strong>la</strong>s<br />

brechas con los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

La ambival<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica, g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> productividad, pero con efectos negativos sobre <strong>la</strong> biosfera, requiere <strong>de</strong> una acción<br />

d<strong>el</strong>iberada para resolver estas contradicciones que escapan a <strong>la</strong> acción regu<strong>la</strong>dora d<strong>el</strong><br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>),"Estructura, especialización y crecimi<strong>en</strong>to",<br />

Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago, 2012, págs. 86-91.<br />

1<br />

La restricción <strong>de</strong> mayor alcance (global) e irreversibilidad es <strong>la</strong> que se refiere al cambio climático, aunque<br />

junto a <strong>el</strong><strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>tan otras restricciones <strong>de</strong> carácter local y regional. Para los objetivos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to,<br />

se <strong>la</strong>s <strong>en</strong>globa <strong>en</strong> <strong>el</strong> término “ambi<strong>en</strong>tal”.<br />

2<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea puso <strong>en</strong> marcha un paquete <strong>de</strong> estímulo fiscal <strong>de</strong> 38.000 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res dirigido al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> 27 tecnologías estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>das a nuevos sectores asociados a <strong>la</strong><br />

economía ver<strong>de</strong>. En <strong>la</strong> región, por <strong>el</strong> contrario, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los estímulos se ori<strong>en</strong>taron a <strong>la</strong> profundización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo alta <strong>en</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong>ergético y emisiones. Véase un análisis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> estímulos para un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible durante <strong>la</strong> crisis reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Barbier (2011).<br />

515


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

mercado 3 . Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal ha sido r<strong>el</strong>egada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo. El estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo vig<strong>en</strong>te se basa <strong>en</strong> una estructura productiva cuyas<br />

v<strong>en</strong>tajas comparativas estáticas estriban <strong>en</strong> <strong>la</strong> abundancia y explotación <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales, lo que sesga <strong>en</strong> esa dirección <strong>la</strong>s inversiones, <strong>la</strong> innovación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

tecnológico, y fom<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías fósiles. Por<br />

<strong>el</strong>lo, se constata una fuerte corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> PIB, <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

y <strong>la</strong>s emisiones contaminantes (véase <strong>el</strong> gráfico XV.1). Este sesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección d<strong>el</strong> patrón<br />

dominante, junto con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> internalización <strong>de</strong> los costos asociados al <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales y ecosistemas, ha fr<strong>en</strong>ado un cambio estructural a favor <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

más efici<strong>en</strong>tes, int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or impacto ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Gráfico XV.1<br />

América Latina: PIB per cápita y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía per cápita, <strong>2008</strong> a<br />

(En kilógramos equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> petróleo y dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005 <strong>en</strong> paridad d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo)<br />

VEN<br />

2 500<br />

Mundo<br />

ARG<br />

CHL<br />

Con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía per cápita<br />

1 500<br />

500<br />

HTI<br />

NIC<br />

BOL<br />

HND<br />

PRY<br />

GTM<br />

JAM<br />

BRA<br />

DOM<br />

SLV<br />

COL<br />

ECU<br />

PER<br />

CRI<br />

URY<br />

MEX<br />

PAN<br />

0<br />

0<br />

5 000 10 000 15 000<br />

PIB per cápita<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Banco Mundial, World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t<br />

Indicators (WDI) [base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> línea] http://databank.worldbank.org/.<br />

a<br />

El tamaño <strong>de</strong> los círculos es r<strong>el</strong>ativo a <strong>la</strong>s emisiones per cápita <strong>de</strong> cada país. Los colores se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión:<br />

azul, América d<strong>el</strong> Sur; rojo, C<strong>en</strong>troamérica; anaranjado, <strong>el</strong> Caribe.<br />

3<br />

Como lo <strong>en</strong>fatizó Prebisch (1980), “<strong>el</strong> extraordinario impulso <strong>de</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios hasta los tiempos<br />

reci<strong>en</strong>tes no es solo consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un impresionante ad<strong>el</strong>anto técnico, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación<br />

irracional <strong>de</strong> recursos naturales, sobre todo d<strong>el</strong> recurso <strong>en</strong>ergético que, a <strong>su</strong> vez, ha influido notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica. […] La investigación tecnológica, hasta tiempos reci<strong>en</strong>tes, no se había preocupado<br />

por los efectos adversos <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica sobre <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Son muy graves <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sobre <strong>la</strong> biosfera”.<br />

516


Capítulo XV<br />

Los actuales patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo son insost<strong>en</strong>ibles, pues g<strong>en</strong>eran<br />

gran<strong>de</strong>s costos económicos, sociales y ambi<strong>en</strong>tales que erosionan <strong>su</strong>s propias bases <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>st<strong>en</strong>tación material <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (Stern, 2007; De Migu<strong>el</strong> y Sunk<strong>el</strong>, 2011).<br />

Las proyecciones a 2020 muestran que, si no se combinan acciones públicas y privadas<br />

para lograr un cambio tecnológico profundo, <strong>la</strong> actual trayectoria <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará<br />

restricciones ambi<strong>en</strong>tales cada vez mayores, que obligarán a adoptar medidas más drásticas<br />

(véase <strong>el</strong> gráfico XV.2).<br />

Gráfico XV.2<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (21 países): trayectoria <strong>de</strong> CO 2<br />

per cápita, PIB per cápita, int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía a PIB e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> CO 2<br />

a con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, esc<strong>en</strong>ario inercial, 1980-2020 a<br />

3,6<br />

3,4<br />

A. CO 2<br />

per cápita<br />

(<strong>en</strong> tCO 2<br />

)<br />

1,7%<br />

14<br />

13<br />

B. PIB per cápita<br />

(<strong>en</strong> miles <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res constantes <strong>de</strong> 2005)<br />

2%<br />

3,2<br />

12<br />

3,0<br />

11<br />

2,8<br />

10<br />

2,6<br />

9<br />

2,4<br />

8<br />

2,2<br />

7<br />

2,0<br />

6<br />

1980<br />

1984<br />

1988<br />

1992<br />

1996<br />

2000<br />

2004<br />

<strong>2008</strong><br />

2012<br />

2016<br />

2020<br />

1980<br />

1984<br />

1988<br />

1992<br />

1996<br />

2000<br />

2004<br />

<strong>2008</strong><br />

2012<br />

2016<br />

2020<br />

1980<br />

1984<br />

1988<br />

1992<br />

1996<br />

2000<br />

2004<br />

<strong>2008</strong><br />

2012<br />

2016<br />

2020<br />

1980<br />

1984<br />

1988<br />

1992<br />

1996<br />

2000<br />

2004<br />

<strong>2008</strong><br />

2012<br />

2016<br />

2020<br />

148<br />

146<br />

144<br />

142<br />

140<br />

138<br />

136<br />

134<br />

132<br />

130<br />

128<br />

C. Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía a PIB<br />

(<strong>en</strong> kilógramos equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> petróleo por<br />

cada 1.000 dó<strong>la</strong>res d<strong>el</strong> PIB)<br />

-0,1%<br />

D. Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> CO 2<br />

a con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

(<strong>en</strong> kilógramos <strong>de</strong> CO 2<br />

por kilógramo equival<strong>en</strong>te<br />

2,28<br />

<strong>de</strong> petróleo <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía)<br />

-0,2%<br />

2,23<br />

2,18<br />

2,13<br />

2,08<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Banco Mundial, estadísticas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro (tCO2e: ton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> CO2 equival<strong>en</strong>te), d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

d<strong>el</strong> PIB per cápita valorado a paridad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 2005, <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía a<br />

PIB (kilogramos equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> petróleo por cada 1.000 dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> PIB) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> CO2 a con<strong>su</strong>mo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía (kilogramos <strong>de</strong> CO2 por kilogramos equival<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> petróleo <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía).<br />

Nota: La parte sombreada correspon<strong>de</strong> a proyecciones.<br />

a<br />

Se incluye: Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador,<br />

Guatema<strong>la</strong>, Haití, Honduras, Jamaica, México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana, Trinidad y<br />

Tabago, Uruguay y V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>). Para <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción se <strong>su</strong>puso una tasa anual <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>el</strong> PIB d<strong>el</strong> 2% y se mantuvieron <strong>la</strong>s razones vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía a PIB y <strong>de</strong> emisiones a con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

517


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible no han cambiado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas décadas; más bi<strong>en</strong> han aum<strong>en</strong>tado a partir <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias inequívocas respecto d<strong>el</strong><br />

cambio climático global (IPCC, 2007). El objetivo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con <strong>igualdad</strong><br />

es lograr un crecimi<strong>en</strong>to económico con mayor productividad, fr<strong>en</strong>ando o revirti<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los activos naturales y <strong>de</strong> los ecosistemas que los albergan. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong><br />

cambio estructural que se propone <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los costos externos<br />

(externalida<strong>de</strong>s negativas) <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y d<strong>el</strong> costo interg<strong>en</strong>eracional d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong><br />

los recursos naturales y los ecosistemas. De hecho, una dirección estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

industrial es impulsar un cambio estructural compatible con <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> tema ambi<strong>en</strong>tal forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública, más por <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>mandas ciudadanas que por <strong>su</strong> integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da económica. América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe es una región privilegiada por <strong>su</strong> gran acervo <strong>de</strong> capital natural y biodiversidad,<br />

así como por <strong>su</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios ambi<strong>en</strong>tales 4 . Por lo tanto, cu<strong>en</strong>ta<br />

con <strong>la</strong>s condiciones naturales para establecer <strong>la</strong>s bases d<strong>el</strong> cambio estructural hacia <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad con innovación siempre que adopte <strong>la</strong>s políticas necesarias para concretar<strong>la</strong>s<br />

(Naciones Unidas, 2012).<br />

Muchas economías <strong>la</strong>tinoamericanas han logrado sost<strong>en</strong>er <strong>su</strong> crecimi<strong>en</strong>to a pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración mundial, lo que abre <strong>la</strong> oportunidad para reducir brechas <strong>en</strong> tecnologías<br />

r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> mayor parte d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> innovación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes para mejorar <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (<strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables, vehículos<br />

<strong>el</strong>éctricos e híbridos, efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética <strong>en</strong> edificios, tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas y residuos,<br />

<strong>en</strong>tre otras) se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los Estados Unidos, <strong>el</strong> Japón y Europa, pero también es cierto<br />

que <strong>la</strong> región ha li<strong>de</strong>rado algunos procesos <strong>de</strong> innovación tecnológica aprovechando<br />

<strong>su</strong>s recursos naturales y <strong>su</strong> riqueza ecosistémica, con positivas implicaciones sociales y<br />

ambi<strong>en</strong>tales (véase <strong>el</strong> recuadro XV.1).<br />

En <strong>el</strong> ejemplo pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro XV.1, así como <strong>en</strong> otras <strong>de</strong>stacadas experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>el</strong> Estado ha li<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> proceso con una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo 5 . Para aum<strong>en</strong>tar<br />

y ac<strong>el</strong>erar <strong>la</strong> difusión tecnológica con sost<strong>en</strong>ibilidad es necesario recuperar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública con una visión sistémica. Concretar esta función implica modificar<br />

<strong>la</strong>s señales <strong>de</strong> precios para avanzar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cambio estructural y <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> “mo<strong>de</strong>rnización<br />

<strong>de</strong> escaparate”.<br />

4<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe posee un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> agua dulce, <strong>el</strong> 12% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie mundial<br />

cultivable, un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción mundial <strong>de</strong> bioetanol, cerca d<strong>el</strong> 25% <strong>de</strong> los biocombustibles y <strong>el</strong> 13%<br />

d<strong>el</strong> petróleo. Cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> 65% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> litio, <strong>el</strong> 49% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, <strong>el</strong> 44% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> cobre, <strong>el</strong><br />

33% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> estaño, <strong>el</strong> 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> molib<strong>de</strong>no, <strong>el</strong> 26% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> bauxita, <strong>el</strong> 23% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> níqu<strong>el</strong>, <strong>el</strong><br />

22% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> hierro y <strong>el</strong> 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> zinc. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> región conc<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> 48% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción mundial<br />

<strong>de</strong> soja y cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> 21% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> bosques naturales y abundante biodiversidad (6 <strong>de</strong> los<br />

17 países megadiversos d<strong>el</strong> mundo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> región: Brasil, Colombia, Ecuador, México, Perú y<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a (República Bolivariana <strong>de</strong>)).<br />

5<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> investigación biomédica y biotecnológica, uso médico <strong>de</strong> manufacturas <strong>de</strong> cobre,<br />

experim<strong>en</strong>tación con nuevos materiales, bioplásticos, sistematización d<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad,<br />

y <strong>de</strong>nominaciones <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> comercio internacional.<br />

518


Capítulo XV<br />

Recuadro XV.1<br />

Innovación tecnológica para un cambio estructural sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> los biocombustibles, uno <strong>de</strong> los ad<strong>el</strong>antos más importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo es <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> etanol a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar. Este tipo <strong>de</strong> etanol es muy difer<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> etanol<br />

<strong>de</strong> maíz y <strong>su</strong> producción es más efici<strong>en</strong>te, pues requiere m<strong>en</strong>os in<strong>su</strong>mos, es <strong>su</strong>perior <strong>en</strong> términos<br />

<strong>en</strong>ergéticos y no <strong>de</strong>teriora <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria (BNDES/CGEE, <strong>2008</strong>).<br />

En este esc<strong>en</strong>ario se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> Brasil, cuyo programa <strong>de</strong> bioetanol <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> azúcar<br />

pres<strong>en</strong>ta re<strong>su</strong>ltados interesantes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> caña <strong>de</strong> mayor<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, hasta <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> motores que funcionan con cualquier mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> gasolina y<br />

etanol. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este país se fortalecieron a partir d<strong>el</strong> programa nacional PROALCOHOL<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> industria emplea a unas 500.000 personas. El Brasil<br />

se ha vu<strong>el</strong>to un refer<strong>en</strong>te tecnológico, al tiempo que ha g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong>sarrollos sinérgicos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> biotecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar y <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria automotriz para acompañar <strong>la</strong> oferta y<br />

<strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> distribución. Algunas <strong>de</strong> estas innovaciones se están aplicando <strong>en</strong> otros<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Otro ejemplo es <strong>la</strong> Comisión Nacional para <strong>el</strong> Conocimi<strong>en</strong>to y Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biodiversidad<br />

(CONABIO) <strong>en</strong> México (Sarukhán y otros, 2011), una institución que cu<strong>en</strong>ta con un sistema <strong>de</strong><br />

percepción remota para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios forestales. En 1998, un año extraordinariam<strong>en</strong>te<br />

cálido a niv<strong>el</strong> mundial, se perdieron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 850.000 hectáreas <strong>de</strong> bosques <strong>en</strong> ese país.<br />

En respuesta, a partir <strong>de</strong> 1999 se implem<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> calor<br />

mediante técnicas <strong>de</strong> percepción remota, que se actualiza diariam<strong>en</strong>te. Este mecanismo recibe<br />

señales sat<strong>el</strong>itales ocho veces al día para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> sitios con anomalías térmicas que<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te correspon<strong>de</strong>n a inc<strong>en</strong>dios. El reporte se <strong>en</strong>vía <strong>en</strong> forma <strong>el</strong>ectrónica y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> 40 minutos a los responsables d<strong>el</strong> combate <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> cada estado d<strong>el</strong> país. Esto<br />

ha disminuido los daños por inc<strong>en</strong>dios más d<strong>el</strong> 30% al combatirlos <strong>en</strong> <strong>su</strong>s fases iniciales, lo<br />

que reduce <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> muerte y los costos. Esta capacidad se ha transferido a los países<br />

c<strong>en</strong>troamericanos, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es sat<strong>el</strong>itales <strong>de</strong> <strong>la</strong> CONABIO.<br />

Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> Alemania se ha adoptado esta metodología para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> puntos<br />

<strong>de</strong> calor <strong>en</strong> Europa.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Banco Nacional <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

Económico y Social (BNDES)/C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Gestión y Estudios Estratégicos (CGEE) (coords.), Bioetanol <strong>de</strong> caña<br />

<strong>de</strong> azúcar: Energía para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, Río <strong>de</strong> Janeiro, Comisión Económica para América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (FAO), <strong>2008</strong> e<br />

información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional para <strong>el</strong> Conocimi<strong>en</strong>to y Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biodiversidad (CONABIO) <strong>de</strong> México.<br />

La articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias schumpeteriana y keynesiana <strong>en</strong> los ámbitos<br />

económico y ambi<strong>en</strong>tal implica cambiar los actuales sistemas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para modificar<br />

<strong>la</strong> especialización productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, g<strong>en</strong>erar nuevos sectores para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible y reducir <strong>la</strong> vulnerabilidad a <strong>la</strong>s restricciones ambi<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> futuro. Esto<br />

<strong>de</strong>be ir acompañado <strong>de</strong> una consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad que <strong>su</strong>pere <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque<br />

reactivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política ambi<strong>en</strong>tal, que no brinda señales <strong>de</strong> precios a<strong>de</strong>cuadas ni internaliza<br />

<strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s.<br />

519


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia schumpeteriana, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> tecnologías limpias (por ejemplo, con bajas emisiones <strong>de</strong> carbono) pue<strong>de</strong><br />

estimu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Una acción int<strong>en</strong>sa y rápida <strong>en</strong> este campo<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar v<strong>en</strong>tajas comparativas a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. En caso contrario, <strong>la</strong>s futuras<br />

exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> hu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> carbono, impondrán<br />

los cambios <strong>de</strong> una manera más <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajosa, costosa y reactiva (Samaniego, 2010). Para que<br />

<strong>la</strong> región aproveche <strong>la</strong> transición global hacia una economía más amigable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> vista ambi<strong>en</strong>tal t<strong>en</strong>drá que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>su</strong> capacidad industrial, ci<strong>en</strong>tífica y tecnológica,<br />

y estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> innovación, mejorando así <strong>su</strong> competitividad sistémica (<strong>CEPAL</strong>, <strong>2008</strong>) 6 .<br />

En <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios ambi<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong> región <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta limitaciones<br />

tanto para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r v<strong>en</strong>tajas competitivas por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

tecnológico, como para alcanzar, aun usando tecnologías maduras, costos competitivos<br />

<strong>en</strong> los procesos productivos y los servicios. Sin embargo, una región que cu<strong>en</strong>ta con gran<br />

diversidad <strong>de</strong> recursos naturales y cuyos pueblos originarios pose<strong>en</strong> amplios conocimi<strong>en</strong>tos<br />

sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y los ecosistemas ti<strong>en</strong>e una v<strong>en</strong>taja competitiva que le<br />

permitiría reducir <strong>la</strong> pobreza, proteger <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y crear sectores internacionales<br />

<strong>de</strong> punta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que esas v<strong>en</strong>tajas sean valorizadas y se proteja <strong>su</strong> propiedad.<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> cerrar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> infraestructura<br />

con in<strong>su</strong>mos y productos sost<strong>en</strong>ibles, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> transporte, agua y<br />

saneami<strong>en</strong>to, vivi<strong>en</strong>da y <strong>en</strong>ergía, contribuy<strong>en</strong>do así a mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

sectores más pobres. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición hacia una infraestructura sost<strong>en</strong>ible es urg<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> muchas partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, esta urg<strong>en</strong>cia se int<strong>en</strong>sifica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más vulnerables<br />

al cambio climático 7 . Pese a que muchas medidas <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> infraestructura<br />

ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible son inclusivas y b<strong>en</strong>eficiosas para los involucrados, los países<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan obstáculos y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias institucionales para implem<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s 8 .<br />

Los procesos incompletos <strong>de</strong> urbanización también ofrec<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s productivas<br />

que se pue<strong>de</strong>n conjugar con avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión ambi<strong>en</strong>tal. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles contribuye a lograr un mejor ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negocios, efici<strong>en</strong>te,<br />

6<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre Comercio y <strong>Desarrollo</strong> (UNCTAD) ha seña<strong>la</strong>do <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

“polos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to ver<strong>de</strong>” <strong>en</strong> los que se promovería <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética, <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía r<strong>en</strong>ovable, así como <strong>la</strong> inversión extranjera directa con bajas emisiones <strong>de</strong> carbono (UNCTAD, 2010).<br />

7<br />

La región es muy vulnerable a los <strong>de</strong>sastres naturales, que se int<strong>en</strong>sificarán con <strong>el</strong> cambio climático. Los<br />

costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación serán importantes, por lo que América Latina y <strong>el</strong> Caribe se<br />

vería b<strong>en</strong>eficiada con una acción <strong>de</strong>cidida para un acuerdo global que permita <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones,<br />

consi<strong>de</strong>rando los distintos grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los participantes. Reducir <strong>la</strong>s emisiones globales <strong>de</strong><br />

CO 2<br />

a niv<strong>el</strong>es que evit<strong>en</strong> una crisis climática <strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sconocidas para <strong>la</strong> vida humana y los<br />

ecosistemas obligará a cambiar radicalm<strong>en</strong>te los patrones <strong>de</strong> producción, transporte, con<strong>su</strong>mo, uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>ergía, uso d<strong>el</strong> territorio y p<strong>la</strong>nificación urbana.<br />

8<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s adoptan soluciones fragm<strong>en</strong>tarias y <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> opciones <strong>de</strong><br />

infraestructura más sost<strong>en</strong>ibles, <strong>de</strong>bido a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias institucionales, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un marco reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario que no valora <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s, altas tasas <strong>de</strong> interés y <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to,<br />

ciclos políticos breves y presiones <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción creci<strong>en</strong>te con necesida<strong>de</strong>s urg<strong>en</strong>tes no satisfechas.<br />

520


Capítulo XV<br />

competitivo y flexible al cambio estructural, y trae b<strong>en</strong>eficios sociales que inc<strong>en</strong>tivan<br />

nuevas formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda .<br />

En síntesis, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transitar hacia un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que sitúe <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>su</strong>s acciones y avance <strong>en</strong> forma simultánea <strong>en</strong> los ámbitos d<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo social, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal pone a <strong>la</strong> región<br />

y al mundo ante un imperativo <strong>de</strong> cambio. La conformación <strong>de</strong> un paradigma que privilegie<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible con equidad sería converg<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> cambio estructural si se<br />

consolidan políticas activas y mecanismos efectivos <strong>de</strong> gestión económica que reflej<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> biodiversidad y los altos cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> carbono que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> seguridad climática global.<br />

521


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Un mundo <strong>en</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal*<br />

A. La <strong>en</strong>crucijada ante <strong>el</strong> cambio climático<br />

La humanidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ante un punto <strong>de</strong> no retorno: <strong>el</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> estilo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo dominante pone <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>su</strong> <strong>su</strong>perviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>de</strong> otras especies. La<br />

<strong>de</strong>strucción d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te asociada al crecimi<strong>en</strong>to económico ha sido una constante<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad muestra dos singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s. Una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es que <strong>su</strong><br />

impacto no es solo local, sino que afecta a recursos comunes: <strong>la</strong> atmósfera, los océanos, <strong>la</strong>s<br />

capas po<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> biodiversidad. La segunda es que, por primera vez, hay una g<strong>en</strong>eración<br />

consci<strong>en</strong>te e informada, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias ci<strong>en</strong>tíficas, <strong>de</strong> este impacto y d<strong>el</strong> riesgo<br />

que <strong>la</strong>s acciones humanas repres<strong>en</strong>tan para <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. El equilibrio ecosistémico<br />

es único y pue<strong>de</strong> ser dañado irreversiblem<strong>en</strong>te por causas antropogénicas. El número <strong>de</strong><br />

seres humanos seguirá creci<strong>en</strong>do, al m<strong>en</strong>os por varias décadas, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies, especialm<strong>en</strong>te los mamíferos, cuyos miembros son cada vez m<strong>en</strong>os o se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> extinción. En <strong>el</strong> gráfico XV.3 se muestra <strong>el</strong> número <strong>de</strong> especies<br />

<strong>de</strong> aves y peces <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> extinción <strong>en</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

Gráfico XV.3<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: especies am<strong>en</strong>azadas, por grupo taxonómico, 2013 a<br />

(En unida<strong>de</strong>s)<br />

160<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Antigua y Barbuda<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bahamas<br />

Barbados<br />

B<strong>el</strong>ice<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Dominica<br />

Rep. Dominicana<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Granada<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Aves<br />

Guyana<br />

Haití<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

Peces<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Saint Kitts y Nevis<br />

Santa Lucía<br />

San Vic<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong>s Granadinas<br />

Suriname<br />

Trinidad y Tabago<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezu<strong>el</strong>a<br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Banco Mundial, World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t<br />

Indicators y <strong>la</strong> Unión Internacional para <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza y los Recursos Naturales (UICN).<br />

a<br />

Las especies am<strong>en</strong>azadas repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> número <strong>de</strong> especies c<strong>la</strong>sificadas por <strong>la</strong> Unión Internacional para <strong>la</strong> Conservación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza y los Recursos Naturales (UICN) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes categorías: <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro crítico, <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro y vulnerable.<br />

Esta preocupación no es nueva. Ya <strong>en</strong> 1972, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

sobre <strong>el</strong> Medio Humano c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Estocolmo, se reconoció que <strong>la</strong> acción humana<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Se ac<strong>el</strong>eran los cambios tectónicos <strong>de</strong><br />

alcance mundial", Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1),<br />

Santiago, 2016, págs. 53-58.<br />

522


Capítulo XV<br />

podría causar daños irreparables al medio terrestre d<strong>el</strong> cual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta<br />

y se alertó sobre <strong>su</strong> posible irreversibilidad. Entonces, <strong>la</strong>s Naciones Unidas a<strong>su</strong>mieron<br />

<strong>la</strong> misión <strong>de</strong> evitar una crisis ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> gran esca<strong>la</strong>. La urg<strong>en</strong>cia y gravedad <strong>de</strong> este<br />

<strong>de</strong>safío se confirmó <strong>en</strong> estudios que se realizaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias físicas y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> los costos económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación ambi<strong>en</strong>tal (Stern, 2007).<br />

En <strong>el</strong> más reci<strong>en</strong>te reporte d<strong>el</strong> IPCC (2013) se reitera que <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sistema<br />

climático es inequívoco. La evi<strong>de</strong>ncia da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong><br />

gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> era industrial a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

humana, así como <strong>de</strong> <strong>su</strong> vínculo con los cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables climáticas, que alcanzaron<br />

niv<strong>el</strong>es sin prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> los últimos 100 años. Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />

emisiones gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro llevarán a gran<strong>de</strong>s cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema climático<br />

global que t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a int<strong>en</strong>sificarse. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>su</strong>bregión, <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe aum<strong>en</strong>tarán progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s temperaturas (<strong>en</strong>tre 1,6 °C y 4 °C <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />

y 1,7 °C y 6,7 °C <strong>en</strong> América d<strong>el</strong> Sur) y habrá una mayor vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones, con<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>su</strong> reducción, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> México y C<strong>en</strong>troamérica. Se espera, a<strong>de</strong>más,<br />

una mayor frecu<strong>en</strong>cia e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos climáticos extremos (Magrin y otros, 2014).<br />

Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables climáticas, como <strong>la</strong> temperatura y <strong>la</strong>s precipitaciones, g<strong>en</strong>eran<br />

cambios l<strong>en</strong>tos, pero con efectos significativos: reducción <strong>en</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cultivos <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong>bsist<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> papa y <strong>el</strong> maíz <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica y los países andinos; disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas <strong>de</strong> pastoreo, con efectos sobre <strong>la</strong> productividad gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Paraguay;<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>de</strong>ngue y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria <strong>en</strong> casi todos los países, incluso <strong>en</strong> zonas<br />

altitudinales, don<strong>de</strong> históricam<strong>en</strong>te no se había <strong>de</strong>tectado; modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad<br />

vegetal y animal, con un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sertificación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación; afectación d<strong>el</strong><br />

sector hidro<strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona andina (Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia<br />

(Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Chile y Perú) por <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los caudales y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sedim<strong>en</strong>tación, e inci<strong>de</strong>ncia sobre <strong>el</strong> turismo y <strong>la</strong> infraestructura, <strong>en</strong>tre otros sectores, por<br />

los ev<strong>en</strong>tos extremos (huracanes y <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> El Niño/Osci<strong>la</strong>ción Austral) que aum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> los sistemas socioeconómicos y ecológicos (<strong>CEPAL</strong>, 2015a, 2014a y<br />

2014b; BID/<strong>CEPAL</strong>, 2014a, 2014b y DNP/<strong>CEPAL</strong>/BID, 2014).<br />

C<strong>en</strong>troamérica y los pequeños Estados in<strong>su</strong><strong>la</strong>res d<strong>el</strong> Caribe son especialm<strong>en</strong>te vulnerables.<br />

Entre 1930 y <strong>2008</strong>, C<strong>en</strong>troamérica pa<strong>de</strong>ció 248 ev<strong>en</strong>tos extremos, más d<strong>el</strong> 85% <strong>de</strong> los<br />

cuales fueron inundaciones, torm<strong>en</strong>tas, <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos y aluviones que tuvieron graves<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>su</strong>s economías y socieda<strong>de</strong>s. Las pérdidas económicas a causa <strong>de</strong> 11 ev<strong>en</strong>tos<br />

extremos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> hidrometeorológico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas 4 décadas <strong>en</strong> Costa Rica, El Salvador,<br />

Guatema<strong>la</strong>, Honduras y Nicaragua fueron <strong>de</strong> 13.642 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res a valores <strong>de</strong> <strong>2008</strong><br />

(<strong>CEPAL</strong>, 2010a). Este tipo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos extremos se ha agravado por <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar <strong>su</strong>bió 3,3 milímetros al año <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XX, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que<br />

aum<strong>en</strong>tará <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te siglo. Wink<strong>el</strong>mann y otros (2015) han mostrado, <strong>en</strong> un ejercicio<br />

hipotético, que si se quemaran todas <strong>la</strong>s reservas probadas <strong>de</strong> combustibles fósiles, <strong>el</strong><br />

hi<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antártida se <strong>de</strong>rretiría totalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los mares se <strong>el</strong>evaría más <strong>de</strong><br />

50 metros y se <strong>el</strong>iminarían <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s costeras. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> Gobernador d<strong>el</strong> Banco<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra alertó a los inversionistas sobre los riesgos <strong>de</strong> invertir <strong>en</strong> petróleo, ya que<br />

523


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

una parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas fósiles no podría ser explotada <strong>de</strong>bido a <strong>su</strong>s efectos<br />

negativos sobre <strong>el</strong> cambio climático (Gos<strong>de</strong>n, 2015).<br />

Las costas <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe han <strong>su</strong>frido a consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cambio climático<br />

(Magrin y otros, 2014; IPCC, 2013; <strong>CEPAL</strong>, 2012 y 2015b). Hay cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mareas<br />

meteorológicas asociadas a torm<strong>en</strong>tas, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Río <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta, que han<br />

provocado graves inundaciones, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> oleaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> Pacífico mexicano, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Uruguay. Se espera que los ev<strong>en</strong>tos extremos <strong>de</strong> inundación sean cada vez más<br />

frecu<strong>en</strong>tes y afect<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s áreas urbanas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas este <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> Caribe y América<br />

d<strong>el</strong> Sur, principalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> Brasil (<strong>CEPAL</strong>, 2012b). Finalm<strong>en</strong>te, habrá un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> erosión<br />

costera y <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dinámicas <strong>de</strong> oleaje y mareas. Todo esto ti<strong>en</strong>e efectos negativos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> turismo, <strong>la</strong> infraestructura y <strong>la</strong> biodiversidad marina, <strong>el</strong> b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los corales, <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> operatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras portuarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras<br />

marítimo costeras, así como <strong>la</strong> inundación <strong>de</strong> ecosistemas y acuíferos (véase <strong>el</strong> mapa XV.1).<br />

Mapa XV.1<br />

Re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>de</strong> efectos y dinámicas costeras como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> cambio climático<br />

A. Impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona costera B. Dinámica costera<br />

>2 a 3 mm/año<br />

<strong>en</strong> inundaciones<br />

extremas<br />

Aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar<br />

<strong>de</strong> 2 mm/año<br />

-2 mm/año <strong>en</strong><br />

mareas <strong>de</strong><br />

torm<strong>en</strong>ta<br />

>0,2 ºC/año a favor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s manecil<strong>la</strong>s<br />

d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>oj (CW)<br />

Erosión g<strong>en</strong>eralizada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong>bido al<br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar<br />

<strong>de</strong> 0,16 a 0,3 m/año<br />

Variabilidad interanual d<strong>el</strong><br />

ENOA, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

magnitud d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s seis<br />

últimas décadas<br />

>0,3 ºC/año a<br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

manecil<strong>la</strong>s d<strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>oj (CW)<br />

5 mm/año <strong>en</strong><br />

mareas <strong>de</strong><br />

torm<strong>en</strong>ta<br />

>0,3 ºC/año <strong>en</strong> contra<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s manecil<strong>la</strong>s d<strong>el</strong><br />

r<strong>el</strong>oj (CCW)<br />

INUNDACIONES<br />

Zonas urbanas afectadas por inundaciones<br />

Afectación <strong>de</strong> infraestructuras por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 1 m<br />

>40% <strong>de</strong> cambio durante los últimos 60 años <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to<br />

total d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar <strong>en</strong> 100 años (excluye huracanes)<br />

>6 mm/año <strong>en</strong> inundaciones costeras extremas<br />

EROSIÓN DE LAS PLAYAS<br />

Cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos<br />

Erosión <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> rotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas<br />

PUERTOS MARÍTIMOS<br />

Posible afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong> navegación <strong>en</strong> puertos marítimos <strong>de</strong>bido<br />

al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s<br />

Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras costeras<br />

>0,3 m/año <strong>en</strong> Hs12<br />


Capítulo XV<br />

Si se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias actuales, los efectos económicos, excluido <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dinámica marina, podrían repres<strong>en</strong>tar pérdidas <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> 1% d<strong>el</strong> producto anual<br />

hasta 2100. Estos costos serían <strong>su</strong>periores <strong>en</strong> los países andinos, c<strong>en</strong>troamericanos y d<strong>el</strong><br />

Caribe, y se agregan a los producidos por los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os hidrometeorológicos extremos<br />

y <strong>la</strong> <strong>el</strong>evación d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> algunos casos, como los que afectan a <strong>la</strong><br />

biodiversidad o <strong>la</strong>s vidas humanas, habrá consecu<strong>en</strong>cias irreversibles no cuantificables<br />

económicam<strong>en</strong>te. En aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medidas globales para fr<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> cambio climático, los<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>berán hacer fr<strong>en</strong>te a los creci<strong>en</strong>tes costos <strong>de</strong> adaptación y mitigación.<br />

La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> esta dinámica <strong>de</strong>be ser c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas para reducir<br />

<strong>la</strong> vulnerabilidad y, sobre todo, adaptarse a esta nueva situación estructural (<strong>CEPAL</strong>, 2010b).<br />

La actuación <strong>de</strong> China <strong>en</strong> este esc<strong>en</strong>ario ha t<strong>en</strong>ido consecu<strong>en</strong>cias directas sobre <strong>el</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te global, asociadas a <strong>su</strong> crecimi<strong>en</strong>to, y <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Al reforzar<br />

<strong>su</strong> especialización <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es primarios, <strong>la</strong>s exportaciones a China han aum<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> peso<br />

<strong>de</strong> los procesos productivos más contaminantes. Las exportaciones a ese país implican<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> carbono y con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> agua por dó<strong>la</strong>r exportado más altos que <strong>la</strong>s<br />

exportaciones hacia <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo (véase <strong>el</strong> gráfico XV.4).<br />

Gráfico XV.4<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe: impacto ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones hacia China<br />

y hacia <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

3,5<br />

3,0<br />

3,3<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,7<br />

1,9<br />

1,9<br />

1,0<br />

0,5<br />

0<br />

Hacia <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> mundo<br />

Kg <strong>de</strong> CO 2<br />

equival<strong>en</strong>te por dó<strong>la</strong>r<br />

Hacia China<br />

M 3 <strong>de</strong> agua por dó<strong>la</strong>r<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> información oficial.<br />

B. Es necesario un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

En los temas medioambi<strong>en</strong>tales, se está ante un cambio <strong>de</strong> época, con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

un nuevo cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> calidad d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, lo que se refleja<br />

525


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>en</strong> los ODS. Los intercambios intertemporales son m<strong>en</strong>os aceptables como expresión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> contaminación; se da más espacio a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

complem<strong>en</strong>tarieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to, <strong>igualdad</strong> y efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética, y se <strong>en</strong>fatiza<br />

<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to ver<strong>de</strong>, sin <strong>de</strong>jar para un hipotético futuro —<strong>en</strong> que <strong>la</strong> riqueza sería mayor<br />

y <strong>la</strong> tecnología más efici<strong>en</strong>te— <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> los daños ambi<strong>en</strong>tales. Los trabajos<br />

<strong>de</strong> Pindyck (2013, 2015) y Stern (2013) confirman que los mod<strong>el</strong>os económicos más<br />

usados <strong>su</strong>bestiman mucho los efectos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación, que <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> esos<br />

mod<strong>el</strong>os ha g<strong>en</strong>erado una percepción equivocada <strong>de</strong> los riesgos y que es necesario actuar<br />

con urg<strong>en</strong>cia para reducir <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos catastróficos asociados al cambio climático.<br />

El cons<strong>en</strong>so ci<strong>en</strong>tífico estima necesario pasar d<strong>el</strong> actual niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> emisiones, cercano a<br />

<strong>la</strong>s 40 gigaton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro anuales, equival<strong>en</strong>te a un promedio<br />

<strong>de</strong> emisiones mundiales <strong>de</strong> 7 ton<strong>el</strong>adas per cápita, a un mundo <strong>de</strong> 2 ton<strong>el</strong>adas per cápita<br />

<strong>en</strong> 2050. El actual acervo es <strong>de</strong> unas 2.000 gigaton<strong>el</strong>adas emitidas <strong>de</strong> CO 2<br />

y se estima que,<br />

para no <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> los 2°C <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, es necesario no rebasar <strong>la</strong>s<br />

aproximadam<strong>en</strong>te 1.000 gigaton<strong>el</strong>adas adicionales <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro 9 . Con<br />

un flujo cercano a 40 gigaton<strong>el</strong>adas anuales, <strong>en</strong> 26 años se habría rebasado este umbral y<br />

reducido drásticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> maniobra para adaptar <strong>la</strong>s economías antes <strong>de</strong> que<br />

los mecanismos <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación hagan más difícil fr<strong>en</strong>ar o revertir este<br />

proceso. Ello <strong>su</strong>pone <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> no más <strong>de</strong> 20 gigaton<strong>el</strong>adas anuales <strong>en</strong> total, así como<br />

conc<strong>en</strong>traciones que no <strong>su</strong>per<strong>en</strong> <strong>la</strong>s 500 partes por millón <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera (<strong>en</strong> <strong>la</strong> era preindustrial había 280 partes por millón).<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe se mueve <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección opuesta a <strong>la</strong> <strong>de</strong>seable, ya que<br />

<strong>el</strong>evó <strong>la</strong>s emisiones a una tasa d<strong>el</strong> 0,6% anual. El con<strong>su</strong>mo <strong>en</strong>ergético <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

produce 4,6 ton<strong>el</strong>adas <strong>de</strong> emisiones per cápita, casi igual al <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, con <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que Europa está <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s emisiones d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to a un ritmo d<strong>el</strong><br />

-0,9% anual (véase <strong>el</strong> gráfico XV.5). Alcanzar <strong>la</strong>s 2 ton<strong>el</strong>adas per cápita —con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual<br />

distribución d<strong>el</strong> ingreso que se verifica <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, don<strong>de</strong> los sectores<br />

<strong>de</strong> mayor ingreso contribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong>sproporcionadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s emisiones— requiere <strong>de</strong> una<br />

consi<strong>de</strong>rable mejora <strong>en</strong> <strong>el</strong> alcance y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios públicos urbanos, como <strong>el</strong><br />

transporte masivo, <strong>la</strong> infraestructura para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> residuos y <strong>la</strong> iluminación pública,<br />

una mayor p<strong>en</strong>etración y diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables (actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />

24% <strong>en</strong> promedio), y medidas <strong>de</strong> preservación <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> cubierta forestal. Todo<br />

lo anterior vi<strong>en</strong>e a <strong>su</strong>marse, <strong>en</strong>tre otras cosas, a los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación por <strong>la</strong> <strong>su</strong>bida<br />

d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar, <strong>el</strong> estrés hídrico y los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura.<br />

9<br />

Para una probabilidad d<strong>el</strong> 33%, <strong>el</strong> 50% y <strong>el</strong> 66% queda un pre<strong>su</strong>puesto <strong>de</strong> 900, 1.010 y 1.300 gigaton<strong>el</strong>adas,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo or<strong>de</strong>n quedarían 23, 26 y 33 años para rebasar <strong>el</strong> umbral <strong>de</strong> los 2°C. Véase<br />

más información sobre <strong>el</strong> pre<strong>su</strong>puesto <strong>de</strong> carbono <strong>en</strong> IPCC (2013) y Le Quéré y otros (2014).<br />

526


Capítulo XV<br />

Gráfico XV.5<br />

Emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro, por regiones, 1990-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes d<strong>el</strong> total mundial)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

<strong>2008</strong><br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

Canadá y Estados Unidos<br />

Unión Europea<br />

Asia<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Instituto <strong>de</strong> Recursos Mundiales<br />

(WRI), Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) 2.0. ©2014. Washington, D.C. [<strong>en</strong> línea] http://cait2.wri.org.<br />

La brecha tecnológica y <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

contribuy<strong>en</strong> a esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Moverse hacia un patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que combine <strong>el</strong><br />

progreso técnico, <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal exige construir capacida<strong>de</strong>s<br />

para g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s innovaciones requeridas para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sacople <strong>en</strong>tre crecimi<strong>en</strong>to y emisión.<br />

Una economía con pocas capacida<strong>de</strong>s tecnológicas y escaso capital humano no será capaz<br />

<strong>de</strong> cuidar <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. Estará siempre inclinada a sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to mediante<br />

<strong>el</strong> uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s recursos naturales, que, junto con <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra barata, son<br />

<strong>su</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> competitividad internacional. Ante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo, los déficits fiscales o los<br />

<strong>de</strong>sequilibrios externos, <strong>la</strong> respuesta más rápida es aprovechar <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas comparativas<br />

estáticas. Un ejemplo <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido contrario es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía estadouni<strong>de</strong>nse, don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones ambi<strong>en</strong>tales han sido eficaces para g<strong>en</strong>erar una creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />

empleo calificado y capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías ver<strong>de</strong>s (Vona y otros, 2015).<br />

La comunidad internacional ha aum<strong>en</strong>tado <strong>su</strong>s ambiciones <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong><br />

los objetivos climáticos. A <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2016, 187 países habían pres<strong>en</strong>tado <strong>su</strong>s contribuciones<br />

previstas <strong>de</strong>terminadas a niv<strong>el</strong> nacional (CPDN), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que establec<strong>en</strong> <strong>su</strong>s compromisos<br />

nacionales <strong>de</strong> mitigación y adaptación a 2030 10 . Por ejemplo, <strong>la</strong> Unión Europea a<strong>su</strong>mió <strong>el</strong><br />

compromiso <strong>de</strong> reducir al m<strong>en</strong>os un 40% <strong>su</strong>s emisiones con respecto a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 1990,<br />

los Estados Unidos se comprometieron a una reducción <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 26% y <strong>el</strong> 28% <strong>en</strong><br />

2025 con respecto a <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> 2005, y China se comprometió a una reducción <strong>de</strong><br />

<strong>su</strong> int<strong>en</strong>sidad carbónica <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 60% y <strong>el</strong> 65% <strong>en</strong> 2030 con respecto al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> 2005.<br />

10<br />

Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático ha sido ratificada por<br />

196 partes. Pue<strong>de</strong> con<strong>su</strong>ltar <strong>la</strong> información [<strong>en</strong> línea] sobre los compromisos nacionales <strong>en</strong> http://cait.wri.org/indc/.<br />

527


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

La Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático, estima que <strong>el</strong><br />

agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones reduciría <strong>la</strong>s emisiones globales per cápita <strong>en</strong> un 8% <strong>en</strong><br />

2025 y un 9% <strong>en</strong> 2030 con respecto a <strong>la</strong>s emisiones per cápita <strong>de</strong> 1990 (CMNUCC, 2015).<br />

Aunque estos compromisos implicarían una significativa <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s emisiones, son in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para evitar que <strong>la</strong> temperatura global se <strong>el</strong>eve por arriba<br />

<strong>de</strong> los 2 °C con respecto a <strong>la</strong> temperatura prevaleci<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución industrial.<br />

El cons<strong>en</strong>so emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>r producción y emisiones es<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>orme significación, y se trata <strong>de</strong> un área don<strong>de</strong> se han registrado importantes avances y<br />

negociaciones. Constituye una señal positiva <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que se haya fortalecido <strong>la</strong> cooperación<br />

internacional <strong>en</strong> torno a los objetivos <strong>de</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarbonización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> producción y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo. Mi<strong>en</strong>tras tanto, los logros y compromisos <strong>de</strong> los países son<br />

in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para reducir <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sastre ambi<strong>en</strong>tal a niv<strong>el</strong>es razonables. Un<br />

<strong>de</strong>safío que permanece es <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>bate sobre <strong>el</strong> cambio climático. Las economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ac<strong>el</strong>erar <strong>su</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

para reducir <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> ingreso con respecto a <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, pero esto<br />

solo sería sost<strong>en</strong>ible con un cambio profundo d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Ello <strong>su</strong>pone un proceso<br />

simultáneo <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> nuevas capacida<strong>de</strong>s y acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha tecnológica,<br />

sin <strong>el</strong> cual es imposible conciliar empleo, crecimi<strong>en</strong>to y protección ambi<strong>en</strong>tal. Esas capacida<strong>de</strong>s<br />

no <strong>su</strong>rgirán espontáneam<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> realidad, t<strong>en</strong>drán que <strong>su</strong>rgir <strong>de</strong> distorsiones g<strong>en</strong>eradas<br />

por <strong>la</strong>s políticas públicas, tanto positivas (inc<strong>en</strong>tivos) como negativas (<strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivos), sobre<br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>s que favorece <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo dominante (véase <strong>el</strong><br />

recuadro XV.2). Ese esfuerzo <strong>de</strong>be c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> revolución tecnológica.<br />

Recuadro XV.2<br />

Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

Los gran<strong>de</strong>s temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo reaparec<strong>en</strong> con int<strong>en</strong>sidad cuando se trata d<strong>el</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te. Un movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad no ocurre sin un paquete <strong>de</strong> inversiones<br />

complem<strong>en</strong>tarias, lo que agudiza los típicos problemas <strong>de</strong> coordinación. Son los procesos que<br />

Ros<strong>en</strong>stein-Rodan, un pionero <strong>de</strong> teoría d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, l<strong>la</strong>mó <strong>de</strong> gran impulso (big push), don<strong>de</strong> cada<br />

inversión <strong>de</strong>be coordinarse con inversiones paral<strong>el</strong>as <strong>en</strong> otros sectores para que cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

sea r<strong>en</strong>table y viable. El problema <strong>de</strong> coordinación está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> esfuerzo por avanzar hacia<br />

un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to bajo <strong>en</strong> carbono. No habrá inversiones <strong>en</strong> nuevas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía sin<br />

inversiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria y <strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo que permitan que <strong>la</strong>s primeras oper<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma efici<strong>en</strong>te.<br />

Tampoco se crea un nuevo sistema <strong>de</strong> transporte sin una expansión simultánea <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura<br />

vial, los servicios <strong>de</strong> apoyo, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y ciuda<strong>de</strong>s int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s interconexiones físicas y virtuales,<br />

y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> operar, mant<strong>en</strong>er, reparar y, <strong>en</strong> algunos casos, producir los equipos y vehículos<br />

necesarios. No hay cambios <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo y producción si <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> costos y<br />

precios (incluidos <strong>su</strong>bsidios e impuestos ambi<strong>en</strong>tales) no p<strong>en</strong>aliza los procesos y bi<strong>en</strong>es contaminantes.<br />

Implem<strong>en</strong>tar un paquete <strong>de</strong> inversiones <strong>en</strong> torno a un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible pue<strong>de</strong><br />

ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta a los problemas <strong>de</strong> escasez <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda agregada que <strong>su</strong>fre <strong>la</strong> economía<br />

mundial. El gran impulso ambi<strong>en</strong>tal es <strong>la</strong> contrapartida natural a un keynesianismo ambi<strong>en</strong>tal global.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> P. Ros<strong>en</strong>stein-Rodan, “Problems<br />

of industrialization of Eastern and Southeastern Europe”, Economic Journal, vol. 53, junio-septiembre <strong>de</strong> 1943.<br />

528


Capítulo XV<br />

La seguridad climática y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

d<strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París <strong>de</strong> 2015*<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Medio Humano, realizada <strong>en</strong><br />

Estocolmo <strong>en</strong> 1972, <strong>la</strong>s Naciones Unidas pasaron a <strong>de</strong>sempeñar un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

esfuerzo para g<strong>en</strong>erar bi<strong>en</strong>es públicos globales <strong>en</strong> los aspectos ambi<strong>en</strong>tales. El concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible se consolidó y ganó una dim<strong>en</strong>sión institucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (Río <strong>de</strong> Janeiro, 1992),<br />

<strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Cumbre para <strong>la</strong> Tierra 11 , don<strong>de</strong> se gestó <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático, que <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor <strong>en</strong> 1994 y cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> adhesión<br />

<strong>de</strong> 195 países. La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes (COP) se reúne anualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995 con<br />

<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción.<br />

Un importante hito fue <strong>el</strong> tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes<br />

(COP3), <strong>en</strong> 1997, <strong>en</strong> que se aprobó <strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Kyoto, vig<strong>en</strong>te hasta 2020, mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que <strong>en</strong>trará <strong>en</strong> vigor <strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París, que abarcará casi todas <strong>la</strong>s emisiones mundiales.<br />

En esa ocasión, un grupo <strong>de</strong> países industrializados a<strong>su</strong>mieron compromisos <strong>de</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> emisiones y se establecieron mecanismos para facilitar <strong>su</strong> consecución 12 . También<br />

se reconoció <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> apoyar financieram<strong>en</strong>te a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>su</strong>s<br />

esfuerzos por adaptarse y mitigar los efectos d<strong>el</strong> cambio climático. En <strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong><br />

Kyoto se reconoce <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s comunes pero difer<strong>en</strong>ciadas,<br />

<strong>en</strong> virtud d<strong>el</strong> cual los países hoy industrializados (los principales responsables por los<br />

problemas ambi<strong>en</strong>tales) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> soportar <strong>en</strong> mayor medida los costos d<strong>el</strong> cambio hacia un<br />

patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo m<strong>en</strong>os contaminante. En <strong>el</strong> <strong>de</strong>cimoquinto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes (COP15) (Cop<strong>en</strong>hague, 2009), <strong>la</strong>s negociaciones, que no llegaron<br />

a bu<strong>en</strong> término, se dirigieron a expandir <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones a países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En <strong>el</strong> <strong>de</strong>cimosexto <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes (COP16), <strong>en</strong> 2010,<br />

se formalizaron los compromisos <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

A pesar <strong>de</strong> los múltiples foros y discusiones que se han llevado a cabo, <strong>la</strong> problemática<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> carbono —y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> tema ambi<strong>en</strong>tal— no ha estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>la</strong> economía política internacional, regional y nacional. Los acuerdos<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo", Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1), Santiago, 2016, págs. 148-150.<br />

11<br />

En esta confer<strong>en</strong>cia se modificó <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> negociar los acuerdos, al reconocerse que para alcanzar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible se necesita <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Se integró así<br />

a <strong>la</strong> ciudadanía y a <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>el</strong> multi<strong>la</strong>teralismo socioambi<strong>en</strong>tal, a través d<strong>el</strong> Principio 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Río sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>.<br />

12<br />

Estos mecanismos son <strong>el</strong> comercio internacional <strong>de</strong> emisiones (consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que países que han<br />

sobrepasado <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> reducción pue<strong>de</strong>n v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>su</strong> <strong>de</strong>recho a emitir a países que no <strong>la</strong>s han<br />

alcanzado), <strong>el</strong> mecanismo para un <strong>de</strong>sarrollo limpio (asociado a inversiones <strong>de</strong> un país <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con<br />

efectos ambi<strong>en</strong>tales positivos <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo) y <strong>la</strong>s iniciativas conjuntas (inversiones con efectos<br />

ambi<strong>en</strong>tales positivos <strong>en</strong>tre países).<br />

529


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

ambi<strong>en</strong>tales multi<strong>la</strong>terales carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> p<strong>en</strong>alización, como multas u otras<br />

sanciones, para garantizar <strong>su</strong> aplicación. Su cumplimi<strong>en</strong>to se ha sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> mecanismos<br />

asociados a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios pot<strong>en</strong>ciales como <strong>el</strong> acceso al financiami<strong>en</strong>to climático.<br />

Un ejemplo es <strong>el</strong> comercio <strong>de</strong> reducciones <strong>de</strong> emisiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco d<strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Kyoto,<br />

que facilita <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos mediante inversiones<br />

con impacto ambi<strong>en</strong>tal positivo <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

El Acuerdo <strong>de</strong> París, aprobado <strong>en</strong> <strong>el</strong> vigesimoprimer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes (COP21), <strong>en</strong> 2015, ha sido un paso positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una nueva<br />

gobernanza ambi<strong>en</strong>tal. Dado que 185 países han a<strong>su</strong>mido compromisos <strong>de</strong> contribuciones<br />

previstas <strong>de</strong>terminadas a niv<strong>el</strong> nacional (INDC), prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s emisiones mundiales<br />

están cubiertas 13 . El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad d<strong>el</strong> problema se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> limitar <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2°C, incluso a 1,5ºC, con r<strong>el</strong>ación al<br />

niv<strong>el</strong> preindustrial. Se establece a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> aspiración <strong>de</strong> que hacia 2050 se comp<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

emisiones con <strong>la</strong>s absorciones, es <strong>de</strong>cir, se alcance <strong>la</strong> neutralidad <strong>en</strong> carbono.<br />

Este acuerdo universal que involucra compromisos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, aunque reconoci<strong>en</strong>do <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>tes capacida<strong>de</strong>s, expresa <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong><br />

marcadam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciado d<strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Kyoto (países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos con obligaciones<br />

absolutas <strong>de</strong> reducción), con un débil <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>en</strong> común (los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo solo se<br />

comprometerían con lo que quisieran o pudieran hacer), a un régim<strong>en</strong> común (todos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

efectuar reducciones) y con m<strong>en</strong>or difer<strong>en</strong>ciación (distinto esfuerzo según <strong>el</strong> grado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo) 14 . Asimismo, se amplían los fondos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo para<br />

<strong>la</strong> mitigación y adaptación 15 y se <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transferir y construir capacida<strong>de</strong>s<br />

tecnológicas e institucionales sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un mecanismo semejante al Fondo para <strong>el</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te Mundial, pero más flexible.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> Acuerdo ti<strong>en</strong>e aspectos m<strong>en</strong>os positivos. En primer lugar, si bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países se comprometieron a reducir <strong>su</strong>s emisiones, <strong>la</strong>s contribuciones<br />

<strong>de</strong>terminadas a niv<strong>el</strong> nacional se establec<strong>en</strong> mediante leyes nacionales. Así, aunque esta<br />

legis<strong>la</strong>ción obligará a los países, al no ser internacionalm<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>nte, un cambio <strong>de</strong><br />

13<br />

Hay dos procesos <strong>en</strong> curso. El primero se originó <strong>en</strong> 2010 sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

COP16 y sigui<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> que algunos países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Brasil, Chile, Costa Rica y México, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región)<br />

a<strong>su</strong>mieron compromisos <strong>de</strong> mitigación que v<strong>en</strong>c<strong>en</strong> <strong>en</strong> 2020. A<strong>de</strong>más, como parte d<strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París,<br />

casi <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los países (excepto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, Nicaragua y Panamá, según <strong>la</strong> información a <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />

2016) a<strong>su</strong>mieron compromisos que rig<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> 2020 y que serán revisados <strong>de</strong> forma periódica, para<br />

hacerlos gradualm<strong>en</strong>te más estrictos. La primera revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones previstas <strong>de</strong>terminadas a<br />

niv<strong>el</strong> nacional, antes <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> régim<strong>en</strong>, será <strong>en</strong> <strong>2018</strong>.<br />

14<br />

En <strong>el</strong> Protocolo <strong>de</strong> Kyoto se incluy<strong>en</strong> compromisos <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE) que sigu<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>tes. Sin embargo, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos a <strong>su</strong> ratificación y <strong>el</strong> rechazo <strong>de</strong> otros países a <strong>su</strong> aplicación han reducido <strong>su</strong> efectividad.<br />

Como re<strong>su</strong>ltado <strong>de</strong> los acuerdos <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague (2009) y Cancún (2010), se convocó a otros países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

a <strong>su</strong>marse al esfuerzo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>el</strong> Brasil, Chile, Costa Rica y México.<br />

15<br />

En <strong>la</strong> COP16, <strong>en</strong> Cancún, se oficializó <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> Fondo Ver<strong>de</strong> para <strong>el</strong> Clima, que cu<strong>en</strong>ta con 6.000<br />

millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res (a diciembre <strong>de</strong> 2015). En <strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París se prevé aum<strong>en</strong>tarlo hasta 100.000<br />

millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res anuales a partir <strong>de</strong> 2020, para financiar <strong>la</strong> mitigación y <strong>la</strong> adaptación. La magnitud d<strong>el</strong><br />

fondo será revisada al alza antes <strong>de</strong> 2025.<br />

530


Capítulo XV<br />

gobierno podría traducirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas e incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas (<strong>el</strong><br />

único costo para <strong>el</strong> país sería <strong>el</strong> daño <strong>de</strong> <strong>su</strong> reputación).<br />

Un segundo problema es que <strong>la</strong> <strong>su</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas nacionales comprometidas es<br />

in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te al objetivo <strong>de</strong> evitar un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2° C <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura global con<br />

respecto a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> era preindustrial, pues se estima que <strong>la</strong>s emisiones anuales<br />

llegarán a 55 gigaton<strong>el</strong>adas <strong>en</strong> 2030, lo que redundaría <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

cercano a 3°C. Por ese motivo, se acordó realizar una primera revisión para ajustar <strong>la</strong>s<br />

contribuciones previstas <strong>de</strong>terminadas a niv<strong>el</strong> nacional <strong>en</strong> <strong>2018</strong>, así como revisar <strong>la</strong>s metas<br />

cada cinco años a partir <strong>de</strong> 2020.<br />

En tercer lugar, si bi<strong>en</strong> se m<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas<br />

y los daños ocasionados por <strong>el</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, no se establec<strong>en</strong> mecanismos <strong>de</strong><br />

comp<strong>en</strong>sación ni compromisos <strong>de</strong> adaptación. Este es <strong>el</strong> principal reto para muchos países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región (afectados, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>su</strong> agricultura o <strong>su</strong> acceso al agua), sobre todo<br />

d<strong>el</strong> Caribe (don<strong>de</strong> se prevén <strong>de</strong>sastres naturales y una <strong>su</strong>bida d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar). A pesar<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, solo se da a este tema un espacio reducido, asociado al financiami<strong>en</strong>to climático,<br />

por ejemplo, mediante <strong>el</strong> Fondo Ver<strong>de</strong> para <strong>el</strong> Clima y <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Adaptación. Aunque <strong>el</strong><br />

Acuerdo <strong>de</strong> París no incluye metas <strong>de</strong> adaptación, sería técnicam<strong>en</strong>te posible acordar<strong>la</strong>s 16 ,<br />

consi<strong>de</strong>rando que hay f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os inequívocam<strong>en</strong>te atribuibles al cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global,<br />

como <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> mar, <strong>el</strong> retroceso <strong>de</strong> los g<strong>la</strong>ciares y <strong>la</strong> disminución d<strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> criosfera.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, los fondos climáticos son recursos etiquetados, no adicionales a <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia oficial para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (AOD), que no modifican <strong>la</strong>s prácticas bancarias y son<br />

in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>tes para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> magnitud d<strong>el</strong> cambio climático. Son canalizados como<br />

préstamos concesionales o garantías mediante los bancos nacionales e internacionales <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y no son capaces <strong>de</strong> neutralizar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>sfavorables que se observan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> AOD a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> Financiación para <strong>el</strong><br />

<strong>Desarrollo</strong> <strong>de</strong> Addis Abeba.<br />

El mayor mérito d<strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París es que da una señal <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

economías <strong>de</strong>berán moverse hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarbonización 17 , aunque carece <strong>de</strong> medidas para<br />

reducir <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> combustibles fósiles, tema resistido por <strong>la</strong> industria d<strong>el</strong> petróleo, los<br />

16<br />

La Comunidad <strong>de</strong> Estados Latinoamericanos y Caribeños (CELAC) emitió un pronunciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido, a través d<strong>el</strong> Ministro d<strong>el</strong> Ambi<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> Ecuador, <strong>en</strong> <strong>la</strong> COP21. Tanto <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Reunión Regional <strong>de</strong> Jefes Negociadores <strong>de</strong> Cambio Climático <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>en</strong> 2013, como<br />

<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Sost<strong>en</strong>ible y R<strong>el</strong>aciones Internacionales (IDDRI, 2014) han pres<strong>en</strong>tado <strong>su</strong>ger<strong>en</strong>cias<br />

al respecto.<br />

17<br />

Por ejemplo, <strong>el</strong> lunes sigui<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> aprobación d<strong>el</strong> Acuerdo <strong>de</strong> París una coalición <strong>de</strong> fabricantes <strong>de</strong> autos<br />

y <strong>su</strong>s partes anunció <strong>la</strong> futura <strong>de</strong>scarbonización <strong>de</strong> <strong>su</strong> industria (El País, 2015) y <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong><br />

Arquitectos comprometió <strong>la</strong> neutralidad <strong>en</strong> carbono <strong>de</strong> los diseños constructivos para 2050 (Stott, 2014).<br />

Hay indicaciones <strong>de</strong> que algunos inversionistas institucionales están abandonando gradualm<strong>en</strong>te los<br />

activos <strong>en</strong> combustibles fósiles (<strong>el</strong> grupo Allianz lo anunció antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> COP21).<br />

531


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

países <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esas exportaciones y los grupos inversionistas con intereses <strong>en</strong><br />

ese sector. Los bancos, incluidos los <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, son uno <strong>de</strong> los actores más rezagados<br />

<strong>en</strong> cuanto al ajuste <strong>de</strong> <strong>su</strong>s políticas pues han mant<strong>en</strong>ido <strong>su</strong>s prácticas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> <strong>su</strong>s carteras a los sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> carbono.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los ajustes financieros y tecnológicos, están p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes pasos importantes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gobernanza ambi<strong>en</strong>tal, como los impuestos a <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> carbono (carbon taxes),<br />

para cambiar los precios r<strong>el</strong>ativos <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es y procesos más sost<strong>en</strong>ibles, y<br />

<strong>el</strong> etiquetado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>os contaminantes que ori<strong>en</strong>te al con<strong>su</strong>midor. La gobernanza<br />

ambi<strong>en</strong>tal no ha avanzado <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al vínculo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fiscalidad, <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s compras públicas, <strong>la</strong>s políticas tecnológicas y comerciales,<br />

y <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>su</strong>s implicaciones para los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Más aún, <strong>la</strong> dinámica<br />

<strong>de</strong> los acuerdos comerciales ha avanzado <strong>de</strong> forma paral<strong>el</strong>a, a veces contradictoria, con<br />

los temas ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial d<strong>el</strong> Comercio (OMC) y <strong>en</strong> los acuerdos<br />

bi<strong>la</strong>terales <strong>de</strong> comercio, campo <strong>en</strong> que <strong>la</strong> coordinación global y regional <strong>de</strong>be evitar <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre países basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción o <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> estándares. Se constata<br />

nuevam<strong>en</strong>te una disociación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mundo normativo y <strong>el</strong> mundo económico, que no<br />

trata estos temas <strong>de</strong> forma integrada.<br />

532


Capítulo XV<br />

Implem<strong>en</strong>tar políticas industriales<br />

c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> lo ambi<strong>en</strong>tal*<br />

El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> política industrial y tecnológica re<strong>su</strong>rgió con fuerza <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, luego <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> política<br />

económica. En ese mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> síntesis estructural evolucionista schumpeteriana proveyó<br />

una base analítica para rep<strong>en</strong>sar<strong>la</strong> (Peres y Primi, 2009), y<strong>en</strong>do más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas<br />

comparativas estáticas (efici<strong>en</strong>cia ricardiana), a favor <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s con fuerte pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo (efici<strong>en</strong>cias keynesiana y schumpeteriana). Posteriorm<strong>en</strong>te, se<br />

agregó <strong>la</strong> preocupación por <strong>el</strong> cuidado d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te como un compon<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido amplio (social, económico y ambi<strong>en</strong>tal).<br />

El cambio estructural progresivo implica que <strong>la</strong> economía avance por un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to bajo <strong>en</strong> carbono, <strong>en</strong> que producción y emisiones se <strong>de</strong>sacopl<strong>en</strong> gradualm<strong>en</strong>te.<br />

Esto <strong>de</strong>manda <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s tecnológicas e innovaciones con foco <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad. La construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> mitigación y <strong>la</strong> adaptación al cambio<br />

climático no es espontánea; exige un paquete integrado <strong>de</strong> inversiones, <strong>el</strong> gran impulso<br />

ambi<strong>en</strong>tal. Los problemas <strong>de</strong> coordinación tratados por Ros<strong>en</strong>stein-Rodan (1943) 18 y los<br />

problemas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje analizados por <strong>la</strong> economía evolucionista son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

agudos <strong>en</strong> este caso. Por ejemplo, un cambio simultáneo hacia fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía más limpias,<br />

<strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> sistemas efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> transporte urbano, <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas productivas, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nuevas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

y <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> trabajo con <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s,<br />

habilida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y educación, implican políticas dirigidas a coordinar esfuerzos<br />

<strong>en</strong> ámbitos muy diversos. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> combinar los esfuerzos d<strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta para<br />

re<strong>de</strong>finir los s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros <strong>de</strong> innovación y <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética con procesos <strong>de</strong> educación<br />

que promuevan <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es públicos y modifiqu<strong>en</strong> <strong>el</strong> estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. El<br />

gran impulso ambi<strong>en</strong>tal es, así, un esfuerzo conc<strong>en</strong>trado <strong>de</strong> inversiones coordinadas para<br />

re<strong>de</strong>finir los patrones <strong>de</strong> producción y con<strong>su</strong>mo, basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> innovación.<br />

A. Gran impulso ambi<strong>en</strong>tal y diversificación productiva<br />

Las políticas ambi<strong>en</strong>tales son frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te percibidas por <strong>la</strong>s empresas, sobre todo <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño, como restricciones a <strong>su</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producir o <strong>de</strong> insertarse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

comercio internacional. Sin embargo, <strong>la</strong>s innovaciones ambi<strong>en</strong>tales pue<strong>de</strong>n transformarse<br />

*<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), "Un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong><br />

<strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo", Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1), Santiago, 2016, págs. 164-168<br />

18<br />

En <strong>su</strong> artículo “Problems of industrialisation of Eastern and South-Eastern Europe”, apoyó <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> gran esca<strong>la</strong> para impulsar <strong>la</strong> industrialización (Ros<strong>en</strong>stein-Rodan, 1943).<br />

533


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>en</strong> activos competitivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma: <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> esta materia terminan favoreci<strong>en</strong>do<br />

<strong>su</strong> competitividad. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> problemática ambi<strong>en</strong>tal abre una<br />

gran oportunidad para una transformación tecnológica y productiva que sea <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> calidad. La creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros nacionales <strong>de</strong> análisis,<br />

seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los compromisos <strong>de</strong> contribuciones<br />

previstas <strong>de</strong>terminadas a niv<strong>el</strong> nacional facilitaría <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> estos objetivos. Estos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>berían contar con capacida<strong>de</strong>s técnicas y <strong>de</strong> gestión a niv<strong>el</strong> sectorial.<br />

El sector <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong>sempeñará un pap<strong>el</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición d<strong>el</strong> estilo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo. El cambio técnico ha disminuido los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables a niv<strong>el</strong>es<br />

que <strong>la</strong>s hac<strong>en</strong> competitivas con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías fósiles, aun <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong><br />

promoción. La región ti<strong>en</strong>e v<strong>en</strong>tajas <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

hidráulica, so<strong>la</strong>r y eólica <strong>en</strong> tierra. Si bi<strong>en</strong> los precios <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s ya son m<strong>en</strong>ores<br />

que los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías conv<strong>en</strong>cionales, persiste <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> reducir <strong>su</strong> intermit<strong>en</strong>cia para<br />

hacer<strong>la</strong>s confiables como <strong>en</strong>ergías <strong>de</strong> base 19 . Un apoyo más <strong>de</strong>cidido a <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables mediante <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los <strong>su</strong>bsidios a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías fósiles,<br />

los impuestos a <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> carbono y <strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuaciones regu<strong>la</strong>torias para <strong>la</strong> compra,<br />

g<strong>en</strong>eración y transmisión facilitaría un tránsito más rápido hacia fu<strong>en</strong>tes más limpias. Las<br />

<strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos<br />

hacia atrás, como ha <strong>su</strong>cedido con <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía so<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> geotérmica.<br />

Nuevas oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diversificación productiva <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información a <strong>la</strong> producción y d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad d<strong>el</strong> tejido<br />

industrial al re<strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s tecnologías <strong>en</strong> uso y <strong>la</strong> matriz <strong>en</strong>ergética. Algunos ejemplos son<br />

<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> expansión d<strong>el</strong> transporte masivo, <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los biomateriales y <strong>la</strong> bioeconomía, los productos con<br />

etiquetados ambi<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes r<strong>en</strong>ovables <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, así como <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables, con <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>su</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor. Cada una <strong>de</strong><br />

estas activida<strong>de</strong>s es una opción <strong>de</strong> diversificación productiva para una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> cambio<br />

estructural progresivo.<br />

En <strong>la</strong> región ha aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> transporte masivo <strong>de</strong> calidad<br />

m<strong>en</strong>os contaminantes, pero cuya cobertura y calidad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aún mejorarse. En esta materia,<br />

hay un amplio espacio para incorporar más tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

analítica <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s datos, para optimizar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y aum<strong>en</strong>tar <strong>su</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia. Transformar radicalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> transporte urbano sería un proyecto estructurante e<br />

igua<strong>la</strong>dor, que podría cumplir un pap<strong>el</strong> equiparable al que jugó <strong>en</strong> los países industrializados<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> sector aeroespacial o <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong>ecomunicaciones, movilizando recursos<br />

y organismos estatales, e incluy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s empresas privadas y a los trabajadores.<br />

19<br />

Los <strong>de</strong>sarrollos reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, como <strong>la</strong>s baterías trimetálicas, <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> sales<br />

como complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía so<strong>la</strong>r conc<strong>en</strong>trada y <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>aje mediante <strong>de</strong>pósitos hídricos permit<strong>en</strong><br />

avances importantes, como es evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> Chile, <strong>el</strong> Ecuador, Nicaragua y <strong>el</strong> Uruguay.<br />

534


Capítulo XV<br />

Las biotecnologías y <strong>la</strong>s tecnologías basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> imitación <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por los organismos para adaptarse a difer<strong>en</strong>tes condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

y procesar <strong>su</strong>s <strong>de</strong>sechos (<strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia biológica) expan<strong>de</strong>n <strong>la</strong> utilización sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><br />

los recursos biológicos. La bioeconomía —<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>su</strong> objetivo principal es<br />

<strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y recursos fósiles (von Braun, 2015)— repres<strong>en</strong>ta una estrategia<br />

eficaz para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarbonización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y para promover <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Es un ámbito <strong>en</strong> que interactúan estrecham<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones ambi<strong>en</strong>tal, tecnológica y<br />

<strong>de</strong> creación <strong>de</strong> nuevos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial.<br />

La bioeconomía abarca numerosas ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor interconectadas: <strong>la</strong> totalidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s agropecuarias, forestales, pesqueras y <strong>de</strong> acuicultura, <strong>la</strong>s industrias <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos y bebidas, y <strong>de</strong> pulpa y pap<strong>el</strong>, así como segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias química,<br />

farmacéutica, cosmética, textil y <strong>en</strong>ergética. La región ti<strong>en</strong>e v<strong>en</strong>tajas para <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo, por <strong>su</strong><br />

riqueza <strong>en</strong> biodiversidad (pot<strong>en</strong>cial g<strong>en</strong>ético), <strong>su</strong> capacidad <strong>de</strong> producir biomasa sin afectar<br />

los bosques naturales y <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechos agríco<strong>la</strong>s y agroindustriales<br />

que no se utilizan. La bioeconomía pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar opciones para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural y <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> empleos mediante <strong>la</strong> agricultura para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> biomasa, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor a partir d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> biomasa no alim<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong>sechos (bioin<strong>su</strong>mos<br />

para <strong>la</strong> agricultura) y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> pymes basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to e incorporadas<br />

<strong>en</strong> esas ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor.<br />

Muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do marcos <strong>de</strong> política que, si bi<strong>en</strong> no han<br />

sido <strong>de</strong>nominados explícitam<strong>en</strong>te como tales, están <strong>en</strong> línea con los requisitos para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias nacionales <strong>de</strong> bioeconomía. Los casos más <strong>de</strong>stacados son<br />

los d<strong>el</strong> Brasil <strong>en</strong> bio<strong>en</strong>ergía y <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, que cu<strong>en</strong>ta con una estrategia discutida a<br />

niv<strong>el</strong> nacional y regional. Para aprovechar <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> bioeconomía se requiere:<br />

i) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r marcos regu<strong>la</strong>torios <strong>en</strong> ámbitos como <strong>la</strong> bioseguridad y los biorriesgos, <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y <strong>el</strong> acceso a los recursos g<strong>en</strong>éticos; ii) articu<strong>la</strong>r políticas<br />

<strong>de</strong> investigación, <strong>de</strong>sarrollo e innovación (I+D+i) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía limpia no fósil,<br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biotecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> salud humana y animal, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

agríco<strong>la</strong> bajo <strong>en</strong> carbono y los pagos por servicios ambi<strong>en</strong>tales, y iii) fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s pymes <strong>de</strong><br />

base bioeconómica mediante creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, reducción <strong>de</strong> barreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

a mercados conc<strong>en</strong>trados y financiami<strong>en</strong>to.<br />

Estos cambios <strong>en</strong>cauzados a reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarbonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> un sistema coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>tivos y regu<strong>la</strong>ción. Este sistema, por una parte, <strong>de</strong>be abarcar al sector financiero,<br />

aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos, como <strong>la</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> riesgo ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

carteras <strong>de</strong> inversión (por ejemplo, índices <strong>de</strong> riesgo carbónico y activos irrealizables o<br />

activos <strong>en</strong> <strong>de</strong><strong>su</strong>so (stran<strong>de</strong>d assets)), fondos <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> riesgo (como los fondos climáticos<br />

internacionales), garantías (como <strong>la</strong>s que se utilizan <strong>en</strong> algunas cooperaciones financieras<br />

535


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

bi<strong>la</strong>terales para inversiones climáticas) y seguros (como los que operan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Caribe);<br />

por otra parte, <strong>de</strong>be redireccionar inversiones hacia sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga maduración, como<br />

los <strong>de</strong> infraestructura. Las instituciones financieras públicas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pap<strong>el</strong> importante<br />

que cumplir para conducir esos cambios y retirar gradualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> apoyo a prácticas que<br />

contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación d<strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y g<strong>en</strong>eran <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es.<br />

El esfuerzo <strong>de</strong> coordinación implícito <strong>en</strong> <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal requiere <strong>de</strong><br />

una nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas y un nuevo sistema institucional. Las experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io han g<strong>en</strong>erado un conjunto <strong>de</strong> lecciones, no todas<br />

<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te conocidas y apr<strong>en</strong>didas por los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas.<br />

B. Lecciones para una nueva política industrial<br />

A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lecciones <strong>de</strong> política industrial que se <strong>de</strong>rivan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> éxitos y fracasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En primer lugar, es necesario diseñar políticas cuya puesta <strong>en</strong> marcha sea posible con<br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales <strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong> los países o <strong>la</strong>s que puedan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo. Muchas experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> región no han <strong>su</strong>perado <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>su</strong> complejidad excedía ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

institucionales (normas y organizaciones) nominalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>su</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

En segundo término, <strong>la</strong>s políticas se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>carar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva operativa,<br />

<strong>su</strong>perando <strong>de</strong>bates como <strong>el</strong> que pue<strong>de</strong> darse <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> disyuntiva <strong>en</strong>tre s<strong>el</strong>ectividad<br />

y no s<strong>el</strong>ectividad. Una trayectoria <strong>de</strong> acción recom<strong>en</strong>dable sería <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> primera<br />

instancia, políticas para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas exist<strong>en</strong>tes mediante<br />

instrum<strong>en</strong>tos ampliam<strong>en</strong>te conocidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> difusión<br />

tecnológica, acceso al financiami<strong>en</strong>to, apoyo a <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or tamaño y capacitación.<br />

Estas políticas pue<strong>de</strong>n ser mejor formu<strong>la</strong>das mediante <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na productiva,<br />

que garantizan <strong>la</strong> interacción con <strong>el</strong> sector empresarial, <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

territorial y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre distintos sectores, como <strong>la</strong> agricultura y los servicios.<br />

Las políticas <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización muchas veces inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes ínfimos d<strong>el</strong><br />

universo <strong>de</strong> empresas, por lo que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> complem<strong>en</strong>tarse con políticas para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> nuevas activida<strong>de</strong>s. Hay un <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> <strong>la</strong> región sobre si <strong>la</strong> estrategia más efici<strong>en</strong>te<br />

es avanzar hacia activida<strong>de</strong>s tecnológicam<strong>en</strong>te cercanas a <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>tes o c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r capacida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>os vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas competitivas dominantes, pero<br />

más próximas a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias productivas <strong>en</strong> curso <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía internacional. Estos<br />

saltos son posibles, como lo muestra <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, pero es<br />

necesario que se diseñ<strong>en</strong> mecanismos <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so social <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong>mocrático<br />

para sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s políticas por décadas.<br />

En tercer lugar, <strong>la</strong> dinámica empresarial exige poner <strong>en</strong> marcha firmes políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia combinadas con instituciones ori<strong>en</strong>tadas a fortalecer bu<strong>en</strong>as<br />

536


Capítulo XV<br />

prácticas <strong>en</strong> los gobiernos corporativos. Un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> gobierno corporativo que, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> gestión interna, proteja los intereses <strong>de</strong> los inversionistas internos y<br />

externos, privados y estatales, inc<strong>en</strong>tivará a estos a pagar más por <strong>la</strong>s acciones y bonos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, y disminuirá <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> corrupción. Sin embargo, ese mod<strong>el</strong>o no es<br />

<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te para resolver los problemas originados por estructuras <strong>de</strong> propiedad conc<strong>en</strong>tradas<br />

<strong>en</strong> grupos familiares o <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes (ger<strong>en</strong>tes) <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> información (falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información r<strong>el</strong>evante para <strong>el</strong> mercado). Estos problemas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser manejados con<br />

políticas <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia que p<strong>en</strong>alic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas anticompetitivas (colusión) más que<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estructuras conc<strong>en</strong>tradas, necesarias <strong>en</strong> mercados pequeños <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> mínima <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> tecnología. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia adquiere<br />

perfiles especialm<strong>en</strong>te complejos <strong>en</strong> los sectores tecnológicos <strong>de</strong> frontera, <strong>en</strong> los que es<br />

necesario evitar distorsiones que fr<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> innovación.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> política para impulsar <strong>la</strong> economía digital <strong>en</strong> <strong>la</strong> región prove<strong>en</strong><br />

algunas <strong>en</strong>señanzas adicionales. Esta política ha sido una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más exitosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ha permitido que, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción use Internet, porc<strong>en</strong>taje que sigue aum<strong>en</strong>tando pese a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> dinamismo<br />

d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, y que existan 700 millones <strong>de</strong> conexiones a t<strong>el</strong>efonía móvil,<br />

con 320 millones <strong>de</strong> u<strong>su</strong>arios únicos. Más aún, <strong>la</strong> inversión privada <strong>en</strong> t<strong>el</strong>ecomunicaciones<br />

se duplicó <strong>en</strong>tre 2005 y 2013.<br />

Un primer aspecto que es preciso <strong>de</strong>stacar es <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> contar con políticas<br />

que se a<strong>de</strong>cu<strong>en</strong> a los difer<strong>en</strong>tes contextos nacionales y estén acompañadas <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos<br />

eficaces. El avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía digital se ha basado <strong>en</strong> marcos regu<strong>la</strong>torios que reconoc<strong>en</strong><br />

distintos esquemas <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre mercado, Estado y sociedad. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países<br />

hay un virtual duopolio <strong>de</strong> una empresa españo<strong>la</strong> y una mexicana, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros<br />

se observa <strong>el</strong> peso dominante o total <strong>de</strong> empresas estatales. En casi todos los casos (25 <strong>de</strong><br />

28 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región), <strong>el</strong> esquema regu<strong>la</strong>torio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong>ecomunicaciones se basa <strong>en</strong> un<br />

regu<strong>la</strong>dor in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. La política pública siempre ha estado pres<strong>en</strong>te, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

mediante los p<strong>la</strong>nes nacionales para expandir <strong>la</strong> banda ancha, que incluy<strong>en</strong> legis<strong>la</strong>ción,<br />

marcos normativos y mecanismos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, y <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das digitales para impulsar<br />

<strong>el</strong> acceso y <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> esa tecnología. Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> esos p<strong>la</strong>nes han estado a cargo <strong>de</strong> organismos creados ad hoc, por ejemplo, ag<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> gobierno <strong>el</strong>ectrónico, que han a<strong>su</strong>mido <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo.<br />

Otra <strong>en</strong>señanza se refiere a <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> contar con políticas sectoriales para impulsar<br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> esas tecnologías, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><br />

educación y <strong>el</strong> gobierno. En este último, por lo g<strong>en</strong>eral consi<strong>de</strong>rado r<strong>en</strong>u<strong>en</strong>te al cambio y<br />

<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización, los programas <strong>de</strong> gobierno <strong>el</strong>ectrónico muestran lo contrario. Normas<br />

d<strong>el</strong> sector público, como <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> impuestos <strong>en</strong><br />

línea o <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> reservar horas <strong>en</strong> los hospitales públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera,<br />

537


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

obligaron a empresas e individuos a incorporar <strong>la</strong>s nuevas tecnologías. Actualm<strong>en</strong>te,<br />

7 países <strong>la</strong>tinoamericanos están <strong>en</strong>tre los 50 mejores d<strong>el</strong> mundo <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gobierno<br />

<strong>el</strong>ectrónico, situación que se repite muy poco <strong>en</strong> otras variables tecnológicas.<br />

Las lecciones r<strong>el</strong>evadas se re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>en</strong> cinco principios que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permear <strong>la</strong>s políticas<br />

industriales y tecnológicas: a<strong>de</strong>cuación a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s institucionales, continuidad,<br />

flexibilidad, involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los interesados y a<strong>su</strong>nción <strong>de</strong> los costos. Estos principios<br />

son <strong>la</strong> base sobre <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo y propuestas<br />

estratégicas ambiciosas, como <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.<br />

C. Hacia <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal<br />

En los próximos años, <strong>la</strong> economía mundial <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará un <strong>período</strong> difícil con señales<br />

<strong>de</strong> alerta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, lo social, <strong>la</strong> política y lo ambi<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong><br />

políticas se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te este esc<strong>en</strong>ario. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío es <strong>en</strong>orme, efectos <strong>de</strong><br />

sinergia permitirían que los avances <strong>en</strong> una dirección reforzaran los procesos positivos<br />

emerg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras. Es importante que <strong>la</strong>s políticas propuestas se articul<strong>en</strong> para dar lugar<br />

a un proceso virtuoso <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> estructuras productivas. Se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarán dos am<strong>en</strong>azas<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te serias para <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> estas políticas: <strong>la</strong> vulnerabilidad externa y<br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>el</strong> fr<strong>en</strong>te social, que se agudizarán por <strong>el</strong> sesgo recesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

mundial y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una nueva crisis financiera.<br />

El bi<strong>en</strong> público global <strong>de</strong> una economía estable y comprometida con <strong>el</strong> empleo<br />

requerirá <strong>de</strong> políticas fiscales más activas <strong>en</strong> todos los países para asegurar que <strong>el</strong> gran<br />

impulso ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los apoye <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

vigesimoprimer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático (COP21); <strong>en</strong> caso contrario, <strong>la</strong><br />

ac<strong>el</strong>eración d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to será ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te insost<strong>en</strong>ible. Un horizonte schumpeteriano<br />

<strong>de</strong> inversiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> torno a ese impulso simultáneam<strong>en</strong>te actuaría como un<br />

estabilizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión —una política anticíclica— y posibilitaría un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> cambio<br />

tecnológico y creación <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> calidad —una política <strong>de</strong> inclusión.<br />

Un s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro <strong>de</strong> este tipo será int<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> inversiones y tecnología, lo que redundará<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong>evadas importaciones que podrían fr<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y comprometer <strong>el</strong> empleo. Por<br />

ese motivo, internalizar parte <strong>de</strong> los procesos productivos y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y capacida<strong>de</strong>s<br />

que estos requier<strong>en</strong>, y abrir espacios para <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es fundam<strong>en</strong>tal<br />

para evitar presiones sobre <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te que llev<strong>en</strong> a abandonar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to. El manejo d<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real pue<strong>de</strong> apoyar <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> este equilibrio,<br />

aunque con efectos negativos sobre <strong>la</strong> distribución, al mismo tiempo que <strong>su</strong> peso como<br />

factor <strong>de</strong> competitividad no sería <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> los sectores impactados por <strong>la</strong> revolución<br />

tecnológica. Por <strong>el</strong>lo, no pue<strong>de</strong> <strong>su</strong>bstituir a <strong>la</strong> política industrial. Una actitud más proactiva<br />

538


Capítulo XV<br />

<strong>de</strong> los países <strong>en</strong> los acuerdos regionales <strong>de</strong> comercio y <strong>de</strong> pagos pue<strong>de</strong> también contribuir<br />

a reducir <strong>la</strong> vulnerabilidad externa. Así, <strong>la</strong>s políticas macroeconómica, industrial, comercial<br />

y tecnológica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar conjuntam<strong>en</strong>te para que <strong>el</strong> gran impulso ambi<strong>en</strong>tal sea viable<br />

y no se frustre por <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios comerciales.<br />

Otro objetivo que estará <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> crisis es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>, pues<br />

habrá fuertes presiones para reducir <strong>el</strong> gasto social. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s políticas para consolidar<br />

los avances sociales son importantes para <strong>el</strong> cambio estructural progresivo y <strong>la</strong> estabilidad<br />

económica. Por un <strong>la</strong>do, una protección social universal establecería un piso <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

agregada que sería también un mecanismo anticíclico; por otro, <strong>el</strong> acceso universal a <strong>la</strong><br />

educación y <strong>la</strong> salud t<strong>en</strong>dría un impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> productividad. Sin <strong>la</strong> protección<br />

social será más difícil que <strong>la</strong>s personas sost<strong>en</strong>gan o mejor<strong>en</strong> <strong>su</strong> inserción y <strong>su</strong> pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> un<br />

mercado <strong>de</strong> trabajo bajo perman<strong>en</strong>tes choques d<strong>el</strong> progreso técnico. La protección social no<br />

es una traba al <strong>de</strong>sarrollo. Consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como tal es olvidar <strong>la</strong> frase <strong>de</strong> Schumpeter (1942)<br />

<strong>de</strong> que los vehículos viajan más rápido por t<strong>en</strong>er fr<strong>en</strong>os que si no los tuvieran.<br />

Así, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> avances hacia una nueva gobernanza para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

públicos globales, <strong>la</strong> consolidación d<strong>el</strong> aporte regional a este esfuerzo y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong> estrategias y políticas nacionales para <strong>el</strong> cambio estructural progresivo será <strong>la</strong> base<br />

<strong>de</strong> un nuevo estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>en</strong> un gran impulso ambi<strong>en</strong>tal.<br />

539


Bibliografía


Capítulo I<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2016), “Prólogo”, Horizontes 2030:<br />

<strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/Rev.1), Santiago.<br />

(2014), “Prólogo”, Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago.<br />

(2012), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago.<br />

(2010), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

Capítulo II<br />

ACNUDH (Oficina d<strong>el</strong> Alto Comisionado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para los Derechos Humanos) (2004),<br />

Human Rights and Poverty Reduction, A Conceptual Framework (HR/PUB/04/1), Nueva York.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2013a), Panorama Fiscal <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2013 (LC/L.3580), Santiago.<br />

(2013b), Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Economías <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2013 (LC/G.2581),<br />

Santiago.<br />

(2012), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago.<br />

(2010), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2423(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2007), Cohesión social. Inclusión y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/G.2335/<br />

Rev.1), Santiago, <strong>CEPAL</strong>/Secretaría G<strong>en</strong>eral Iberoamericana (SEGIB).<br />

Courtis, C. y N. Espejo (2007), “Por un “contrato <strong>de</strong> cohesión social”: apuntes exploratorios”, serie<br />

Políticas Sociales, Nº 129 (LC/L.2699-P/E), Santiago, Comisión Económica para América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Fukuda-Parr, S., T. Lwason-Remer y S. Randolph (2009), “An in<strong>de</strong>x of economic and social rights<br />

fulfillm<strong>en</strong>t: concept and methodology”, Journal of Human Rights, Nº 8.<br />

Hirschman, A.O. (1970), Exit, Voice and Loyalty. Responses to Decline in Firms, Organizations and States,<br />

Cambridge, Harvard University Press.<br />

(1981), Essays in Trespassing. Economics to Politics and Beyond, Cambridge, Cambridge University Press.<br />

Holmes, S. y C.R. Sunstein (1999), The Cost of Rights. Why Liberty Dep<strong>en</strong>ds on Taxes, Nueva York, W.W.<br />

Norton & Company.<br />

Lechini, G. (ed.) (<strong>2008</strong>), La globalización y <strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington: <strong>su</strong>s influ<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>su</strong>r, Bu<strong>en</strong>os Aires, Consejo Latinoamericano <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales (CLACSO).<br />

Maldonado, C.F. y A.F. Palma (2013), “La construcción <strong>de</strong> pactos y cons<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política<br />

social: apuntes para un marco <strong>de</strong> análisis”, serie Políticas Sociales, Nº 179 (LC/L.3660), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Moore, M. (<strong>2008</strong>), “Betwe<strong>en</strong> coercion and contract: competing narratives on taxation and governance”,<br />

Taxation and State-Building in Dev<strong>el</strong>oping Countries. Capacity and Cons<strong>en</strong>t, D. Bräutigam, O.H.<br />

Fj<strong>el</strong>dstad y M. Moore (eds.), Cambridge, Cambridge University Press.<br />

Morgado Val<strong>en</strong>zu<strong>el</strong>a, E. (2010), “Lineami<strong>en</strong>tos para un diálogo socio-<strong>la</strong>boral exitoso”, pres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> seminario Bases y perspectivas d<strong>el</strong> diálogo socio<strong>la</strong>boral. Los casos <strong>de</strong> Costa Rica, El Salvador<br />

y Perú, Santiago, 11 y 12 <strong>de</strong> agosto, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/<br />

Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (AECID) [<strong>en</strong> línea] http://www.<br />

cepal.cl/<strong>de</strong>/ag<strong>en</strong>da/2/40322/Emilio_Morgadom.pdf.<br />

543


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Pinto, A. y A. Flisfisch (2011), El estado <strong>de</strong> ciudadanía. Transformaciones, logros y <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> Estado<br />

<strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XIX, Bu<strong>en</strong>os Aires, Sudamericana.<br />

Scartascini, C. y otros (eds.) (2011), El juego político <strong>en</strong> América Latina. ¿Cómo se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas?, Washington, D.C., Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID).<br />

S<strong>en</strong>, A. (2010), La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia, Ciudad <strong>de</strong> México, Santil<strong>la</strong>na.<br />

Capítulo III<br />

Cal<strong>de</strong>rón, F., M. Hop<strong>en</strong>hayn y E. Ottone (1996), Esa esquiva mo<strong>de</strong>rnidad: <strong>de</strong>sarrollo, ciudadanía y cultura<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Caracas, Nueva Sociedad/Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para<br />

<strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO).<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2016), La matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> social<br />

<strong>en</strong> América Latina (LC/G.2690(MDS.1/2)), Santiago, octubre.<br />

(2014), Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, abril.<br />

(2012), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago, julio.<br />

(2010), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago, mayo.<br />

Capítulo IV<br />

Alkire, S. y J. Foster (2011), “Counting and multidim<strong>en</strong>sional poverty mea<strong>su</strong>rem<strong>en</strong>t”, Journal of Public<br />

Economics, vol. 95, Nº 7-8.<br />

(2007), “Counting and multidim<strong>en</strong>sional poverty mea<strong>su</strong>rem<strong>en</strong>t”, OPHI Working Paper, Nº 7 [<strong>en</strong><br />

línea] http://www.ophi.org.uk/wp-cont<strong>en</strong>t/uploads/ophi-wp7.pdf.<br />

Alkire, S. y M. E. Santos (2010), “Acute multidim<strong>en</strong>sional poverty: A new in<strong>de</strong>x for <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping countries”<br />

[<strong>en</strong> línea] http://www.fundacionpobreza.cl/biblioteca-archivos/acute_multidim<strong>en</strong>sional _poverty.pdf.<br />

Angulo, R., B. Díaz y R. Pardo Pinzón (2013), “A counting multidim<strong>en</strong>sional poverty in<strong>de</strong>x in public<br />

policy context: the case of Colombia”, OPHI Working Paper, Nº 62 [<strong>en</strong> línea] http://www.ophi.org.<br />

uk/acounting-multidim<strong>en</strong>sional-poverty-in<strong>de</strong>x-in-public-policy-context-the-case-of-colombia/.<br />

Atkinson, A. y otros (2002), Social Indicators: The EU and Social Inclusion, Oxford, Oxford University Press.<br />

Bárc<strong>en</strong>a, A. (2010), Discurso <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> inauguración d<strong>el</strong> Seminario Internacional Medición<br />

Multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza <strong>en</strong> América Latina, Santiago, 13 y 14 <strong>de</strong> mayo [<strong>en</strong> línea] https://<br />

www.cepal.org/sites/<strong>de</strong>fault/files/speech/files/39502-13y14<strong>de</strong>-mayo2010DiscursoSeminarioI<br />

nternMedimultidiPobrAL.pdf.<br />

Ba<strong>su</strong>, K. y J. E. Foster (1998), “On mea<strong>su</strong>ring literacy”, Economic Journal, vol. 108, Nº 451.<br />

Beccaria, L. y A. Minujín (1985), “Métodos alternativos para medir <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza”,<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo, Nº 6, Bu<strong>en</strong>os Aires, Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y C<strong>en</strong>sos (INDEC).<br />

Boltvinik, J. (1992), “El método <strong>de</strong> medición integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza: una propuesta para <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo”,<br />

Comercio Exterior, vol. 42, Nº 4.<br />

(1990), “Pobreza y necesida<strong>de</strong>s básicas: conceptos y métodos <strong>de</strong> medición”, Proyecto RLA/86/004,<br />

Caracas, Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (PNUD).<br />

Bradshaw, J. y N. Finch (2003), “Over<strong>la</strong>ps in dim<strong>en</strong>sions of poverty”, Journal of Social Policy, vol. 32, Nº 4.<br />

Cecchini, S. e I. Azócar (2007), “Indicadores <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe: una comparación <strong>en</strong>tre datos nacionales e internacionales”, serie Estudios<br />

Estadísticos y Prospectivos, Nº 53 (LC/L.2767-P), Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2013), Panorama Social <strong>de</strong> América<br />

Latina, 2013 (LC/G.2580-P), Santiago.<br />

544


Bibliografía<br />

<strong>CEPAL</strong>/UNICEF (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe/Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

para <strong>la</strong> Infancia) (2010), Pobreza infantil <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/R.2168), Santiago.<br />

CONEVAL (Consejo Nacional <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> México) (2010),<br />

Informe <strong>de</strong> pobreza multidim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong> México <strong>2008</strong> [<strong>en</strong> línea] http://www.coneval.gob.mx/<br />

cmsconeval/rw/resource/coneval/med_pobreza/Informe_pobreza_multidim<strong>en</strong>sional/Informe_<br />

<strong>de</strong>_Pobreza_Multidim<strong>en</strong>sional_<strong>en</strong>_Mexico_<strong>2008</strong>_.pdf?view=.<br />

Duflo, E. y otros (<strong>2008</strong>), “Indoor air pollution, health and economic w<strong>el</strong>l-being”, Sapi<strong>en</strong>s, vol. 1, Nº 1<br />

[<strong>en</strong> línea] http://sapi<strong>en</strong>s.revues.org/130.<br />

Feres, J. C. y X. Mancero (2001), “El método <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas y <strong>su</strong>s aplicaciones<br />

<strong>en</strong> América Latina”, serie Estudios Estadísticos y Prospectivos, Nº 7 (LC/L.1491-P), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Kaztman, R. (2011), “Infancia <strong>en</strong> América Latina: privaciones habitacionales y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capital<br />

humano”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.431), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Infancia (UNICEF).<br />

(2010), “La dim<strong>en</strong>sión espacial <strong>de</strong> <strong>la</strong> cohesión social <strong>en</strong> América Latina”, La cohesión social <strong>en</strong><br />

América Latina: una revisión <strong>de</strong> conceptos, marcos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia e indicadores (LC/G.2420), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(2001), “Seducidos y abandonados: <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social <strong>de</strong> los pobres urbanos”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong>, Nº 75 (LC/G.2150-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Kaztman, R. y P. Gerst<strong>en</strong>f<strong>el</strong>d (1988), “La heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza: una aproximación bidim<strong>en</strong>sional”<br />

(LC/MVD/R.12/Rev.1(Sem.44/7)), docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Seminario Taller Técnico sobre<br />

Medición e Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pobreza <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y Uruguay, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadística y C<strong>en</strong>sos d<strong>el</strong> Uruguay (DGEC)/Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), Montevi<strong>de</strong>o, 11 a 14 <strong>de</strong> abril.<br />

Naciones Unidas (2013), Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> R<strong>el</strong>atora Especial sobre una vivi<strong>en</strong>da a<strong>de</strong>cuada como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

integrante d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida a<strong>de</strong>cuado y sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> no discriminación a este<br />

respecto (A/HRC/25/54) [<strong>en</strong> línea] http://www.politicaspublicas.net/pan<strong>el</strong>/images/stories/<br />

docs/2014-principios-rectores-seguridad-t<strong>en</strong><strong>en</strong>ciaa-hrc-25-54.pdf.<br />

Nussbaumer, P. y otros (2011), “Mea<strong>su</strong>ring <strong>en</strong>ergy poverty: focusing on what matters”, OPHI Working<br />

Paper, Nº 42 [<strong>en</strong> línea] http://www.ophi.org.uk/mea<strong>su</strong>ring-<strong>en</strong>ergy-poverty-focusing-on-what-matters/.<br />

Ruggeri La<strong>de</strong>rchi, C. (1997), “Poverty and its many dim<strong>en</strong>sions: The role of income as an indicator”,<br />

Oxford Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Studies, vol. 25, Nº 3.<br />

Santos, M. E. (2013), “Mea<strong>su</strong>ring multidim<strong>en</strong>sional poverty in Latin America: previous experi<strong>en</strong>ce<br />

and the way forward”, OPHI Working Paper, Nº 66 [<strong>en</strong> línea] http://www.ophi.org.uk/mea<strong>su</strong>ringmultidim<strong>en</strong>sional-povertyin-<strong>la</strong>tin-america-previous-experi<strong>en</strong>ce-and-the-way-forward/.<br />

Santos, M. E. y otros (2015), “A multidim<strong>en</strong>sional poverty in<strong>de</strong>x for Latin America”, Ophi Working<br />

Paper, Nº 79, Universidad <strong>de</strong> Oxford, <strong>en</strong>ero.<br />

(2010), “Refining the basic needs approach: a multidim<strong>en</strong>sional analysis of poverty in Latin<br />

America”, Studies in Applied W<strong>el</strong>fare Analysis: Papers from the Third ECINEQ Meeting, John Bishop<br />

(ed.), Bingley, Emerald.<br />

Stewart, F. y otros (2007), “Alternative realities? Differ<strong>en</strong>t concepts of poverty, their empirical<br />

consequ<strong>en</strong>ces and policy implications: Overview and conclusions”, Defining Poverty in a Dev<strong>el</strong>oping<br />

World, F. Stewart, R. Saith y B. Harriss-White (eds.), Londres, Palgrave Macmil<strong>la</strong>n.<br />

Taccari, D. y P. Stockins (2013), “Tipologías <strong>de</strong> discrepancias y medidas <strong>de</strong> conciliación estadística <strong>de</strong> los<br />

indicadores ODM. Marco g<strong>en</strong>eral y aplicación <strong>en</strong> áreas temáticas e indicadores s<strong>el</strong>eccionados”, serie Estudios<br />

Estadísticos, Nº 81 (LC/L.3686), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

545


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Towns<strong>en</strong>d, P. (1979), Poverty in the United Kingdom: A Survey of Household Resources and Standards<br />

of Living, 1967-1969, Harmondsworth, P<strong>en</strong>guin Books.<br />

UNICEF/OMS (Fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Infancia/Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud)<br />

(2012), Progress on Drinking Water and Sanitation. 2012 Update [<strong>en</strong> línea] http://www.unicef.org/<br />

media/files/JMPreport2012.pdf.<br />

Vil<strong>la</strong>toro, P. (2007), “Hacia <strong>la</strong> ampliación d<strong>el</strong> segundo Objetivo d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io: una propuesta para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe”, serie Políticas Sociales, Nº 132 (LC/L.2712-P), Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Wh<strong>el</strong>an, C., R. Layte y B. Maître (2004), “Un<strong>de</strong>rstanding the mismatch betwe<strong>en</strong> income poverty and<br />

<strong>de</strong>privation: A dynamic comparative analysis”, European Sociological Review, vol. 20, Nº 4.<br />

Capítulo V<br />

Amarante, V. y J. Jiménez (2015), “Des<strong>igualdad</strong>, conc<strong>en</strong>tración y r<strong>en</strong>tas altas <strong>en</strong> América Latina”,<br />

Des<strong>igualdad</strong>, conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> ingreso y tributación sobre <strong>la</strong>s altas r<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> América Latina,<br />

J. Jiménez (ed.), Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 134 (LC/G.2638-P), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Atkinson, A. (2015), Inequality. What Can Be Done?, Nueva York, Harvard University Press.<br />

Bárc<strong>en</strong>a, A. y A. Prado (2016), El imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: por un <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, Bu<strong>en</strong>os Aires, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/<br />

Siglo XXI, mayo.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2016a), <strong>Desarrollo</strong> social inclusivo: una<br />

nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> pobreza y reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (LC.L/4056/Rev.1), Santiago.<br />

(2016b), Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/ Rev.1),<br />

Santiago.<br />

(2016c), “Panorama social <strong>de</strong> América Latina 2015. Docum<strong>en</strong>to informativo”, Santiago.<br />

(2014a), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago.<br />

(2014b), Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586 (SES.35/3)), Santiago, abril.<br />

(2012a), Es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>: heterog<strong>en</strong>eidad estructural, empleo y protección social<br />

(LC/G.2539-P), Santiago, julio.<br />

(2012b), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago, julio.<br />

(2011a), El salto <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía. De los márg<strong>en</strong>es al c<strong>en</strong>tro. Informe Anual 2011, Observatorio <strong>de</strong><br />

Igualdad <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/W.436), Santiago.<br />

(2011b), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2010 (LC/G.2481-P), Santiago.<br />

(2010a), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2010b), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2009 (LC/G.2423-P), Santiago.<br />

(<strong>2008</strong>), “Juv<strong>en</strong>tud y cohesión social <strong>en</strong> Iberoamérica: un mod<strong>el</strong>o para armar”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

Proyectos (LC/G.2391), Santiago, noviembre.<br />

(2004a), “Una década <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social <strong>en</strong> América Latina, 1990-1999”, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>,<br />

Nº 77 (LC/G.2212-P), Santiago, marzo.<br />

(2004b), “Pobreza y <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> género”, Panorama Social <strong>de</strong> América<br />

Latina, 2002-2003 (LC/G.2209-P), Santiago.<br />

(1998), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 1997 (LC/G.1982-P), Santiago, febrero.<br />

De Ferranti, P. y otros (2004), Des<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina: ¿rompi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> historia?, Washington, D.C.,<br />

Banco Mundial/Alfaomega.<br />

546


Bibliografía<br />

Di Filippo, A. y S. Jadue (1976), “La heterog<strong>en</strong>eidad estructural: concepto y dim<strong>en</strong>siones”, El Trimestre<br />

Económico, vol. 43, Nº 169, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, <strong>en</strong>ero-marzo.<br />

Escotto, T. (2015), “Las juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>troamericanas <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> inseguridad y viol<strong>en</strong>cia:<br />

realida<strong>de</strong>s y retos para <strong>su</strong> inclusión social”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.666), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), noviembre.<br />

Franco, R. (ed.) (2001), Sociología d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, políticas sociales y <strong>de</strong>mocracia: estudios <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje<br />

a Aldo E. So<strong>la</strong>ri, Ciudad <strong>de</strong> México, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/<br />

Siglo XXI.<br />

Morris, A. (2000), “Building blocks of social inequality: a critique of Durable Inequality”, Comparative<br />

Studies in Society and History, vol. 42, Nº 2, Cambridge, Cambridge University Press, abril.<br />

Naciones Unidas (2013), Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> R<strong>el</strong>atora Especial sobre una vivi<strong>en</strong>da a<strong>de</strong>cuada como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

integrante d<strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida a<strong>de</strong>cuado y sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> no discriminación a este<br />

respecto (A/HRC/25/54) [<strong>en</strong> línea] http://www.politicaspublicas.net/pan<strong>el</strong>/images/stories/<br />

docs/2014-principios-rectores-seguridad-t<strong>en</strong><strong>en</strong>ciaa-hrc-25-54.pdf.<br />

Pinto, A. (1976), “Heterog<strong>en</strong>eidad estructural y mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> América Latina”,<br />

Inf<strong>la</strong>ción: raíces estructurales, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Reygadas, L. (2004), “Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>. Un <strong>en</strong>foque multidim<strong>en</strong>sional”, Política y Cultura,<br />

Nº 22, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad Autónoma Metropolitana.<br />

Tilly, C. (1999), Durable Inequality, Berk<strong>el</strong>ey, University of California Press.<br />

Trucco, D. y H. Ullmann (eds.) (2015), “Juv<strong>en</strong>tud: realida<strong>de</strong>s y retos para un <strong>de</strong>sarrollo con <strong>igualdad</strong>”,<br />

Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 137 (LC/G.2647-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>), septiembre.<br />

Capítulo VI<br />

Bárc<strong>en</strong>a, A. (<strong>2008</strong>), “Innovación para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Reflexiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe”,<br />

docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pan<strong>el</strong> <strong>2008</strong>-2009 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Naciones Unidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia<br />

y Tecnología para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (CSTD), Santiago, 12 <strong>de</strong> noviembre [<strong>en</strong> línea] http://www.cepal.<br />

org/noticias/paginas/8/33638/Innovacionpara<strong>el</strong><strong>de</strong>sarrollo.pdf.<br />

B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te, M. y A. Valdés (2014), “Políticas públicas para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género. Un aporte a <strong>la</strong><br />

autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres”, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 130 (LC/G.2620-P), Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), octubre.<br />

Bitrán, E. (2014), “Innovación pública”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> seminario Innovación Pública:<br />

Mucho Ruido ¿y <strong>la</strong>s Nueces?, Santiago, Universidad <strong>de</strong> Chile/Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 3 <strong>de</strong> octubre.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2017a), P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>de</strong> género<br />

<strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: mapas <strong>de</strong> ruta para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/PUB.2017/1-P), Santiago, marzo.<br />

(2017b), 40 Años <strong>de</strong> Ag<strong>en</strong>da Regional <strong>de</strong> Género (LC/G.2682/Rev.1), Santiago, septiembre.<br />

(2016a), Horizontes 2030: <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2660/ Rev.1),<br />

Santiago.<br />

(2016b), “Panorama social <strong>de</strong> América Latina 2015. Docum<strong>en</strong>to informativo”, Santiago.<br />

(2016c), “La nueva revolución digital: <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet d<strong>el</strong> con<strong>su</strong>mo a <strong>la</strong> Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción”<br />

(LC/L.4029(CMSI.5/4)/Rev.1), Santiago, agosto.<br />

(2015a), Informe regional sobre <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración y <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Acción<br />

<strong>de</strong> Beijing y <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to final d<strong>el</strong> vigesimotercer <strong>período</strong> extraordinario <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral (2000) <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/L.3951), Santiago, febrero.<br />

547


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

(2015b), Informe Anual 2013-2014. El <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/G.2626/Rev.1), Santiago, junio.<br />

(2014a), Pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: hacia un futuro sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2586(SES.35/3)), Santiago, abril.<br />

(2014b), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago, diciembre.<br />

(2013), “El Gasto Etiquetado para <strong>la</strong>s Mujeres y <strong>la</strong> Igualdad <strong>de</strong> Género (GEMIG) <strong>en</strong> México: un<br />

avance para garantizar <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres”, Santiago, agosto [<strong>en</strong> línea] http://oig.cepal.<br />

org/sites/<strong>de</strong>fault/files/<strong>el</strong>_gasto_etiquetado_para_<strong>la</strong>s_mujeres_<strong>en</strong>_mexico_esp.pdf.<br />

(2012), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago, julio.<br />

(2011), Espacios iberoamericanos: hacia una nueva arquitectura d<strong>el</strong> Estado para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

(LC/G.2507), Santiago, octubre.<br />

(2010a), ¿Qué Estado para qué <strong>igualdad</strong>? (LC/G.2450/Rev.1), Santiago.<br />

(2010b), “Impactos <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis económica <strong>en</strong> <strong>la</strong> migración y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo: respuestas <strong>de</strong> política<br />

y programas <strong>en</strong> Iberoamérica”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Segundo Foro Iberoamericano sobre<br />

Migración y <strong>Desarrollo</strong>, San Salvador, 22 y 23 <strong>de</strong> julio [<strong>en</strong> línea] http://www.cepal.org/c<strong>el</strong>a<strong>de</strong>/<br />

noticias/docum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>trabajo/8/40358/Docum<strong>en</strong>toMarcoIIFIBEMYD.pdf<br />

(2010c), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago.<br />

(2004), Caminos hacia <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/L.2114(CRM.9/3)),<br />

Santiago, mayo.<br />

Franco, F. (2016), “Elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve para <strong>el</strong> diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas”, docum<strong>en</strong>to<br />

pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> especialistas Estado Inclusivo e Igualdad <strong>de</strong> Género: Políticas Públicas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Marco <strong>de</strong> los ODS, Montevi<strong>de</strong>o, 19 y 20 <strong>de</strong> mayo.<br />

Franco Chuaire, M. y C. Scartascini (2014), “La política <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas: re-examinando <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Estado <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe”, Re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

Políticas, N° IDB-PB-220, Washington, D.C., Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID), julio.<br />

Guzmán, V. (2001), “La institucionalidad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado: nuevas perspectivas <strong>de</strong> análisis”,<br />

serie Mujer y <strong>Desarrollo</strong>, N° 32 (LC/L.1511-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Lahera, E. (2004), Introducción a <strong>la</strong>s políticas públicas, Santiago, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Osz<strong>la</strong>k, O. (2011), “El rol d<strong>el</strong> Estado: micro, meso, macro”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> VI Congreso <strong>de</strong><br />

Administración Pública, Resist<strong>en</strong>cia, Asociación Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Administración Pública/<br />

Asociación <strong>de</strong> Administradores Gubernam<strong>en</strong>tales, 7 <strong>de</strong> julio [<strong>en</strong> línea] http://www.oscarosz<strong>la</strong>k.org.<br />

ar/images/articulos-espanol/El%20Rol%20d<strong>el</strong>%20Estado,%20micro,%20meso,%20macro.pdf.<br />

PNUD (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>) (2014), Ciudadanía política: voz y<br />

participación ciudadana <strong>en</strong> América Latina, Bu<strong>en</strong>os Aires, Siglo XXI.<br />

Prado, N. (2016), “Desmontando un <strong>su</strong>jeto idéntico a sí mismo para cohabitar con <strong>el</strong> otro un nosotros”,<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), inédito.<br />

Rayo, A. (2013), “Espacios <strong>de</strong> diálogo para construir estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo público-privadas: una guía<br />

metodológica” (LC/MEX/L.1113), Ciudad <strong>de</strong> México, se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México, octubre<br />

[<strong>en</strong> línea] http://repositorio.cepal.org/bitstream/handle/11362/27169/1/M20130025_es.pdf.<br />

Capítulo VII<br />

Banco Mundial (2016), Global Monitoring Report 2015/2016: Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Goals in an Era of Demographic<br />

Change, Washington, D.C.<br />

Binstock, G. y E. Pant<strong>el</strong>i<strong>de</strong>s (2006), “La fecundidad adolesc<strong>en</strong>te hoy: diagnóstico socio<strong>de</strong>mográfico”,<br />

docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong> Expertos sobre Pob<strong>la</strong>ción y Pobreza <strong>en</strong> América Latina<br />

548


Bibliografía<br />

y <strong>el</strong> Caribe, Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 14 y 15 <strong>de</strong><br />

noviembre [<strong>en</strong> línea] https://www.cepal.org/c<strong>el</strong>a<strong>de</strong>/noticias/paginas/5/27255/binstock.pdf.<br />

Cecchini, S., F. Filgueira y C. Robles (2014), “Sistemas <strong>de</strong> protección social <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe: una perspectiva comparada”, serie Políticas Sociales, Nº 202 (LC/L.3856), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2016), <strong>Desarrollo</strong> social inclusivo: una<br />

nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas para <strong>su</strong>perar <strong>la</strong> pobreza y reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (LC.L/4056/Rev.1), Santiago.<br />

(2015a), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: una mirada al futuro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io.<br />

Informe regional <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io (ODM) <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe, 2015 (LC/G.2646), Santiago, septiembre.<br />

(2015b), Guía operacional para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> (LC/L.4061(CRPD.2/3)), Santiago, septiembre.<br />

(2014a), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2014 (LC/G.2635-P), Santiago, diciembre.<br />

(2014b), Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> América Latina: avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io y retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

para <strong>la</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>su</strong>s <strong>de</strong>rechos (LC/L.3902), Santiago, noviembre.<br />

(2013a), Propuesta <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>da regional <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2014 (LC/L.3641/CRPD.1/4), Santiago, julio.<br />

(2013b), Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Montevi<strong>de</strong>o sobre Pob<strong>la</strong>ción y <strong>Desarrollo</strong> (LC/L.3697), Santiago, septiembre.<br />

(2011), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2010 (LC/G.2481-P), Santiago, <strong>en</strong>ero.<br />

(2010a), Pob<strong>la</strong>ción y salud <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: retos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y nuevos <strong>de</strong>safíos (LC/<br />

L.3216(CEP.2010/3)), Santiago, mayo.<br />

(2010b), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2432(SES.33/3)), Santiago,<br />

mayo.<br />

(2009), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, <strong>2008</strong> (LC/G.2402-P), Santiago, marzo.<br />

(<strong>2008</strong>), Transformaciones <strong>de</strong>mográficas y <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(LC/G.2378(SES.32/14)), Santiago, junio.<br />

(2006), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2005 (LC/G.2288-P/E), Santiago, marzo.<br />

D<strong>el</strong> Popolo, F., A. Oyarce y B. Ribotta (2009), “Indíg<strong>en</strong>as urbanos <strong>en</strong> América Latina: algunos re<strong>su</strong>ltados<br />

c<strong>en</strong>sales y <strong>su</strong> r<strong>el</strong>ación con los Objetivos <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> d<strong>el</strong> Mil<strong>en</strong>io”, Notas <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, N° 86<br />

(LC/G.2349-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Di Cesare, M. (2011), “El perfil epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: <strong>de</strong>safíos, límites y<br />

acciones”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.395), Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

González, A. (2015), “More Mexicans leaving than coming to the U.S.”, Washington, D.C., Pew Hispanic<br />

C<strong>en</strong>ter, 19 <strong>de</strong> noviembre [<strong>en</strong> línea] http://www.pewhispanic.org/2015/11/19/more-mexicansleaving-than-coming-to-the-u-s/.<br />

Guzmán, J. M. y otros (2001), Diagnóstico sobre salud sexual y reproductiva <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (UNFPA), <strong>en</strong>ero.<br />

Hu<strong>en</strong>chuan, S. (2014), “‘¿Qué más puedo esperar a mi edad?’ Cuidado, <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

mayores y obligaciones d<strong>el</strong> Estado”, Autonomía y dignidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez: teoría y práctica <strong>en</strong> políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas adultas mayores (LC/L.3942), S. Hu<strong>en</strong>chuan y R. Rodríguez (eds.),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

Marco, F. y M. Rico (2013), “Cuidado y políticas públicas: <strong>de</strong>bates y estado <strong>de</strong> situación a niv<strong>el</strong><br />

regional”, Las fronteras d<strong>el</strong> cuidado. Ag<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>rechos e infraestructura, L. Pautassi y C. Zibecchi<br />

(coords.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Editorial Biblios.<br />

549


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Martínez, C., T. Miller y P. Saad (2013), “Participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina y bono <strong>de</strong> género <strong>en</strong> América<br />

Latina”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.570), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

Miller, T. y H. C. Castanheira (2013), “The fiscal impact of popu<strong>la</strong>tion aging in Brazil: 2005-2050”,<br />

Revista Brasileira <strong>de</strong> Estudos <strong>de</strong> Popu<strong>la</strong>ção, vol. 30, <strong>su</strong>plem<strong>en</strong>to, São Paulo, Asociación Brasileña<br />

<strong>de</strong> Estudios Pob<strong>la</strong>cionales (ABEP).<br />

Miller, T., C. Mason y M. Holz (2011), “Impacto fiscal d<strong>el</strong> cambio <strong>de</strong>mográfico <strong>en</strong> 10 países <strong>de</strong> América<br />

Latina: proyecciones d<strong>el</strong> gasto público <strong>en</strong> educación, salud y p<strong>en</strong>siones”, Envejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción: ¿está preparada América Latina?, D. Cotlear (ed.), Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Naciones Unidas (2015), “World Popu<strong>la</strong>tion Prospects: The 2015 Revision. Key findings and advance<br />

tables”, Working Paper, N° ESA/P/WP.241, Nueva York.<br />

Oliveira, M. C. y J. M<strong>el</strong>o (2010), “Gravi<strong>de</strong>z na adolescência e bem-estar infantil: evidências para<br />

o Brasil em 2006”, Revista Latinoamericana <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, vol. 3, N° 6, Montevi<strong>de</strong>o, Asociación<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción (ALAP).<br />

R<strong>en</strong>dall, M. y otros (2009), “Universal ver<strong>su</strong>s economically po<strong>la</strong>rized change in age at first birth: a<br />

Fr<strong>en</strong>ch-British comparison”, Popu<strong>la</strong>tion and Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Review, vol. 35, Nº 1, Nueva York, Consejo<br />

<strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, marzo.<br />

Rico, M. y C. Robles (2017), “El cuidado, pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social: <strong>de</strong>rechos, políticas e institucionalidad<br />

<strong>en</strong> América Latina”, Institucionalidad social <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 146,<br />

R. Martínez (ed.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), octubre.<br />

Rodríguez, J. (2014), “La reproducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y <strong>su</strong>s <strong>de</strong>s<strong>igualdad</strong>es <strong>en</strong> América Latina.<br />

Introducción al análisis <strong>de</strong>mográfico, con énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> microdatos c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong><br />

2010”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.605), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

Stern, C. (1997), “El embarazo <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia como problema público: una visión crítica”, Salud<br />

Pública <strong>de</strong> México, año/vol. 39, Nº 2, Ciudad <strong>de</strong> México, Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud Pública,<br />

marzo-abril.<br />

Capítulo VIII<br />

Agosin, M. (2007), “Tra<strong>de</strong> and growth: why Asia grows faster than Latin America”, Economic Growth with<br />

Equity: Chall<strong>en</strong>ges for Latin America, R. Ffr<strong>en</strong>ch-Davis y J.L. Machinea (eds.), Nueva York, Palgrave<br />

Macmil<strong>la</strong>n/Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Agosin, M. y R. Ffr<strong>en</strong>ch-Davis (2001), “Managing capital inflows in Chile”, Short-Term Capital Flows and<br />

Economic Crises, S. Griffith-Jones, M. Montes y A. Na<strong>su</strong>tion (eds.), Nueva York, Oxford University<br />

Press/Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (UNU)/Instituto Mundial <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong> Economía<br />

d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (WIDER).<br />

B<strong>la</strong>nchard, O. y F. Giavazzi (2004), “Improving the SGP through a proper accounting of public investm<strong>en</strong>t”,<br />

CEPR Discussion Paper, N° 4220, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación sobre Políticas Económicas (CEPR).<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2009a), Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Economías <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2009 (LC/G-2424-P), Santiago<br />

(1998a), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: políticas para mejorar <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial,<br />

Santiago<br />

(1998b), El pacto fiscal: fortalezas, <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>safíos, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 47 (LC/G.1997/<br />

Rev.1), Santiago.<br />

Easterly, W. y L. Servén (2003), Los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilización: infraestructura, déficit públicos y<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina, Palo Alto, Stanford University Press/Banco Mundial.<br />

550


Bibliografía<br />

Eich<strong>en</strong>gre<strong>en</strong>, B. (<strong>2008</strong>), “The real exchange rate and economic growth”, Working Paper, N° 4, Washington,<br />

D.C., Comisión para <strong>el</strong> Crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>/Banco Mundial.<br />

Freedman, C. y otros (2009), “The case for global fiscal stimulus”, IMF Staff Position Note (SPN/09/03),<br />

Washington, D.C., Fondo Monetario Internacional (FMI).<br />

Ffr<strong>en</strong>ch-Davis, R. (<strong>2008</strong>), Chile <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> neoliberalismo y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to con equidad: reformas y políticas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1973, Santiago, JC Sáez Editor.<br />

(2005), Reformas para América Latina: <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> fundam<strong>en</strong>talismo neoliberal, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Siglo XXI Editores.<br />

Kap<strong>la</strong>n, E. y D. Rodrik (2001), “Did the Ma<strong>la</strong>ysian capital controls work?”, NBER Working Papers, N° 8142.<br />

Krugman, P. (2009), El retorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y <strong>la</strong> crisis actual, Nueva York, W.W. Norton<br />

and Company, Inc.<br />

Le Fort, G. y S. Lehmann (2003), “El <strong>en</strong>caje y <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada neta <strong>de</strong> capitales: Chile <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong><br />

1990”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 81 (LC/G.2216-P/E), Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

Lucioni, L. (2004), “La inversión para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos y <strong>su</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe: evolución reci<strong>en</strong>te, situación actual y políticas”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

N° 31 (LC/L.2213-P/E), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Mahani, Z., K. Shin e Y. Wang (2005), “Ajustes macroeconómicos y <strong>la</strong> economía real <strong>en</strong> Corea y Ma<strong>la</strong>sia:<br />

<strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> crisis asiática”, Investigación económica, vol. 64, N° 254, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />

Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México (UNAM).<br />

Ocampo, J.A. (2007), “La macroeconomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> bonanza económica <strong>la</strong>tinoamericana”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong>, N° 93 (LC/G.2347-P/E), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

Parrado, E. y A. V<strong>el</strong>asco (2002), “Alternative monetary rules in the op<strong>en</strong> economy: a w<strong>el</strong>fare-based<br />

approach”, Inf<strong>la</strong>tion Targeting: Design, Performance, Chall<strong>en</strong>ges, N. Loayza y R. Soto (eds.), Santiago,<br />

Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Chile.<br />

Rodrik, D. y A. V<strong>el</strong>asco (1999), “Short-term capital flows”, NBER Working Papers, N° W7364, septiembre.<br />

Stallings, B. y R. Studart (2005), Finance for Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: Latin America’s Banks and Capital Markets<br />

after Liberalization, Washington, D.C., Brookings Institution.<br />

Williamson, J. (2003), “Overview: an ag<strong>en</strong>da for restarting growth and reform”, After the Washington<br />

Cons<strong>en</strong><strong>su</strong>s: Restarting Growth and Reform in Latin America, P.P. Kuczynski y J. Williamson (eds.),<br />

Washington, D.C., Instituto <strong>de</strong> Economía Internacional.<br />

(2000), “Exchange rate regimes for emerging markets: reviving the intermediate option”, Policy<br />

Analyses in International Economics, N° 60, Washington, D.C., Instituto <strong>de</strong> Economía Internacional.<br />

Zahler, R. (2005), “Estabilidad macroeconómica e inversiones <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones: <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> Chile”, Crecimi<strong>en</strong>to esquivo y vo<strong>la</strong>tilidad financiera, R. Ffr<strong>en</strong>ch-Davis (ed.), Bogotá, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Mayol Ediciones.<br />

Capítulo IX<br />

BPI (Banco <strong>de</strong> Pagos Internacionales) (2015a), “BIS Quarterly Review” [<strong>en</strong> línea] https://www.bis.org/<br />

publ/qtrpdf/r_qt1509.htm.<br />

(2015b), “Wh<strong>en</strong> the financial becomes real”, 85th Annual Report: 1 April 2014–31 March 2015,<br />

Basilea.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2015), Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inserción<br />

Internacional <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/G.2650-P), Santiago.<br />

(2014), Panorama Fiscal <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2014 (LC/L.3766), Santiago.<br />

551


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

(2012), Cambio estructural para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: una visión integrada d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo (LC/G.2524(SES.34/3)),<br />

Santiago.<br />

(2010), La hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong>: Brechas por cerrar, caminos por abrir (LC/G.2423(SES.33/3)),<br />

Santiago.<br />

FMI (Fondo Monetario Internacional) (2015), Regional Economic Outlook: Western Hemisphere,<br />

Washington, D.C. [<strong>en</strong> línea] http://www.imf.org/external/pubs/ft/reo/2015/whd/<strong>en</strong>g/wreo0415.htm.<br />

IIF (Instituto <strong>de</strong> Finanzas Internacionales) (2015), Capital Flows to Emerging Market Economies,<br />

Washington, D.C.<br />

Jiménez, L. F. y S. Manu<strong>el</strong>ito (2011), “América Latina: sistemas financieros y financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inversión. Diagnósticos y propuestas”, Revista <strong>CEPAL</strong>, N° 103 (LC/G.2487-P/E), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Jordán, V., H. Galperin y W. Peres (coords.) (2010), “Ac<strong>el</strong>erando <strong>la</strong> revolución digital: banda ancha<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe” (LC/R.2167), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

JP Morgan (2015), JP Morgan Emerging Market Bond In<strong>de</strong>x (EMBI) [<strong>en</strong> línea] https://datamarket.com/<br />

data/set/1dme/jp-morgan-emerging-markets-bond-in<strong>de</strong>x-embi#!ds=1dme!x88=7.k.b.9.a.i.4.c.f.g<br />

.e.m.2.d.5.h.8.n&disp<strong>la</strong>y=choropleth&map=world&c<strong>la</strong>ssifier=natural&numc<strong>la</strong>sses=5.<br />

Mills, T. (2001), “Business cycle asymmetry and duration <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce: An international perspective”,<br />

Journal of Applied Statistics, vol. 28, Nº 6.<br />

Sich<strong>el</strong>, D.E. (1993), “Business cycle asymmetry: a <strong>de</strong>eper look”, Economic Inquiry, Nº 31.<br />

Capítulo X<br />

Atkinson, A. (1997), “Bringing income distribution in from the cold”, Economic Journal, vol. 107,<br />

N° 441, Royal Economic Society.<br />

Banco Mundial (<strong>2008</strong>), Caribbean: Acc<strong>el</strong>erating Tra<strong>de</strong> Integration. Policy Options for Sustainable Growth,<br />

Job Creation, and Poverty Reduction, Washington, D.C.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2012), Panorama Social <strong>de</strong> América<br />

Latina 2011 (LC/G.2514-P), Santiago.<br />

(2011), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2010 (LC/G.2481-P), Santiago<br />

(2010), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, 2009 (LC/G.2423-P), Santiago.<br />

(<strong>2008</strong>a), Panorama Social <strong>de</strong> América Latina, <strong>2008</strong> (LC/G.2402-P), Santiago.<br />

(<strong>2008</strong>b), La transformación productiva 20 años <strong>de</strong>spués. Viejos problemas, nuevas oportunida<strong>de</strong>s<br />

(LC/G.2367(SES.32/3)), Santiago.<br />

(2007), “Progreso técnico y cambio estructural <strong>en</strong> América Latina”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos,<br />

N° 136 (LC/W.136), Santiago.<br />

(2006), La protección social <strong>de</strong> cara al futuro: acceso, financiami<strong>en</strong>to y solidaridad (LC/G.2294(SES.31/3)),<br />

Santiago, marzo.<br />

(2004), <strong>Desarrollo</strong> productivo <strong>en</strong> economías abiertas (LC/G.2234(SES.30/3)), Santiago.<br />

(2003), The impact of FDI on patterns of specialization in the Caribbean (LC/CAR/G.718), Puerto<br />

España, Se<strong>de</strong> Subregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> para <strong>el</strong> Caribe.<br />

(2001), Una década <strong>de</strong> luces y sombras: América Latina y <strong>el</strong> Caribe <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, Bogotá,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Alfaomega.<br />

(1998), América Latina y <strong>el</strong> Caribe: políticas para mejorar <strong>la</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial,<br />

Santiago, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1992), Equidad y transformación productiva: un <strong>en</strong>foque integrado, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 32<br />

(LC/G.1701/Rev.1-P; LC/G.1701(SES.24/3)), Santiago, abril.<br />

552


Bibliografía<br />

(1990), Transformación productiva con equidad, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 25 (LC/G.1601-P), Santiago.<br />

<strong>CEPAL</strong>/OIT (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe/Organización Internacional d<strong>el</strong><br />

Trabajo) (2011), “Políticas contracíclicas para una recuperación sost<strong>en</strong>ida d<strong>el</strong> empleo”, Coyuntura<br />

Laboral <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, N° 5, Santiago.<br />

(2009), “Crisis y mercado <strong>la</strong>boral”, Coyuntura <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, N° 1, Santiago.<br />

Cimoli, M. y otros (2009), “Crisis económica, tecnología y producción. ¿Otra odisea para América<br />

Latina?”, La especialización exportadora y <strong>su</strong>s efectos sobre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleos. Evi<strong>de</strong>ncia para<br />

Arg<strong>en</strong>tina y Brasil, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos, N° 264 (LC/W.264), Santiago, Comisión Económica<br />

para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Correa, R. (2002), “Reformas estructurales y crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina: un análisis <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad”,<br />

Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 76 (LC/G.2175-P/E), Santiago, Comisión Económica para América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Dau<strong>de</strong>y, E. y C. García Peñalosa (2007), “The personal and the factor distributions of income in a<br />

cross-section of countries”, Journal of Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Studies, vol. 43, N° 5.<br />

Fajnzylber, F. (1990), “Industrialización <strong>en</strong> América Latina: <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘caja negra’ al ‘casillero vacío’:<br />

comparación <strong>de</strong> patrones contemporáneos <strong>de</strong> industrialización”, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 60<br />

(LC/G.1534/Rev.1-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Furtado, C<strong>el</strong>so (1961), <strong>Desarrollo</strong> y <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Hirschman, A. (1977), “A g<strong>en</strong>eralized linkage approach to <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, with special refer<strong>en</strong>ce to<br />

staples”, Economic Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t and Cultural Change, vol. 25.<br />

Infante, R. (2011), “América Latina <strong>en</strong> <strong>el</strong> “umbral d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo”. Un ejercicio <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia<br />

productiva”, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo, N° 14, proyecto <strong>Desarrollo</strong> inclusivo, Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), inédito.<br />

(2009), “Contribución al docum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> trigésimo tercer <strong>período</strong> <strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>”, Santiago,<br />

inédito.<br />

Infante, R. y O. Sunk<strong>el</strong> (2009), “Chile: hacia un <strong>de</strong>sarrollo inclusivo”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 97<br />

(LC/G.2400-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Katz, J. y G. Stumpo (2001), “Regím<strong>en</strong>es sectoriales, productividad y competitividad internacional”,<br />

Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 75 (LC/G.2150-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina<br />

y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Kida, M. P. (2005), “Caribbean small states-growth diagnostics” [<strong>en</strong> línea] www.siteresources.worldbank.<br />

org/INTDEBTDEPT/Resources - <strong>2008</strong>-04-02.<br />

Kuznets, S. (1955), “Economic growth and inequality”, The American Economic Review, vol. 45, marzo.<br />

Lora, E. (1997), “Una década <strong>de</strong> reformas estructurales <strong>en</strong> América Latina: Qué se ha reformado y<br />

cómo medirlo”, serie Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo, N° 348, Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID).<br />

Lora, E. y U. Panizza (2003), “The future of structural reform”, Journal of Democracy, vol. 14, N° 2.<br />

Montaño, S. (2010), “El cuidado <strong>en</strong> acción”, El cuidado <strong>en</strong> acción. Entre <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho y <strong>el</strong> trabajo<br />

(LC/G.2454-P), S. Montaño y C. Cal<strong>de</strong>rón (coords.), Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

OIT (Organización Internacional d<strong>el</strong> Trabajo) (2000), Panorama Laboral 2000.América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe, Lima.<br />

Oliner, S., D. Sich<strong>el</strong> y K. Stiroh (2007), “Exp<strong>la</strong>ining a productive <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>”, Brookings Paper on Economic<br />

Activity, vol. 38, N° 2007-1.<br />

Perry, G. y otros (2007), Informality: Exit and Exclusion, Washington, D.C., Banco Mundial.<br />

Peirano, F., A. Tavosnanska y E. Goldstein (2010), “El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong>tre 2003 y <strong>2008</strong>.<br />

Virtu<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>siones y aspectos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes”, Cons<strong>en</strong>so progresista. Política económica <strong>de</strong> los gobiernos<br />

d<strong>el</strong> Cono Sur. Elem<strong>en</strong>tos comunes, difer<strong>en</strong>cias y apr<strong>en</strong>dizajes, Red <strong>de</strong> Fundaciones Progresistas.<br />

553


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Pinto, A. (1976), “Notas sobre estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina”, Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, N° 1,<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(1970), “Naturaleza e implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> “heterog<strong>en</strong>eidad estructural” <strong>de</strong> <strong>la</strong> América Latina”, El<br />

trimestre económico, vol. 37(1), N° 145, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, <strong>en</strong>ero-marzo.<br />

(1965), “Conc<strong>en</strong>tración d<strong>el</strong> progreso técnico y <strong>de</strong> <strong>su</strong>s frutos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> América Latina”,<br />

El trimestre económico, vol. 32(1), N° 125, <strong>en</strong>ero-marzo.<br />

Rodríguez, O. (2007), El estructuralismo <strong>la</strong>tinoamericano, Ciudad <strong>de</strong> México, Siglo XXI.<br />

Schumpeter, J.A. (1934), The Theory of Economic Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, Cambridge, Harvard University Press.<br />

Stallings, B. y W. Peres (2000), Crecimi<strong>en</strong>to, empleo y equidad. El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas económicas <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe, Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/<br />

Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. (1970), El <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano y <strong>la</strong> teoría d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Ciudad <strong>de</strong> México, Siglo XXI.<br />

W<strong>el</strong>ler, J. (2012), “Crecimi<strong>en</strong>to, empleo y distribución <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> América Latina”, serie<br />

Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº122 (LC/L.3516), Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

(2000), Reformas económicas, crecimi<strong>en</strong>to y empleo: los mercados <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> América Latina,<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

(1998), “Los mercados <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> América Latina: Su evolución <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y <strong>su</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

reci<strong>en</strong>tes”, serie Reformas Económicas, N° 11 (LC/L.1160), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>).<br />

Capítulo XI<br />

Ams<strong>de</strong>n, A. (1989), Asia’s Next Giant: South Korea and Late Industrialization, Nueva York, Oxford<br />

University Press.<br />

Alleyne, D. y A. Francis (<strong>2008</strong>), “Ba<strong>la</strong>nce of paym<strong>en</strong>ts constrained growth in <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping countries: A<br />

theoretical perspective”, Metroeconomica, vol. 59, N° 2.<br />

Barbosa-Filho, N.H. (2002), “The ba<strong>la</strong>nce-of-paym<strong>en</strong>ts constraint: from ba<strong>la</strong>nce tra<strong>de</strong> to <strong>su</strong>stainable<br />

<strong>de</strong>bt”, CEPA Working Paper, N° 2001.06, New School University.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2007), “Progreso técnico y cambio estructural<br />

<strong>en</strong> América Latina”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> proyecto, N° 136 (LG/W. 136), Santiago <strong>de</strong> Chile, octubre.<br />

Chang, H.J. (2003), Kicking Away the Lad<strong>de</strong>r: How the Economic and Int<strong>el</strong>lectual History of Capitalism<br />

Have be<strong>en</strong> Rewritt<strong>en</strong> to Justify neo-Liberal Capitalism, Cambridge University Press.<br />

Cimoli, M. (1988), “Technological gaps and institutional asymmetries in a North-South mod<strong>el</strong> with<br />

a continuum of goods”, Metroeconomica, vol. 39, N° 3.<br />

Cimoli, M. y G. Dosi (1995), “Technological paradigms, patterns of learning and <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: an<br />

introductory roadmap”, Journal of Evolutionary Economics, vol. 5, N° 3, Springer.<br />

Cimoli, M. y G. Porcile (2011), “Learning, technological capabilities and structural dynamics”, The<br />

Oxford Handbook of Latin American Economics, J.A. Ocampo y J. Ros, Oxford University Press.<br />

Díaz Alejandro, C.F. (1983), “Stories of the 1930s for the 1980s”, Financial Policies and the World<br />

Capital Market: The Problem of Latin American Countries, P. Aspe Arm<strong>el</strong><strong>la</strong>, R. Dornbusch y M. Obstf<strong>el</strong>d<br />

(eds.), Chicago, University of Chicago Press.<br />

Dosi, G., K. Pavitt y L. Soete (1990), The Economic of Technical Change and International Tra<strong>de</strong>, Londres,<br />

Harvester Wheatsheaf Press.<br />

McCombie, J.S.L. y A.P. Thirlwall (1999), “Growth in an international context: A Post-Keynesian view”,<br />

Foundations on International Economics: Post-Keynesian Perspectives, J. Deprez y J. Harvey (eds.),<br />

Londres, Routledge.<br />

554


Bibliografía<br />

Mor<strong>en</strong>o-Brid, J. (2003), “Capital flows, interest paym<strong>en</strong>ts and the ba<strong>la</strong>nce of paym<strong>en</strong>ts constrained<br />

growth mod<strong>el</strong>: a theoretical and empirical analysis”, Metroeconomica, vol. 54, N° 3.<br />

Mor<strong>en</strong>o-Brid, J. y E. Pérez (1999), “Ba<strong>la</strong>nce-of-paym<strong>en</strong>ts-constrained growth in C<strong>en</strong>tral America:<br />

1950-1996”, Journal of Post Keynesian Economics, vol. 22, N° 1.<br />

Reinert, E. S. (2000), “Full circle: economics from scho<strong>la</strong>sticism through innovation and back into<br />

mathematical scho<strong>la</strong>sticism. Reflections on a 1769 Price essay: Why is it that economics so far has<br />

gained so few advantages from physics and mathematics”, Journal of Economic Studies, vol. 27,<br />

N° 4/5, septiembre.<br />

Schumpeter, J.A. (1942), Capitalism, Socialism, and Democracy, Transaction Publishers.<br />

Wa<strong>de</strong>, R. (1990), Governing the Market: Economic Theory and the Role of Governm<strong>en</strong>t in East Asian<br />

Industrialisation, Princeton, Princeton University Press.<br />

Capítulo XII<br />

Barrantes, R., V. Jordán y F. Rojas (2013), “La evolución d<strong>el</strong> paradigma digital <strong>en</strong> América Latina”, Banda<br />

ancha <strong>en</strong> América Latina: más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad (LC/L.3588), V. Jordán, H. Galperín y W. Peres<br />

(coords.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Diálogo Regional<br />

sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (DIRSI), febrero.<br />

Bold, W. y W. Davidson (2012), “Mobile broadband: re<strong>de</strong>fining Internet access and empowering<br />

individuals”, The Global Information Technology Report 2012: Living in a Hyperconnected World,<br />

S. Dutta y B. Bilbao-Osorio (eds.), Ginebra, Foro Económico Mundial.<br />

De León, O. (2013), “La conectividad regional e internacional”, Banda ancha <strong>en</strong> América Latina: más<br />

allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad (LC/L.3588), V. Jordán, H. Galperín y W. Peres (coords.), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Diálogo Regional sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información (DIRSI), febrero.<br />

Flores-Roux, E. (2013), “Banda ancha móvil: <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ac<strong>el</strong>erar <strong>su</strong> <strong>de</strong>spliegue”, Banda ancha <strong>en</strong><br />

América Latina: más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad (LC/L.3588), V. Jordán, H. Galperin y W. Peres (coords.),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Diálogo Regional sobre <strong>la</strong><br />

Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (DIRSI), febrero.<br />

Katz, Raúl L. y H. Galperín (2013), “La brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda: <strong>de</strong>terminantes y políticas públicas”, Banda<br />

ancha <strong>en</strong> América Latina: más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> conectividad (LC/L.3588), V. Jordan, H. Galperín y W. Peres<br />

(coords.), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Diálogo Regional<br />

sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (DIRSI), febrero.<br />

Capítulo XIII<br />

Acemoglu, D., S. Johnson y J. Robinson (2002), “Reversal of fortune: geography and institutions in the<br />

making of the mo<strong>de</strong>rn world income distribution”, The Quarterly Journal of Economics, vol. 117,<br />

Nº 4, Oxford, Oxford University Press, noviembre.<br />

Acquat<strong>el</strong><strong>la</strong>, J. y otros (2013), “R<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> recursos naturales no r<strong>en</strong>ovables <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe:<br />

evolución y participación estatal, 1990-2010”, serie Seminarios y Confer<strong>en</strong>cias, Nº 72 (LC/L.3645),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Cambio Global/EcoSecurities Con<strong>su</strong>lting (2010), “R<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre agua, <strong>en</strong>ergía y cambio<br />

climático: estudio <strong>de</strong> alto niv<strong>el</strong> sobre <strong>el</strong> impacto económico d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />

minera <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Colombia y Perú”, Santiago, <strong>en</strong>ero [<strong>en</strong> línea] http://cambioglobal.uc.cl/<br />

<strong>en</strong>/compon<strong>en</strong>t/docman/doc_download/1-impactos-d<strong>el</strong>-cambio-climatico-<strong>en</strong>-<strong>la</strong>-industria-minera<strong>en</strong>-<strong>su</strong>damerica.html.<br />

555


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2013a), Recursos naturales: situación<br />

y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias para una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/L.3748),<br />

Santiago, diciembre.<br />

(2013b), Recursos naturales <strong>en</strong> UNASUR. Situación y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias para una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

regional (LC/L.3627), Santiago, mayo.<br />

(2013c), Ba<strong>la</strong>nce Económico Actualizado <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2012 (LC/G.2564), Santiago,<br />

abril.<br />

(2012), “R<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> recursos naturales no r<strong>en</strong>ovables <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: evolución<br />

1990-2010 y participación estatal”, docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> seminario Gobernanza <strong>de</strong> los<br />

Recursos Naturales <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: Desafíos <strong>de</strong> Política Pública, Manejo <strong>de</strong> R<strong>en</strong>tas<br />

y <strong>Desarrollo</strong> Inclusivo, Santiago, 24 y 25 <strong>de</strong> abril [<strong>en</strong> línea] https://docum<strong>en</strong>top.com/r<strong>en</strong>tas-<strong>de</strong>recursos-naturales-no-r<strong>en</strong>ovables-<strong>en</strong>-alc-cepal_59fcd39f1723dd8fc51a3993.html.<br />

Collier, P. (2010), The Plun<strong>de</strong>red P<strong>la</strong>net: Why We Must —and How We Can— Manage Nature for Global<br />

Prosperity, Nueva York, Oxford University Press.<br />

Collier, P. y B. Go<strong>de</strong>ris (2012), “Commodity prices and growth: an empirical investigation”, European<br />

Economic Review, vol. 56, Nº 6, Amsterdam, Elsevier, agosto.<br />

(2007), “Commodity prices, growth, and the natural resource curse: reconciling a conundrum”,<br />

CSAE Working Paper series, Nº 2007-5, Oxford, Universidad <strong>de</strong> Oxford, Agosto.<br />

Engerman, S. y K. Sokoloff (2000), “Institutions, factor <strong>en</strong>dowm<strong>en</strong>ts, and paths of <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t in the<br />

new world”, Journal of Economic Perspectives, vol. 14, Nº 3, Nashville, Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse<br />

<strong>de</strong> Economía.<br />

Iimi, A. (2007), “Escaping from the resource curse: evi<strong>de</strong>nce from Botswana and the rest of the world”,<br />

IMF Staff Papers, vol. 54, Nº 4, Washington, D.C., Fondo Monetario Internacional (FMI), diciembre.<br />

Ismail, K. (2010), “The structural manifestation of the ‘Dutch disease’: the case of oil exporting countries”,<br />

IMF Working Paper, Nº 10/103, Washington, D.C., Fondo Monetario Internacional (FMI), abril.<br />

Le<strong>de</strong>rman, D. y W. Maloney (eds.) (2007), Natural Resources: Neither Curse nor Destiny, Washington,<br />

D.C., Banco Mundial/Stanford University Press.<br />

Mehlum H., K. Mo<strong>en</strong>e y R. Torvik (2006), “Institutions and the resource curse”, The Economic Journal,<br />

vol. 116, Nº 508, Hobok<strong>en</strong>, Wiley, <strong>en</strong>ero.<br />

Perrotti, D. y R. Sánchez (2011), “La brecha <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe”, serie<br />

Recursos Naturales e Infraestructura, Nº 153 (LC/L.3342), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), julio.<br />

Robinson, J., R. Torvik y T. Verdier (2006), “Political foundations of the resource curse”, Journal of<br />

Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Economics, vol. 79, Amsterdam, Elsevier.<br />

Ross, M. (1999), “The political economy of the resource curse”, World Politics, vol. 51, Nº 2, Cambridge,<br />

Cambridge University Press, <strong>en</strong>ero.<br />

Sachs, J. y A. Warner (1995), “Natural resource abundance and economic growth”, NBER Working<br />

Paper, Nº 5398, Cambridge, Oficina Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Económicas (NBER), diciembre.<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. y P. Paz (1970), El <strong>su</strong>b<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano y <strong>la</strong> teoría d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />

Siglo XXI.<br />

Van <strong>de</strong>r Ploeg, F. (2011), “Natural resources: curse or blessing?”, Journal of Economic Literature, vol. 49,<br />

Nº 2, Nashville, Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse <strong>de</strong> Economía, junio.<br />

Wilmsmeier, G. y R. Sánchez (2011), “Liner shipping networks and market conc<strong>en</strong>tration”, International<br />

Handbook of Maritime Economics, K. Cullinane (ed.), Ch<strong>el</strong>t<strong>en</strong>ham, Edward Elgar.<br />

556


Bibliografía<br />

Capítulo XIV<br />

Agui<strong>la</strong>r, E. y otros (2005), “Changes in precipitation and temperature extremes in C<strong>en</strong>tral America<br />

and Northern South America, 1961-2003”, Journal of Geophysical Research, vol. 110, Nº D23,<br />

Hobok<strong>en</strong>, Wiley, diciembre.<br />

Arav<strong>en</strong>a, C. y J. Fu<strong>en</strong>tes (2013), “El <strong>de</strong>sempeño mediocre <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> América<br />

Latina: una interpretación neoclásica”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 140 (LC/L.3725),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), noviembre.<br />

Baker, P., R. Blund<strong>el</strong>l y J. Micklewright (1989), “Mod<strong>el</strong>ling household <strong>en</strong>ergy exp<strong>en</strong>ditures using microdata”,<br />

The Economic Journal, vol. 99, Nº 397, Hobok<strong>en</strong>, Wiley, septiembre.<br />

Banco Mundial (2013), Turn Down the Heat: Climate Extremes, Regional Impacts, and the Case for<br />

Resili<strong>en</strong>ce, Washington, D.C.<br />

Brundt<strong>la</strong>nd, G. (1987), Nuestro Futuro Común, Nueva York, Comisión Mundial sobre <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (CMMAD)/Oxford University Press, abril.<br />

Bustillo, I. y H. V<strong>el</strong>loso (2013), “La montaña rusa d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to externo: <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe a los mercados internacionales <strong>de</strong> bonos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda, 1982-2012”,<br />

Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>, Nº 119 (LC/G.2570-P), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe (<strong>CEPAL</strong>), diciembre.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2013), Estudio Económico <strong>de</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2013 (LC/G.2574-P), Santiago, agosto.<br />

(2011), Estudio Económico <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 2010-2011 (LC/G.2506-P), Santiago, octubre.<br />

(2010a), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay: síntesis”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos<br />

(LC/W.330), Santiago, octubre.<br />

(2010b), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: síntesis 2010” (LC/MEX/L.978),<br />

Ciudad <strong>de</strong> México, se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México.<br />

(2010c), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: síntesis 2010, (LC/G.2474),<br />

Santiago, noviembre.<br />

(2009), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: síntesis 2009 (LC/G.2425),<br />

Santiago, noviembre.<br />

Céspe<strong>de</strong>s, L. y S. Poblete (2011), “Política fiscal <strong>en</strong> países exportadores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es primarios: <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia chil<strong>en</strong>a”, Vo<strong>la</strong>tilidad macroeconómica y respuestas <strong>de</strong> políticas, J. Fan<strong>el</strong>li, J. Jiménez<br />

y O. Kacef (comps.), Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.396), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), agosto.<br />

Ch<strong>en</strong>, P. Y., S. T. Ch<strong>en</strong> y C. C. Ch<strong>en</strong> (2012), “Energy con<strong>su</strong>mption and economic growth. New evi<strong>de</strong>nce<br />

from meta analysis”, Energy Policy, vol. 44, Amsterdam, Elsevier, mayo.<br />

Church, J. y N. White (2006), “A 20th c<strong>en</strong>tury acc<strong>el</strong>eration in global sea-lev<strong>el</strong> rise”, Geophysical Research<br />

Letters, vol. 33, Nº 1, Hobok<strong>en</strong>, Wiley.<br />

Cifu<strong>en</strong>tes, L. y otros (2005), Urban Air Quality and Human Health in Latin America and the Caribbean,<br />

Washington, D.C., Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS)/Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong><br />

(BID), octubre.<br />

De <strong>la</strong> Torre, A., S. Pi<strong>en</strong>knagura y E. Levy (2013), América Latina y <strong>el</strong> Caribe sin vi<strong>en</strong>tos a favor: <strong>en</strong> busca<br />

<strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to mayor, Washington, D.C., Banco Mundial, abril.<br />

Escu<strong>de</strong>ro, J. y S. Lerda (1996), “Implicancias ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> con<strong>su</strong>mo<br />

<strong>en</strong> Chile”, Sust<strong>en</strong>tabilidad ambi<strong>en</strong>tal d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico chil<strong>en</strong>o, O. Sunk<strong>el</strong> (ed.), Santiago,<br />

Universidad <strong>de</strong> Chile.<br />

Ferrer-i-Carbon<strong>el</strong>l, A. y J. van <strong>de</strong>n Bergh (2004), “A micro-econometric analysis of <strong>de</strong>terminants of<br />

un<strong>su</strong>stainable con<strong>su</strong>mption in The Nether<strong>la</strong>nds”, Environm<strong>en</strong>tal and Resource Economics, vol. 27,<br />

Nº 4, Berlín, Springer, abril.<br />

557


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Galindo, L. (coord.) (2009), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> México. Síntesis, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />

Secretaría <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales (SEMARNAT)/Secretaría <strong>de</strong> Haci<strong>en</strong>da y Crédito<br />

Público (SHCP).<br />

Hausmann, R. y M. Gavin (1996), “Asegurar <strong>la</strong> estabilidad y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una región prop<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong>s<br />

sacudidas: los retos <strong>de</strong> políticas para América Latina”, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo, Nº 315, Washington,<br />

D.C., Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID), <strong>en</strong>ero.<br />

Hepburn, C. y N. Stern (<strong>2008</strong>), “A new global <strong>de</strong>al on climate change”, Oxford Review of Economic<br />

Policy, vol. 24, N° 2, Oxford, Oxford University Press.<br />

IPCC (Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático) (2013a), “Summary for<br />

Policymakers”, Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I<br />

to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, T. Stocker y otros<br />

(eds.), Cambridge, Cambridge University Press.<br />

(2013b), Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I to the<br />

Fifth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, T.F. Stocker y otros (eds.),<br />

Cambridge, Cambridge University Press.<br />

(2007a), Climate Change 2007: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth<br />

Assessm<strong>en</strong>t Report of the IPCC, S. Solomon y otros (eds.), Cambridge, Cambridge University Press.<br />

(2007b), Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working<br />

Group II to the Fourth Assessm<strong>en</strong>t Report of the IPCC, M. Parry y otros (eds.), Cambridge, Cambridge<br />

University Press.<br />

Jackson, T. y N. Marks (1999), “Con<strong>su</strong>mption, <strong>su</strong>stainable w<strong>el</strong>fare and human needs: with refer<strong>en</strong>ce to<br />

UK exp<strong>en</strong>diture patterns betwe<strong>en</strong> 1954 and 1994”, Ecological Economics, vol. 28, Nº 3, Amsterdam,<br />

Elsevier, marzo.<br />

Kiktev, D. y otros (2003), “Comparison of mod<strong>el</strong>ed and observed tr<strong>en</strong>ds in indices of daily climate<br />

extremes”, Journal of Climate, vol. 16, Nº 22, Boston, American Meteorological Society (AMS), noviembre.<br />

Le Quéré, C. y otros (2014), “Global carbon budget 2014”, Earth System Sci<strong>en</strong>ce Data, vol. 7, Nº 2,<br />

Gotinga, Copernicus Publications, septiembre.<br />

Mad<strong>de</strong>n, R. y J. Williams (1978), “The corr<strong>el</strong>ation betwe<strong>en</strong> temperature and precipitation in the<br />

United States and Europe”, Monthly Weather Review, vol. 106, Boston, American Meteorological<br />

Society (AMS), <strong>en</strong>ero.<br />

Magrin, G. y otros (2014), “C<strong>en</strong>tral and South America”, Climate Change 2014: Impacts, Adaptation,<br />

and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t<br />

Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, V. Barros y otros (eds.), Cambridge,<br />

Cambridge University Press.<br />

Manu<strong>el</strong>ito, S. y L. Jiménez (2013a), “La inversión y <strong>el</strong> ahorro <strong>en</strong> América Latina: nuevos rasgos<br />

estilizados, requerimi<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una estrategia para fortalecer<br />

<strong>su</strong> financiami<strong>en</strong>to”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 129 (LC/L.3603), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), noviembre.<br />

(2013b), “Rasgos estilizados <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre inversión y crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe, 1980-2012”, serie Macroeconomía d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 136 (LC/L.3704), Santiago, Comisión<br />

Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), septiembre.<br />

Mar<strong>en</strong>go, J. y otros (2010), “An intercomparison of observed and simu<strong>la</strong>ted extreme rainfall and<br />

temperature ev<strong>en</strong>ts during the <strong>la</strong>st half of the tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>tury. Part 2: historical tr<strong>en</strong>ds”, Climatic<br />

Change, vol. 98, Nº 3-4, Berlín, Springer, febrero.<br />

(2009), “Future change of temperature and precipitation extremes in South America as <strong>de</strong>rived<br />

from the PRECIS regional climate mod<strong>el</strong>ing system”, International Journal of Climatology, vol. 29,<br />

Nº 15, Hobok<strong>en</strong>, Wiley, diciembre.<br />

558


Bibliografía<br />

Nordhaus, W. (<strong>2008</strong>), A Question of Ba<strong>la</strong>nce: Weighing the Options on Global Warming Policies, New<br />

Hav<strong>en</strong>, Yale University Press.<br />

NSIDC (C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> Hi<strong>el</strong>o y Nieve) (2010), “Arctic Sea Ice News and Analysis”<br />

[<strong>en</strong> línea] http://nsidc.org/arcticseaic<strong>en</strong>ews/in<strong>de</strong>x.html.<br />

OMS (Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud) (2011), “Calidad d<strong>el</strong> aire ambi<strong>en</strong>te (exterior) y salud”, Nota<br />

Descriptiva, Nº 313, Ginebra [<strong>en</strong> línea] http://www.who.int/mediac<strong>en</strong>tre/factsheets/fs313/es/in<strong>de</strong>x.html.<br />

(2006), Guías <strong>de</strong> calidad d<strong>el</strong> aire <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS r<strong>el</strong>ativas al material particu<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> ozono, <strong>el</strong> dióxido <strong>de</strong><br />

nitróg<strong>en</strong>o y <strong>el</strong> dióxido <strong>de</strong> azufre. Actualización mundial 2005, Ginebra.<br />

OPS/BID/AIDIS (Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud/Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>/ Asociación<br />

Interamericana <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Sanitaria y Ambi<strong>en</strong>tal) (2011), Informe Regional d<strong>el</strong> Proyecto “Evaluación<br />

Regional d<strong>el</strong> Manejo <strong>de</strong> Residuos Sólidos Urbanos <strong>en</strong> ALC 2010”, Washington, D.C.<br />

Ozturk, I. (2010), “A literature <strong>su</strong>rvey on <strong>en</strong>ergy–growth nexus”, Energy Policy, vol. 38, Nº 1, Amsterdam,<br />

Elsevier, <strong>en</strong>ero.<br />

Pineda-Sa<strong>la</strong>zar, R. y R. Cárcamo-Díaz (2013), “Política monetaria, cambiaria y macropru<strong>de</strong>ncial para <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo: vo<strong>la</strong>tilidad y crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, 1980-2011”, serie Macroeconomía<br />

d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>, Nº 142 (LC/L.3733), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), septiembre.<br />

PNUMA (Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te) (2013), The Emissions Gap Report<br />

2013, Nairobi, noviembre.<br />

Polyak, L. y otros (2010), “History of sea ice in the Arctic”, Quaternary Sci<strong>en</strong>ce Reviews, vol. 29, N° 15-16,<br />

Amsterdam, Elsevier, julio.<br />

Sachs, J. (2009), Common Wealth: Economics for a Crow<strong>de</strong>d P<strong>la</strong>net, Nueva York, P<strong>en</strong>guin.<br />

Samaniego, J. y otros (2009), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> Chile: síntesis” (LC/W.288), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)/Gobierno <strong>de</strong> Chile, noviembre.<br />

Sánchez, R. y D. Perrotti (2011), “La brecha <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe”, serie<br />

Recursos Naturales e Infraestructura, Nº 153 (LC/L.3342), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), julio.<br />

Sieg<strong>en</strong>thaler, U. y otros (2005), “Stable carbon cycle-climate r<strong>el</strong>ationship during the <strong>la</strong>te Pleistoc<strong>en</strong>e”,<br />

Sci<strong>en</strong>ce, vol. 310, Nº 5752, Washington, D.C., Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse para <strong>el</strong> Progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia, noviembre.<br />

Stern, N. (2013), “The structure of economic mod<strong>el</strong>ing of the pot<strong>en</strong>tial impacts of climate change:<br />

grafting gross un<strong>de</strong>restimation of risk onto already narrow sci<strong>en</strong>ce mod<strong>el</strong>s”, Journal of Economic<br />

Literature, vol. 51, Nº 3, Nashville, Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse <strong>de</strong> Economía, septiembre.<br />

(2007), The Economics of Climate Change. The Stern Review, Londres, Cambridge University Press.<br />

Sunk<strong>el</strong>, O. y N. Gligo (eds.) (1980), “Estilos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> América Latina”,<br />

Lecturas, Nº 36, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Vergara, W. y otros (2014), El <strong>de</strong>safío climático y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: opciones<br />

para un <strong>de</strong>sarrollo resili<strong>en</strong>te al clima y bajo <strong>en</strong> carbono, Washington, D.C., Banco Interamericano<br />

<strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> (BID).<br />

Vermeer, M. y S. Rahmstorf (2009), “Global sea lev<strong>el</strong> linked to global temperature”, Proceedings of the<br />

National Aca<strong>de</strong>my of Sci<strong>en</strong>ces of the United States of America (PNAS), vol. 106, Nº 51, Washington,<br />

D.C., Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los Estados Unidos, diciembre.<br />

Vinc<strong>en</strong>t, L. y otros (2005), “Observed tr<strong>en</strong>ds in indices of daily temperature extremes in South America<br />

1960-2000”, Journal of Climate, vol.18, Nº 23, Boston, American Meteorological Society (AMS), diciembre.<br />

Wolfram, C., O. Sh<strong>el</strong>ef y P. Gertler (2012), “How will <strong>en</strong>ergy <strong>de</strong>mand <strong>de</strong>v<strong>el</strong>op in the <strong>de</strong>v<strong>el</strong>oping<br />

world?”, Journal of Economic Perspectives, vol. 26, Nº 1, Nashville, Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse <strong>de</strong><br />

Economía, febrero.<br />

559


Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

Capítulo XV<br />

Barbier, E. (2011), “A global gre<strong>en</strong> recovery and the lessons of history”, The European Financial Review,<br />

Londres, febrero-marzo.<br />

BID/<strong>CEPAL</strong> (Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>/Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe)<br />

(2014a), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>el</strong> Perú”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.640),<br />

Santiago, diciembre.<br />

(2014b), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia”, Docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Proyectos (LC/W.627), Santiago, noviembre.<br />

<strong>CEPAL</strong> (Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe) (2015a), La economía d<strong>el</strong> cambio<br />

climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: paradojas y <strong>de</strong>safíos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible (LC/G.2624)<br />

Santiago, febrero.<br />

(2015b), “Efectos d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: dinámicas, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

y variabilidad climática”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.447/Rev.1), Santiago, septiembre.<br />

(2014a), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina: primera aproximación”, Docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Proyectos (LC/W.567), Santiago, <strong>en</strong>ero.<br />

(2014b), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.617),<br />

Santiago, agosto.<br />

(2012), “Efectos d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: impactos”,<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyectos (LC/W.484), Santiago, julio.<br />

(2010a), “La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: síntesis 2010” (LC/MEX/L.978),<br />

Ciudad <strong>de</strong> México, se<strong>de</strong> <strong>su</strong>bregional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> México, noviembre.<br />

(2010b), La economía d<strong>el</strong> cambio climático <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe: síntesis 2010 (LC/G.2474),<br />

Santiago, noviembre.<br />

(<strong>2008</strong>), Ba<strong>la</strong>nce Pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Economías <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, <strong>2008</strong> (LC/G.2401-P),<br />

Santiago, diciembre.<br />

CMNUCC (Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>el</strong> Cambio Climático) (2015), “Synthesis<br />

report on the aggregate effect of int<strong>en</strong><strong>de</strong>d nationally <strong>de</strong>termined contributions (INDCS)”, Bonn [<strong>en</strong><br />

línea] https://unfccc.int/files/focus/indc_portal/application/pdf/synthesis_report_-_overview.pdf<br />

De Migu<strong>el</strong>, C. y O. Sunk<strong>el</strong> (2011), “Environm<strong>en</strong>tal <strong>su</strong>stainability”, The Oxford Handbook of Latin American<br />

Economics, J. Ocampo y J. Ros (eds.), Oxford, Oxford University Press, julio.<br />

DNP/<strong>CEPAL</strong>/BID (Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación/Comisión Económica para América Latina y<br />

<strong>el</strong> Caribe/Banco Interamericano <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>) (2014), Impactos económicos d<strong>el</strong> cambio climático<br />

<strong>en</strong> Colombia. Síntesis 2014 (LC/L.3851), Bogotá.<br />

El País (2015), “Carta abierta <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria d<strong>el</strong> automóvil”, 14 <strong>de</strong> diciembre [<strong>en</strong> línea] https://<strong>el</strong>pais.<br />

com/economia/2015/12/13/actualidad/1450036278_460151.html.<br />

Gos<strong>de</strong>n, E. (2015), “Four-fifths of global coal reserves ‘must stay in ground’ to tackle climate change”,<br />

The T<strong>el</strong>egraph, Londres, 7 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero.<br />

IPCC (Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio Climático) (2013), “Summary for<br />

Policymakers”, Climate Change 2013: The Physical Sci<strong>en</strong>ce Basis. Contribution of Working Group I<br />

to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, T. Stocker y otros<br />

(eds.), Cambridge, Cambridge University Press.<br />

(2007), Cuarto informe <strong>de</strong> evaluación d<strong>el</strong> Grupo Intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Expertos sobre <strong>el</strong> Cambio<br />

Climático, Brus<strong>el</strong>as.<br />

Le Quéré, C. y otros (2015), “Global carbon budget 2014”, Earth System Sci<strong>en</strong>ce Data, vol. 7, Nº 1,<br />

Gotinga, Copernicus Publications, mayo.<br />

560


Bibliografía<br />

Magrin, G. y otros (2014), “C<strong>en</strong>tral and South America”, Climate Change 2014: Impacts, Adaptation,<br />

and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessm<strong>en</strong>t<br />

Report of the Intergovernm<strong>en</strong>tal Pan<strong>el</strong> on Climate Change, V.R. Barros y otros (eds.), Cambridge,<br />

Cambridge University Press.<br />

Naciones Unidas (2012), La sost<strong>en</strong>ibilidad d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo a 20 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre para <strong>la</strong> Tierra: avances,<br />

brechas y lineami<strong>en</strong>tos estratégicos para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (LC/L.3346/Rev.1), Santiago,<br />

Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), marzo.<br />

Peres, W. y A. Primi (2009), “Theory and practice of industrial policy: evi<strong>de</strong>nce from the Latin American<br />

experi<strong>en</strong>ce”, serie <strong>Desarrollo</strong> Productivo, Nº 187 (LC/L.3013-P), Santiago, Comisión Económica para<br />

América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), febrero.<br />

Pindyck, R. (2015), “The use and mi<strong>su</strong>se of mod<strong>el</strong>s for climate policy”, NBER Working Paper, Nº 21097,<br />

Cambridge, Oficina Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Económicas (NBER), abril.<br />

(2013), “Climate change policy: what do the mod<strong>el</strong>s t<strong>el</strong>l us?”, NBER Working Paper, Nº 19244,<br />

Cambridge, Oficina Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Económicas (NBER), julio.<br />

Prebisch, R. (1980), “Hacia una teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación”, Revista <strong>CEPAL</strong>, N° 10 (E/<strong>CEPAL</strong>/G.1110),<br />

Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), abril.<br />

Ros<strong>en</strong>stein-Rodan, P. (1943), “Problems of industrialisation of Eastern and South-Eastern Europe”,<br />

The Economic Journal, vol. 53, Nº 210/211, Hobok<strong>en</strong>, Wiley.<br />

Samaniego, J. (2010), “Pres<strong>en</strong>tación”, docum<strong>en</strong>to preparado para <strong>el</strong> seminario La Vulnerabilidad d<strong>el</strong><br />

Comercio Internacional fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Hu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> Carbono, Santiago, Comisión Económica para América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>), 2 y 3 <strong>de</strong> septiembre.<br />

Schumpeter, J. (1942), Capitalism, Socialism, and Democracy, Nueva York, Harper.<br />

Stern, N. (2013), “The structure of economic mod<strong>el</strong>ing of the pot<strong>en</strong>tial impacts of climate change:<br />

grafting gross un<strong>de</strong>restimation of risk onto already narrow sci<strong>en</strong>ce mod<strong>el</strong>s”, Journal of Economic<br />

Literature, vol. 51, N° 3, Nashville, Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse <strong>de</strong> Economía, septiembre.<br />

(2007), The Economics of Climate Change. The Stern Review, Londres, Cambridge University Press.<br />

Stott, R. (2014), “UIA commits to zero carbon emissions with ‘2050 imperative’”, ArchDaily, 14 <strong>de</strong><br />

agosto [<strong>en</strong> línea] http://www.archdaily.com/537377/uia-commits-to-zero-carbon-emissions-with-<br />

2050-imperative/.<br />

UNCTAD (Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre Comercio y <strong>Desarrollo</strong>) (2010), “Background<br />

note prepared by the UNCTAD Secretariat for the Ad Hoc Expert Meeting on The Gre<strong>en</strong> Economy:<br />

Tra<strong>de</strong> and Sustainable Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t Implications” (UNCTAD/DITC/TED/2010/2), Ginebra, 7 y 8 <strong>de</strong><br />

octubre [<strong>en</strong> línea] www.unctad.org/<strong>en</strong>/docs/ditcted20102_<strong>en</strong>.pdf.<br />

Vona, F. y otros (2015), “Gre<strong>en</strong> skills”, NBER Working Paper, Nº 21116, Cambridge, Oficina Nacional<br />

<strong>de</strong> Investigaciones Económicas (NBER), abril.<br />

Von Braun, J. (2015), “Bioeconomía: nuevas oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> agricultura”, serie <strong>Desarrollo</strong><br />

Productivo, Nº 200 (LC/L.4032), Santiago, Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe<br />

(<strong>CEPAL</strong>), junio.<br />

Wink<strong>el</strong>mann, R. y otros (2015), “Combustion of avai<strong>la</strong>ble fossil-fu<strong>el</strong> resources <strong>su</strong>ffici<strong>en</strong>t to <strong>el</strong>iminate<br />

the Antarctic ice sheet”, Sci<strong>en</strong>ce Advances, vol. 1, Nº 8, Washington, D.C., Asociación Estadouni<strong>de</strong>nse<br />

para <strong>el</strong> Progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, septiembre.<br />

561


En este libro se pres<strong>en</strong>ta una s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> textos <strong>el</strong>aborados por<br />

<strong>la</strong> Comisión Económica para América Latina y <strong>el</strong> Caribe (<strong>CEPAL</strong>)<br />

durante <strong>su</strong> <strong>séptimo</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia (<strong>2008</strong>-<strong>2018</strong>) y se da<br />

continuidad a <strong>la</strong>s obras Cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>:<br />

textos s<strong>el</strong>eccionados (1998) y Ses<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong>: textos<br />

s<strong>el</strong>eccionados d<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1998-<strong>2008</strong> (2010).<br />

Los trabajos aquí reproducidos recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas i<strong>de</strong>as que <strong>la</strong><br />

<strong>CEPAL</strong> ha aportado al <strong>p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to</strong> <strong>la</strong>tinoamericano y muestran<br />

una c<strong>la</strong>ra continuidad conceptual respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios anteriores. Se agrupan <strong>en</strong> cuatro dim<strong>en</strong>siones: <strong>de</strong>sarrollo<br />

social, macrofinanzas, <strong>de</strong>sarrollo productivo y sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

medioambi<strong>en</strong>tal. Se incluye también un conjunto <strong>de</strong> textos <strong>de</strong><br />

carácter interdim<strong>en</strong>sional basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, los pactos para <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> y <strong>la</strong> economía<br />

política, y <strong>la</strong> cultura d<strong>el</strong> privilegio.<br />

En estas páginas <strong>el</strong> lector <strong>en</strong>contrará una muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones<br />

más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> a los <strong>de</strong>bates sobre los problemas<br />

contemporáneos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe y <strong>la</strong>s<br />

políticas recom<strong>en</strong>dadas para <strong>su</strong>perarlos. En una <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da introducción<br />

se invita a recorrer los principales aspectos d<strong>el</strong> estructuralismo<br />

y neoestructuralismo cepalinos, <strong>en</strong>fatizando <strong>su</strong> más reci<strong>en</strong>te<br />

refinami<strong>en</strong>to analítico: <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> una visión que sitúa<br />

al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>igualdad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y<br />

que fortalece <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos adoptado <strong>de</strong>stacadam<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong> <strong>CEPAL</strong> <strong>en</strong> los últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!