Turk-Dövletleri-Birliyi-Qazax
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ДЖАВАНШИР ФЕЙЗИЕВ<br />
ТҮРКІ<br />
МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ<br />
ОДАҒЫ<br />
Жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық үлгісі
Білге қаған:<br />
Ей, түркі халқы, бектері, ұлдары<br />
сөзімді түгел есті. Түркіні Тәңір<br />
ел еткенін мәңгі тасқа жаздым.<br />
Жадыңда болсын, жаңылма.
Джаваншир Фейзиев Əзербайжан Республикасының Шеки қаласында<br />
1963 жылы дүниеге келген. Əскери міндетін Қазақстанда атқарған.<br />
Əзербайжандағы Шет тілдері мемлекеттік университетін ағылшын жəне<br />
француз тілдерінің аудармашы-оқытушы мамандығы бойынша бітірген. Ғылымпедагогика<br />
жəне аударма саласында түрлі қызметтер атқарып, 2008 жылы<br />
«Этно-саяси жанжалдардың моральдық аспектілері» тақырыбында диссертация<br />
қорғаған.<br />
Бүгінде 4 кітап пен 60-тан астам ғылыми мақаланың авторы. Сонымен қатар,<br />
оның 100-ден астам саяси-қоғамдық жəне тарихи мəселелерге арналған<br />
мақалалары əзербайжан жəне шетел басылымдарында жарық көрген.<br />
2005 жылдан Журналистер Одағының мүшесі, сонымен қатар, “Discovery<br />
Azerbaijan” ғылыми танымдық журналының бас редакторы əрі құрылтайшысы.<br />
2013 жылы Əзербайжан Журналистерінің съезінде Əзербайжан Республикасы<br />
Бұқаралық ақпарат құралдары Басқармасының мүшелігіне сайланған.<br />
Джаваншир Фейзиев 2010 жылдан Əзербайжан Республикасы Милли<br />
Меджлисінің (Парламент) депутаты ретінде Халықаралық қатынастар жəне<br />
парламентаралық байланыстар жөніндегі комитет жұмысына белсенді қатысып<br />
келеді.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ АКАДЕМИЯСЫ<br />
Джаваншир Фейзиев<br />
ТҮРКІ<br />
МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ<br />
ОДАҒЫ<br />
Жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық<br />
үлгісі<br />
“Ғылым” баспасы<br />
Астана - 2016
УДК 327<br />
ББК 66.4<br />
Ф 36<br />
Баспаға Халықаралық Түркі академиясының Ғылыми кеңесі ұсынған<br />
Басылымның әзербайжан тіліндегі нұсқасының ғылыми редакторы:<br />
Фарман Исмайлов, философия ғылымының докторы, профессор<br />
Аудармашы: Әли Сейідов<br />
Кітаптың орысша нұсқасы баспаға Әзербайжан Республикасы Жазушылары Одағы<br />
көркем аудармалар мен әдеби байланыстар Орталығының қолдауымен дайындалды<br />
Кітаптың қазақ тіліндегі нұсқасын орысшадан аударған қазақстандық жазушы, ақын<br />
Смағұл Рахымбек<br />
Қазақ тіліндегі нұсқасының редакторы:<br />
Берден Қабылов<br />
Ф 36<br />
ДЖАВАНШИР ФЕЙЗИЕВ.<br />
ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ОДАҒЫ (Жаhандық ықпалдастықтың<br />
Еуразиялық үлгісі) / Джаваншир Фейзиев, ауд. Әли Сейідов – Астана,<br />
“Ғылым” баспасы, 2016. – 312 б.<br />
ISBN 978-601-7793-31-9<br />
Автор тәуелсіз түркі мемлекеттері Көшбасшыларының саяси ұстанымдарын негізге ала<br />
отырып, Түркі Мемлекеттері Одағын құрудың алғышарттарын, жалпытүркілік стратегияның<br />
басты мақсаттарын анықтауға, тәуелсіз түркі мемлекеттері арасындағы одақтастықтың<br />
идеологиясын тұжырымдауға, түркілік геосаяси аймақты (ТГА) түркілік геосаяси жүйеге<br />
(ТГЖ), ал түркілік геосаяси жүйені (ТГЖ) өз кезегінде – Түркі Мемлекеттері Одағына (ТМО)<br />
өзгертудің заңдылықтарын ашуға тырысады. Кітапта Түркі Мемлекеттері Одағы идеясын<br />
жүзеге асыру мәселесі халықаралық саясаттағы жағымды өзгерістерді жеделдетуге қабілетті<br />
өтпелі кезеңдік үрдіс ретінде негізделеді. Автордың пікірі бойынша, түркі халықтарының<br />
ұлттық-саяси еркінің бет-бейнесі саналатын Түркі Мемлекеттері Одағын құру идеясы<br />
жүзеге асырылар болса, онда Еуразияның мүлдем жаңа саяси әлеуеті алдыңғы қатарға топ<br />
жарып шығады. Өзінің мақсаты мен талабына сәйкес бір-біріне өте жақын Еуропалық Одақ<br />
пен Еуразияның Түркі Мемлекеттері Одағы секілді екі саяси тұғырнама біртұтас жаhандық<br />
саяси кеңістікте мәртебеге ие болады. Автор жаhандану үдерісі кезіндегі халықаралық саяси<br />
тәжірибенің жаңа құбылысы ретінде түркі мемлекеттері ұсынатын бірлік моделін зерттейді.<br />
УДК 327<br />
ББК 66.4<br />
ISBN 978-601-7793-31-9<br />
© Фейзиев Дж., 2016<br />
© “Ғылым” баспасы, 2016
МАЗМҰНЫ<br />
Еуразияның келешегіне кемелденген ғылыми көзқарас.......................7<br />
Кіріспе.......................................................................................................17<br />
I ТАРАУ<br />
ТАРИХТАН ТУЫНДАҒАН БОЛАШАҚ<br />
1. Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси<br />
қарым-қатынастардың құбылысы...........................................................29<br />
2. Империяның патшалығында...............................................................42<br />
3. Шашыраңқылықтың біртұтастығы.....................................................55<br />
4. Түркі бірлігі идеясының эволюциясы................................................64<br />
II ТАРАУ<br />
ӨРКЕНИЕТТІҢ ЕРЕКШЕ ҮЛГІСІ РЕТІНДЕГІ<br />
ЖАЛПЫТҮРКІЛІК МӘДЕНИЕТ<br />
5. Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер.........................79<br />
6. Орхон ескерткіштері: шынайылық пен көрегендіктің үлгісі...........91<br />
7. Жібек жолының мәдениеті, оны сақтаушылар – Түркілер...............103<br />
8. Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер<br />
алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі..................................................114<br />
III ТАРАУ<br />
ЕУРАЗИЯ МЕН ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ<br />
ДАМУ БОЛАШАҒЫ<br />
9. Азия және Еуропа: түркілердің бір-біріне қосқан әлемі..................128<br />
10. Ресей еуразияшылығы........................................................................138<br />
11. Еуразияның өзгермейтін және өзгермелі батыстық саясаты..........151<br />
12. Кавказ бен Орталық Азияның геосаясаттағы жаңа бағыттары.<br />
Еуразияның«Түркілік бәтуаластығы»....................................................161
IV ТАРАУ<br />
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САЯСАТ ПЕН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТА<br />
ОДАҚТАР ҚҰРУДЫҢ МАҢЫЗДАРЫ<br />
13. Бүкіләлемдік интеграция: басымдықтарды қайта бағалау.............173<br />
14. Еуропа және түркілер.........................................................................180<br />
15. Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей<br />
Әзербайжан...............................................................................................190<br />
16. Түркі Мемлекеттерінің Одағы – халықаралық саясаттың<br />
көшбасшысы және халықаралық құқықтың нысаны............................201<br />
V ТАРАУ<br />
МЫЗҒЫМАС ТҰҒЫР НЕГІЗІНДЕ<br />
17. Түркия мен Әзербайжан: әлемдік түркі қауымдастығының<br />
тартылыс орталығы..................................................................................210<br />
18. Бірлесу анатомиясы: болмай қоймайтын ұлы ынтымақтастық.....218<br />
19. Саяси-мәдени интеграцияның гуманитарлық негіздері.................224<br />
20. Одақтасудың идеологиясы мен тұжырымдамалық<br />
ұстанымдары.............................................................................................232<br />
VI ТАРАУ<br />
ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІ ОДАҚТАСТЫҒЫНЫҢ<br />
СТРАТЕГИЯСЫ<br />
21. Жалпы түріктік геосаяси байланыстардың ырғақты даму<br />
жүйелері.....................................................................................................244<br />
22. Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым........................................252<br />
23. Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер......................264<br />
24. Жаһандасу мен түркі бірлігі: халықаралық қарымқатынастарды<br />
дамытудағы түркі мемлекеттері бірлігінің маңызы.....276<br />
Қорытынды.............................................................................................284<br />
Әдебиеттер...............................................................................................299
«Ей, түркі ұлты! Сен өркениеттегі ержүректік пен жауынгерліктің<br />
ғана емес, сонымен қатар адамгершілік пен өнегеліліктің де бөлшегісің.<br />
Сен құрған өркениетте тарих мақтанышқа бай. Сенің өмір сүруіңе<br />
жасалған саяси және қоғамдық қастандықтар болашаққа деген<br />
қадамыңды қиындатып, тосқауыл жасағанымен, он мыңдаған ой-пікір<br />
мен мәдениет таза және олар сарқылмайды, сонымен қатар мұра ретінде<br />
өмір сүріп келеді. Қойнауында мыңжылдықтар оқиғалары сақталған<br />
Ұлы тарих жаhанданудың осы кезеңінде мына әлемде саған да лайықты<br />
орын бар екендігін көрсетеді. Солай қарай бағыт ұстан және өркенде!<br />
Сен үшін бұл жалғыз шындық, сондай-ақ сенің ұлы міндетің».<br />
Мұстафа КЕМАЛ АТАТҮРІК<br />
«Өркендеудің жаңа кезеңін бастан өткеріп жатқан қазіргі заманғы<br />
түркі әлемі адамзат өркениетіне баға жетпес жаңа үлгілер ұсынуға<br />
қабілетті. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, бүгінгі таңда бір жағадан бас<br />
шығарған көптеген түркі республикалары түркі әлемінің болашағынан<br />
үміт береді. Экономикалық, саяси және мәдени бағыттарда біріге<br />
бастаған түркі халықтары жаңа әлемнің маңызды факторларының<br />
біріне айнала бастады».<br />
Гейдар ӘЛИЕВ<br />
«Бізді жағрафиялық орналасулар ғана біріктіріп отырған жоқ. Бізді<br />
өзара қарым-қатынастар, бауырластықтар, өткеніміз бен келешегіміз<br />
біріктіреді. Бұрындары Түркия біздерді жігерлендірсе, бүгінгі күндері<br />
Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан<br />
секілді елдер оның қуаттарын арттырып отыр. Біздің күшіміз – біздің<br />
бірлігімізде. Біз бұл ынтымақты барлық жағынан да күшейте түсуге<br />
тырысуымыз керек».<br />
Илхам АЛИЕВ,<br />
Әзербайжан Республикасының Президенті
«Біз Түркі дүниесінің түрлі мемлекеттеріміз... Алтайдан Жерорта<br />
теңізіне дейінгі аралықта біздің 200 миллионнан астам бауырларымыз<br />
өмір сүріп жатыр. Егер біз ынтымақтастығымызды арттыра берсек,<br />
онда өте ұтымды күшке айнала аламыз».<br />
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ,<br />
Қазақстан Республикасының Президенті<br />
«Бізде бір дін, бір тіл. Тарих бізге түркілік бірлікті күшейтудің<br />
тағы бір мүмкіндігін беріп отыр... Біз бірге болуымыз керек. Біздің<br />
күшіміз – біздің бірлігімізде. Бұған бізде тарихи негіз де, саяси және<br />
экономикалық салаларда өзара мүдделер де бар»<br />
Алмазбек АТАМБАЕВ,<br />
Қырғызстан Президенті<br />
Халықатарымыздың ескі замандардан жалғасқан тарихи тамырластығы,<br />
дәстүріміз бен құндылықтарымыздың сабақтастығы бізді<br />
біріктіреді... Сондай-ақ, бізді мәдени байланыстардан бөлек, экономика<br />
мен саясаттың түрлі салаларындағы, халықаралық байланыстар<br />
мен аймақтық ынтымақтастықтағы стратегиялық әріптестігіміз<br />
жақындастыра түседі.<br />
Гурбангулы БЕРДІМҰХАМЕДОВ,<br />
Түрікменстан Президенті<br />
Бүгінде түркі дүниесінің тереңнен тамыр тартқан ортақ мәдениеті,<br />
тілі жақындастыруға күш салуды қажет етпейді, бұл халықтар онсызда<br />
ежелден жақын. Бізге әлеуметтік-экономикалық және саяси кедергілерді<br />
жою керек.<br />
Ислам КӘРІМОВ,<br />
Өзбекстан Президенті
ЕУРАЗИЯНЫҢ КЕЛЕШЕГІНЕ КЕМЕЛДЕНГЕН<br />
ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАС<br />
Джаваншир Фейзиевтің «Түркі мемлекеттерінің одағы:<br />
Жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық үлгісі»<br />
монографиясына кіріспе сөз<br />
Біздің танымал ғалымымыз, философия докторы Джаваншир Фейзиев<br />
өзінің ұзақ жылдарғы ғылыми ізденістерінің нәтижесі болып саналатын «Түркі<br />
мемлекеттерінің одағы: жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық үлгісі» атты<br />
монографиясын жазып бітірді.<br />
Мен осы монографияның қолжазбасын бірнеше қайтара оқып шықтым, әр<br />
оқыған сайын өзім көп уақыттан бері жақсы білетін сыралғы да зиялы досымның<br />
кеудесіндегі жұдырықтай жүрегі соғысының өткені, бүгінгісі мен келешегі бар<br />
түркі әлемі секілді қасиетті әлем үшін алаңдаулы екендігіне сене түстім!<br />
Джаваншир Фейзиевтің түркі әлемінің жаңа жаңғыруға қол жеткізгенімен,<br />
кездесіп үлгерген немесе келешекте кездесуі мүмкін қиындықтары туралы<br />
ойлары, оның кедергілерден алып шығатын жолдар мен ұсынып отырған<br />
моделдері маған қатты әсер етті.<br />
…Негізінде біз бүгінгі күндері шұғыл өзгермелі, күтпеген тұстан бой<br />
көрсетер қатерлерге толы әлемде өмір сүріп жатырмыз. Оның үстіне Батыстың<br />
саяси билік дәлізінде жасақталған «жаhандану», «ықпалдастық», «адам<br />
құқығы», «демократия», «халықаралық құқықтық нормалар» деген секілді сөз<br />
тіркестерінен құлақ тұнады.<br />
Әскери-экономикалық әлеуеті қуатты емес елдер мықтының айтқанынан<br />
шыға алмайды, яғни күшті мемлекеттердің белгілі мақсаттағы саяси<br />
талаптарын орындауға мәжбүр. Өмір сүріп жатқан планетамыздың, оның ішінде<br />
Шығыстың да байлығын бөліске салған алпауыт мемлекеттер «жаhандану»<br />
және «ықпалдастық» деген секілді саяси ұғымдарды өз пайдаларына жаратып<br />
қалуға тырысады. Олар қашанда бұл ойларын жүзеге асыруға тырысады. «Адам<br />
құқығы», «демократия», «халықаралық құқықтық нормалар» секілді ұғымдар<br />
әлемдегі алып мемлекеттер үшін түрлі аймақтарға өз ықпалдарын жүргізудің<br />
аса тиімді құралы ғана.<br />
Шынтуайтында, әлемді әділеттіліктің халықаралық құқықтық нормалары<br />
емес, керісінше әділетсіздіктен құралған күш басқарады.<br />
Өзге халықтар, оның ішінде тәуелсіздігін енді ғана алған түркі мемлекеттері<br />
үшін де аталған кедергілерден қалай аттап өтуге болады? Осы тұрғыдан келгенде,<br />
мен Джаваншир Фейзиевті зор ықыласпен оқып шықтым және өзім алғы сөзін<br />
жазып отырған оның монографиясын айтылып отырған тақырыптарға қатысты<br />
құнды зерттеу деп бағалаймын.<br />
7
Монографияның ғылыми редакторы Әзербайжанның философия ғылымында<br />
танымал туындыларымен аталы сөздерін айтып жүрген философия<br />
ғылымының докторы, профессор Фарман Исмайлов. Кітаптың қазақша нұсқасын<br />
орыс тілінен аударып дайындаған – қазақ жазушысы, белгілі аудармашы<br />
Смағұл Рахымбек және басылымның редакторы – қазақ журналисі Берден<br />
Қабылов.<br />
Бүгінгі күндері Әзербайжанның қоғамдық-саяси және ғылыми гуманитарлық<br />
салалары да өзге бағыттардағы секілді маңызды жетістіктермен жіктеле<br />
дамып келеді. Мұны бірінші кезекте Әзербайжанның өркениетаралық диалогтар<br />
жүргізу алаңы ретінде танылуынан және әлем жұртшылығы елімізді саяси,<br />
мәдени діни төзімділіктің үлгісі ретінде қабылдауларынан байқауға болады.<br />
Қазіргі кезеңде біздің ғылымымыз бен мәдениетіміз әлемдік өркениетті<br />
алға жылжытуға қабілетті үдерістерге өз үлесін қосып келеді, сонымен қатар<br />
біздің еліміз өзінің қуатты әлеуетін жұмсау арқылы да жаңа мәселелер көтеріп,<br />
жаңа амалдар мен технологиялар қолдану үстінде. Біздің ұлттық ғылымигуманитарлық<br />
ой-өрісіміз Әзербайжанды түркі әлемінің бір бөлшегі ретінде,<br />
ал түркі әлемін ұлы қозғалтқыш күшке ие ғаламдық деңгейдің құрамы ретінде<br />
көруге жетелейді, өзара қарым-қатынасты жандандырып, олардың мәртебесін<br />
құндылықтар биігінен орын алуды жүктейді.<br />
Бүгінгі күні біздер үшін де, әлем жұртшылығы үшін де «жалпыадамзаттық<br />
тізбектің», өркениетаралық қарым-қатынастың мызғымас бөлігі болып<br />
табылушы, «түркі тізбегі арқылы» іргесі бекітіле түсетін жаңа әдістемелік<br />
мәнмәтінді алдыңғы қатарға алынып шығуы өте маңызды. Әзірге «ой-өрістің<br />
көнерген әдістемесімен» әрекет ете тұруды артық санайтын бірқатар батыстық<br />
технологиялар құрлықтағы барлық өркениет түрлерін тек «Батыс планетасын»<br />
айналып жүретін «ғарыштық серіктер» ретінде ғана танығылары келеді. ХХ<br />
ғасырдан бастап, қазіргі ХХІ ғасырда да Азияның Еуропаға, тіпті Батыс әлеміне<br />
тәуелділігінің кеми түсуі ендігі жерде жаңа кезеңге – абсолютті кемуге<br />
және тепе-теңдік сатысына алып келді. Осы аталған түбегейлі өзгерулердің<br />
халықаралық қоғамдық-саяси өмірі гуманитарлық ғылымдарда көзге<br />
менмұндалап көрініп тұр.<br />
Батыстың құрлықтағы басқа елдерден басымдығы мақұлданбаған жағдайда,<br />
қоғамдық, саяси-экономикалық және мәдени өлшемдер бойынша қазіргі<br />
заманғы гуманитарлық дүниетаным батыстың ғылыми технологиясын<br />
жалпыадамзаттық құндылықтар ұстанымынан жоғары тұр деп есептемейді.<br />
Сонымен қатар, Еуропа мен Азияны қосатын алып кеңістік – Еуразияда бастау<br />
алып, осында дамып келе жатқан гуманитарлық мәдениет бұған дейін айтылып<br />
келген «көнерген таптаурынды» жойып, бөтен елдің ойлау үлгісінен толық бас<br />
тартқызатын, аймақ халқының (бірінші кезекте түркілер) тарихи тағдыры мен<br />
қазіргі заманғы өмір сүруін жаңа ғылыми әдістемеліктер арқылы анықтайтын<br />
жаңа ұстанымды адыңғы қатарға шығарады. Өз кезегінде Әзербайжанның<br />
саяси-гуманитарлық ғылымы Еуразияның өзін-өзі тану үдерісін зерттеу<br />
8
шарасына қосыла отырып, түркі әлемінің ұлттық, аймақтық және жаhандық<br />
көрсеткіштері бойынша даму диалектикасына заңды сәйкестігін зерттеуді,<br />
осы тұрғыдағы орасан зор тарихты бүгінгі күнге дейінгі бұрмалаушыларды<br />
анықтауды, шындықты жеткізуді қолға алуды бастады.<br />
Солардың бірі ретінде түрлі журналдар мен баспаларда өзінің ғылымипублицистикалық<br />
мақалаларымен үлкен қызығушылық туғызып келе<br />
жатқан философия ғылымының докторы Джаваншир Фейзиевтің «Түркі<br />
мемлекеттерінің одағы: жаhандық ықпалдастықтың еуразиялық үлгісі»<br />
аталатын ғылыми-публицистикалық еңбегін жатқызуға әбден болады. Түркі<br />
әлемі мәселелеріне арналған көптеген еңбектердің маңыздылығын ескере келе,<br />
мен осы еңбектің ерекше құндылығын көре отырып, алғысөз жазуға келістім,<br />
өйткені Түркі Мемлекеттерінің Одағы идеясы тереңдетілген зерттеу негізінде,<br />
тұжырымдалған үлгі ретінде алғаш рет жүйелі түрде берілді.<br />
Бұл кітапта түркі әлемі, оның саясаттан гөрі этникалық географиясы<br />
анағұрлым кең болатын жаhандық ықпалдастық үдерісіне жеті тәуелсіз<br />
мемлекеттің белсенділікпен қосылып отырғандығы туралы жан-жақты да терең<br />
баяндалады. Мұнда Әзербайжан, Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан,<br />
Қырғызстан, Солтүстік Кипрдің Түркия Республикасы әрқайсысы және олардың<br />
қазіргі заманғы дамуы, сондай-ақ басқа да мемлекеттер аумағында өмір сүріп<br />
жатқан түрлі мәртебеге ие түркілер туралы мол мағұлматтар беріледі. Жалпы<br />
халықаралық өмірдің өзекті мәселесіне айналған Түркі Мемлекеттері одағы<br />
қажет ыңғайда мейлінше кеңейтілген мәнмәтінде ұсынылады.<br />
Менің пікірім бойынша, автор еш талассыз негізге алып отырған басты<br />
негіздер мыналар: Еуразияның геосаяси тарихын жасаушылар – түркілер,<br />
бүгінгі күні ол түркілердің күш жұмсауымен тіршілік етуде және алдағы уақытта<br />
да осылай бола беруі тиіс. Түркі Мемлекеттері Одағы идеясы түркі әлеміне<br />
негізсіз енгізіліп отырған жоқ. Бұл идея түркі әлемінің тарихи-саяси дамуының<br />
қисынды қорытындысы ретінде ұсынылып отыр. Түркі Мемлекеттерінің Одағы<br />
түркі өркениетінің ғасырлар бойғы күшейе түсуінің, ал бүгінгі күні – тәуелсіз<br />
түркі мемлекеттерінің саяси одақтастыққа айналуының қорытындысы ретінде<br />
бейнеленеді. Шынтуайтына келер болсақ, түркі әлемі өзінің бастапқы Отаны<br />
саналатын Еуразияның кіндігінде өркениеттің қайталанбас алып та ғажайып<br />
тарихи негізін қалады, сондықтан да ғасырлар бойына іргетасы бір-бір кірпіштен<br />
қаланып келген құрылыс нысанын аяқтау секілді, Түркі Мемлекеттері Одағын<br />
құруды да соңына дейін жеткізу шүбә келтірмейтін шындық. Бүгінгі<br />
күннің жаhандық тарихы биігінен көз салар болсақ: бірде айырылып, енді бірде<br />
қайта қосылған түркі әлемінің кедергілерге толы болған жолы ендігі жерде зор<br />
жеңіске, яғни Түркі Мемлекеттері Одағын құру идеясын жүзеге асыруға алып<br />
келеді.<br />
Автордың талдауға негізделген түсініктемелері түркі әлемінің дамуын оның<br />
ең қажетті деректері мен ерекшеліктерінен толықтай мағұлматтар келтіре<br />
отырып, оқырманға ұсынады. Джаваншир Фейзиевтің зерттеулері, шын<br />
9
мәнінде, Еуразияның – жасампаздықтың шынайы сәулетшісі екендігін тағы<br />
да растап береді. Түркі өркениетінің сарқылмас әлеуеті тарихтың әр кезеңінде<br />
өзінің жарқын қырларынан көрініс береді. Түркілердің панасынан қалған<br />
естеліктер түрлі тарихи кезеңдердің біртұтастығын қалыптастырды. Автор<br />
түркілерді өз мемлекетімін, бір этнос ретінде қатар жаралғандай деп әдейі атап<br />
өтеді, ал шындығына келер болсақ олардың тарихы мемлекеттіктің генетикалық<br />
рухынан және мемлекеттік тарихтан басталады.<br />
Түркі мемлекеттігінің генезисін мұқият зерделеген зерттеуші ұлт пен<br />
мемлекеттің сәйкестендірілуін тарихта тұңғыш рет түркілердің қолымен<br />
жасалғаны мүмкін екендігін көрсетеді. Ежелгі мемлекеттің әлеуметтік-саяси<br />
дүниетанымы жүйесіндегі осы Мемлекеттік сағана құдды бір «ұлт-әскерден»<br />
жапсырып жасалған секілді. Сондықтан да, Еуразияда жаратылған түркі<br />
мемлекеті өздері бастан өткерген тарихтың барлық уақытында тұрмысы<br />
мен тіршілігі тұрғысынан әртүрлі де әркелкі болуы мүмкін десек те, олар<br />
архетұрпаты жағынан өте ұқсас болған. Түркілік пассионаризмнің тарихисаяси<br />
өзара қарым-қатынасының дамуы барысында, этникалық жүйенің көп<br />
тармақтылығы мен жан-жақтылығын сақтай отырып, осы этносты мемлекет<br />
орнатудың доминантына айналдырды.<br />
Аталынып өткен үдерістер барысында мемлекет орнатудың мейлінше<br />
маңызды шарты болып табылатын, мемлекеттік ойлау мен дүниетаным үрдісі<br />
қалыптасты. Автор түркі мемлекетінің бірегей классикалық сапасын ерекше<br />
қадағалай отырып, осы заманға үлгі болуға өте лайық бірқатар меритократиялық<br />
қағидаттарға назар аударады: айталық, классикалық түркі мемлекетінде төменгі<br />
қауым арасындағы қабілетті адамдардың, негізінен жастардың мемлекеттік<br />
істерге тартылуы мүмкін болып қана қоймағанын, мұны тіпті биліктің өзі<br />
де ынталандырып отырғанын алға тартады. Бірде-бір түркі мемлекетінде<br />
«байлардың» қоғамдағы «кедейлерге» деген құлдық көзқарасы, адамдар<br />
арасында олардың тегіне қатысты бөлушілік әдеті болмаған!<br />
Түркі өркениетінің орасан қуаты Еуразия кеңістігіндегі алдыңғының<br />
кейінгісіне этносаяси мұрагерлігінен, үлкен империяға (әлемдік мемлекет)<br />
генеалогиялық қатысы бар мемлекеттің қайта жасалу үдерістерінен көрініс береді.<br />
Джаваншир Фейзиев аталған тарихи эволюциялар мен өтпелі кезеңдердің бағытбағдарын<br />
жан-жақты талдай отырып, Еуразияда түркілік этногеографияның<br />
бірте-бірте дамуы түркі халықтары және олардың тілдерінің жіктелу үдерісінің<br />
болмай қалмайтындығын және нақ империялық мемлекеттіктің базасындағы<br />
немесе тәуелсіз түркілік мемлекеттікке қатысты жақындық негізінде қайтадан<br />
ықпалдастық жаққа қарай бетбұрыстың, «бытыраңқы ұлттардан» бас<br />
тартып, «біріккен ұлттар» болып ұйымдасудың қажеттігін көрсетіп береді.<br />
Автор түркі өркениеті архитектоникасының жай-жапсарын егжей-тегжейіне<br />
дейін зерттеу жұмысын жалғастыра отырып, жүйелік тұтастыққа ие түркі<br />
өркениетінің архитектоникасын диахроникалық, болмаса синхрондық тұрғыдан<br />
10
алынса да, оның барлық құрамдас бөлігі бірыңғай органикадан тұратынына<br />
назар аударады.<br />
Сондықтан да байырғы дәстүрі бар материалдық және өнегелік мәдениет<br />
тарих үдерісінде қолдан қолға өту арқылы дамыды. Бұған мысал ретінде Орхон-<br />
Енисей ескерткіштерін жатқызуға әбден болар еді. «Ұлттық өсиетхат» деген<br />
жазуы бар осы тас ескерткіштер мемлекеттіктің жеңімпаз рухы мен Көктүріктер<br />
империясының (552-745 жылдар) ұлттық кемелденуінің берік ұлылығын<br />
бейнелейді. Еуразияның ең шалғай аймақтарын біріктіріп, «түркі» деген атауды<br />
тарихта тұңғыш рет мемлекеттік деңгейге дейін көтере алған Көктүріктер<br />
империясы Қытай, Сасанид, Византия империялары секілді алып та қуатты<br />
мемлекеттер арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастарды жөнге келтірді.<br />
Ұзақ уақыт бойына өзінің атқамдық сапасын тұрақты түрде жетілдіріп келген<br />
түркінің саяси мәдениеті, мемлекеттік және имперлік құрылым орнату дәстүрін<br />
одан әрі шыңдай келе, түркілік идеология ретінде аса маңызды дүниетаным<br />
жүйесін жасады.<br />
Монографияда осы идеология, сондай-ақ оның өкілдерінің қызметі<br />
мен шығармашылығы негізінде жасақталған түркілік қозғалыс жан-жақты<br />
қаралады. Юсуф Акчура, Мирза Фатали Ахундзаде, Шейх Джамаладдин<br />
Афгани, Гасан бек Зардаби, Исмаил бек Гаспыралы, Али бек Гусейнзаде,<br />
Ахмед бек Ағаоғлы, Мамед Эмин Расулзаде, Зия Гёкалп, Заки Валиди Тоған,<br />
Аяз Исхаки және басқалар секілді түркінің ұлы идеологтары аталған қозғалыс<br />
барысында қоғамдық-философиялық және идеялық-саяси ағымдарды қалай<br />
дамытқандары да зерттеледі. Идеологиясының негізін кемелді түркі бірлігі мен<br />
түркі халықтарының ұлттық тәуелсіздігі жолындағы қайтпас күрес құрайтын<br />
саяси-гуманитарлық мәндегі түркі қозғалысы, әсіресе ХХ ғасырдың бірінші<br />
жартысында жарқын көрініс берді.<br />
Батыстың кейбір философтары «өркениеттер түйісуі» немесе<br />
«араларындағы үйлесімділікті қамтамасыз ету үшін жаңа кескін-келбет<br />
түріндегі берік бақтар орнатады», деп түйіндейді. Ал, Джаваншир Фейзиев<br />
болса, өз кітабында батыстың саяси мәдениеттанушылары арқылы қазіргі заманға<br />
дейін жеткен «түйісу» аталатын теориялық парадигмаға өзінің қарсы уәждерін<br />
айтады және ол өз ой-түйінін нақты тарихи фактілермен дәлелдейді: тіпті де<br />
өзге генезиске ие, алғашқы қауымдастықтың архетұрпаттық қасиеттерімен<br />
сайланған түркілік және исламдық өркениет бір-бірінің бойындағы байырғы<br />
құндылықтарды көргенде «сәл мазасызданады», бірақ кері бұрылып кетпейді<br />
және де бар болғаны аз уақыттың ішінде бір-бірімен қоян-қолтық араласып<br />
кетеді.<br />
Түрлі тарихи жағдайларда түркілер мен ислам әскерлері ұрыс жүргізу<br />
алаңдарында бір-біріне қарсы тұрған кездер болғанымен, осыған қарамастан<br />
бұл түркілік және исламдық өркениетті қақтығысқа әкелмейді. Керісінше,<br />
олар тарихта бұрын-соңды болмаған бірігу үдерісіне ұйымдасып, бір-бірін<br />
толықтыра түсті, дамыды және күшейді де.<br />
11
Соның нәтижесінде Шығыста исламның ең қуатты қылышы мен қалқаны<br />
болып табылатын түркі мемлекетінің іргесі қаланады және Орта ғасырдағы<br />
Түркі-Ислам империясы өркениетаралық қарым-қатынастың жетілген дағдысын,<br />
сонымен қатар төзімділіктің де түрлерін қалыптастырады. Олар үстемдік еткен<br />
аймақтарда бірде-бір этностың мәдениеті қираған жоқ, тілдер, әдет-ғұрыптар<br />
мен дәстүрлер сақталды, адамның өмір сүру құқығына қатер төнген жоқ. Осы<br />
көзқарас тұрғысынан келгенде, бұған дейін өте дұрыс айтып келген зерттеуші,<br />
түркі тарихының шынайылығын бұрмалаған, жаңсақ пікірлердің барлығының<br />
быт-шытын шығарып, әсілінде түркілердің саяси-мәдени міндеті өркениеттерді<br />
бір-біріне қарсы қою емес, керісінше оларды жақындастыру мен өзара үйлестіру<br />
екендігін көрсетеді. Осы бір ділдік қасиеттер көршілес жатқан халықтар мен<br />
мемлекеттердің түркілерге деген жоғары құрметі мен терең шексіз сенімдерін<br />
оятты. Олар саяси-ұлттық құрылыстың сәулетшісіндей, этностар арасындағы<br />
қарым-қатынастардың реттеушісі болған түркілерге құлай сенді. Сондықтан да,<br />
түркілердің сол уақыттағы басымдық етуінің арқасында Еуразияның геосаяси<br />
архитектоникасын жасау мүмкін болды. Тура осы тарихи маңызы зор мақсатты<br />
дамытқан түркілер Ұлы Жібек Жолы дипломатиясының негізін қалыптастырды.<br />
Азиядан Еуропа төріне қарай тартатын Ұлы Жібек Жолы, ең алдымен түркілік<br />
этногеографиялық жерлер арқылы тарқатыла келе, түркі мемлекеті аумағының<br />
мыңдаған шақырымдарын басып өтті. Осындай жағдайда түркі мемлекеті мен<br />
империясы көлік дәлізін біріктіруші ретіндегі Ұлы Жібек Жолының жетіле<br />
түсуін қамтамасыз етті, сондай-ақ оны ұзақ уақыттар бойы бақылауда ұстап,<br />
Еуразия мемлекеттері арасында сауда жүргізу мен ынтымақтастық жасаудың<br />
қатаң тәртібін орнатты. Автор, «Тарихтан туындайтын, болашақ» сөзіне дәл<br />
және өте дұрыс та ауқымды анықтама беріп, бүгінгі күннің ақиқатын былайша<br />
баян етеді: «Қазіргі заманның халықаралық өмірінде Ұлы Жібек Жолын<br />
өзектендіре түсу дегеніміз – әлемді дамытудың тарихи заңдылығы: саяси,<br />
экономикалық және мәдени өмірі бар түркі әлемінің Үлкен Саясатқа қайта<br />
оралғаны осы заманғы Еуразияның рөлін өзектендіре түседі. Шын мәнінде,<br />
Ұлы Жібек Жолының тарихи сақтаушысы атанған түркілер, бүгінгі күндері де<br />
сол міндеттерінен айнып қалмақ емес».<br />
Әрине, Еуразияның тарихи геосаяси дамуында түркілер шешуші рөлге<br />
ие болғандықтан, зерттеуші аталған мәселені мейлінше кеңейтілген<br />
мәнмәтінде зерделейді, ғылыми-теоретикалық әдеби орталар мен саясаткерлер<br />
ұйымдастырған, осы тақырыпқа қатысты пікірсайыстарға белесене араласады.<br />
Ол, өз ұстанымдарына шынайы көзқарасты ұстана отырып көз жеткізуге<br />
тырысады. Өзінің сараптауға негізделген түсініктемелерінде автор Батыстың<br />
Еуразияға қатысты империалистік ұстанымынан туындайтын, Еуразия<br />
болмысына деген жалған біржақтылықты ашып көрсетеді.<br />
Бүгінгі күнгі жаhандық саясатта Азия мен Еуропаның өзара қарым-қатынасын<br />
дамыта түсу үшін Түркі Мемлекеттері Одағы ұсынған байсалды сенімділік пен<br />
геосаяси кепілдік және геостратегиялық мүмкіндіктер, түркі мемлекеттері оның<br />
12
басты беталысындағы әрекетінің бағыты мен Еуразияны дамыту келешегіне<br />
қатысты нақты өзгерістердің қажет екендігі туралы ой туындайды. Аталған<br />
аймақтың геосаяси қауіпсіздігінің алғышарты ретінде «Түркілік бәтуаластыққа»<br />
маңызды орын беріледі. Автор өз кітабында халықаралық қауымдастық үшін<br />
Түркі Мемлекеттер Одағы идеясының маңыздылығын қисынды түрде дамыту<br />
мәселесімен айналыса отырып, бірқатар тосын да қызықты қорытындыларға<br />
келеді: әрине, тәуелсіз мемлекеттер субъектілерінің өзара мүдделері ескеріле<br />
отырып, әлемдегі жаhандану үдерісін жеделдете дамыту, халықаралық<br />
саясат пен халықаралық құқықта жаhандық өзін-өзі ұйымдастыру үлгісіндегі<br />
секілді бірлестіктің құрылуының қажеттігіне алып келеді. Алайда аталған<br />
«бірлестікті» стихиялық тұрғыда ғана болады деп түсінбеу керек, керісінше бұл<br />
заңдылықтар мен өзіндік геосаяси баланстарға негізделе отырып, шынайылыққа<br />
айналуы мүмкін. Автордың нақты пікірі бойынша, қазіргі уақытта әлемдік<br />
мемлекеттердің ішкі ықпалдастығы жалпыұлттық, лингвистикалық, діни,<br />
өркениет негіздерінде және аталған ықпалдастықтың ұзақмерзімдік келешегінің<br />
ұйғарымымен, өздерінің саяси және экономикалық мүдделері арқасында<br />
бірлестіктің құрылуының өте салмақты кепіліне айналады.<br />
Түркі елдерінің ішкі ықпалдастығының қажеттілігі барысында Түркі<br />
Мемлекеттерін біріктіру және осы үдерістер жағдайында жаhандық<br />
ықпалдастық үдерісінің «кеңістігіне» шығу мәселелері де халықаралық<br />
саясаттың қажеттілігіне айналады және халықаралық құқық заңнамалары<br />
арқылы құрылу мүмкіндігіне ие болады. Бұл мүмкіндік мемлекетаралық қарымқатынастардың<br />
жан-жақты құқықтық қағидаттарымен, сондай-ақ егемендіктің<br />
ұлттық мүддесін сәйкестендіре алатын саяси одақтастықтың нәтижесінде ғана<br />
жүзеге асырылады.<br />
Автордың айтуынша, егер де ХХ ғасырда Еуразияның еуропалық<br />
аумағындағы Еуроодақтың құрылуы бірқатар ішкі ықпалдастықты туғызып,<br />
осы одақ халықаралық өмірде көптеген үдемелі өзгерістердің бастамашысы<br />
болса, ендігі ХХІ ғасырда Еуразияның түркі елдері қоныстанған геосаяси<br />
аумағында Түркі Мемлекеттері Одағын құрудың қажеттілігі бұрынғыдан да<br />
басым мүмкіндікке ие болды.<br />
Аталған бірлестік халықаралық деңгейдегі, әсіресе Азияның келешегіне<br />
қатысты саяси жүйе бойынша тегеурінді өзгеру үдерістерін ынталандыра<br />
алады. Еуроодақ пен Түркі Мемлекеттері Одағы Еуразиядағы саяси-өркениеттік<br />
бірігудің көрнекті үлгісі болар еді және де тікелей айтқанда, Еуропа мен<br />
Азия қалыптасқан құрлықтық қарама-қарсылықтан шығып, нағыз жаhандық<br />
ықпалдастық пен ынтымақтастыққа қарай бағыттайтын өзгерістердің шешуші<br />
кезеңіне айналар еді. Мұндай жағдайда Еуразиядағы қандай да бір гегемонның<br />
басымдық етуі, қандай да бір мемлекеттің өзгелерден артықшылықта болуына<br />
алып келмейді. Бүгінгі күндері Орталық Азия, Кавказ және Кіші Азияның<br />
жерлерін алып жатқан түркілік геосаяси аймақты дамыту, Еуроодақтың<br />
жергілікті баламалық таңдауы саналатын Түркі Мемлекеттері Одағы идеясын<br />
13
сөзсіз жүзеге асыруға алып келеді, бірақ оған қарама-қайшылық етпейді,<br />
керісінше – бірыңғай жаhандық саяси кеңісітік тұрғысынан келгенде Еуразияны<br />
орнату жобасын аяғына дейін тыңғылықты жеткізеді.<br />
Джаваншир Фейзиев осы идеяның тұжырымдамалық негіздері ретінде<br />
жиырма жылдан бері түркі мемлекеттері арасында тұрақты түрде бірлесе<br />
өткізіліп келе жатқан Достық Съезі, Түркі Халықтарының Бауырластығы<br />
мен Ынтымақтастығы, Түркітілдес мемлекеттер басшыларының саммиттері,<br />
Түркітілдес елдер Ынтымақтастығы Кеңесінің отырыстары, TÜRKSOY<br />
ауқымындағы кездесулер, Түркітілдес Елдер Парламенттік Ассамблеяларының<br />
Сессиялары секілді маңызды шараларда мемлекетаралық қарым-қатынастардың<br />
дамып келе жатқандығын растайтын қол қойылған немесе қабылданған<br />
шешімдер, бірлескен декларациялар мен өзге де құжаттарда көрсетілгендей, өз<br />
халқының ерік-қалауын білдіретін тәуелсіз түркі елдері басшыларының саяси<br />
ұстанымдарын сенімді дәлел ретінде алға тартады.<br />
Автор осы айтылғандар негізінде мынадай қорытындыға келеді: жалғыз<br />
мақсатты көздеген бағыттық әрекет қай нүктеде кездеседі және жүйелендіріледі?<br />
Әрине, Түркі Мемлекеттері Одағын құру тұғырнамасында! Аталған идеяны<br />
негіздеу үшін автор өз кітабында – Мұстафа Кемел Ататүрік, Гейдар Алиев,<br />
Илхам Алиев, Абдулла Гүл, Нұрсұлтан Назарбаев және Алмазбек Атамбаев<br />
секілді аттары әлемге мәшhүр тұлғалардың айтқандарын эпиграф ретінде<br />
таңдап алып отыр.<br />
Әзербайжан мемлекеті түркі әлемімен барлық бағыттардағы қарымқатынастарды<br />
дамытуға мүдделі, өйткені бұл біздің тәуелсіздігімізді күшейтіп,<br />
әрі түркі әлемінің ішкі байланысын нығайтып қана қоймайды, сонымен қатар<br />
саяси-географиялық кеңістік болып табылатын, халықаралық жүйеге аса қажет<br />
конфигурация ретіндегі түркі әлемі қол жеткізген үрдістің де беки түсуіне жол<br />
ашады.<br />
Сондықтан да Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам Әлиев<br />
түркі әлемі мәселелері тақырыбына арналған сөздерінде, Әзербайжанның<br />
ұстанған жолын көрсете келе жалпытүрікілік бірлікті қолдайтынын білдіріп,<br />
халықаралық саяси ахуалға байланысты осы тұрғыдағы ой-пікірін былайша<br />
жеткізеді: «Қарым-қатынас мәселесіндегі біздің көзқарасымыз Еуропамен,<br />
ірі мемлекеттермен сәйкес келеді, бұл біздің бірігуіміз, ортақ әрекеттің<br />
жалпы жоспарының болуы үшін үлкен маңызға ие». Әзербайжан мен Түркия<br />
арасындағы көпқырлы қарым-қатынас пен бүгінгі одақтастықты – бұл «дамып<br />
келе жатқан түркі әлемі қарым-қатынасының тартымды орталығы»,<br />
деп бағалаған автордың бұл пікірі өте орынды. Бұл бауырластыққа ешқашан<br />
ешқандай да сызат түспейді, өйткені мұның бастауында Әзербайжан мен<br />
Түркия мемлекеттерін біріктіретін аса маңызды саяси ұстанымның ұйытқылары<br />
Мұстафа Кемел Ататүрік пен Гейдар Әлиевтер тұр.<br />
Джаваншир Фейзиев Түркі Мемлекеттері Одағын құру үдерісін<br />
табысты аяқтау үшін іс-әрекеттердің басты бағыттарын сараптама<br />
14
түріндегі зерттеулерінде де, сондай-ақ жалпы мәнмәтінде де тәуелсіз түркі<br />
республикаларының бірыңғай тәуелсіз саясатын өмірге енгізудің қажеттігіне<br />
кеңінен тоқталады. Өйткені, жалпыға ортақ құндылықтарды жасаудың қазіргі<br />
заманғы тәжірибелері үшін үдерістерді кеңейту мен тереңдету, шын мәнінде де,<br />
түркі әлеміндегі идеология, ғылым, білім, әдебиет, өнер, баспа салаларындағы<br />
гуманитарлық қатынастарды дамытудың басты шарты болып табылады. Автор<br />
жалпытүркілік одақты дұрыс дамыту мақсатындағы өте нәзік мәселелерге<br />
жалған түсініктемелер берілмеуінің алдын алу үшін, түркі мемлекеттері<br />
арасындағы тұжырымдық идеологиялық одақтастықтың негізгі мақсаттарын<br />
арнайы атап-түстеп өтеді: «Түркі мемлекеттерінің тәуелсіздігіне титтей де<br />
залал келтірмейтін, алып мемлекеттің құрылымының қандайда бір үлгісін<br />
қажетті деліген ықпалдастықпен қоспайтын, тіпті конфедерациялық<br />
үлгіні де жоспарламайтын, халықаралық жүйенің егеменді субъектісі<br />
одақтастығының байыпты мәртебесіне сүйенетін одақ құру» (Еуропалық<br />
одақ секілді).<br />
Бұл тәуелсіз түркі мемлекеттерін егемендік жолынан ешқашан да<br />
айнымайтын, дамудың келешек жолын нақты көрсететін, шынайы саяси<br />
прагматиканың пайда болатынын дәлелдейді.<br />
Тәуелсіздік – бұл түркі мемлекеттерінің қазіргі заманғы бірлігінің кепілі, ал<br />
Бірлік – олардың Тәуелсіздігінің өзара кепілі. Сондай-ақ, Тәуелсіздік пен Бірлік<br />
одақтастықтың ең жоғарғы талабы саналатын – даму кепілі.<br />
Кітаптың соңғы, қорытынды тарауы «Түркі Мемлекеттері Одағының<br />
Стратегиясы» аталатын маңызды мәселелерді қамтып отыр. Мұнда да зерттеуші<br />
тәуелсіз түркі мемлекеттерінің ұлттық стратегиясының табиғи бірігуін<br />
құрайтын, жалпы стратегияның негізгі қағидаттарын анықтап беріп отыр.<br />
Автор ұлттық, жалпытүркілік, әлемдік өлшемдер арқылы құрылған<br />
геостратегиялық тұғырнаманың маңыздылығын алдыңғы қатарға шығарады.<br />
Түркі Мемлекеттері Одағын құру идеясында тәуелсіз түркі мемлекеттерінің<br />
түбегейлі стратегиясының негізгі мақсаттары олардың одақтастық базаларында<br />
жұмыс жасайтынын білдіреді. Сонымен қатар, түркі халықтарының<br />
диаспоралық ұйымдарының көмегімен халықаралық деңгейде жалпытүркілік<br />
ұйымдастырушылыққа бағытталған үйлестіру қызметінің де өте қажет екендігін<br />
сөз етеді.<br />
Джаваншир Фейзиев, қажетті өзгерістерді уәж ететін жетекші үдерістер мен<br />
факторлардың бүгінгі таңда орын алып жатқан үдерістерін талдай отырып,<br />
жаhандық саясаттың жағымды бағытқа өзгеруі мен халықаралық қатынастардың<br />
дамуына Түркі Мемлекеттері Одағының тигізетін әсері мен оның атқарар<br />
рөлін атап көрсетеді.<br />
Түркі Мемлекеттері Одағын құру алдымен әлемдік қауымдастыққа пайдалы,<br />
ал әлемдік қауымдастықты нығайтуға септігі күшті ықпалдастық, аталған<br />
Одаққа да өзара тиімді. Бұл үдерістер бір-бірімен тығыз табиғи байланыста.<br />
Нақ осы өзара тиімділікке сүйенетін Түркі Мемлекеттері Одағы тарапынан<br />
15
«Еуразияны барлық өркениет кеңістігіндегі ең үлкен сұхбат кеңістігіне, ал осы<br />
өркениеттерге тиесілі мемлекеттерді, тұрақты даму полигонына, мызғымас<br />
әлемге, өзара сенім мен іргелі даму үдерісіне» айналдыру ниеті туындайды.<br />
Егер де қазіргі заманның жаhандық саяси үдерістерін, бүгінгі уақыттың<br />
үдемелі ой-өрісі болжамдарының барысын, әлемнің даму диалектикасын,<br />
Жаңа Тарихтың қозғалысының қолайлы конфигурациясы мен бағыттаушы<br />
күштерін және де осы келтірілген қарсылықтарға сәйкес Түркі Мемлекеттері<br />
Одағының өзін-өзі таныту шарасының қажеттілігін ескерер болсақ, онда<br />
автордың парадигмалық идеясынан: «ХХІ ғасыр Жеке-даралардың емес, ол<br />
Одақтастықтардың ғасыры болмақ!» – деген ойды түсінуге болады.<br />
Джаваншир Фейзиев өзінің «Түркі Мемлекеттерінің Одағы: Жаhандық<br />
ықпалдастықтың еуразиялық үлгісі» аталатын монографиясын жазу барысында<br />
түрлі тілдерінде жазылған ғылыми еңбектер мен көптеген материалдарды<br />
қарап шықты, оларға терең талдаулар жасады, соның нәтижесінде озық ойлы<br />
ғылыми қорытындылар жасады. Біздің пікірімізше, оның батыстық көптеген<br />
тілдерде жазылған түрлі-түрлі әдебиеттерді өзінің еңбегіне пайдалана алуын<br />
терең ізденістен туындаған үлкен жетістік деп бағалауға болады.<br />
Мен «Түркі Мемлекеттері Одағы: Жаhандық ықпалдастықтың еуразиялық<br />
үлгісі» атты монографияны үлкен қызығушылықпен оқып шықтым және алғы<br />
сөз де жаздым, сондай-ақ бұл шығарманы біздің ғылымның аса маңызды<br />
жетістігі деп санаймын.<br />
Сөз соңында осы аталған шығарма жөнінде оқырмандарға өтініш жасағанды<br />
лайық көріп отырмын.<br />
Құрметті оқырмандар! Сіздерге ұсынылып отырған осы кітап түркі<br />
әлемін жан-тәнімен сүйетұғын, оның тарихын бағзы заманнан бүгінгі күнге<br />
дейін ерекше жігермен талмай зерттеген және біздердің түркі әлеміне деген<br />
сүйіспеншілігімізді оята білген адам еңбегінің жемісі. Бұл кітапты оқи отырып,<br />
түркі әлемінің кешегісін де, бүгінгісін де және ертеңгі күнін де көз алдыңызға<br />
келтіріп, Түркі Рухының осыншалық ұлылығын сезіне аласыз!<br />
Джаваншир Фейзиевтің осы құнды еңбегі түркі халықтарының өзге де<br />
тілдеріне аударылуы тиіс деп ойлаймын, сонда бұл жалпытүркілік оқырмандар<br />
үшін жасалған теңдессіз үлес болып қала береді!<br />
Авторға жаңа шығармашылық табыстар тілеймін!<br />
Ягуб МАХМУДОВ<br />
Ғылымға еңбек сіңірген қызметкер,<br />
Әзербайжан Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті,<br />
Әзербайжан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты<br />
16
КІРІСПЕ<br />
Түркі мемлекеттерінің бірігуі секілді орасан зор идея қалыптасуы жолында<br />
негізгі сатысы аяқталып, ең қиын саналатын бастапқы кезеңінен өтті:<br />
Еуразияның көптеген түркі тектес халқы Еуразияның ең соңғы әрі ең ірі<br />
империясы – Ресейдің құрамынан шығып, әрқайсысы өз мемлекеттерінің<br />
тәуелсізігін қалпына келтірді.<br />
Осылайша, болашақта қазіргі Еуразия кеңістігінде орналасқан тәуелсіз<br />
түркі тілдес ұлттық мемлекеттерді мызғымас одақтастыққа алып келетін жаңа<br />
геосаяси ахуал қалыптасады.<br />
Ал бұл өз кезегінде, түркі халықтарының еншісіне бұған дейін болып<br />
көрмеген жаңа тарихи мүмкіндіктер ашады. Егер де тағдыр мен тарих беріп<br />
отырған осы мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана алмаса, онда тәуелсіз түркі ұлттық<br />
мемлекеттері қайсыбірінің, сөз жоқ, әлемдегі қазіргі алып мемлекеттердің<br />
қолбаласына айналуы немесе солардың ықпалында қалып қоятыны анық.<br />
Сондықтан да, мемлекеттілік тәжірибесі өте зор, солай бола тұра шамамен<br />
соңғы 200 жылдай уақыт «саяси құбылнамасын» жоғалтып алған, соның<br />
салдарынан ІІ мыңжылдықтың соңы мен ІІІ мыңжылдықтың басындағы түркі<br />
халықтарының бағын байлаған тарихи ащы кезеңдер, ендігі жерде үлкен саяси<br />
кеңістікке тек қана бірігіп кірісудің, сондай-ақ жоғары деңгейдегі геосаяси және<br />
саяси қатынастарды орнатудың өте дұрыс бағыт екендігін дәлелдейді.<br />
Барлық саладағы мәдени-экономикалық ынтымақтастықты дамыта отырып,<br />
олар нақты бірлікке қарай жылжып келеді. Кезінде империя атанған, уақытында<br />
тәуелсіз мемлекеттер болған (тіпті, ұйғырларды да айтуға болады) түркі<br />
халықтары, бүгінде басқа мемлекеттердің құрамында өмір сүріп, өздерінің<br />
ұлттық қауымдастықтары мен автономиялық құрылымдарын жасаумен<br />
шектеліп келсе, ендігі жерде олар аталған үдеріске түрлі деңгейлерде қосылу<br />
мүмкіндіктеріне ие болды.<br />
Бүгінгі күндері түркі мемлекеттері идеясы мен олардың одақтастық құру<br />
мүмкіндігінің шынайы екендігіне ешкімнің де күмән келтіре алмасы анық,<br />
Сол секілді бұл үдерісті кері бағытқа бұру, оны тежеу, бұзу, өзгерту секілді<br />
қисынсыздықтарға жол беру еш мүмкін емес.<br />
Еуразияның саяси дамуы оны өзінің байырғы қайта жаңғыруына Әзербайжан,<br />
Түркия, Қазақстан, Түрікменстан, Қырғызстан және Солтүстік Кипрдегі<br />
Түркі Республикалары арасында мызғымас бірліктің орнауына алып келеді.<br />
Аталған мемлекеттер осы кеңістікте мықты тәуелсіз саясат жүргізіп, үстемдік<br />
етушілерді өздерінің бұрынғы орындарына оралуларына мәжбүрлейді және<br />
Еуразия кеңістігін бейбітшілікке, қауіпсіздікке, баянды және тұрақты дамудың<br />
құтты мекеніне айналдырады.<br />
17
Соңғы онжылдықтарда, яғни Тәуелсіздік Кезеңдерінде түркілер өмір<br />
сүріп жатқан осы бір дархан далалы георграфиялық кеңістікте қай мағынада<br />
алып қарамасақ та, империалдық пиғылды көксейтін саясатты орнатуға күш<br />
жұмсалғаны бүгінде ешкімге де жасырын емес. Тек осы халықтар тұрып жатқан<br />
аумақтарға ғана емес, сонымен қатар олардың мәдениеті мен ақыл-парасаты<br />
және ой-өрісіне дейін қожалық жасаудың белгілері көрініс берді; барлық<br />
материалдық және өнегелілік ресурстарына дейін аталған саясат мүддесіне<br />
қызмет етті.<br />
Дегенмен, тәуелсіздіктен бастау алған жаңа геосаяси жағдай, оларға өздерінің<br />
ерік-қалауларын білдіру мүмкіндігіне ие болған түркі республикаларын бұрынғы<br />
саясаттан бас тартып, «түркі географиясына» жақын ұйысуды талап етеді.<br />
Ендігі жерде, өздерінің маңыздылығын терең түсініп, тарихи мемлекеттігінің<br />
алып күрделілігін сезінген, өздерінің саяси-экономикалық мақсаттарын да<br />
анықтап алған түркі халықтарының қайтадан біреудің «басыбайлылығына»<br />
немесе алып елдердің бірінің қолтық астына қайта кіреді деп ойлаудың өзі<br />
мүмкін емес.<br />
Дегенмен, жоғарыда айтылғандар болмауы үшін не істеу керек? Әрине,<br />
мықты болу керек. Ал, мықты болу үшін не істеу керек? Мықты болу үшін,<br />
әрине алдымен түркі тілдес мемлекеттердің мызғымас бірлігін құру керек.<br />
Бүгінгі бірлік – жаhандық және аймақтық саясаттың бағдарын белгілейтін ең<br />
басты фактор. Мысал үшін Еуропалық Одақты алып көрейік. Өткен ғасырдың<br />
басында әлемнің осы аталған жетекші аймағында өте мықты мемлекеттер<br />
тіршілік етті.<br />
Алайда, олардың бір-бірлеріне деген үзілді-кесілді наразылықтары<br />
Еуропадан басталған екі дүниежүзілік соғысқа алып келді. Ақырында<br />
Еуропалықтар жалғыз жүріп күшті болу соғыс пен кері құлдыраушылықтан<br />
құтқарудың кепілі еместігін түсінеді. Керісінше нағыз күштілер қақтығыстың<br />
дәл ортасынан табылып, күтпеген тұстан тап беретін қатерлерден жалт бермей,<br />
керісінше бетпе-бет кездесуі керек. Күштің қуаты бірлікте екендігін түсінген<br />
батысеуропалықтар қақтығыстарға қарсы күш біріктіретін Одақ құруды<br />
ұйғарды. Қазіргі заманғы түркі мемлекеттерінде бір ел мен екінші ел арасында<br />
қақтығыстар туғызуы мүмкін саналатын «ішкі қайшылықтар қауіптілігі»<br />
жоқ. Алайда, түркі әлемінің біртұтастығына сызат түсіруді көксейтін «сыртқы<br />
қауіптілік» барлық кезеңде де болған, қазір де бар және мұндай қатер алдағы<br />
уақытта да бола бермек. Мұндай қатерлерге қашанда дайын болу керек, күшті<br />
бола түсіп, бірігу керек, және біріге отырып, күшті бола түсу қажеттігі бүгінгі<br />
түркі әлемінің берік те тұрақты анықтауышы болуы керек.<br />
Нақ осыған қатысты Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам<br />
Әлиев: «Біз қаншалықты бірге болсақ, біздің күшіміз де соншалықты өсе<br />
түседі» деп өте орынды да тамаша сөз айтқан еді (91). Расында да осы айтылған<br />
шынайы ақиқатқа тең келер балама сөз жоқ десе де болады. Түркі Мемлекеттері<br />
18
Одағын құру дегеніміз басқа мемлекеттер мен бірлестіктерге қарсы тұратын<br />
күш емес екендігі де мойындалған шындық. Ол әскери-саяси мақсаттарды<br />
көздемейді, керісінше айналасында мұндай әскери блоктардың болуын және<br />
олардың басқыншылдық пейілде болуларын қаламайды.<br />
Түркі Мемлекеттері Одағы тәуелсіз түркі республикаларынан, түркі<br />
тектестердің халықаралық субъектілерінен толықтай тәуелсіз негізде құрылады.<br />
Мұндай одақ әлемдік бірлікті нығайта түсіп, халықаралық қауымдастыққа тың<br />
күш-жігер беретін, жаhандық саясаттағы тең құқықсыздыққа, сепаратизмге,<br />
оқшаулау шараларына және басқа да келеңсіз үрдістерге қарсылықты<br />
күшейтетін үдеріс болып табылады. Еуропалық Одақтың ХХ ғасырдағы<br />
адамзаттың тарихи-саяси өмірі мен халықаралық бейбітшілікті қамтамасыз<br />
етудегі атқарған рөлі секілді, Түркі Мемлекеттері Одағы да аса маңызды саяси<br />
тәжірибелер мен қуатты әлеуеттерге ие болу мүмкіндігіне қол жеткізе алады.<br />
Тек осы жағдайда ғана Түркияның бұрынғы Президенті Тұрғұт Озалдың<br />
1992 жылы тәуелсіздік алып жатқан түркі республикаларының бауырластық<br />
қатынастарының тереңдей түсуіне ықпал болған: «Жиырма бірінші ғасыр<br />
түркілер ғасыры болады» деген ұран сөзі бүгінгі күндері шындыққа айналып<br />
отыр.<br />
Сол уақыттың өзінде түсініктеме берушілер осы батыл да, оптимистік<br />
бағытта айтылған пікірге өз көзқарастарын білдіре отырып, оның тек Түркияға<br />
ғана емес, барша түркі мемлекеттерін қамтитын және объективті есепке сүйене<br />
айтылған терең ой екендігін түсінген еді.<br />
Түркі бірлігі идеясы тың бастама емес. Бұдан көп уақыттар бұрын Еуропалық<br />
Одақ құрылған сонау ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, түркі әлемінде, оның<br />
ішінде Әзербайжан мен Түркияда дүниежүзінің барлық түркілерін біріктіру<br />
жөнінде ұсыныс көтерілген болатын. Солай бола тұра, империалистердің<br />
«пантюркизм» және «пантуранизм» деп атаған аталмыш қозғалысты олар<br />
өздері аяусыз қудалаушылық пен идеологиялық арандатуға ұшыратты.<br />
Алайда нендей алапат қысымға іліксе де қалыбынан танбаған қозғалыс ішкі<br />
рухани өзегін сақтап қалды.<br />
Осыдан тура жүз жыл бұрын Түркия мен Әзербайжан Халық Республикасы<br />
ұлттық саясаттың өзегінде жалпытүркілік бірлік идеясының жатқандығын<br />
тамыршыдай тап басып, анықтай білді. Тарихтың терең қойнауынан тамыр<br />
тартқан аталмыш идея бертін келе, яғни ХХ ғасырда өз тәуелсіздігін қызғыш<br />
құстай қорғай білетін Түркі Республикасы мен тәуелсіздіктеріне қол жеткізе<br />
бастаған түркі республикалары арасында орнаған қарым-қатынастар барысында<br />
жүзеге асырыла бастады.<br />
Алтайдан бастап Балқанға дейінгі аралықта құлашын кеңге жайып жатқан<br />
Еуразия кеңістігіндегі түркілік суперэтностың бірлігі жөніндегі пікірлер бүгінде<br />
әлем жұртшылығының жүрегі мен назарында тұр.<br />
19
Бүгінгі күнгі тәуелсіз түркі мемлекеттерінің қозғалысы түркі мемлекеттерінің<br />
тарихи дәстүрлі бірлігіне арқа сүйейтін, қазіргі заман қажеттілігінен туындап<br />
отырған Одаққа қарай қадам басуды мұрат етуде. Мұның өзі бүгіннің талабынан<br />
туындаған лайықты шаралар.<br />
Соңғы жүз жыл ішіндегі саяси тәжірибелерге назар аударар болсақ, Мұстафа<br />
Кемел Ататүріктің ұлттық мемлекеттікті қорғау жөніндегі шешімі жаңа жас<br />
түркі мемлекеттері үшін үлгі болып қалды. Мұстафа Кемел Ататүріктің өз<br />
кезіндегі түркі әлемінің ұлттық мүддесін үйлестіру саясаты мен жаңа тарихи<br />
жағдайдағы Гейдар Әлиевтің түркі әлемінің көшбасшылары мойындаған<br />
ұсыныстары бүгінгі түркі әлемінің бірлігіне бағытталған қадамның аса маңызды<br />
бөлігі болып қалады.<br />
Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам Әлиев және Түркия мен<br />
өзге де түркі республикаларының көшбасшылары жалпы түркі әлемінің саясиэкономикалық<br />
байланыстарын тереңдетуге бағытталған құжаттарға қол қойды<br />
деп есептелгенімен, ақиқатында олар өз елдерінде гүлденген келелі келешектің<br />
үлкен қақпасын ашуға арналған тарихи миссияны орындаған еді. Әзербайжан<br />
Республикасының Президенті Илхам Әлиев, «Барлық салалардағы өзара<br />
қарым-қатынастар барысынан біздер тек қана тиімді дамулар көрініс береді.<br />
Бүгінгі күнде біздердің арамыздағы қарым-қатынастарға сызат түсіре алатын<br />
бірде-бір мәселе жоқ... Бір мәселе бар – ол аталған қарым-қатынастарды қалай<br />
толыққанды ету, бұдан да тиімді бағыттарға жол ашатын жаңа шешімдер<br />
қабылдау және оларды бекіте түсу»(9, 57 бет).<br />
Түркі мемлекеттерінің өзара қарым-қатынастарына қатысты қазіргі<br />
құжаттар тек ресми түрде айтылған сөз ғана емес, бұл саясаттан экономикаға<br />
дейінгі, мәдениеттен ғылым мен білімге дейінгі барлық бағыттардағы біздің<br />
қатынасымыздың негізін құрайтын құжат.<br />
Тек қана осындай көпжақты негіздерде ғана бірлескен саяси тұғырнама,<br />
экономикалық география мен ұлттық-мәдени сәйкестендірулер қалыптасады.<br />
Егер де түркі тегінен тараған халықтар мен олардың жетекшілері тым<br />
ертеден келе жатқан туыстық сезімдер және тарихи қан жақындығы, сондай-ақ<br />
мұнайгаз құбыржелілілері арқылы байланысты болмай, тек физикалық сипатта<br />
ғана болса, онда арадағы жақындық қаржы пайдасы шеңберінде қалар еді.<br />
Дегенмен, біздің жүрегіміз бен ой-өрісіміз бір ғана идеяға қызмет еткендіктен,<br />
бізді жақындастырып отырған физикалық және материалдық амал-әдістер екі<br />
есе күшті маңызды мәнге ие болады. Әзербайжан Республикасының Президенті<br />
Илхам Әлиев осы айтылған терең мағыналы нақылға пара-пар сөздерді ескере<br />
отырып: «Жер жүзінде Әзербайжан мен Түркиядан өзге бір-біріне соншалықты<br />
етене жақын елдер жоқ», деп айтқан болатын. Осы күндері арадағы жылы<br />
қарым-қатынастар түркі әлемінің нақты болмысы болып табылады. Бүгінгі<br />
түркілер өз тарихының аса күрделілігін, өткенін терең түсіне және ғасырлар<br />
бойы ымырасыз күрес жүргізіп, соның арқасында ұлы мемлекет құра алғанын<br />
20
біле отырып, басты ақиқатты өз мағынасында түсіне білулері қажет. Ол<br />
мынау, ғасырлар тереңіндегі жазылған және жазылмаған да тарихта олар ұлы<br />
мемлекет пен империя құра алды және осы мемлекет пен империя аясында<br />
түрлі конфигурациялар бас қосып бірікті және, өкінішке қарай, ыдырап та<br />
кетті. Ендігі мақсат, бүгінгі күнгі тәуелсіз мемлекеттерді ең жоғарғы деңгейдегі<br />
бірлік жағдайына жеткізу қажет. Түркі мемлекеттерінің өткен тарихы мен<br />
қазіргі заманғы келбеті, олардың материалдық-экономикалық және өнегеліліксанаткерлік<br />
ресурстарға негізделген үлкен әлеуеті, бүгінгі түркілерді –<br />
Еуразияның саяси мазмұнын өзгертуге ықпалы күшті деп айтуға толық негіз<br />
бар, бұл барып тұрған нақты шындық!<br />
Халықаралық саясаттың өзгеруін қамтамасыз етуге қабілетті жалпытүркілік<br />
бірлік жобасы бүгінгі әлемге өте қажет және пайдалы да. Өйткені ол өзінің<br />
осы тұғырнамасында тұрып, саясатты ізгілендіру және демократияландыруды<br />
дұрыс жолға бағыттау мүмкіндігіне ие болуымен пайдалы. Түркілердің мәдени<br />
саясатына тән барлық құндылықтар (әділдік, теңдік, ізгілік, саяси өнегелілік,<br />
жалпыадамгершілік, ұлттық қағидаларды қастерлеу, ұлт пен мемлекетке<br />
адалдық, халықтардың құлдықта болу секілді, бөгденің әрекетіне тәуелді жат<br />
көріністерге қатал көзқарас) аталған мүмкіндіктерді жүзеге асырудың жолын<br />
ашатын бірден-бір құрал.<br />
Халықаралық саясаттың «тізгінін» бірқатар алып мемлекеттердің уысынан<br />
шығармай ұстап отырғаны бүгінгі таңда ешкімге де жасырын емес. Олар түрлі<br />
сылтаулармен, кейде тіпті «демократия» атауын жамыла отырып, халықаралық<br />
кеңістіктегі ұлттық мемлекеттердің бет-бейнесін өзгертуге тырысып бағады.<br />
Мұндай пасық әрекеттер халықаралық құқықтарға қайшы келіп жатса да,<br />
олар мұндай әрекетті «дұрыс» санап, осылай жасауға өздерін өкілетті сезінеді.<br />
Егер де, кімде-кім осындай «ережемен» келіспесе, онда олар жазаланады,<br />
олардың мемлекеттік жерлері жанжалдың ошағына айналады, аумақтардағы<br />
мұндай соғыс ошақтары өзге де елдердің мысын басуға арналған көрнекі<br />
құрал ретінде пайдаланылады. Демократия мен империализмнің бір қазанға<br />
сыйыспайтынына, сондықтан да осы бағыттағы бітіспес қайшылықтарға қарсы<br />
бас қоса бірігудің қажет екендігіне бүгінгі қоғамның көзі әбден жетіп отыр.<br />
Ешқашанда сарқылмайтын халықаралық пассионарлық дереккөздердің бірі<br />
түркі әлемі болып табылады, сондықтан да оның әділдік пен демократияны<br />
қорғау жөніндегі құқығын алып мемлекеттердің өздері де толық мойындауға<br />
ықыласты. Бүгінгі жаhандық саясаттың күн тәртібіне қазіргі заманғы<br />
халықаралық жүйені демократияландырудың мүлдем басқа жобаларын енгізу<br />
дегеніңіз, түркі мемлекеттері бас болған әлемдік мемлекеттердің бүгінгі<br />
ұрпақтары үшін баламалы саяси парадигманың қарызына айналып кетеді.<br />
Бірліктің айқындамасының күшейе түсуіне қарай, олар бүкіл әлемді, оның ішінде<br />
ғаламшардың жүрегі саналатын Еуразияны алып мемлекеттердің доминанттық<br />
қысымында қалып қоюына еш жол бермейді. Аталған алып мемлекеттер<br />
21
өздерін «делдал» ретінде сезініп, жердің үсті мен астындағы байлықтардың<br />
иесі санамаулары үшін, сондай-ақ аймақтық мемлекеттердің өздерінің саяси<br />
жігері мен іс-әрекеттері жоқтай оларға шошайтып көрсететін сілтеме таяқша<br />
рөлін атқарып, айтылып отырған мемлекеттерді алға жетелеуші ретінде<br />
тәкаппарлықпен шешімдер жасамауы үшін нақты саяси шаралар қабылдайтын<br />
болады. Алып мемлекеттердің ғаламдық саясатқа деген көзқарасы мен олардың<br />
жаhандық саяси кеңістіктегі өзін-өзі ұстаулары, бүгінде әбден ескірген және<br />
саяси аренадан келмеске кетіп бара жатқан «Бөліп ал да билей бер» қағидатына<br />
негізделген. Ұлы түркі империясы тарихындағы күш пен қуатқа негізделген<br />
«бірлік» тәжірибесін түркілер қазіргі алып мемлекеттерден көп уақыт бұрын<br />
түсіне де игере де білген. Мұның барлығы да ескірген әлемнің ережелері<br />
болып саналады. Қазіргі заманда Саясат пен Дипломатияның көмегімен,<br />
халықаралық құқықтардың қағидаттарына сәйкес ұлттық тәуелсіздіктің дербес<br />
құқықтылығы жағдайында одақтастықтың жаңа парадигмалық сипаты пайда<br />
болады. Түркі мемлекеттерінің бірлігіне қол жеткізу мақсатында, аталған<br />
парадигма ауқымындағы барлық бастамалар өмірге жолдама алу мүмкіндігіне<br />
ие болады. ХХ ғасырдан бастап, аталған бастамалар Еуропалық Одақты құру<br />
үдерісінде қаншалықты орынды да қажетті болса, Түркі Мемлекеттері Одағын<br />
құру жолындағы ұсынылған бастамалар мен күш-қуаттар да соншалықты<br />
қажетті де орынды болып табылады. Тәуелсіз түркі мемлекетттері қазіргі<br />
заманғы халықаралық саясат талаптарына сәйкес өз ықтияры және дұрыс<br />
ойлаушылық қабілеті арқасында аталған бірлікті құруға қайтпас шешіммен<br />
кірісті. Бүгінгі күндері түркі республикаларының қоғамдық-саяси өмірінде аса<br />
маңызды уақиғалар болып жатыр. Олар экономикалық жағынан күшейіп келеді,<br />
демократиялық институттары да өркендей түсіп, халықаралық қауымдастықты<br />
дамыту үдерісіне қосылу жолында маңызды басымдықтарға ие болуда.<br />
Мемлекеттік базаларды, ішкі және сыртқы саясаттарды күшейте отырып, түркі<br />
республикалары жалпытүркілік бірлікті құру жөніндегі таңдаған мақсаттарын<br />
жүзеге асыру жолында жемісті істер атқарып келеді. Түркі әлемін дамытуды<br />
халықаралық бірліктің құрамдас бөлігі ретінде таныту мәселесі де бүгінгі<br />
күннің басты назарына ілікті.<br />
Түркі мемлекеттерінің бірлесу үдерісінің эволюциясы халықаралық саяси<br />
өмірінің даму құбылысына шартталған, өте маңызды көрсеткіштердің бірі<br />
саналады. Бұл үдерісті әлемнің жетекші баспасөздері, саяси талдаушылары<br />
назар сала қадағалап қана қоймай, мұны жан-жақты зерттеп, тиісті бағасын<br />
беріп отыр. Халықаралық қауымдастықтың мұндай қадамдары түркі әлемін<br />
жүйелі түрде зерттеуге терең назар аударуға мәжбүрлейді. Өйткені, түркі<br />
тарихы мен мәдениетін зерделеу барысында тек бір жақты ғана көзқарастың<br />
ұстанымы болмауы керек. Өйткені, бұл қадамдар мақсатты түрде шындықты<br />
бұрмалаушылыққа апарады. Сондықтан да түркі феноменіне әділдікпен<br />
қараудың жаңа парадигмасы ұсынылуда. Мәселен, классикалық түркі<br />
22
мемлекеттерінің тарихы туралы бірқатар еуропалық және америкалық<br />
зерттеулерде аталған мемлекеттердің кешегісі бүгінгіге қарағанда шындыққа<br />
келмейтіндей түрде әсіреленіп берілсе, бүгінгісінде олардың «құлдыраушылық»<br />
келбеттері бұрынғыдан да айқын көрініс беріп, қазіргі замандағы түркілік<br />
факторды қасақана төмендетіп жеткізуге деген әрекеттері менмұндалап тұрады.<br />
Мұны олардың ұлы «бағындырушылардың» бүгінгі ұрпақтары Еуразияда<br />
бытыраңқы жағдайда өмір сүріп жатыр, олар кез-келген ықпалға берілгіш<br />
және болмайтынға еліктегіш, адамзаттың үдемелі дамуына сай алға қарай<br />
қадам басуға қабілетсіз, жабық тәртіпте өмір сүріп жатыр деген ахуалдағы,<br />
шынайылықтан тым аулақтықты айтуларынан анық аңғаруға болады. Әрине,<br />
ата-тегі түркілерден тарап, бүгінде өзге елдер құрамында өмір сүріп жатқан<br />
халықтардың бастарында бірқатар күрделі мәселелердің (олардың ішіндегі<br />
ең бастысы өзін-өзі билеудің ұлттық құқығы мәселесі) бар екендігі ақиқат.<br />
Дегенмен, тәуелсіз түркі мемлекеттерінің болашақ одағы мысалында, жаңа<br />
саяси шынайылық Еуразияның тағдырын және оның келешегін шеше алады.<br />
Осылармен қатар, түркінің тарихы мен мәдениетін түрлі бағыттарда оқып,<br />
зерттеген әлемнің көптеген танымал шығыстанушылары, түркі ғұламалары,<br />
тарихшылары, этнографтары, мәдениет зерттеушілері мен философтары<br />
бұдан кейін де жаңа ізденістердің негізін қалауға ниеттерін білдіріп, бұл<br />
салаға өте жоғары баға беруде. Соның ішінде, Түркия мен басқа да бауырлас<br />
республикаларда, сонымен қатар Ресейде, бұдан да өзге бірқатар еуропалық<br />
мемлекеттерде әлемдік тарих пен мәдениетті дамытудағы түркілердің алар<br />
орыны түбегейлі зерттелген. Бүгінгі әлемдегі түркі қоғамдастығы беделінің<br />
өсуіне байланысты, олардың эволюциялық үдерісіне де қоғамдық-саяси<br />
және гуманитарлық ғылымдар тарапынан қызығушылық артып, тақырыптық<br />
зерттеулер мен пікір сайыстардың арнасы кеңи түсуде. Мұның барлығы да<br />
түркі әлемінің қазіргі халықаралық өмірге белсене қатысуына, жаңашылдық<br />
мүмкіндіктері арқылы жаhандық қоғамдық-саяси үдерістерді дамыту<br />
мақсатындағы ғылыми-гуманитарлық базалар мен мәдени-саяси ойлау әлеуетін<br />
қалыптастыруға зор мүмкіндіктер ашады.<br />
Екі мыңжылдықты біріктірген тарихи кезеңде тәуелсіз түркі мемлекеттерінің<br />
құрылуы олардың бедел алу үдерісімен сәйкес келді. Сонымен, ХХ ғасырдың<br />
90-шы жылдарында түркі республикаларының қатарынан тәуелсіздікке қол<br />
жеткізулері ықпалдасудың қолайлы қажеттігін, яғни – одақтастық құрудың<br />
уақыты келгендігін көрсетті. Бұл жолғы бірігу олардың ықтиярынсыз емес,<br />
керісінше бауырластықтың болмысы негізінде бір-біріне қолын соза отырып<br />
және келешекте де сүйеу болуға лайық екендіктерін білдіріседі. Мұнда «үлкен<br />
аға» немесе «кіші іні» деген секілді кемсітушілікке орын жоқ, есесіне мұнда тек<br />
қана «бауырластық» деп айтылатын ауқымы кең, тамыры терең ұлағатты ұғым<br />
бар. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап тұрақты өткізіліп келе жатқан<br />
Достық Съездері, Түркі Халықтарының Бауырластығы мен Ынтымақтастығы,<br />
23
Жоғары Деңгейдегі Түркітілдес Мемлекеттер Басшыларының Мәжілістері,<br />
түркі мемлекеттері туысқандығының құрылтайлары, TÜRKSOY (түркі<br />
мәдениетінің халықаралық ұйымы) ауқымындағы кездесулер, Түркі<br />
Мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясының сессиясы секілді түркі әлемінің<br />
біртұтастығына бағытталған маңызды шаралар күн өткен сайын іс-әрекеттер<br />
алаңының аясын бұрынғыдан да кеңейте түсуде. Уақыт өткен сайын бұл кеңеюдің<br />
саяси-экономикалық және қоғамдық-мәдени мазмұны еселеп артып келеді,<br />
барған сайын оның халықаралық маңызы да күшейген үстіне күшейе түсуде.<br />
Аталған ынтымақтастықтан түркі халықтары мен әлемдік қауымдастыққа келер<br />
тиімділік күшейген сайын, түркі мемлекеттерінің ықпалдастық үдерісіне деген<br />
сенім халықаралық жоспар тұрғысынан да өсе береді.<br />
Егер де әлемнің саяси дидарына назар сала отырып, бір сәт геосаяси көзқараспен<br />
қарайтын болсақ, онда біз Орталық Азияда орналасқан түркі республикаларының<br />
– Қырғызстан, Қазақстан, Түрікменстан және Өзбекстаннның<br />
«тонның ішкі бауындай» болып бір-бірімен тығыз байланысып жатқандығын<br />
көреміз, ал Әзербайжан болса Шығысында Каспий теңізі арқылы – Орталық<br />
Азиядағы түркі республикаларымен, Батысында – Түркиямен шендесіп жатыр.<br />
Құлашын кеңге салып жатқан ұлан-ғайыр Еуразияның қай қиырында болмасын<br />
түркі мемлекетінің біреуінің аумағы бітсе, сол жерден екінші мемлекетінің<br />
жері басталады. Нақ осы көне жер мен оның үстінде тіршілік етіп келе жатқан<br />
бағзылық тарихы бар түркі халықтары Түркі Туын тігу идеясын құру маңына<br />
топтасып, көтерілген осы мұратты шындыққа айналдыра алды. 2012 жылғы<br />
23 тамызда Қырғызстан астанасы Бішкекте өткен Түркітілдес Мемлекеттер<br />
Ынтымақтастығы Кеңесінің екінші жоғарғы кездесуінде қабылданған Түркі<br />
Туы, түркі республикаларының ұлттық нышандарының табиғи сабақтастығын<br />
көрсетті, түркі әлемінің келешек жолын айқындайтын шамшыраққа айналып<br />
жүре берді. Көктүрік империясының көне түркілерінің басын біріктірген осы<br />
Ту шамамен біржарым мың ғасырды артқа тастап барып, түркі мемлекеттерінің<br />
барлығына ортақ Түркі Туы ретінде Еуразия кеңістігіне қайта тігіліп, еркін<br />
желбіреді, бұл қуанышты жағдай тарихтың бұлтартпайтын шындығы болып<br />
қала бермек. Еуразияның Түркі жағрафиясы дегеніміз, соншалықты мызғымас<br />
геосаяи кеңістік болғандықтан, бұл бірліктің шымырлана түсуі аталған өңірде<br />
біреудің ықпал етуіне немесе оның ішкі істеріне қол сұғушылыққа ешқандай<br />
да жол берілмеуін қамтамасыз етеді. Ал, Түркі Мемлекеттері Одағының<br />
халықаралық саяси аренадағы өсіп келе жатқан беделі Еуразия қауіпсіздігінің<br />
кепіліне айналуда. Тәуелсіз түркі мемлекеттерін саяси бірлікке жетелеуші<br />
себептер мен алғышарттар тек қана тіл, мәдениет және тарих салаларымен<br />
шектеліп қалмайды. Жалпыдүниежүзілік үдерістердің бүгінгі таңдағы кезеңдері<br />
жаңа тарихи-саяси мазмұндарға ие болуда. Зымырап өтіп жатқан мына өмірде<br />
саяси жүйелердің алдында жаһандануға қосылу немесе оған қосылмау деген<br />
24
мағынаға ие таңдауы тұрған жоқ, олардың алдында тұрған ең басты мәселе –<br />
әлемді басқару үдерісінің қай тұсынан қосылу керектігі толғандырады.<br />
Соңғы өткен 50-60 жыл ішіндегі әлемде орын алған өзгерістер нәтижесінде<br />
пайда болған жаңа жағдай, ХХ ғасырдың ортасындағы біркелкі халықаралық<br />
саяси конфигурациядан айтарлықтай айырмашылықтары бар. Халықаралық<br />
өмірдегі жаңа саяси жағдайдың бүгінгі ахуалы, әлемді «көнерген ескі әдіспен»<br />
басқаруға және сол үлгімен бұдан әрі өмір сүруге болмайтындығын көрсетіп<br />
отыр. Жаhандық басқарудың барлық тетіктерін өз уысына жинақтап отырған<br />
БҰҰ-ға түбегейлі реформаның қажет екендігі жөніндегі ұсыныстар мен<br />
талаптардың ескертілуі күннен-күнге жиілеп келеді. Осындай жағдайда әлемді<br />
басқарып отырған мемлекеттер әлемнің түрлі өңірлерінде орын алып жатқан<br />
оқиғаларға дүркін-дүркін баға бере келе белсенділік танытушы мемлекеттердің<br />
ұстанымымен санасудан және олардың талабына көнуден басқа өзге шараның<br />
жоқ екендігін түсінеді, сондай-ақ қаласа да, қаламаса да олардың жаhандық<br />
саясатқа бұрынғыдан да белсене араласуларына мүмкіндік жолын ашады. Бұл<br />
үдерістің алғашқы белгілерін «әлемнің алыптары» саналатын G-7 форматының<br />
(«Үлкен жетілік»), G-8 («Үлкен сегіздік») форматына, одан әрі G-20 («Үлкен<br />
жиырмалық») форматына өзгеруінен байқауға болады.<br />
Дегенмен, мұның барлығы бір арнаға тоғысқан күннің өзінде де әлемдік саяси<br />
жүйені шиеленіскен жағдайдан тұрақты ахуалға толық көшуін қамтамасыз ете<br />
алмайды. Демек, бұл әлемді басқарудың ең қолайлы конфигурациясын табудың<br />
қажеттілігінің туындап отырғанын көрсетеді және де өз кезегінде жаhандық<br />
басқарудың жаңа саяси ахуалға сәйкес келуін талап етеді. Біздің тұрып жатқан<br />
планетамыздың қазіргі таңдағыдай адам айтса сенгісіз шапшаңдықта өзгерістерге<br />
ұшырап жатқан кезінде, халықаралық саясаттың жаңа тұғырнамасын жасауды<br />
көшбасшы-мемлекеттер емес, турасын айтқанда Әлемдік Қауымдастық<br />
өз қолдарына алуы тиіс. Ал, жаhандық басқарудың жаңа тетіктері бұрын<br />
қолданыста болып келген қандай үлгідегі болмасын басқаруды қолдайтын<br />
басым саясаттың үстемдігіне жол бермеулері керек. Сондай-ақ, қандай да бір<br />
субъектінің артықшылығына жүгініп немесе әлемдік қауымдастыққа сондай<br />
елдің айқындамасын бір жақты түрде мәжбүрлеп жүктеу секілді келеңсіздіктер<br />
болмауы тиіс. Егер де барлық халықаралық субъектілердің дүниежүзілік<br />
саясаттағы мүдделерін шешу және оны алға жылжыту мәселелерінде тепетең<br />
құқықтық мүмкіндіктеріне ие бола алғанда ғана жаhандық саясат өзінің<br />
табиғи болмысына ие болады. Сол арқылы әріптестерінің күш-қуатын әлемдік<br />
деңгейдегі түйінді мәселелерді шешуге шоғырландыра алады. Осылайша,<br />
қазіргі заманның саяси өмірінде әлемді басқаруға қатысу үшін күрес жүріп<br />
жатыр.<br />
Дәл осы мәнмәтінде белсенділігін арттыра отырып, халықаралық саясаттың<br />
қолайлы жағдайында жалпыәлемдік саясатты белгілеудің жауапкершілігі<br />
мен жаңа рөлін міндетіне алған Түркі Мемлекеттері Одағы барлық түркі<br />
25
мемлекеттерінің өкілдігін қамтамасыз ету мен тереңболмыстық құрылымына<br />
сүйенген әмбебап идеяға сәйкес, тек ұлт бірлігі ғана адамзаттың нағыз<br />
субстанциясын білдіре алады. Қазіргі заман әлемдік қауымдастықтың<br />
қалыптаса бастаған кезеңі. Сондықтан дүниежүзілік демократияландыру мен<br />
жаңғыру қозғалысын кеңейту, тәуелсіз демократиялық мемлекеттерді тығыз<br />
шоғырландыру планетарлық саяси-антропологиялық жүйені оның жаңа даму<br />
сатысына көтеру – тарихтың төл талабы. Сөйтіп, осы шаралар адамзатты<br />
құрайтын ұлттарды бұдан да кемел ынтымақтастыққа бағыттайтыны сөзсіз.<br />
Жаhандық басқарудың келешектегі дамуының іс-жоспарлары тұрғысынан<br />
қарағанда, түркі өркениетінің өкілеттілігін қамтамасыз ету, жаhандық саясаттың<br />
келешектегі сахнасында түркілердің тіршілік етуін шешуге жол ашатын<br />
тағдырлы мәселеге айналады.<br />
Тәуелсіз түркі мемлекеттері жалпыдүниежүзілік үдерістерге сәйкес,<br />
бірінші кезекте өзара ынтымақтасу үдерісін күшейте отырып, мойындалған<br />
жаhандық жүйеге тек қана Түркі Мемлекеттері Одағы ретінде ғана мүше бола<br />
алады. Түркітілдес Мемлекеттер Одағы идеясының сөзден іске көшіп, нақты<br />
өмірге келуін қамтамасыз ету үшін алдымен жеткілікті деңгейдегі жиналған<br />
тәжірибелер мен оның халықаралық масштабтағы лайықты бағаға ие болуына<br />
сүйену керек. Бүгінгі теориялық тұрғыдағы идеялық көзқарастарды дамыта<br />
түсу үшін тәжірибелер жинақтау – маңызды міндеттердің бірі. Оқырмандарға<br />
ұсынылып отырған кітап нақ осы қажеттіліктерден туындады.<br />
26
I ТАРАУ<br />
ТАРИХТАН ТУЫНДАҒАН<br />
БОЛАШАҚ
1. ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТІГІНІҢ ГЕНЕЗИСІ: ТАРИХИ ЖӘНЕ<br />
САЯСИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰБЫЛЫСЫ<br />
Тарих түркілер үшін – бұл олардың өздері тіршілік еткен уақыттары мен<br />
кезеңдері ғана емес. Тарих олар үшін – алдымен рухани бірлік және тереңге<br />
кеткен қандастық тамырлары. Сондықтан да «түркілер тарихты жазған жоқ,<br />
олар тарихты жасады» деген қанатты сөздің түптөркіні түркілердің соншалықты<br />
ауқымы мол деңгейін сипаттайды, тіпті олар жылнама жазбай тұрғанның өзінде<br />
де, әлдеқандай тарихи жауапкершілікті сезіне отыра, өздерін тарихи-рухани<br />
біртұтастықтың аясында сезіне алды. Егер де өз бастарында болғанды және<br />
болып өткенді кейінгі ұрпақтарына жеткізіп отырмағанда, олар тарихты жасай<br />
алмаған болар еді. Түркілердің тарихи жылнамасы да тура беломыртқа немесе<br />
мидың қатпарлары іспетті. Олар мезгілдік тұтастықтың өзара сабақтастығы<br />
секілді өткенін де, бүгінгісі мен болашағын да терең сезінеді. ХVI ғасырдағы<br />
Стамбұлдың Топқалы Сарайында орналасқан мұражайдағы салт аттының<br />
кішкене бейнесі секілді: алға қарай шауып келе жатқан салт атты сарбаз ер<br />
үстіне артына қарай денесімен бұрыла қарап, әлденені садақтың қарауылына<br />
ала көздеп барады. Мағынасына тереңірек үңіле қарар болсақ – ол, дана адам<br />
ретінде алға қарай келеді, сонымен қатар өткені туралы ойлауды да жадынан<br />
әсте шығармайды. Адамзат тіршілік еткен замандар аралығында түркілер<br />
«ұрыс алаңындағы» аттарды жоғарыда келтірілгендей көріністе пайымдады:<br />
өткенді естен шығарып алғандардың аттары сүрінеді деп ұғынды. Білге қаған<br />
секілді түркінің даналары (1716 жылдарғы Көктүріктің Шығыс қағанатының<br />
қағаны) оларды әрдайым да Біртұтастыққа, тарих бірлігіне үндеді: түркілер,<br />
қазіргі шақтан өткенге көз сала тұрып, келешегін болжаулары, ал болашақтан<br />
– өткенін бағамдаулары тиіс. Түркілер, уақыт тасқынының тұтастығында тұрса<br />
да, ешқашан тіршіліктегі жолынан жаңылыспаған, ең күрделі жағдайлардың<br />
өзінде де дұрыс шешім қабылдай білген, уақыт өте келе «барлық тілдерде»<br />
сөйлесе білген. Олардың өткені де, сонымен қатар келешегі де бұлыңғыр емес.<br />
Сондықтан да қилы тарих толқындарында туған түркілер өмірдің бұрмалаң<br />
жолдарында кезігетін қиындықтарға қарамастан, келешекке табандылықпен,<br />
нақты шешіммен қаруланып, болашағына деген сеніммен қадам басып келеді.<br />
Түркі мемлекеттігінің генезисін зерттеуден туындаған (оғаштау көрінуі де<br />
мүмкін!) бірінші сенім мынадай: түркілер осы өмірге өздерінің мемлекеттігімен<br />
бірге келгендей әсерге бөлейді. Олардың этнос ретіндегі тарихы да мемлекетпен<br />
бірге басталады. Метин Айдоганның бір сөзінде: «Жер бетінде дәл осындай<br />
көптеген мемлекеттер құра алу түркілерден өзге ұлттардың қолынан келмеген,<br />
деген қорытындысын көпшіліктің бірден мойындауы, бұл бүгінгі күннің<br />
барып тұрған шындығы» деп, өте дұрыс атап өтті. Барлық уақытта да құлашын<br />
29
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
кеңге жайып жататын жазиралы жазықтықта қаншама мемлекеттер құра алған<br />
түркілер, айналып келгенде мемлекет құрушы тарих атанып кетті. Түркілер<br />
өмір бойы соғысты, жауласты, жеңді, сонымен қатар жеңілген де кездері болды,<br />
әйтсе де бойларына қуат жинап қайтадан күшейді, тым әлсіреген сәттері де<br />
болмай қалған жоқ. Бөтен қоғаммен араласты, тіпті жаттармен сіңісіп те кеткен<br />
кездері болды, бірақ олар бастарына қандай қаратүнек заман орнамасын, ең<br />
қымбат қазынасы – мемлекеттігінен айрылған жоқ (98, 46 беттер). Осы айтылып<br />
отырғандай, түркі мемлекеттері үшін өте маңызды және басты негізге алынатын<br />
өмір сүру сипатына венгриялық тарихшы Лигеттидің ерекше назар аударғаны<br />
соншалық, ол: «Түркілер – бұлар жауынгер халық. Олар бұл кәсіпті мүлткісіз де<br />
терең меңгерген. Олардың ұйымдастырушылық пен мемлекет құрудағы асқан<br />
дарындылықтарына қанша жерден таң қалмайық, мұның барлығы бәрібір де<br />
тым аз» деп, өте орнықты және әділ пікір қалдырды (123, 3 беттер). Ұлысты<br />
(халықты, ұлтты) мемлекет деп қабылдау, ал мемлекетті (халықты, ұлтты) ұлыс<br />
деп қабылдау – бұл түркілердің әлеуметтік-саяси дүние танымының басты мәнісі.<br />
Ұлыс (халық, ұлт) – бұл әскер, мемлекеттің рухы мен қалқаны. Мемлекеттердің<br />
жетілген жиынтығы «әскер» – ұлттардан құралады. Сондықтан да, «әскери күш<br />
түркі мемлекеттерінің жон-арқасының қуатты негізін қалыптастырады» (292,<br />
21-40 беттер).<br />
Оның «Мемлекеттік сәулет естелігінің жобасы» атануы бәлкім осы<br />
себептерден де шығар. Сондықтан да түркілердің барлық тарихи мемлекеттері<br />
архетиптілік ұқсастықтарға ие. Еуразияның 145-150 градустық белдеуіндегі,<br />
Алтай тауларының бауырындағы, Енисей өзенінің бойы мен Абакан және Тува<br />
аймақтарындағы түркілердің қолымен құрылған негізгі мемлекеттер мыналар:<br />
Сақтар (түркілер өз империяларын «қағанат» деп атаған), Ғұндардың ұлы<br />
империясы, Ғұндардың Батыс империясы, Ғұндардың Шығыс империясы,<br />
Ақ Ғұндардың империясы, Көктүріктер империясы, Авар империясы, Хазар<br />
империясы, Ұйғыр империясы, Қарахан мемлекеті, Ғазнауи мемлекеті,<br />
Ұлы империя, Әзербайжанның Атабектер мемлекеті, Ирактың салжұқтар<br />
мемлекеті, Сирияның салжұқтар мемлекеті, Кирманның салжұқтар мемлекеті,<br />
Анадолының салжұқтар мемлекеті, Хорезмнің шахтар мемлекеті,Түркі-монғол<br />
империясы, Алтын Орда империясы, Сібір, Қазан, Қырым, Ноғай, Қасым,<br />
Астрахан хандықтары, Мамлюктер мемлекеті, Осман империясы, Моғол<br />
империясы, Делидегі Түркі сұлтаны, Қарақойлы мемлекеті, Аққойлы мемлекеті,<br />
Севефидтер империясы және Әзербайжан хандықтарының іздері. Осы аталған<br />
мемлекеттердің барлығы да соңғы үш мың жыл ішінде үлкен өзгерістерге<br />
ұшырады, сондай-ақ бүгінгі қалыпқа енді. Ең бастысы олар әлемнің даму<br />
тарихындағы өзгерістердің басты рөлін атқарды (230; 241; 128; 100; 153; 182).<br />
Іргелі мемлекеттер мен алып империялар құра білген түркілік суперэтнос<br />
өзіне тән маңызды ерекшеліктер мен шешуші мінездерге ие: түркі суперэтносы<br />
жаратылысынан біртекті емес, ол өзінің ішкі этникалық тұрғысында дами келе,<br />
30
Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси қарым-қатынастардың құбылысы<br />
соңынан өзге де этникалық жүйелердің ажырамас бір бөлігіне айнала отырып,<br />
ашық әмбебаптық ұстанымда алға шықты. Дегенмен, түркілер өмір сүріп келе<br />
жатқан уақытының барлығында да мемлекет құрудың бар ауыртпашылығы мен<br />
жауапкершілігін өз мойнына алудан қашпаған. Ал, құрылған мемлекеттерге<br />
нақ солар этножүйенің тірегі және оның негізгі құраушысы да бола алды.<br />
Алайда, атап өтілген «алтын ережелер» талабы орындалмай, оның жұмысы<br />
қалай ақсайды, мемлекеттің де шаңырағы сол сәттен бастап шайқала бастайды.<br />
Түркілік экожүйенің пассионарлығы (155, 122-132 беттер), олардың мемлекет<br />
құрудағы іс-әрекеттерін үнемі алдыңғы қатарға шығарып, түркілерге<br />
бағындырушы, жаулап алушы миссиясын берді.<br />
«Түркітілдес ғұндардың» Орталық Азияда (153, 200-201 беттер) мемлекет<br />
құрғандығы туралы алғашқы тарихи мәліметтер тұңғыш рет көне қытайдың<br />
дереккөздерінен табылған (оларды гу, гунн, гунну, хьюнг-су, хьюнг-ну, хьянюн,<br />
гунюй деп атаған). Халық ретінде тіршілік еткен мерзімі, тарих бетінде<br />
қалдырған іздерінің де аз болып есептелетін Ғұндар туралы (шамамен б.д.<br />
дейінгі VI ғасыр, өздерінің этникалық тіршілігін тоқтатып алған олар, тарих<br />
сахнасынан да түсіп қалуға мәжбүр болды) мәліметтер біздің дәуірімізге дейінгі<br />
1764 жылы, содан кейінгі уақытта тағы да біздің дәуірімізге дейінгі 822-ші және<br />
304-ші жылдардағы (154, 27 бет) қытай шежірелерінде айтылады. Дегенмен,<br />
екі ғасыр тоғысындағы азиялық (Қытай) және еуропалық дереккөздерде<br />
ғұндар туралы, олардың сол уақыттағы ең күшті де ержүрек, бетқаратпайтын<br />
суперэтнос және әскери мемлекет болғандығы туралы деректер де аз емес. Ғұнтүркі<br />
тайпалары негізінен біріктірілген және жер шарының шығыстық жарты<br />
бөлігінде ұлы да алып империя құра алған одақ (біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-V<br />
ғасырлар), Алтайдан Қытайға, Каспий теңізінен Солтүстік Кавказға, одан әрі<br />
Азов теңізіне, тіпті Шығыс Еуропаға дейінгі ұшы-қиырына көз жетпейтін кең<br />
аумақты жаулап алды. Алып империяның Батыс бөлігі 405 жылы Римге басып<br />
кірсе, Шығыс бөлігі V ғасырдың соңы мен VI ғасырдың бастапқы кезеңдерінде<br />
Индияға дейін жетіп, Гупта империясын басып алды (106, І т.; Түркілер, І т.).<br />
Ғұндар-түркілер Еуразияда өздерінің тамырын тереңдете түсіп, ықпал<br />
жүргізу аумағының аясын кеңейте берді, осыны көріп отырған маңайдағы өзге<br />
этностар аз уақыттың ішінде біте қайнасып, олармен сіңісіп кетті. Міне, нағыз<br />
этно-тарихи шындық осындай. Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда бар болғаны<br />
24 тайпадан тұратын ғұндар-түркілер аймақтың діңгегіне айналып, онда мықты<br />
билік құра алды (182, 25 бет). Ал, біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ ғасырда Солтүстік<br />
Қытай жерінен бастап, Азияның батысына қарай барлық бағыттар бойынша<br />
ғұндық-түркілік этностың кеңеюі мен нығаю үдерісі басталды.<br />
Осы себептерге байланысты Орталық Азиямен шекаралас қоныстанған<br />
қытайлар ғасырлар бойы ғұндар-түркілерге қарсы соғыс жүргізгенімен<br />
олардан қатты «таяқ жеп», үнемі жеңіліске ұшырап жүрді. Олар Солтүстік<br />
Қытайдың жергілікті тұрғындарын, яғни – «қара қытайлардың» – ғұндардан<br />
31
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
тарайтындықтарын мойындайды. Ғұндар мен қытайлардың будандасуының<br />
нәтижесінде пайда болған «прото-ғұндық (прото-түркілік) этникалық ұрпақ»<br />
(154, 19 бет), келе-келе өз алдына этносқа айналды, сонымен қатар гетерогендік<br />
деген атауға ие болды. Дегенмен де, ол өзінің гендік өзегі – ғұндық-түркілік<br />
тегін сақтай отырып, өздерін Ұлы Дала жағдайында өмір сүруге бейімдей алды<br />
және жауынгер халық ретінде де танылған олар әскери соғыс жүргізудің айлатәсілдерін<br />
де терең меңгерді және өнердің осы түрін өздері де үнемі жетілдіріп<br />
отырды. Ғұндар-түркілердің өзге тайпаларды ғана емес, сонымен қатар<br />
ауа райының өзі де өте қатал саналатын асау мінезді Ұлы Даланы өздеріне<br />
бағындыра алды. Демек, оларды Азияның ең бірінші тұрғындары деген атаққа<br />
алып келген жайт, қандарында бүлк-бүлк қайнап жатқан осындай қайтпас<br />
қасиеттері болса керек.<br />
«Әлем ұлттарының үлгілері» тақырыбына тереңінен ой толғап, өзінің бірегей<br />
зерттеуінде (алдыңғы кітабында) айтылып отырған мәселенің ара жігін ажыратып<br />
берген Георгий Гачевтің «космо-психо-логос» атты тұжырымдамасына<br />
сәйкес, әр халық – жергілікті орта мен оның қайталанбас табиғатынан пайда<br />
болған өнім: халық ең алдымен ел және жер деген қос ұғымды білдіреді.<br />
Дегенмен, «табиғатында» өздерінің ұлттық бітім-болмыстарына толығымен еніп<br />
кететіндіктен, тамырынан айрылып, өмірде жоғалып кеткен секілді көрінетін<br />
халықтар да бар. Сондықтан да, армяндар мен еврейлерді қатал тағдырлары<br />
тарыдай шашып жіберсе де, олар «армян» немесе «еврей» ретінде тіршілік ете<br />
береді. Сонымен қатар олар, аталған «ғарыш кеңістігінде» өздерінің этникалық<br />
атомының негізін құрастыра бастайды (148, 11-27 бет).<br />
Түркілер қанына біткен Табиғаты мен Мінез-Құлқына, сондай-ақ өздеріне<br />
тән мызғымайтын «космо-психо-логос» жүйесіне сәйкес жаңа жерлерге<br />
тез және жақсы бейімделе алды. Сондықтан да біздер қазіргі заманғы<br />
түркі мемлекеттерінің барлығының бойынан Табиғат пен Мінез-Құлықтың<br />
бірыңғай жүйесін, ал олардың бойларына «космо-психо-логостың» тұрақты<br />
шығармашылық мінез қалыптастырғанын көреміз. Бұл жүйенің қозғалғыштығы<br />
соншалық, тіпті тілдің дамуы секілді консервативтік үдерістің өзі жинақталған<br />
өмірлік тәжірибелерді бойына жылдам сіңіре отырып, табиғи қалыптан айнымай<br />
дамып отырады. Жазуы болмаған ғұндар тілі, ұлы жазба ескерткіштерін<br />
жасаған түркілік тілге өзгерді, міне нақ осы шаралар тілді дамытудың нақты<br />
нәтижесі саналады. Егер де түркілер мен ғұндар сөйлеген тілдердің шығу<br />
түбі бір болмаған жағдайда, мұндай «күтпеген бетбұрыстар» орын алмас еді.<br />
Нақ осы үдерісті одан әрі жалғастырушы ретінде, келесі жүзжылдықтарда<br />
түркі тілдері тармақтала дамыды, нәтижесінде әлемде Түркі Тілдерінің Ұясы<br />
дүниеге келді. Ал, тарихи сахнада тектіліктің барлық үлгілік болмысын сақтап<br />
қалған жаңа империялар мен мемлекеттер пайда болды. Ежелгі Азияның<br />
тарихи болмысын классикалық тұрғыда зерттушілердің бірі Рене Груссе осы<br />
үдерістің бас кезінде, «Түркі-монғолдық ғұндар тайпасының» (241, 8-24 беттер)<br />
32
Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси қарым-қатынастардың құбылысы<br />
мәдениеті мен тілдері арасындағы айырмашылықтарды бірте-бірте тани келе<br />
бүкіл Еуразия бойынша әртүрлі және жан-жақты этномәдени жүйенің пайда<br />
болғандығын атап өтеді. Жалпы айтқанда, ғұндар мен түркілердің тілдерінің<br />
бірыңғай пайда болу жөнінде бүгінгі ғылыми ортада түрлі пікірталастар<br />
мен талқылаулардың қызу жүріп жатқандығына қарамастан, аталған мәселе<br />
бойынша көзқарастар қайшылығы мүлдем жоқ десе де болады; бұған қарсы дау<br />
айту орынсыз саналады, «өйткені лингвистикалық жақындықты айғақтайтын<br />
бұлтартпас дәлелдер бар, яғни бұған түркі тілдері тобына жататын ұйғыр тілін<br />
келтіруге болады» (154, 52-53 беттер). Ал ұйғырлар болса кейінгі кезеңдерде<br />
этникалық тұрғыдағы ғұндар мен түркілер және моңғолдар әлеміне жақындасу<br />
қызметін атқарып келді. Дәл осындай үдеріс – Азияның батысында түркітатарларда<br />
және шығыс Еуропа бағыттарында да орын алып отырды.<br />
Американың танымал антропологы Карлтон Стивенс Кун өзінің ұзақ<br />
жылдарғы зерттеулерінің нәтижесінде, «темір дәуіріндегі ғұндар мен түркілердің<br />
Еуропаға қарай таралуынан кейін» мұндағы нәсілдік құрамның түбегейлі<br />
өзгеріп, еуропалық нәсілдің нышанын қабылдаған олар, бойларына сіңген бұл<br />
белгілерді Азияға алып келді деген пікір айтады(165, 202-205, 248, 428, 572,<br />
610, 625 беттер). Өздерінің ерекше антропологиялық өзгешеліктерін «көздің<br />
қарашығындай» етіп сақтай білумен қатар, түркі халықтары сол кезеңдердегі<br />
Еуразияның тарихи антропологиялық айырмашылықтарын өз бойларына<br />
қабылдады. Түркілер эстетикалық тұрғыдан келгенде де дененің бірегей<br />
физиономиялық бітімін де бойларына жинады. Міне, соның нәтижесінде ауа<br />
райының түрлі табиғи құбылмалы жағдайында өмір сүруге бейім, төзімділігі<br />
жоғары, денсаулығы мықты халық болып қалыптасты.<br />
Біздің дәуіріміздің V ғасырына дейінгі аралықта Орталық Азиядағы ғұндардан<br />
бастап, түркілердің барлық этно-бірлестіктері шежіресінің эволюциялық<br />
үдерісі толық аяқталып, олардың қалыптасу кезеңі өз мәресіне жеткен болатын<br />
(154, 301 бет). Одан кейінгі уақыттарда (әсіресе V-VII ғғ.) ғұндар-түркілер<br />
суперэтносының ішкі эволюциясында түркілердің басымдығы алдыңғы қатарға<br />
шықты, осылайша олар келесі VII-VIII ғасырларда Орта Азияның үстемдік етуші<br />
халқы атанды. Сонымен қатар, аймақтың әскери-саяси күшіне де айналды. Яғни<br />
тарихи көзқарас тұрғысынан келгенде Ұлы ғұндар дәстүрі Түркілердің Ұлы<br />
кезеңіне алмасты. Көне дереккөздерде «ту-у, тукью, тукьюе, түркүт, тёрюк,<br />
ең соңында «түркі» деп нақты да дәл аталатын (152, 168-170; 241беттер, 60-<br />
66; 94 беттер, 13; 71 беттер, 24 бет), ТҮРКІ суперэтносы өзінің біржарым мың<br />
жылдық тарихында Еуразияны көне мемлекеттіктен қазіргі заманғы жан-жақты<br />
дамыған ел деңгейіне дейін жетілдіруге күш арнаған бұл ұлысты, барлық түркі<br />
халықтарының тағдыры деп айтуға әбден болады. Белгілі түркітанушы Фарут<br />
Сюмер «түркі» этнонимінің шығу тегін «törəmək» (“törə”, “töru” түбірсөз) (73,<br />
9 бет) тұйық райынан шықты деп есептейді. Бұл сөздің сырттан енгізілмегені<br />
де және оның басқа тілдерде ешқандай мағына бермейтіні де белгілі. Демек,<br />
33
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
түркілер өздерін өздері осылай атаған. Содан кейін бұл атаудың дүние жүзіне<br />
кең тарағаны соншалық, әлем оны осылай айтылған күйінде қабылдаған. VI-<br />
VIII ғасырларда «түркі» сөзі алдымен олардың өздерінің, содан кейін өзге де<br />
халықтардың дереккөздері бойынша түркілердің этникалық, мәдениеттану<br />
және саяси саналарында берік ұғым болып қалыптасады.<br />
Біздің дәуіріміздің І мыңжылдығының бел ортасына қарай «Қытайдан<br />
бастап Карпатқа дейін, солтүстігінде Сібір тайгасына табан тіреп, оның қалың<br />
орманына оранған, ал оңтүстігіне қарай Иран жазығымен Парсы жазирасына<br />
құлашын кеңінен жайып жатқан, Еуразияның жүрегі саналатын Ұлы Дала<br />
Аумағы», біртіндеп түркі әлемі кеңістігінің бірыңғай этносаяси қалпына ене<br />
бастады және ол тұрақты түрде өзгере отырып, оның нақты ықпал етуінің<br />
әсерімен алға жылжи берді. Көне замандарда ежелгі гректер бұл аумақты<br />
Скифтер, оңтүстіктегі парсылар – Тұран (түркілер тұрып жатқан аумақты),<br />
оңтүстік-шығыстағы қытайлар болса – Бей-ху деп атап, тарихта әлі күнге дейін<br />
сақталып келе жатқан айдарлар тақты (151, 3 бет).<br />
VI ғасырдың соңына қарай Түркі қағанатының жері батысында Византиямен,<br />
оңтүстігінде – Парсы және Үндістанмен, ал шығысында – Қытаймен шекаралас<br />
жатты. Түркілердің беделі өсе түскен осы кезеңдерде жоғарыда келтірілген<br />
елдердің тарихи хал-ахуалдары мен болашақ тағдырлары осы халықтың<br />
өктемдігіне және оларға бағынатын билікке тәуелді болды. Түркі әлемінің<br />
этносаяси эволюциясы өздерінің ішкі ықпалдастығының қажетті кезеңін<br />
аяқтап, содан кейін айналып өтуге еш болмайтын саралау үдерісінің негізін<br />
қалады. Егер де, ғұндар-түркілер суперэтносының Шығыстан Батысқа қарай<br />
бет түзеген қозғалысы кезінде ғұндар арасындағы түркілердің басымдығы<br />
байқалып келген болса, бұдан кейінгі өткен жүздеген жылдар ішінде түркілер<br />
арасында оғыздардың үстемдікке ие бола бастауы Салжұқтардың, Османдар мен<br />
Қызылбастардың басқаруларын алдыңғы қатарға алып шықты. Осылайша, түркі<br />
әлемінің Шығыс және Батыс «қапталдары» бір-бірінен алшақтай келе, әрқайсысы<br />
өз беттерімен жіктелу үдерісінің жаңа негіздерін қалай бастады. Еуразияның<br />
барлық жазығында өз алдына шаңырақ көтерген түркі мемлекеттерінің саны<br />
арта түсті. Соның да салқындығының әсері болар, ендігі жерде олар сыртқы<br />
жаулар саналатын басқа мемлекеттермен ғана емес,өздерімен өздері де соғыса<br />
бастады...<br />
Еуразия тарихы мен осы мәнмәтіндегі түркілік этногенезді тереңдете<br />
зерттеген Лев Гумилев алғашқы түркілік мемлекеттерді құрған «көне түркілер»<br />
мен этно-тарихи жіктеулер нәтижесінде пайда болған түркілердің жаңа<br />
буынының шығу тегі бір деп айтқанымен, «әке халық» пен «бала халық»<br />
арасында әлдеқандай айырмашылықтың бар екендігін уақыт көрсетіп отыр:<br />
«көне түркілер» өздерінің – тілден бастап мемлекеттік деңгейге дейінгі -<br />
пассионарлық энергиясын – келесі ұрпаққа (мұрагерлер) қалдыра отырып, өздері<br />
ғұндар секілді, тарихи сахнадан кетті (152). Осы тұрғыда, егер «тарихи қайта<br />
34
Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси қарым-қатынастардың құбылысы<br />
жаңғыртылса» онда, қазіргі заманғы түркілік тілдерді (кірме сөздерді есепке<br />
алмағанда) осы күйінде еш өзгеріссіз көне түркілік тілдердің қолданысына кері<br />
қайтаруға болар еді. Өйткені, қазіргі күнгі түркі тілдерінің кезкелгенінде (оғыз<br />
тобына жататындарды да қосқанда) қалай болғанда да (тіл сәйкестігі кейде таң<br />
қалдырады) көне түркі тілдерінің түпнұсқалығы әлі күнге сақталып қалған.<br />
Көне түркілердің этно-тарихи жіктелінуі Еуразияның әскери-саяси және ішкі<br />
әлеуметтік құрылымдарының үдерістерін жаңа көкжиекке алып шығады. Ақыр<br />
соңында, аталған үдерістер нәтижесінде 552 жылы, атауында «түркі» этноним<br />
сөзі бар - Көктүріктер Империясы аталатын жаңа мемлекет пайда болды.<br />
Негізін тұңғыш рет жалпытүркілік саясат пен идеология құраған жаңа<br />
мемлекет тарих сахнасына шығып, өз орнын алды. Кітабы ХХ ғасырдағы<br />
тарихи ғылымдардың классикалық үлгісі саналған және бірнеше тілдерге, оның<br />
ішінде түркі тіліне де аударылған, атақты француз ғалымы Рене Гирауд өз<br />
еңбегін түгелдей Көктүріктер Империясына арнады. Түпкі деректердегі, көне<br />
түркілік жазба ескерткіштеріндегі және бастапқы құжаттардағы шынайы<br />
деректерге сүйенген атақты ғалым – Көктүркілер Империясы ежелгі және кейінгі<br />
мемлекеттердің генетикалық байланысын жасайтын, біріктіргіш буын деген<br />
тұжырым жасайды. Бұл әлеуметтік-саяси жүйелердің сапасының жақсаруының,<br />
мәдениетінің саясаттандырылуының, саясатының өркениеттендірілуінің негізгі<br />
ерекше белгілерін бойына жинақтаған атқарушы мемлекет болып қалыптасты.<br />
Оны қазіргі заманның ең озық құрылымын бойына топтастыра алған көне<br />
мемлекеттермен салыстыруға болады. Көктүрік мемлекетінің кағаны мен<br />
халқының «Тәңірден» жаратылуы («Тәңірі» - түрікше Жаратушы) аспанмен,<br />
Жаратушы Алла Тағаланың атымен байланысты. Олар бірлесе отырып, Жер<br />
бетіндегі өздеріне берілген Жаратушының қалауын орындайды. Қағанаттың<br />
ең басты міндеті Жаратушы («Тәңірі») Бумын мен Истеми сыйлаған туған<br />
халқын сақтап, оның ұлттық бірлігін күшейту болды (107, 103 бет). Көктүріктер<br />
де ежелгі арийліктер, көне гректер, арғы мысырлықтар мен өзге де көптеген<br />
халықтар және олардың бүгінгі замандастары секілді еш уақытта да «құдайлар»<br />
деп емес, әрқашан тек қана «құдай» деп айтқан. Діни танымдағы нақ осы үлгінің<br />
таңдап алынуы, бір «Аллаға» ғана сыйынатын исламды қабылдауда жетекші рөл<br />
атқарды десек, бұған ешқандай да күмәнмен қарауға болмайды. Өйткені, түркі<br />
әлемінде тіршілік етіп келе жатқандар күні бүгінге дейін «Алла» мен «Құдай»<br />
сөздерінің мағынасын бір деп ұғады және олардың арасынан өзге мән-мағына<br />
іздемейді. Көктүріктер империясы көршілес қоныстанған мемлекеттердің қайқайсымен<br />
де соғыс тілінде, болмаса дипломатия тілінде де сөйлесе білді, өз<br />
халқының бейбітшілікте немесе соғыс кезінде де тіршілік етуі үшін қолдағы<br />
мүмкіндіктерді шебер пайдалана білді, сондай-ақ қантөгісті ұрыстарда қашан<br />
да болмасын жеңіске жетіп отырды, аймақтық саясатты мейлінше уысында<br />
ұстай білді.<br />
35
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
Мәселен, 726 жылы Тибет мемлекеті Көктүріктерді Қытайға қарсы соғысуға<br />
одақтастыққа шақырғанда, сол кездегі мемлекет басшысы данагөй Білге қаған<br />
ұсынысты қабыл алмайтынын айтып жауап берді. Басқарушының дұрыс<br />
екендігін кейінгі үдерістер көрсетті: егерде қаған осы ұсынысты қабыл алған<br />
жағдайда, бұл түркілер үшін тек ұзаққа созылған қанды соғыс болып қана<br />
қоймаушы еді, өйткені Тибеттің барлық ауыртпашылығы мойынға артылып,<br />
өз халқы өте қиын-қыстау жағдайға душар болар еді. Негізі оғыздардан кейін<br />
жаралған Көктүріктер империясы Елтеріс және Білге қағандар басшылық<br />
еткен тұстарда қатты дамыды. Жекелеген түркі тайпалары бірыңғай мемлекет<br />
құру идеясының маңына топтаса бастайды («түркі-бодун» оғыздардың<br />
тоғыз тайпасының бірігіп, бірыңғай халық болуы деген мағынаны білдіреді).<br />
Мемлекеттік жүйе өзінің әлеуметтік-саяси институттарының иерархиялық<br />
баспалдақтарын құрайды. Оларды қамтамасыз ету мақсатында мемлекет<br />
пен шаруашылық жүргізудің тетіктерін қалыптастырады. Негізінде мал<br />
шаруашылығымен айналысатын көктүріктер өздері мекен еткен кеңістіктің<br />
түрлі аймақтарына біртіндеп отырықшылыққа көше бастайды, тіпті қалалық<br />
өмір сүру салтына бейімделіп алғандар да болды. Мұнда тау-кен істері жанжақты<br />
дамығандықтан, темір ұсталық қолөнер саласы кәсіп атаулының басы<br />
саналды. Негізгі тау-кен қорлары Алтай мен Саян тауларынан табылатын.<br />
Алтынды өте сапалы шихтада табу, түркілерге оны асқан ептілікпен өңдеуге<br />
мүмкіндіктер ашты, соның нәтижесінде мұнда, түркілердің қол жеткізген ең<br />
биік те жетік саласы әскери өнеркәсіп болды (128, 58 бет).<br />
Түркілерде тек пен тектілікке артықшылық беріле отырғанымен де, Еуропа<br />
немесе Азияның өзге де көптеген мемлекеттеріндегідей мұнда кемсітушілік<br />
секілді кеселді сипаттарға орын берілмеді. Соның нәтижесі классикалық<br />
алалаушылықтар мен касталарға бөлінушілікке алып келмеді. Әйелдер<br />
ерлермен қатар жүріп-тұрды, олармен тең құқықта өмір сүрді, кейінгі уақыттағы<br />
исламның кейбір тармақтары талап еткендей өн бойын орап алып, өкшесіне<br />
дейін бүркемелейтін киім-кешектер киген жоқ. Көктүріктер қоғамында<br />
әйелдер мен балаларға және қарттарға зорлық-зомбылық жасағандар бола<br />
қалған жағдайда, ондай адамдар өлім жазасына кесілді. Егер де көктүріктер<br />
мемлекетінде өмір сүріп жатқан адамдар мен тайпалар үшін «демократиялық<br />
алаң» болмағанда, егер де олар «қанаушылар мен қаналушылар» болып бөлініп<br />
жатса, онда мұндай қоғамды мемлекет құруға, ортақ шаруашылық жүргізу ісіне,<br />
дұшпандармен соғыс жүргізу үшін мыңдаған әскерді жинауды ұйымдастыра<br />
алу мүмкін болмас еді. Көктүріктер өмір сынынан сүрінбей өте алғандықтан<br />
осындай әлеуметтік-саяси маңызы күшті құқықтық тетіктерді қолдануға епті<br />
болды және оны сол өміршең күйінде келер ұрпағының қолына мықтап ұстатып<br />
кетті. Еуразияның барлық аумағындағы түркі мемлекеттерінің даму үдерісінің<br />
пайда болуының ең жауапты кезеңі олардың дүниежүзіне жайылып келе жатқан<br />
ислам дінін қабылдауынан басталды. ІІ мыңжылдықтың қарсаңы мен оның<br />
36
Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси қарым-қатынастардың құбылысы<br />
алғашқы ғасырларында түркі мен ислам өркениеттері үнемі қақтығыста болып<br />
жүргенімен, соңын ала олар өз еріктерімен бірікті, бұл ендігі жерде әлемдік<br />
тарихтың нағыз бетбұрыс кезеңіне айналып сала берді. Осы тұста бұған дейін<br />
көп айтылып та, жазылып та келгенімен, оның түпкілікті түйініне мүмкін әдейі<br />
немесе бұған жете мән беріп, назар аудармағандық салдарынан болар, әйтеуір<br />
әлемдік тарихта мынадай үдерістер орын алды. Орталық Азияның мыңжылдық<br />
тарихында доминанттық рөлге ие болып келген түркілер, Каспийдің<br />
айналасындағы аумақтарды толық қоршауына алып, Таяу Шығыс пен Кавказға<br />
дейін келді, сонымен қатар Анадолыға бекініп, Еуразияның геосаяси орталығын<br />
осы аталған аумаққа көшіріп алды.<br />
Мейлі қайда болмасын, түркілер табан тіреген жерде әлемдік саясаттың<br />
«қазыналы қазаны» бұрқ-сарқ қайнап сала беретін. Сондықтан да, кезінде<br />
әлемдік саясаттың тартымды орталығының түркілердің арқасында ғана<br />
Азиядан Еуропаға қарай жылжығанын бүгінгі еуропалықтардың түсініп қана<br />
қоймай, оны мойындағандары да мақұл. Түркілер біздің дәуіріміздің жаңа<br />
мыңжылдығында Шығыстың Жаңа Тарихын бастады. Сол уақыттарда Батыстың<br />
алдыңғы қатардағы озық ойлы деген оқымыстыларының өздері – мыңжылдықтар<br />
тоғысындағы шешуші саналған осы геосаясаттың (geopolitical shift) бағытын<br />
назарға алып, бақылаудың орнына, олар бірауыздан «жабайылардың Шығысқа<br />
дүрмегі» деп, жамырасты. Бұған ағылшындық шығыстанушы К.Э.Босворттың<br />
айтқандарын мысалға келтіруге әбден болады. Өйткені ол, түркілерді «түркілік<br />
әскери құлдар» деп атап, олардың исламдық халифатқа қарай жақындасуын «жел<br />
тиген оттай» лаулата өршіте түсіп (146. 24-25 беттер), қисынға еш жанаспайтын<br />
қортындылар жасады. Оқымыстының осы айтқандарына орай, оған қойылатын<br />
нақты сауалдар бар: егерде Таяу Шығыста аз ғана уақыт ішінде ел басқарудың<br />
осыншалықты биігіне көтеріле алса және ғасырлар бойы билігін жүргізсе,<br />
айтыңызшы, онда түркілердің «кімге және қандай құл болғаны?!». Осылай<br />
дей тұрғанымен де, ол өзі айтқандарының шарасыздықтан туындаған «жел<br />
сөздер» екендігін де мойындайды. К.Э.Босворт: «Түркілердің Таяу Шығыстың<br />
жерлерін пайдалану мақсатына жасаған жорықтарының маңыздылығы өте<br />
зор. ХІ ғасырдың 20-шы жылдарындағы Солтүстік Иранға басып кірген<br />
тайпалардың бір бөлігі одан әрі Кавказ бен Анадолыға аттанып, сол жерлерде –<br />
армян, грузин княздары және Византия империясының христиандарымен соғыс<br />
жүргізсе... Тайпаның келесі тобы – өмірлік қажеттілігі күшті мал және егін<br />
шаруашылықтарын дамыту мақсатында Иранның құнарлы жерлерін игеруге<br />
кірісті. Осылайша, Әзербайжан, Күрдістан және Гюргян жерлерін мекен еткен<br />
бүгінгі заманғы түркі халықтарының тамыры сонау Салжұқтар кезеңінен бастау<br />
алады, дей тұрғанымен де олардың саны (әсіресе Парсыда) моңғолдардан<br />
кейінгі кезеңдерде көбеюі де мүмкін болатын» деп жазады (146. 30-31 беттер).<br />
Ал, мәселенің ақиқатына тоқталар болсақ, шынайы шындықтың нақты<br />
көрінісі мынадай: І және ІІ мыңжылдықтар түйіскен тарихи кезеңдерде түркі<br />
37
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
суперэтносы халықтарының қыпшақтар, бұлғарлар, қарлықтар, ұйғырлар,<br />
шуаштар және жақұттар секілді тармақтары негізінен Орталық Азия мен оған<br />
шектес аумақтарда тіршілік етті. Бәрінен бұрын, Таяу Шығыстағы түркілер мен<br />
оғыздардың (олар ХІ ғасырда 24 тайпадан тұратын) өздерінің пассионарлық<br />
тармақтарын экспансиялау шаралары осы жерде түркі мемлекетін құру ісімен<br />
аяқталды. Ал, басым көпшілігі исламды қабылдаған түркілердің Орталық Азияға<br />
(негізі Түркістанға) қайта оралуы, аймақта түркі-ислам мемлекетін құруға себеп<br />
болды. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда, Қарахан мемлекетінің маңызды тұсы<br />
деп, оның аймақта құрылған ең бірінші түркі-ислам мемлекеті болғандығын атап<br />
өту керек (128, 117 бет). Осылайша, түркілік суперэтнос Еуразияның барлық<br />
түкпіріне тарады, ерекше қасиеттерге ие бола отырып, өздерінің түп-тамырын<br />
сақтады, соның негізінде Орта ғасырлық түркі-ислам мемлекетінен құрлықтың<br />
жаңа түркі империясына айналу кезеңі басталды. Араб-ислам мипериясының<br />
соңғы тірегі – Аббасшылар халифаты құлағаннан кейін Таяу және Орта Азияны<br />
арабтар да емес, парсылар да емес, тіпті византиялықтар да емес, тек қана<br />
түркілер басқарды. Халифаттың құлауы мен моңғолдық басқыншылықтың<br />
қанат жаюы бір уақытта басталды деп айтуға болады. Дегенмен, әлемді<br />
жайпаған алапат әскери жорықтарды тоқтатқандар тағы да осы түркілер еді.<br />
Орта Азиядағы түркі тайпаларының шұғыл сіңісуі, онда мемлекет құруы<br />
(моңғолдармен бірге) және моңғолдардың жаңа толқынына қосылып кетуі,<br />
жаңа этножүйенің қалыптасуына алып келді. «Әлемдік тарихтағы түркілер»<br />
монографиясының авторы К.Ф.Финдли осы мәселелерге үңіле отырып, ХІ<br />
және ХІІІ ғасырлардағы моңғолдардың мемлекет-қоғам құрудағы экспаниялық<br />
бағыттарында да түркілердің шешуші рөлдер атқарғанын атап көрсетеді (230,<br />
9 бет). Еуропаның тарихтануы мен әлеуметтануына ықпалы күшті болған Ибн<br />
Халдунның 1401 жылғы Дамаскіде түркі-моңғолдың билеушісі Теймурленгпен<br />
(еуропалық нұсқа бойынша Тамерлан, ал біздіңше Темірлан) кездесуінің өзінің<br />
кімге болса да өнеге аларлық тұстарының көп екендігін айта кеткен абзал.<br />
Өйткені, Ибн Халдун нақ осы кездесуден кейін түркі мемлекеттігінің әлеуметтік,<br />
саяси және құқықтық тіректерін тереңдете зерттей келе, Орта ғасырлардағы ел<br />
басқару тәсілдерінің классикалық жүйелерінің басты ерекшеліктері негізінде,<br />
өзінің бірегей ойларын айта отырып, басқарудың мүлде жаңа жүйесін ұсынды.<br />
Ибн Халдун өз теориясына жүгіне отырып, жоғарыда келтірілген тәжірибелерде<br />
түркі мемлекеттігінің өте байсалды да тиімді негіздемелері бар болғандығын<br />
дәлелдейді (231, 70-71 беттер). Бұлай дейтініміз, Еуразияның ұлан-ғайыр<br />
аумағын жаулап алған әйгілі бабасы Шыңғысханнан кейінгі кезеңдерде де,<br />
сол уақыттың өмірінде жеңіліп көрмеген ұлы әскери қолбасшылармен ұрыс<br />
алаңдарында бетпе-бет келіп, қарсыластарын қоғадай қырып келген, бүкіл<br />
өмірі әскери жорықтармен өткен Темірланның бүгінгі Парламент пен<br />
Әскери Кеңеске өте ұқсас – Генеш аталатын органы болған. Сол уақыттың<br />
мемлекеттік және әскер басшылары Генеште бас қосып, күн тәртібіндегі<br />
38
Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси қарым-қатынастардың құбылысы<br />
мәселелерді талқыласты, пікірлерін ортаға салды және нақты шешімдер<br />
қабылдау үшін билеуші Әмір Темірге ақыл қосып, кеңестерін берді. Жағдай<br />
жан-жақты сараланып, талданып болған соң, қабылданған шешімдердің<br />
сөзсіз орындалуынан кейін ғана жеңіске қол жететін болған. Түркі қоғамында<br />
қордаланып қалған мемлекеттік не болмаса азаматтардың басындағы маңызды<br />
мәселелерін шешуде Құрылтайдың (съезд) алар орны да ерекше еді. Осы<br />
айтылғандардың барлығы да, түркілерден тарихи жолмен алынған мемлекеттік<br />
тәжірибелердің, шын мәнінде де, маңызы өте жоғары екендігін айғақтайды.<br />
Осы тәжірибелер негізінде, бірінші кезекте мемлекет құрудың ең басты шарты<br />
болып саналатын, соның деңгейінде ойлау парасаты қалыптасты. Тарихи<br />
кезеңдердің әр заманындағы уақыттардың қатаң талаптарына орай әрекет етіп,<br />
ең озық әдіс-тәсілдерді ғана айыра білген, оларды дұрыс таңдай алған мемлекет<br />
басқарушылары, сол кездің өзінде бюрократиялық тұтастықты және жергілікті<br />
халықпен байланыс жасаудың жолдарын қамтамасыз етті. Сонымен қатар,<br />
қолдарынан іс келетін кәсіби шенеуніктерді, бақарушыларды, сондай-ақ әскери<br />
әрекеттерде өздеріне жауапкершілік жүгін алуға қабілетті стратегтерді және<br />
әскер басшыларын өсірді. Ұйымдасқан халық пен содан жасақталған әскер өз<br />
мемлекеті мен Отанына адалдықтың шынайы үлгісі бола алды. Тұрғындардың<br />
ұлттық және исламдық құндылықтарға негізделген мемлекеттік, азаматтық және<br />
мүліктік құқықтары сақталды және сол заманның иерархиялық басқару жүйесі<br />
де халықтың өмірлік маңызы зор мүдделерін толық қамтамасыз етуге ұмтылды.<br />
Түркі мемлекеттеріндегі және бірегей ерекшелік зерттеушілердің назарынан<br />
тыс қалмады: бұл мемлекеттерде төменгі әлеуметтік топ ішінен, әсіресе жастар<br />
арасынан мемлекеттік істерді сауатты жүргізуге қабілеті барларды іріктеп алу<br />
мүмкін болып қана қойған жоқ, аталған әдіс үнемі бақылауда ұсталып, мемлекет<br />
тарапынан үлкен қолдауға ие болды және жүзеге асырылып отырды (189, 199<br />
бет).<br />
Мұндай жылжымалы жүйе мемлекеттік қызметкерлердің төменнен жоғарыға<br />
қарай өсіп немесе жоғарыдан төменге қарай түсіп қалу тәжірибесінің үнемі<br />
қозғалыста болуына мүмкіндік берді. Бұл басқару жүйесі қандай да бір құрал<br />
ретінде қабілетсіздердің қолында қалып, салдарынан қоғамның тығырыққа<br />
тірелуінің алдын алу, халық пен мемлекет арасындағы сенім мен байланыстың<br />
үзілмеуін үнемі қамтамасыз етіп отыру үшін қажет болды. Назарға алынар<br />
болса, мұндай меритократияның бүгінгі кезең үшін де тамаша үлгі болары анық<br />
еді.<br />
Классикалық түркі мемлекеттеріндегі сыртқы және ішкі саясаттардың<br />
келістілігін, көршілес елдермен қарым-қатынас түрлерінің икемді және сындарлы<br />
стратегияларға негізделуін, олардың қол жеткізе алған жетістіктерінің ең басты<br />
шарттары деп бағалаған орынды болады. Дегенмен, түркілердің дамығанын<br />
іштарлықпен көре алмайтын, дұшпандық ниеттегі мемлекеттердің саяси<br />
тарихшылары мен шежірешілері, бәрімізге де белгілі себептерге сәйкес, бір<br />
39
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
кезеңде өмір сүргендіктен көп нәрсені көріп-біліп отырса да өз зерттеулерінде,<br />
түркі мемлекеттерінің дүниеге салиқалы көзқарастары мен игілікті танымдары<br />
туралы емес, керісінше «тырнақ астынан кір іздегендей» кейіп танытып,<br />
олардың арасындағы кикілжіңдер туралы айтып қалуға тырысып бақты.<br />
Түркілерді ешуақытта да соғыстан көз ашпаған, бейбітшіліктің, тыныштық<br />
пен қауіпсіздіктің не екендігін білмейтін сияқты етіп көрсетуге ұмтылды.<br />
Бір жерден екінші орынға көшіп барған жерінде қару қақтығыстыра беретін<br />
соғысқұмар ретінде суреттеп қалуға құмарлық танытты. Барлық уақытта<br />
да көршілес мемлекеттердің, тіпті бауырлас саналатын барша түркі тектес<br />
елдер мен ондағы халықтардың да бастарына тек пәле әкелген деп үн қатып<br />
қалуға тыраштанды. Алайда, «өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» демекші, түркі<br />
мемлекеттігінің шынайы зерттелуі нәтижесінде (128, 100 бет) бұған дейінгі<br />
айтылып келгендердің шындыққа еш жанаспайтыны әшкереленіп, тек «жел<br />
сөзді» ескен екі елі ауыздарға төрт елі қақпақ қойылды. Сондай-ақ, желдей ескен<br />
желпіме сөздердің барлығы да нақты дәлелдерге төтеп бере алмағандықтан<br />
жоққа шығарылды.<br />
Түркі саясаткерлері бейбіт уақыттарда соғыстың жағдайын, ал соғыс<br />
уақытында – бейбітшіліктің түрлі нұсқаларын қарастырып отырды. Әрине, түркі<br />
мемлекеттерінің өзге де көршілес басқа елдермен, сонымен қатар бір-бірімен<br />
жаға жыртысып, өз ара соғысқанын да әсте естен шығармау керек шығар. Бұл<br />
соғыстар оларды қаншалықты әлсіретіп жіберді десек те, бұл ұрыстар оларды<br />
соншалықты шынықтырды да шыңдай түсті және күшті етті. Соның арқасында<br />
түркілер басынан сөз асырмайтын мықтылығын, әскери және де жеңімпаздық<br />
рухын сақтай алды. Түркі мемлекеттері жеке басының қауіпсіздін қамтамасыз<br />
ету мақсатында қолдағы мүмкіндіктерді толығымен сарқа пайдаланып қалуға<br />
тырысты. Ал, егер де жоғарыда айтылып өткендей саяси тарихшылар мен<br />
шежірешілердің түркі мемлекеттері көз ашқалы бір-бірінің тайпасын жойып<br />
жіберу үшін соғыса берген деген шатпақтарына сене берер болсақ, онда бүгінгі<br />
күндері Жер бетінде бірде-бір түркі мемлекеті қалмаған болар еді ғой. Бірақ<br />
олар қалды, бар және бола да бермек! Міне, шындық қайда?! Жан беріп, жан<br />
алысқан аяусыз қырғындарда түркілер тек өз ұлтын ғана емес, сонымен қатар<br />
көршілес қоныстанған елдерді де, халқымен қатар олардың мәдениетін, тілін,<br />
тарихи ескерткіштерін, әдет-ғұрпы мен қолөнерін де сақтап қалды. Егер біз<br />
түркі мемлекеттерінің эволюциялық үдерісінің жалпы көрінісін қадағалап<br />
қарайтын болсақ, онда біз солардың ішіндегі тарихи-саяси қатынастардың<br />
динамикасы аталған мемлекеттерде тұрақтылық пен аймақтық-геосаяси<br />
конфигурацияның орнығуы мен беки түсуін қамтамасыз еткенін көреміз.Тікелей<br />
қарым-қатынас түрлері мемлекеттіктің көнеден бастап бүгінгі күнге дейінгі<br />
тарихи дәстүрлерінің жеткізілуіне ықпал етті. Ал, көлденең қарым-қатынас<br />
түрлері болса мемлекет үшін түрлі деңгейдегі ортақ бір уақыттың байланысы<br />
және мемлекеттің өз мүмкіндігі шегіндегі өзара мүдделердің сақталуының<br />
40
Түркі мемлекеттігінің генезисі: тарихи және саяси қарым-қатынастардың құбылысы<br />
негізін қалады. Түркі мемлекеттерінің түп тамырының қаншалықты тереңде<br />
екендігіне көз жеткізу, олардың сол уақыттағы үлкен саясаттан еш жаққа да<br />
ауытқымай, туыстық-бауырластық негіздерді басшылыққа алып келуінің<br />
қарапайым қисынын түсіну үшін, олардың арасындағы күні бүгінге дейін<br />
жалғасып келе жатқан өте жақын да тым ыстық қарым-қатынастарға қарап<br />
отырып, көз жеткізу қиын емес.<br />
Осы бір бұлтартпас шындықтың бар болмысын дер кезінде көре және мұны<br />
жаңа кезеңдегі түркілердің санасына сіңіретін уақыттың жеткендігін өзгелерден<br />
бұрын түсіне алған дана Мұстафа Кемел Ататүрік: «Біздің түркі ұлты – көне<br />
де даңқты ұлт. Шындығында да, Алтай тауының бөктерінде жетілген ол,<br />
қыранның бойындағы жетістіктерді – яғни қиядағыны қалт жібермей көре<br />
білу, көкке самғай ұшу мен күшті денеге ие болу, рухты байытуға қабілеттілік<br />
секілді қасиеттерді жас күнінен бойына жинай білді. Іс жүзінде, құқықтықморальдық<br />
немесе материалдық шектеу дегенді білмей өскен олар, отан-анадан<br />
алыс жатқан әлемдерге көз тігіп, оларға қарсы бой көтерді. Яғни сол уақыттарда<br />
біздің ежелгі ата-бабаларымыз батыс пен шығысқа тарады. Сондықтан да біздер,<br />
бүгінгі түркілер ежелгі ержүрек бабаларымызбен тікелей байланыстымыз...<br />
Қытайға елшілерін аттандырған және Византияның елшілерін қабылдаған Түркі<br />
мемлекеті – бұл біздің түркі-бабаларымыздың қолымен тұрғызылған мемлекет...<br />
Біздерді Азия мен Еуропа, тіпті Африка жақсы білетін ұлтпыз. Біздің әскерміз<br />
бен сауда кемелеріміз мұхиттар толқынын «май кескен пышақтай» тілгілеп<br />
өтіп, туымызды Үндістанға да тіккен» (96, 166-168-170 беттер).<br />
Ұлы Ататүріктің осыдан ондаған жылдар бұрынғы айтып кеткен шындығы<br />
аясында түркі мемлекеттерінің осы ғасырдағы келешегінің кемелі анық көрініп<br />
тұр. Осылардың барлығы да түркі мемлекеттері генезисінің әлемдік саяси<br />
көріністердің шын мәніндегі жаңа феномені деп айтуға толықтай мүмкіндік<br />
береді; аталған феномен Батыс пен Шығыстың мемлекеттігінің дәстүріне жаңа<br />
реңк беріп, тың сипат әкелгені тарихи дәлелденді, сол арқылы әлемдік саяси<br />
ойлау жүйесінің дамуына да өз үлесін қосты.<br />
Түркілердің саяси рухы қашанда тынымыз күйде болды – бұл күш, тіршілік<br />
пен жасампаздық жолында бір сәт те тыныштық көрмей, шарқ ұрды. Бұл рух<br />
саяси шынайылықтың үзіліссіз қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталды,<br />
сондықтан да ол саяси ландшафттың қозғаушы күші болып табылды және әлі<br />
күнге дейін солай. Бұл әлемдік тарихи тәжірибе құптаған, мақұлданған шындық.<br />
41
42<br />
2. ИМПЕРИЯНЫҢ ПАТШАЛЫҒЫНДА<br />
Әлем саясаты тарихындағы негізгі оқиғалар мен үдерістер мемлекет пен<br />
империялардың құрылуы, уақыт талабына сәйкес олардың бірінен екіншісіне<br />
өзгерулері, сондай-ақ өркендеулері және қайта құлдырауларымен тығыз<br />
байланысты болады. Мемлекеттердің империяларға айналуы, олардың күшеюі<br />
мен бірыңғай генотипке сәйкес әр түрлі мемлекеттерге бөлініп көбеюі, ал<br />
бірқатар жағдайларда жер бетінен ізі де қалмай жоғалып, немесе, тіпті жойылып<br />
кетулері, әлемдік саясат тарихының келбетіне өзгерістер енгізіп жатады. Мұндай<br />
өзгерістер көне дәуірлерде де, Орта ғасырларда да және қазіргі заманның<br />
өзінде де олардың бойларына тән тарихи-саяси заңдылықтарға, мемлекетаралық<br />
қарым-қатынастардың нақты ахуалдарына, мүдделердің келісу-келіспеушілігі<br />
мен олардың сипаттарына қарай орын алып отырады. Сонымен қатар, белгілі<br />
жағдайдағы мүдделі топтардың өзара қақтығыстарынан кейін туындайтын<br />
шешімдерге сәйкес өзгерістер енгізіліп жататыны да жоқ емес. Егер де<br />
мемлекеттің қуаты, оның беделі, ықпал жүргізу саласы мен тартымдылығы<br />
белгілі бір географиялық кеңістіктегі әскери-саяси үдерістерге басшылық етуге<br />
қабілетті деңгейге дейін көтеріле алса, одақтастық құруда, болмаса жақындағы<br />
немесе алыстағы бәсекелестерінен блоктар ұйымдастыруда таңдауы басым<br />
түсіп жатса, сонымен қатар өзгелердің бірігуге деген жопарларын бұзуға,<br />
айналасындағы күштерді әлсіретуге, басқалардың мемлекеттік субъектілерге<br />
деген ықпалын өз жағына тартып ала білсе, сондай-ақ ашық соғыста жеңіске<br />
жететін болса, ал бірінің соңынан бірі келіп жатқан жеңістер оның әскери,<br />
экономикалық және идеологиялық қуатын қамтамасыз етіп жатса, онда бұл<br />
мемлекеттің Империяға айналуына ешқандай да күдік келтіруге болмайды.<br />
Дегенмен, империя неғұрлым күшейіп іргесі кеңіген сайын, оның құлдырап,<br />
құлайтын мезгілі де соғұрлым жақындай түседі. Кейде Империяның ұлғаятыны<br />
соншалық, оны құдды бір динозавр дерсіз, өйткені оның «бармақтай» ғана басы<br />
өте үлкен болады да, ол алып денені басқаруға қауқарсыз болып қалады. Осыдан<br />
барып, метрополия мен шеткі аймақтар арасында сызаттар пайда болады.<br />
Соның салдарынан басқару жүйесіндегі «сызаттар» ахуалды реттеуге, басқару<br />
тетігінің жұмысын жолға қоюға мүмкіндік бермейді. Орталық тоталитарлық<br />
аппарат, «тәуелсіздік» туралы ойлай бастағандардың бастарын біріктірмеуге<br />
күш жұмсайды, осыны талап қылады. Алайда, ықпалдастықтың жұлынына<br />
«жегі құрт» болып түскен бұл кесел империяны іштен құртпай тындайды. Ең<br />
бастысы, орталықтан бөліне тартқан «қашқындардың» көбейе түсуі себебінен<br />
империяның күші күн өткен сайын кеми береді, оның әлсірейтіні соншалықты,<br />
ол күндердің күнінде кімнің дос, ал кімнің қас екендігін айыра алмайтын<br />
ахуалға түседі және де қорғансыз қалып, түбінде бөлшектеніп кетеді. Соңында,
Империяның патшалығында<br />
тарихтың көшінде қалып бара жатқан бір кездегі алып империяның сөзі<br />
өтпейтін, онымен ешкімнің де санасқысы келмейтін күйге түседі. Империяның<br />
ләззатқұмар ойлау жүйесі оның өзін құлдыраушылыққа алып келеді.<br />
Дегенмен, кей жағдайларда ұлттық-саяси негіздердің мықтылығы, орталық<br />
мемлекеттік әлеуеттің сақталуы, жымын білдірмей жақындап келе жатқан<br />
құлдыраушылықты дер кезінде, тамыршыдай тап басып түсіне білу, сондай-ақ<br />
оған қарсы тиімді шаралар қабылдай алу, құрдымға қарай кетудің жолын қиып,<br />
төне түскен күйреу кеселінен аз шығынмен шығып кетуге мүмкіндік береді.<br />
(Мұндай оқиғалар Британия, Осман және Ресей империяларының басынан өтті).<br />
Егер де ондаған елдер белгілі бір уақыт аралығында көршілес ретінде бейбіт<br />
өмір сүре алатын болса, империялар керісінше, мұндай қадамға төзімсіз келеді.<br />
Өйткені, империялардың мемлекеттерге деген көзқарасы қайшылықтарға толы,<br />
олардың бір-біріне деген қарым-қатынасын өзара қарсылықтар бөліп тастаған<br />
деп айтуға болады. Империялардың бір-бірімен қақтығыстары планеталық<br />
деңгейдегі әскери-саяси сілкіністерге, экономикалық дағдарыстар мен қайғылы<br />
соғыстарға, мемлекеттердің бір саяси полюстен екіншісіне көшулеріне алып<br />
келеді. Олардың арасындағы күштік баланстар салыстырмалы тұрақтылықта<br />
қалып, халықаралық өмірі дүрдараз жағдайда қалып қояды. Даңқтың шыңына<br />
көтерілген империялар көптеген жерлерді басып алады. Әлемде екі ірі империя<br />
пайда болған сәттен бастап күні бүгінге дейінгі аралықта, өткен тарихи кезеңде<br />
бұл шамамен екі жарым мың жылды құрайды, олардың өктемдігінің мөлшері –<br />
жерлерді басып алумен қатар, халықаралық саясаттың қайнаған ортасында болу<br />
және оны өздері қалаған арнаға бұра алуға ықпалдылығымен де өлшенеді. Жер<br />
көлемінің көп болуы күшті экономиканы, ал күшті экономика – қуатты әскерді,<br />
ал қуатты әскер өз кезегінде – бұрынғыдан да адуынды және беделді саясат<br />
жүргізуге қабілеттілігін арттыра түседі. Айталық, Ахеменидтер империясы<br />
(б.э. дейінгі 480 жыл) - 8 млн. шаршы шақырым аумаққа, Рим империясы (б.д.<br />
дейінгі 117 жыл) - 6 млн. шаршы шақырым, Ғұндар империясы (б.д. дейінгі<br />
453 жыл) – 4 млн. шаршы шақырым, Көктүріктер империясы (572 жыл) – 14<br />
млн. шаршы шақырым, Ұмай халифаты (720 жыл) – 11 млн. шаршы шақырым,<br />
Аббасидтер империясы (750 жыл) – 11 млн. шаршы шақырым, Түркі-моңғол<br />
империясы (1309 жыл) – 24 млн. шаршы шақырым, Қытай-юань империясы<br />
(1320 жыл) – 11 млн. шаршы шақырым, Осман империясы (1683 жыл) – 5 млн.<br />
200 мың шаршы шақырым, Манчу-гиг қытай империясы (1800 жыл) – 1 млн.<br />
шаршы шақырым, Испания империясы (1800 жыл) – 14 млн. шаршы шақырым,<br />
Португалия империясы (1815 жыл) – 10 млн 400 мың шаршы шақырым,<br />
Ресей империясы (1905 жыл) – 22 млн. шаршы шақырым, Екінші франциялық<br />
колониалдық ипериясы (1920 жыл) – 15 млн. шаршы шақырым, Ұлыбритания<br />
империясы (1920 жыл) – 34 млн. шаршы шақырым жерге иелік етті.<br />
Соңғы жүзжылдыққа тақағанда олардың көпшілігі бір-бірімен бетпе-бет<br />
келді, соғысты, қирады, аяғынан қайта тұруға, күш-қуат жинауға тыраштанды,<br />
43
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
тарих сахнасында жаңа мемлекеттер пайда бола бастады, қалай болғанда да,<br />
әлемнің ең басты саяси алаңынан ысырылып қалмау үшін, олардың қай-қайсы<br />
болмасын қатыгез де қатал күрестер жүргізуге тырысып бақты. Империя ішіндегі<br />
мемлекеттердің өзгеруін – ішкі және сыртқы факторларға тікелей тәуелді үдеріс<br />
деп айту керек. Сондай-ақ, мұны географиялық-саяси кеңістіктегі бұрынғыдан<br />
да күрделене түскен қауіпсіздік мәселелерін жеткілікті деңгейде қамтамасыз<br />
ететін, мемлекеттік-саяси жүйелердің эволюциялануын басым жағдайға дейін<br />
жеткізе алатын ең бір шешуші кезең деп есептеуге болады. Егер де өз тілі мен<br />
шыққан тегі, түп тамыры бар қандай да бір мемлекет, халық, ұлт немесе тарихи<br />
қалыптасқан қоғам аяусыз қырғынға ұшырап, өз мақсаттарына жете алмайтын<br />
жағдайға киліксе, онда айтқанға көнуге, өз тағдырын шешу құқығын толықтай<br />
болмаса да жартылай сақтап қалу үшін, күштілердің талабынан бас тартпауға<br />
тура келеді.Түркілердің еркін рухы оларды үнемі құлдыққа мойынсұнбауға ,<br />
есесіне Күшті және Жеңімпаз болуға шақырды. Сондықтан да олардың үш<br />
мыңжылдық тарихы – мемлекеттіктен өтіп, келесі кезің - Күшті Империяға<br />
айналуға жасаған қадамдары болды. Егерде біз Еуразиялық кеңістіктің жаhандық<br />
саяси өзін-өзі тануының бастапқы кезеңіне көз салар болсақ, онда сол уақыттың<br />
өзінен түркітілдес халықтардың империялар арасында күштік баланстар<br />
жасауға қабілетті болғанын көреміз. Мәселен, біздің дәуіріміз басталғанға<br />
дейінгі және басталғаннан кейінгі алғашқы және соңғы ғасырларда (шамамен<br />
төрт жүз жылдай) қытайдың Хань империясы Азияға толықтай жеке-дара<br />
үстемдік еткісі келді. Оңтүстігінде, теңіз жағалауларынан Шығысқа қарай, ал<br />
солтүстігінде Азияның орталығына қарай жаулау арқылы жер көлемін кеңейтіп<br />
келе жатқан Рим империясының Хань империясымен бетпе-бет келуі күмәнсіз<br />
факт болатын. Алайда Рим және Қытай империялары ешқашанда бір-біріне<br />
қарсы тұрып, жауласқан жоқ. Еуразияның шығысы мен батысының жаhандық<br />
қақтығысына тек ғұндар-түркілердің қуатты күші ғана қарсы тұрарлық еді:<br />
шығыс бағытында Қытаймен, ал батысында – Рим мипериясымен соғысып<br />
жүрген ғұндар империясы олардың ешқайсына да Еуразияны билеп-төстеуге<br />
титтей де мүмкіндік бермеді. Ол шығысында Қытайлықтардың, ал бастысында<br />
римдіктердің әскерін жаныштады. Сол арқылы Pax Sinica (қытай әлемінің<br />
универсалды үкіметі) және Pax Romanaның (рим әлемінің универсалды үкіметі)<br />
алдында Pax Turcicaның (түркі әлемінің универсалды үкіметі) кім және оның<br />
қандай құдыретті екендігін көрсетті. Ал, осыдан кейін Еуразияға абсолютті<br />
түрде билік жүргізуге ешкімге де жол бермеді. Тіпті, соңғы екі мың жыл<br />
көлемінде жайылып жатқан алып кеңістікте мемлекет пен империя құрушылар<br />
тек өздері, яғни түркілер ғана екендігін әлем жұртшылығына мойындатты.<br />
«Әлемдік тарихтағы түркілер» монографиясының авторы, профессор<br />
К.В.Финдли, біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларынан басталып, бірінші<br />
мыңжылдықтың орта кезеңіне дейін жеткен «Ішкі Азияны түркілендіру»,<br />
«Pan-Turcica мәдени жиынтығын күшейту» үдерісінің нәтижесі ретінде<br />
44
Империяның патшалығында<br />
қайталанбайтын сипатта болды» (230, 37-43 беттер). Әрине, қытайлармен<br />
салыстырғанда ғұндар-түркілердің саны әлдеқайда (300 мың адам) аз еді.<br />
Ғұндар империясы кезеңінде (б.д. ІІ жылы) қытайлықтар 56 млн. адамды<br />
құрады. Мыңдаған жылдар аралығында ғұндардың саны бірде арта, енді бірде<br />
кеми отырып, 600 мыңға әзер жетті (154, 537 бет), сондықтан да олар бір ғұнға<br />
20 қытай қарсы тұратын арасалмақта соғысты. Қытайлықтар ғұндарға қарсы<br />
тек әскер күшін ғана емес, сонымен қатар «қақпан дипломат» аталатын саяси<br />
қулықтарды да кеңінен пайдаланып бақты. Олар өздерінің байлықтарына<br />
қызықтыра отырып, түркілерді өз жақтарына тартып алуға тырысты.<br />
Ғұндар-түркілер римдіктерге де аз санмен, бірақ ұйымдасқан, тәртібі<br />
темірдей күшті және ұрыс тәсілдерін терең меңгерген әскермен қарсы шығып<br />
соғысты. 451-452 жылдары римдіктердің біріккен әскеріне шығыс және орталықеуропалық<br />
қапталдардан шабуыл жасаған ғұндар-түркілер, сол уақыттың<br />
тактикалық жетістігімен салыстырғанда ең озық әскери стратегияны көрсетті.<br />
Осы соғыста екі әскер ғана түйіскен жоқ, турасын айтқанда еуропалықтар мен<br />
азиялықтар (өйткені, екі жақтың да құрамдарында оларға қарайтын аймақта<br />
тұратын халықтардың жасақтары да болды), ал жекелеген өте маңызды<br />
тұстарға тоқталар болсақ, онда атақты екі қолбасшы – римдік Аэция мен ғұндар<br />
қолбасшысы Атилла бетпе-бет кездесті. Каталаун жазығындағы қанды соғыста<br />
ешкім де жеңіске қол жеткізе алған жоқ, әскери үдеріс жағдайын ойлаған<br />
Атилла стратегиялық жоспар бойынша сәл кейін шегінді. Өз кезегінде, мұны<br />
ұрыстың тек басы ғана екендігін жақсы түсінген Аэций де тәуекелге барып,<br />
қарсыласының ізіне түсе алмады. Келесі жылғы кескілескен қақтығыста ғұндар<br />
Империясының әскері басымдықпен жеңіске жетті.<br />
Олар метрополияға – Италияға кіріп, Римнің ең мықты саналған қорғаны<br />
Аквиелиді басып алды. Күл-талқаны шыққан Аэцияның ендігі жерде қарсылық<br />
көрсетуге дәрмені жоқ еді. Римдіктер қол қусырып, бейбітшілік сұрауға мәжбүр<br />
болды, сонымен қатар әскерін Римнен шығаратын болса, онда Атиллаға ірі<br />
сый-сияпат ұсынатындарын жеткізді. Еуропаның дәл жүрегін жаулап алған<br />
Аттила бұл ұсынысты қабыл алды. Осыдан кейін 453 жылы атақ-даңқы<br />
аспандап, оның үстіне бұрғындық ару Ильдиконы өзіне жар етуге таңдап<br />
алған және үйлену тойы болып жатқан түні құпия жағдайда (бұған дейін өзі<br />
жасырып келгендей, мұрнынан қан кету салдарынан көз жұмуы мүмкін) жан<br />
тәсілім еткен Аттила, сөзсіз Еуропа тағдырына ұмытылмастай етіп, шешуші із<br />
қалдырды: егер де еуропалықтар Азияға жаугершілікпен аттанатын болса, онда<br />
олар маңдайларының тасқа соғылатындықтарын жақсы түсінді.<br />
Ғұндардың Рим империясын тас-талқан етіп жеңгендеріне тура жүз жыл<br />
толғанда, яғни 552 жылы ғұндардан да күштірек және шешімдірек мемлекеттік<br />
құрылым - Орта Азияның арқа сүйер тірегі Көктүріктер Империясы(кейбір<br />
дереккөздерде тек Түріктер империясы деп қана аталады) құрылып, ол<br />
Римдіктердің басына бұрынғыдан да қоюлана түскен қара бұлттай шүйлікті.<br />
45
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
Өздерінің шыққан тегін Ашина тегімен (аңыздарға қарағанда бұл түркілер<br />
көкбөрілерден тараған) байланыстырған көктүріктер (немесе көктүркүттер)<br />
өздерінің екі баласы, Ту-у көшбасшылары, қағандар атанған Бумын және<br />
Истемидің көмегімен Көктүріктер империясының негізін қалады (241, 80-140,<br />
152 беттер). Жапон теңізінен Каспий теңізіне дейінгі аралықта құшағын кеңге<br />
жайып жатқан аса қуатты империя 552-745 жылдары (билік күшті кезінде жер<br />
көлемі – 14 млн.шаршы шақырым болды) пайда болды. Ол құдды бір Ұлы<br />
Ғұндардың дәстүрін одан әрі жалғастырып жатқандай (естеріңізге сала кетейік:<br />
ғұндардың Шығыс және Батыс империялары) әсер беретін еді. Кейіннен Бумын<br />
қағанның басқаруымен Шығыс Көктүріктер қағанаты (552-640 жылдар)<br />
және қаған Истемидің басқаруымен Батыс Көктүріктер қағанаты (552-560<br />
жылдар) болып екіге бөлінді. Сондай-ақ, қаған Истеми Еуразиядағы түркілік<br />
суперэтностың іштен бүлінуіне және ыдырауына әкеп соқтырмайтын, сондай-ақ<br />
олардың руаралық дүрдараздыққа баруына жол бергізбейтін, тек өздеріне ғана<br />
тән саяси-идеологиялық бірлестік тұжырымдамасы саналатын ғұндық-түркілік<br />
мұраны одан әрі жалғастыруға тырысты. Шығыс түркі қағанатының саясаты<br />
мен әскері үнемі Қытай империясына қарсы тұрып, олардың бетін қайтарып<br />
отырды, ал Батыс түрік қағанатының саясаты мен әскері болса, Каспий мен Қара<br />
теңіздерінің маңайындағы аумақтарға қатер төндірген Сасанидтер империясына<br />
қарсы шығып, олардың адуынды арындарын «шаңға су сепкендей» етіп басып<br />
тастап отырды.<br />
Түркілердің басқа жерлерді жаулап алудағы талпынысы мынада: егер де<br />
олардың өзге жерлерді жаулап алуға бағытталған әскери әрекеттері саясидипломатиялық<br />
күштермен толықтырылмағанда, олар өздері басып алған<br />
жерлерде көп уақыттар бойы нық отыра алмаған болар еді, тіпті иеліктеріндегі<br />
басқа жерлердің өзінен де айрылып қалулары әбден мүмкін болатын. Осындай<br />
қабілеттерге ие Көктүріктер Империясы айналасында жатқан алыс-жақын<br />
көршілерімен олардың өздеріне тән мүдделеріне сәйкес қарым-қатынастар<br />
орната алды. Сол кезеңдегі геосаяси үдерістерді басқаруға ықпалды болу үшін<br />
Сасанидтер мен Византия империяларымен дипломатиялық бағыттағы қарымқатынастар<br />
орнату да ауадай қажет саясаттың бірі еді (230, 39 бет).<br />
Pax Turcicа-ның сабақтастығының келесі ғасырлардағы жолын Ұйғыртүркі<br />
(745-840 жылдары) және Түркі-моңғол (1230-1310 жылдар) империялары<br />
жалғастырды. Дегенмен, Pax Turcica, геосаяси кеңістікті шешетін бағытқа<br />
– Еуразияның Еуропамен түйісетін тұсына қарай жылжи отырып, көптеген<br />
жетістіктерге қол жеткізеді. Түркі Ислам Одағы мен Pax Turcica өздеріне<br />
тиісінше Pax Turanica және Pax Ottomanica болып қайта түрленуінен кейін түркі<br />
суперэтносы империялық өмірінің жаңа кезеңін бастайды. Сол уақыттың ХІ<br />
ғасырында Үлкен Салжұқ сұлтанаты ислам әлемінің ең жетекші империясына<br />
айналады. Егер де, Оңтүстік-Шығыс Азияның геосаяси ахуалынан мағұлмат<br />
беретін 1094 жылғы картаға назар аударар болсақ, онда біз Үлкен Салжұқ<br />
46
Империяның патшалығында<br />
сұлтанатының Индия шекарасы маңындағы Ғазнеуи сұлтанатынан бастап,<br />
батысында Константинопольға дейін, ал солтүстігінде Арал теңізінен бастап<br />
Араб жеріне дейінгі ұлан-ғайыр өлкені иемденіп жатқанын көреміз (241, 156<br />
бет). Түркілер исламды, ал ислам – түркілердің басқару әдісін қабылдады.<br />
Түркілер өздеріне Жерді де және Дінді де бір уақытта тапты деп айтуға болады.<br />
Жердегі билік дінге, ал осы жердегі дін билікке, яғни қай кезеңде де болмасын<br />
олар бір-біріне нағыз сүйеніш те таяныш та бола алды. Р.Груссенің «дала<br />
империялары» деп атап кеткен патшалықтың мұрагерлері түркілер, кімнің<br />
болмасын геосаяси мүдделері қатаң түрде түйісіп жататын, қайнаған ыстық<br />
нүкте Еуразияда этникасы мен саясаты байланысып жатқан мықты мемлекет<br />
құра алды және оларды империя деңгейіне дейін көтерді. Әйгілі Шыңғысхан<br />
басшылық еткен түркі-моңғол империясы 1230-1255 жылдар аралығында Корея<br />
жартылай аралынан бастап Арал теңізіне дейінгі, сондай-ақ Оралдан бастап<br />
Хинди өзеніне дейінгі алып аймақты мекен еткен ондаған мемлекеттер мен<br />
жүздеген халықтардың басын қосып, оларды бір тудың астына біріктірді (241.<br />
150, 156, 278-279 беттер). VІ ғасырдан бері Таяу Шығысты жаулап алып, оған<br />
өз билігін жүргізіп келе жатқан араб-ислам халифаты болса, әрине бұған көнгісі<br />
келмеді. Дегенмен, қанша жерден қарсылық жасамаққа әрекеттеніп көргенімен<br />
олардың бұл істерінен түк те өнбеді, өйткені алып империяның үлкен күшіне<br />
қарсы шыдас беру мүмкін емес еді. Араб тарихшылары мен шежірешілері<br />
түркі-моңғолдардың әскери жорықтарын бұған дейін орын алған қасіреттердің<br />
ішіндегі ең ауыры болды деп жазды. Осы дереккөздерге сілтеме жасаған<br />
еуропалық бірқатар кертартпа авторлардың, «түркілердің әлсіз экономикасы»<br />
Парсылар мен Месопотамияның өркендеген қуатты мәдениеттеріне айтарлықтай<br />
шығындар келтірді, «аталған мәдениеттер түркі билеушілерінің қолындағы<br />
ойыншықтарына айналды», деген секілді қортындыларға келулері қарапайым<br />
логикаға жат пайымдау еді (100, 198-199 беттер). Бірақ, өзінің кейінгі жазған<br />
қорытындыларында К.Броккельман жоғарыда келтірілген пікірлердің шындыққа<br />
келмейтіндігін көрсетіп, есесіне түркілердің саяси басымдығының<br />
арқасында ғана күндері бітуге жақындап, әлсірей бастаған ислам аман қалды деп<br />
айтады, сондай-ақ түркілердің «исламның оң қолы» болғандығынан да хабар<br />
береді (100, 212-281 беттер) . Шынында да бұл солай. Бірақ, түркілердің бойына<br />
бітіп, олардың қанына дейін әбден сіңіп кеткен әскери-саяси дарын Азияның<br />
көптеген мемлекеттерін империялық деңгейге дейін жеткізгенімен, шындығында<br />
олардың барлығы да конфедерациялар болды. Түркілер оларға Парсылар мен<br />
Месопотамия құндылықтарына деңгейлес материалдық-өнегелілік игіліктерді<br />
ғана емес, сонымен қатар әлеуеті бұдан әлдеқайда жоғары саяси басқарудың<br />
мәдениетін де қоса ұсынды. Түркі мен моңғол тілдерінің өзара генетикалық<br />
байланысы жоқтығына қарамастан, олар мәдени ынтымақтастықтың<br />
конфедеративтік бәтуаластығы тұрғысында көп уақыттар бойына империяны<br />
басқара алды (230, 77-89 беттер). Түркілер мен моңғолдар, оларды ұлт ретінде<br />
47
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
жеке-дара алып қарағанда, әрқайсының жалпы саны 700 мың адамнан аспай<br />
тұрып-ақ, сан жағынан өздерінен әлдеқайда басым, мемлекеттік жүйелері де<br />
әбден қалыптасқан елдерді шетінен жаулап алып, олардың үстінен төтенше<br />
биліктер жүргізуге қол жеткізулері, әлем тарихшылары мен саясаткерлерін әлі<br />
күнге дейін таң қалдырумен келеді. Біздің пайымдауымызша, бұл сауалдың<br />
бір ғана қисынды жауабы бар: мұны түркілердің қандай жағдайда болмасын<br />
мемлекетаралық бірлікті ұйымдастыра білу қабілетінің ерекше дәрежедегі<br />
қуаттылығынан деп түсінген дұрыс. Мәселенің өзге де өзекті жақтарын естен<br />
шығаруға әсте болмайды: ал, мұны империя ішінің қай саласында болмасын,<br />
онда орын алған жаппай әділеттіліктің алдыңғы қатарға шығуымен көрсетуге<br />
болады. Француз тарихшысы, Франция Академиясының мүшесі, Азия тарихы<br />
бойынша жазылған құнды еңбектерімен әлемге танылған Р.Груссенің қалдырып<br />
кеткен түсініктемесіне сәйкес, атақты Шыңғысханның жаулап алу дәстүрін<br />
жалғастырушы Темірлан моңғолдан емес, түркіден шыққан, ал Теймуридтің<br />
немесе «Түркі-моңғол қағанатының» іргетасы тек түркі мемлекеттігінің дәстүрі<br />
бойынша қаланып, шаңырағы көтерілген. «Шындығында бұл қағанат Түркі<br />
Конфедерациясы болып табылады» (241, 409 бет). Бұл суперэтностың қолымен<br />
жасалған және Орталық Азияда үлкен рөл атқарған бірлестік! Түркілердің<br />
идеясы арқасында құрылған Конфедерация сол кезеңдегі саяси ой-өрістер үшін<br />
нағыз жаңалыққа айналды. Негізгі құпия да дәл осында жатыр. Біздер үшін<br />
аса маңызды саналатын тағы бір мәселеге тоқталған Р.Груссе, Темірлан өзінің<br />
Кавказға жасаған жорығында Әзербайжанға ерекше мән береді және Кавказ бен<br />
Парсыны толықтай жаулап алу үшін, ол Әзербайжанды жорыққа аттану нүктесі<br />
ретінде қабылдайды. Темірланның әскері 1386-1387 жылдары Қарабақта қыстап,<br />
содан кейін келесі жылға жоспарланған барлық бағыттағы әскери жорықтарын<br />
тура осы жерден бастайды (241, 437 бет). ХV ғасырда Темір империясы бірбіріне<br />
тәуелсіз қағанаттар құра бастайды. Алтын Орданың мысалын алып қарар<br />
болсақ, онда аталған империя солтүстігінде Каспий мен Қара теңізден бастап,<br />
Литва мен Мәскеуге дейінгі жерлерді басып алғанын көреміз. Міне, соның<br />
негізінде жаңа, әрі қуатты Еуразия патшалығының іргетасы қалана бастайды.<br />
Алтын Орда империясы құрамына енетін Консолидацияның славяндары,<br />
түркілері мен моңғолдары (оның құрамында қыпшақтар мен бұлғарлардан<br />
тарайтын этностар да бар) оны бұрынғыдан да қаhарлы әрі қуатты ете түседі.<br />
Ресей империясының пайда болуы мен Франция революциясының басталуы<br />
алдында, яғни XVIII ғасырларда Шыңғысхан мен Темірланның ізбасарларының<br />
қолымен тұрғызылып, қабырғасы қаланған алып патшалықтың іргесі сөгіледі,<br />
ұсақталып кеткендіктен тарих сахнасынан көріне алмайтын күйге түседі.<br />
Әлемнің жаңаруына дейінгі тарихи саясатта түркі империясының ілгерілеу<br />
мен кемелдену бағытына қарай дамуы оларды сол дәуірдің жасампаз күшіне<br />
айналдырды. К.В.Финдлидің пікірі бойынша: «Тарихта Азияның империя<br />
құрушы күші болып саналатын (Жаңа Азияға кешігіңкіреп келген еуропалық<br />
48
Империяның патшалығында<br />
ипериализмдерден бөлек) жергілікті түркілер шамамен 1400 және 1800 жылдар<br />
аралығында осы құрлықты және өзгеріп жатқан аймақтарды дамыту тарихында<br />
бірқатар өте маңызды заманалық кезеңдерді еңсере білген». Сонымен<br />
олар Азия мемлекеттерін біріктірудің бастапқы қарапайым түрінен, ислам<br />
мемлекеттерінің діни идеологиясы мен салық салаларына негізделген күрделі<br />
құрылымдарына дейін жасай алды. Мұның ең тартымды тұсы мынада, олар<br />
«далалық империядан» бір мезетте «ауылшаруашылық империясына», ал аз ғана<br />
уақыт ішінде «ауылшаруашылығы империясынан» – «оқ-дәрі империясына»<br />
айналып сала береді. Яғни, әскерлерін сол заманның атыс қаруларымен (оқдәрі<br />
және артиллерия) жарақтандыра алған түркілер, сөз жоқ өз дәуірінің<br />
жетілдірілген және өте озық әскери арсеналының иегері болды. К.В.Финдлидің<br />
әдеттен тыс жасаған тұжырымдамасына сәйкес, осы бір әскери технологиядағы<br />
аса маңызды революциялық төңкеріс – АҚШ-тың атомдық бомбаларға қолы<br />
жеткеннен кейінгі ядролық державаға айналып сала беруімен бірдей еді (230,<br />
93 бет).<br />
Әлемдік тарихтың нормативтік оқулықтарында (314) және осыған тиісті<br />
зерттеу еңбектерінде бүгінгі түркі әлемінің көкірегіне мақтаныш сезімін<br />
ұялататындай карта кең қолданылады: онда өркениет пайда болған және<br />
тұрғындардың басым бөлігі өмір сүретін Еуропа, Азия, сондай-ақ Африканың<br />
аумақтарын қамтыған түркілік үш ұлы империя – Осман (1300-1922 ж.ж.),<br />
Сефевид (1501-1722 ж.ж.) және Моғол (1526-1858 ж.ж.) империялары<br />
бейнеленген. Бұл Түркінің Ұлылығын және қазіргі заманғы түркі әлемінің<br />
жаhандық саяси кеңістіктегі тарихи әлеуетінің қаншалықты зор екендігін<br />
дәлелдейтін ең жоғарғы көрсеткіш болып табылады. Дегенмен, өтіп кеткен<br />
сол тарихи уақыттың белгілі бір аралығына міндетті түрде тоқталатын, тіпті<br />
нақты мақсаттар бойынша ерекше көңіл аударатын тұстар да жоқ емес: бұған<br />
Осман және Сефевид империялары арасындағы соғыстар мен олардың жақын<br />
және алыс мемлекеттерге жасаған асыра сілтеушіліктерін айтуға болады.<br />
Сол кездегі тарихи-саяси талдаулар, түбі бір оғыздан тараған және ХVІ<br />
жүзжылдықта тілі мен мәдениетінде де соншалықты айырмашылығы бола<br />
қоймаған ағайындас екі түркі мемлекетінің ұрыс даласындағы бір-бірімен<br />
бетпе-бет келіп қақтығысулары, олардың аймақтық шиеленістіктің орталығына<br />
айналуы, халықаралық саясаттың бағытын кеңейтуге емес, керісінше кері<br />
кетушілік пен табыссыздыққа қарай итермеледі. Егер де олар түркі әлемінің<br />
ішкі саясатының тұтастығы мен қауіпсіздігін басты назарға алып және оны<br />
көздің қарашығындай етіп сақтай білгенде ғой, онда халықаралық саясаттың<br />
жаңа үрдісі – ХІХ ғасырдан басталған Еуропаның басымдық жағдайға беталысы,<br />
Азия халықтарының көпшілігін империализмнің колониясына айналдырып<br />
жіберуі мұншалықты деңгейге жете алмаған болар еді. Бұл бүгінде баршаға да<br />
аян. Нақ осы кездері темірдей тәртіп пен шешуші қадам қажет еді. Алайда, өкінішке<br />
қарай, феодалдық соғыстың шарасыздық шеңберінен аттап шыға алмаған<br />
49
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
сол кездегі түркілердің әскери-саяси элитасы, жоғарыда айтылған мүмкіндіктерді<br />
көре де, оны пайдалана алмады. Дегенмен соған қарамастан, Осман, Сефевид<br />
және Моғол секілді Азияның үш түркі империясының өктемдік құруы – сол<br />
кезеңдегі геосаяси құрылымдардың теңгерімдігін қалпына келтіруде аса<br />
маңызды тарихи рөлге ие болды. Ұлы Моғолдар Қиыршығыстық Азияға дейінгі<br />
аймақтар, соның ішінде Қытаймен де, ал Сефевидтер – Исламдық Шығыспен,<br />
сондай-ақ Османдар болса – Еуропа мен Африка елдері арасындағы өзара<br />
қарым-қатынастардың негізгі бағыттарын анықтап отырды. Әзербайжандық<br />
түркілердің кавказ бен парсы аймақтанда саяси доминанттық күшке айналуы<br />
мен Әзербайжан мемлекетінің құрылуы жолында (Әзербайжанның Атабектер<br />
негізінде, Қарақойлы және Аққойлы әулеттері) Сефевидтер империясы шешуші<br />
рөль атқарды. Моғолдар империясын құрған Бабыр (айтпақшы, ол Сефевидтер<br />
империясымен жақсы қарым-қатынаста болды), әкесі жағынан Темірланға,<br />
ал шешесі жағынан – Шыңғысханға жақын туыс болып келді. Моғолдар<br />
билеушісі Акбар жария еткен Дин-и иллахидің саясаты (1556-1605), көпұлтты<br />
Индия мен өзге де көршілес аймақтардың нығаюын қамтамасыз етіп отырды.<br />
Әзербайжандағы Шах Исмаил Хатаидың исламдық идеологияға сүйенген<br />
ұлттық саясатын (бұл нақты шиизм доктринасы болды), ал Бабыр мен Акбардың<br />
Үндістандағы жүргізген жан-жақты діни саясатын, түркі үстемшілдігінің аса<br />
көрегендігі деп бағалауға болады.<br />
Академик Рустан Рахменалиев түркілердің өктемдігіне төмендегідей<br />
түсініктеме береді: «Түркілер үш құрлықта да – Пекинде, Делиде, Исфаханда,<br />
Дамаскіде, Бағдадта, Мысырда, Константинопольде (Ыстамбұлда) және<br />
Алжирде басқару тізгінін өз қолдарында ұстады және оны уысынан шығарып<br />
алмау үшін нақты бір шаралар жасау қажеттігін өте жақсы түсінді. Түркілер<br />
билік жүргізген жерлердің барлығында да, Табгаштың басқаруымен - Қытайда,<br />
Салжұқтардың басқаруымен – Парсыда, Мәмлүктердің басқаруымен –<br />
Мысырда, Ұлы Моғолдардың басқаруымен – Үндістанда бұған дейін көз көріп,<br />
құлақ естімеген керемет өркендеу мен гүлденудің болғандығын атап өту керек.<br />
Ал, түркінің ұлы басқарушысы Осман империясы жайына тоқтала кетсек, ол<br />
алдымен исламның қылышы, содан кейін қалқаны болды» (курсив менікі –<br />
Дж.Ф.), (182, 10 бет).<br />
Салжұқтар дәуірінен бастап, аталған империяны құрушылар еуропалықтардың<br />
Крест Жорықтарына қайтпас қайсарлықпен қарсылықтар<br />
көрсетті. Мұсылмандар мен христиандар арасындағы ұзаққа созылған қанды<br />
соғыстарда ислам мемлекеттерін құлдықтың қамытын кию қаупінен нақ осы<br />
түркілер қорғап қалды. Католиктер Папасының талабы немесе оның берген<br />
уәдесі бойынша (іс жүзінде әскери-саяси мақсаттар болған) бүкіл Еуропадан<br />
жиналған крест жорығына қатысушы қарулы жасақтар 1095-1270 жылдар<br />
аралығында «қасиетті жерге» тоғыз мәрте шабуыл жасап, оның әрқайсысында<br />
«түркілердің тосқауылынан» аттап кете алмаған, өйтпек түгілі орасан шығынға<br />
50
Империяның патшалығында<br />
ұшыраған олар, маңдайлары тасқа тигендей есеңгіреген күйі кері шегініп<br />
кетуге мәжбүр болып отырған. Сондықтан да, крест жорығын ұйымдастырып<br />
және қатысушылардың қолтығына су бүріккен, оларға қолдау көрсетіп отырған<br />
Византия империясын түркілер түбегейлі қиратты: 1453 жылғы 29-шы мамырда<br />
әмір Мехмет Жаулаушы (Фатих) сұлтанның жетекшілігімен түркі әскері<br />
Византияның және Шығыс Рим империясының астанасы Константинопольді<br />
жаулап алды.<br />
Ғұн-түркілердің Римді (453 жыл) жаулап алғаннан соң тура мың жыл<br />
өткенен кейінгі, яғни 1453 жылғы осы Жеңісі – Азиядағы түркілердің Еуропадан<br />
артықшылығын айқын дәлелдейтін, Османдық оғыз-түркілердің ең шешуші<br />
Жеңісі де тарихтағы ірі жеңісі ретінде бағаланды.<br />
Осындай ойсыраған жеңілістен соң, Осман империясының құрлықтың<br />
ішіне қарай дендеп енуіне бұдан әрі жол бермеу еуропалықтардың ендігі<br />
жердегі ең басты мақсатына айналды.Үлкен жеңіске жол ашқан 1453 жылы<br />
бүкіл жер шарында мекен етіп жатқан түркілердің жалпы саны, барлық әлем<br />
тұрғындарының оннан бір бөлігін ғана құрайтын (101, 167 бет).Осы бағытта<br />
халық санының бұрынғыдан да артып, өсе түсуі түркілердің беделін көтерудің,<br />
мемлекет және қоғам құрылысында иеліктегі әлеуетті шоғырландыра түсудің<br />
аса маңызды факторы болып табылды.<br />
Сүлеймен (Кануни) сұлтанның заманынан бергі барлық кезеңде де исламның<br />
нағыз тірегі саналған Осман империясы, сонымен қатар Халифаттың нағыз<br />
орталығы ретінде де танылды. Әлемнің барлық мұсылмандары сұлтан<br />
Сүлейменнің халифатын қабылдады. Сол кезеңдегі түркі басқарушыларының<br />
құжаттарында былайша көрсетілген: «Осы уақыттан бастап Сүлеймен бин Селим<br />
хан бин Баязид хан біздің дінімізді аспанға шарықтатып, барлық мұсылман<br />
елдеріне билік етті. Оның өз дәуірінің ең жоғарғы дәрежедегі сұлтаны болғанына<br />
күмән жоқ... Барлық арабтарымен қоса бүкіл Арабия, барлық түркілер, күрдтер,<br />
парсылар, арабтардың Ирагы, Бағдад, Дийар-Бакр, Батыс тұтастай, Энгерюстер<br />
оның билігінде болды. Мұсылман атаулының барлығы да оның басқаруын<br />
қабыл алады, өйткені ол, шын мәнінде де Пайғамбар сүйіспеншілігіне ие болған<br />
халиф» (288, 182 бет). Осы бір тарихи кезеңдегі (ХV-XVIII ғасырлар) түркі<br />
империясының әлемінде жасақталған, сонымен бірге бәсекелестік те құрған<br />
сәттері бар әлеуметтік-саяси жүйе, сол уақыттарда халықаралық жүйедегі<br />
жетекші де ұйымдастырғыш қанатқа айналды. XVI жүзжылдықтың басындағы<br />
сұлтан Сүлеймен билік еткен Осман империясы өзінің жер көлемін бірнеше<br />
миллион шаршы шақырымдарға ұлғайтты (65, 54 бет).<br />
Өз тарихында Осман империясы тура осы кезеңдері бұрын-соңды көз көрмеген<br />
биіктерге қол жеткізді. Түркі мемлекетінің сол кездегі қуаты, «экономикалық<br />
және әскери тұрғыдағы, бұған теңіз күштерін де қоса есептегенде» қалған<br />
барлық мемлекеттердің біріктірілген күшімен тең еді (129, 203 бет). Мұндай<br />
биіктікті тек қана АҚШ-тың әлем алдындағы бүгінгі өктемдігімен ғана<br />
51
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
салыстыруға болар еді. Қуатты түркі империясының әлемдік тарихтың дәл<br />
жаңаруы алдында әлсіреуі, оның ұлттық мемлекеттерге, тіпті хандықтарға<br />
дейінгі құлдырауын көптеген саяси-тарихи себептермен түсіндіруге болады.<br />
Дегенмен, осы айтылған сан алуан себептердің басында жаңғырудың уақытша<br />
талаптарына сәйкес сайма-сай әрекеттер жасай алмауында (олар жаңа дәуірдің ІІ<br />
мыңжылдығында мұндай қадамдарға өте қабілетті еді) жатса керек. Еуропаның<br />
күш жинай бастау факторы, Азияның әлсірей түсуі кезеңімен дөп түсіп<br />
жатыр. Еуропалық мемлекеттер мен қауымдастықтардың әлеуметтік, саяси<br />
және технологиялық өмірін күрт өзгерткен тың бастамалар мен озық әрекеттерді<br />
азиялық нұсқада пайдалануға келмеді. Түркі әлемінде басқарудың феодалдық<br />
тәсілін ұстап қалу мен монархияны сақтап қалу мемлекеттік құрылымның<br />
қорғанышы ретінде қабылданды. Тіпті, империя тарап кеткеннен кейінгі<br />
уақыттардың өзінде де жекелеген мемлекеттер мен хандықтарда басқарудың<br />
монархиялық, династиялық үлгісі жалғасып қалды. Мемлекет пен қоғамның<br />
консервативтік жүйенің қысымында қалып қоюы, оны табиғи түрде құлдырауына<br />
алып келді. Исламдық Шығыс мемлекеттерінің не себептен құлдырап, мұндай<br />
күйге тап болғандығы жөнінде ұлы Мирза Фатали Ахундзаде өз кезінде айтып<br />
кеткен болатын. Жаңаруға бет алған Еуропа мен ескіліктен арыла алмаған<br />
Азия арасындағы тамыры тереңге кеткен ұзақ ғасырлық бәсекелестік, әрине,<br />
алдыңғысының жаңғыруына алып келді. Осы тұстағы заңдылықтай көрінетін<br />
жайт деп, Азиядағы үш алып түркі империясының құлдырау кезеңі Еуропа<br />
мемлекеттерінің күш ала бастауымен сәйкес келіп жатуын айтуға болар еді.<br />
Туындаған ішкі алауыздықтар салдарынан Сефевидтер империясы бірнеше<br />
ұсақ хандықтарға бөлініп кетіп, соңынан 1760 жылы ол ресми түрде тіршілігін<br />
тоқтатты, ал осыдан тура 68 жыл өткенде (1828 жылы) көптен келе жатқан көне<br />
мемлекетті Парсылар мен Ресей өз ара бөлісіп алды. Осыдан-ақ, күйреген бір<br />
империяның дәрменсіз денесін тарихтың қас-қағым сәтінде өзге империялардың<br />
пышақ үсті бөлісіп ала қоятынын көруге болады. Теңіз билігін бірте-бірте<br />
қолына ала бастаған Ұлыбританияның қарулы күштері 1764 жылы (Сефевидтер<br />
империясы құлағаннан кейін) Үнді түбегінде жағаға шығып, Бұқсара шайқасы<br />
кезінде жеңіске жетті. 1858 жылы Ұлыбритания Үндістандағы толық басып алды<br />
(Ресейдің Кавказ бен Орта Азияны өздеріне қаратып алғанынан шамалы уақыт<br />
кейін). Осыдан кейін-ақ, бір кездері арындап тұрған Моғол империясының күні<br />
бітті.<br />
Сонымен жер бетінде жалғыз түркілік – Осман империясы ғана қалды, оның<br />
өзінде де бұл кездері ол іштен шыққан іріткі салдарынан әбден әлсіреп, бұрынғы<br />
қаhары мен қуатын көрсетуден қала бастаған еді. Осман империясын Еуропадан<br />
ығыстыру саясаты Бірінші Дүниежүзілік соғыс басталған кезге дейін жалғасып<br />
келді. Осман империясының дәрменсізденуі мен Ресей империясының қуат ала<br />
бастауы Еуразиядағы күштің тепе-теңдігіне өзгерістер енгізді. Атлант мұхитына<br />
52
Империяның патшалығында<br />
шығуға жолдары ашық Шығыс Еуропа мемлекеттерін экспансиялау басталған<br />
XV ғасырдың басы мен кейінгі жүзжылдықтар аймақтық геосаясатқа үлкен<br />
өзгерістер алып келді. Ғылым, техника мен капитализацияны игеруде алдыңғы<br />
қатарға шыққан Еуропа бірте-бірте әлемдік империализмнің орталығына<br />
айналып сала берді. Планетамыздың Батыс және Шығыс жарты шарларында<br />
Еуропаның колониялары пайда бола бастады. Наполеонның «біртұтас Еуропа»<br />
құру жөніндегі талпынысы Еуропаны «әлем билеушісіне» айналдыру секілді<br />
империялық пиғылдан туындаған құлшыныс екендігі даусыз... XVII-XVIII<br />
ғасырлардан бастап, ХХ ғасырға дейінгі аралықта Франция, Британия және<br />
Ресей секілді империялар күшейіп жатқанда, Шығыс өркениетінің соңғы ұлы<br />
да азулы империясы – османдықтар әлсіреген үстіне әлсірей түсіп, құс қанаты<br />
талғандай ұлан-ғайыр жерлерінен де айрыла бастады. Ақыр аяғында олардың<br />
табан тіреп, тұрақтап қала алған жері қазіргі Түркия аумағы болды (88, 48<br />
бет). Азуын айға білеген Еуропа тұрғанда, Азияның бұрынғы даңқына қайта<br />
оралуына әлі де көп уақыт керек...<br />
Дегенмен, ағындаған өтпелі үдерістердің бойынан «жылт еткен» Таңғы<br />
Шапақты ең алғашқы болып, түрік Мұстафа Кемел Ататүрік көре алды.<br />
Феодалдық монархия негізінде құрылған империя қаншалықты қуатты болса<br />
да, оның әлемдік мемлекет құрудың жаңа жобаларына сәйкес келмейтіндігін<br />
ол бірінші болып түсінді. Сондықтан да Бірінші Дүниежүзілік соғыс кезінде<br />
Ататүріктің жақтастарының көздеген басты мақсаты Түркия мен түркі ұлтын<br />
ғана құтқарып қалу емес, ең маңыздысы Осман империясының қалған династиясын<br />
аман сақтап қалу болды. Түбінде Осман империясының бәрібір де ыдырамай<br />
қоймайтындығы 1792 жылдардың өзінде белгілі болған. Империяны сақтап<br />
қалу үшін қандай шараларға барып, ұлтты ұлықтайтын және жеңімпаздықты<br />
насихаттайтын, рухты көтеретін әрекеттер қолданылғанымен де, құлай бастаған<br />
ұстынның үдемелі сықыры сол кездері әлемнің түкпір-түкпіріне естіліп жатты.<br />
Сөйтіп, ең ұзақ (620 жыл) және ең соңғы түркі империясының саяси өмір сүруі<br />
1922 жылы тоқтатылып: 1923 жылдың 29 қазанында түркі әлемінде жалғыз және<br />
тәуелсіз мемлекет – Түркия Республикасы дүниеге келді. Кеңес өкіметі билеген<br />
ХХ ғасырдың соңында түркі республикаларының жүрегіне тәуелсіздіктің үміт<br />
отын жаққан дәл осы шырақ болатын, оның үстіне – түркі республикаларының<br />
қол жеткізген тәуелсіздіктерін де бірінші болып нақ осы Түркия мойындап<br />
отырды. Сонау Бірінші Дүниежүзілік соғыс кезінде (Ұлыбритания, Франция<br />
және Ресейдің) Шанаққала (1915 жылы) маңындағы «Антанта» аталатын<br />
әскери-саяси блокқа қарсы жан беріп-жан алысқан алапат ұрыста Түркия орасан<br />
жеңіске қол жеткізді. Және дәл осы кездері өздерінің ахуалы да тым ауыр<br />
бола тұра, олар Әзербайжан Демократиялық Республикасына да көмек қолын<br />
созды, сөйтіп, осы әркеті арқылы әлемдегі барлық түркі ағайындар арасында<br />
бауырластық негізін қалауға болатындығын дәлелдеп берді. Ендігі жерде<br />
53
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
олар жалғыз емес, осыдан тура үш мың жыл бұрынғы кездегідей, оларды дәп<br />
қазір Еуразияның тәуелсіз түркі мемлекеттері қоршап тұр! Осылайша, біздер<br />
империяның шарықтау және құлдырау диалектикасына зер сала қарай отырып,<br />
бір ғана тарихи фактіге куә боламыз: түркі рухы жеңілмейді, ол шығармашылық<br />
рух және осы рух әлі де қуатты империялар құруға өте қабілетті. Дегенмен, осы<br />
рух тарих талабына сәйкес бір кездері алып та азулы империя құра алған болса,<br />
ол енді тағы бір кездері ешқашан мызғымайтын Бірлікті де құра алады!<br />
54
3. ШАШЫРАҢҚЫЛЫҚТЫҢ БІРТҰТАСТЫҒЫ<br />
ХІХ ғасырдың алғашқы күнінен ХХ ғасырдың басына дейінгі өткен жүз<br />
жылының шамамен бірінші жартысында әлеуметтік-саяси тұрғыдан алғанда<br />
түркі әлемін құлдырауға ұшырады деп айтуға болады. Әйткенмен де ғасырдың<br />
екінші жартысы олар үшін ұлттық идеологияның күшейе түскен бедерлі<br />
кезеңіне айналды. Қаншалықты оғаштау болып көрінгенімен де айта кетерлік<br />
бір мәселе, құлдырау кезіндегі тың да ерек үрдістердің туындауы түркілердің<br />
жеке бастарына тән қасиет. Мемлекеті мен империясы құлаған олар, ендігі жерде<br />
өздерінен әлдеқайда күшті мемлекеттер мен империялардың құрамына еніп<br />
кетуге мәжбүр болды. Сондықтан да орасан шығынға ұшырап жатқандықтарын<br />
жақсы түсінді және одан қайта шығу мен бірлесудің жолдарын іздеді. Жағдай<br />
осылай бола тұра, олар бостандық пен тәуелсіздікке деген ұлы мақсаттарын<br />
бір сәтке де естерінен шығарған жоқ, керісінше азаттық жолындағы қасиетті<br />
күреске үнемі ұмтылып отырды. ХХ жүзжылдықтың бас кезінде барша түркі<br />
әлемі өздерінің тәуелсіз мемлекеттерінің бірлігіне қол жеткізу үшін, сол мемлекеттерді<br />
құрудың және оның ұлттық-тарихи идеологиясын қалыптастырудың<br />
қамына кірісті. Алайда, ХІХ ғасырда талай ауырлық пен теперішті басынан<br />
өткерген түркі халқы үшін, арманға айналған азаттықтың ауылы әлі де болса<br />
тым алыста еді...<br />
Түркі мемлекеттері мен империяларының біртіндеп ыдырай бастауы<br />
басқа мемлекеттердің аумағын күштеп басып алуларына және монополия<br />
жүргізулеріне алып келді. Монархияның қатал заңдарына сүйене тұрғызылған<br />
унитарлық мемлекеттік жүйесінің қирауы, жетекші этностың ішкі жүйесінің<br />
ұлттық сегменттерінің бүлінуіне әкеліп соқтырады, сондай-ақ онымен көршілес<br />
тарихи дамыған этностар «өз үйінің қожасы болу» қисыны тұрғысында көз<br />
аларта әрекет ететіні заңдылық. Әзербайжандардың бірнеше хандықтарға<br />
бөлініп кеткен апатты сценариінің ауыр зардабын Еуразияда ұзақ ғасырлар<br />
бойы үстемдік құрып келген басқа да түркі мемлекеттері мен империялары<br />
бастарынан өткерді. Ресей империяға айналған соң (1721 жыл) түркілер тұрып<br />
келген аумақтың басым бөлігі кертілген кесектей бірте-бірте ұсақтала бастады<br />
да, оларды аталған империя түгімен қоса жұтып қойып отырды. Аумақтың<br />
басқа да бөліктері Қытайдың, Моңғолияның, Ауғанстанның, Парсының, араб<br />
және Балқан мемлекеттерінің, Үндістан, Пәкістан және Грекия елдерінің еншілеріне<br />
байланып кете барды.<br />
Түркінің ұлы идеологы Ахмет бек Ағаоғлу күйреу мен бөлшектену кезінде<br />
түркі әлемінің азып-тозып кеткендігі соншалықты, бір кездегі аузын айға<br />
білеген суперэтностың басым көпшілігі өздерінің «түркі» атауларын естерінен<br />
мүлдем шығарып алып, ұлтымыз «мұсылман» деп айтуға дейін барысты,<br />
деп атап өтеді (3, 328-332 беттер). Ал, дәл осы кезде дұшпандары (мәселен,<br />
55
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
армяндар) оларды «түркілер» деп атап жатты. Ресей болса, тіпті «түркі» сөзін<br />
қолданыстан таза жойып жіберуге барын сала ұмтылып, бұл атауды адамзат<br />
санасынан мүлдем сылып алып тастау мақсатында, түркі халықтарын басқаша<br />
атап-түстеу (мәселен, татарлар) қажет деп есептеді. Ал «мұсылман» сөзіне<br />
оның астарында ешқандай да тиянағы жоқ деген пайым қалыптастырып, бұған<br />
жалпы түсінік ретінде мән беруге тырысты. Әрі «мұсылман» дегендерді әлемді<br />
алға қарай дамытуға қабілетсіз, қолынан бар болғаны намаз оқып, жаратқанға<br />
жалбарыну ғана келетін, сондай аянышты да бишара халық етіп көрсетіп<br />
қалуға жандарын салып бақты. Дегенмен бірқатар әлемдік, сондай-ақ Ресейлік<br />
демократиялық қозғалыстардың ислам әлеміндегі ұлттық тойтарысқа деген<br />
ішкі қарсылықтары кезкелген халықтың халықаралық қоғамдастықта саяси<br />
субъект бола алатындығын мойындатты және көпшіліктің санасынан берік<br />
орын алуға жол ашылды. Большевиктердің революциясынан кейінгі Ресейдің<br />
шатқаяқтап, ес жия алмай тұрған кезінде өзге халықтар секілді, түркілердің де<br />
тәуелсіздікке қол жеткізулерінің нақты мүмкіндіктері көрініс берген еді, алайда<br />
Ресейдің жаңа басқыншылық әрекеттерді мен халықаралық күштердің «бөлісу»<br />
саясаты осы үрдісті ақырына дейін жеткізуге ырық бермеді.<br />
Ақиқатында Кеңестер Одағы бұрынғы Ресей империясының эволюцияланған,<br />
яғни тонын теріс айналдырып киген мұрагері, өзінің саяси және идеологиялық<br />
мәртебесіне сәйкес, одақтас республикалардың бірлестігі ретінде құрылды.<br />
Солай бола тұра осы мемлекеттің идеологиясы да халықтың теңдігін<br />
насихаттаған коммунизм секілді көрінгенімен, іс жүзінде ешкімге де, соның<br />
ішінде түркілерге де нағыз тәуелсіздікті бермеді. Әйтсе де, Ресей империясының<br />
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағына айналуы тәуелсіздік бағытына<br />
қарай жасалған ең алғашқы қадам болып саналады. Өйткені, жетпіс жылға<br />
созылған кеңестік кезеңде түбі бір түркіден тараған – Қазақстан, Әзербайжан,<br />
Өзбекстан, Түрікменстан және Қырғызстан секілді елдер жаңа дәуірдің ұлттық<br />
мемлекеті болу үшін белгілі деңгейде тәжірибелер жинақтап, ұлттық тіл мен<br />
мәдениетті дамыту жолында нақты базаны дайындай алды. Кеңестік мемлекеттің<br />
саяси басқару жүйесінде тегі түркілік Гейдар Әлиев, Дінмұхаммед Қонаев, Шараф<br />
Рашидов, Нұрсұлтан Назарбаев, Шихали Құрбанов секілді және бұдан да<br />
басқа көптеген басшылар легі қалыптасты. Кеңестік түркі республикаларының<br />
экономикасы, әрине, кеңес экономикасының бір бөлігі болып табылғаны сөзсіз,<br />
дегенмен оның тек өздеріне ғана тән салада қалыптасқаны және ақиқат.<br />
Қазақша, әзербайжанша, өзбекше, қырғызша, түрікменше, татарша және<br />
басқа да тамыры түркіден тарайтын тілдерден туындаған керемет шығармалар<br />
болды, олардың озықтығы сондай, аталған шығармалар әлемдік мәдениеттің<br />
тағы бір сатыға жоғарылауына өз үлестерін қосты деп айтуға толық негіз<br />
бар. Түбі түркіден тарайтын кеңестік республикалар арасында өзара татулық<br />
пен жылы қарым-қатынастар сол кездің өзінде тамырын тереңге жайған еді.<br />
Сондықтан да, олар гуманистік ұлттық саясатты насихаттаған үлкен елдің<br />
қаптаған лозунгтары ішінен өздеріне тиімділерін ғана алып отырды. Осы негіздер<br />
56
Шашыраңқылықтың біртұтастығы<br />
кейінірек, тәуелсіздік жылдарында бұған дейінгі қалыптасқан жылы қарымқатынастарды<br />
одан әрі жетілдіре берудің алғышартына айналды. Міне, нақ<br />
осының нәтижесінде КСРО секілді алып мемлекет-империя құлағаннан кейінгі<br />
уақыттарда түркіден тараған одақтас республикалар тәуелсіздіктерін алып,<br />
өз алдарына жеке ел болып бөлініп шықты! Егер де КСРО-ның саяси-әкімшілік<br />
құрылымы қалыптастырылып жатқан уақытта түркінің (татарлар, чуваштар,<br />
башқұрттар, якуттар, құмықтар, ұйғырлар, гагауыздар, тұбалар, қарашайлар,<br />
хакастар, малқарлар, алтайлықтар, ноғайлар, шорлар мен қарайымдар) секілді<br />
Одақ құрамының басқа да халықтары республика мәртебесін ала алғанда ғой,<br />
онда сөз жоқ, 1991 жылдың 8 желтоқсанындағы Беловежье келісіміне сәйкес<br />
әлгінде аталған халықтардың барлығы да өз тәуелсіздіктеріне қолдарын жеткізе<br />
алған болар еді-ау, әттең! Дегенмен, мұндай үдерістің алдағы уақыттарда<br />
әлі де болса мүмкін екендігін тарих еш уақытта да жоққа шығара алмайды.<br />
Еуропадағы шағын мемлекеттермен салыстырып қарайтын болсақ, автономия<br />
мәртебесінде өмір сүріп жатқан халықтардың саны мен жерлерінің<br />
көлемі әлдеқайда көп те үлкен екендігін әсте естен шығаруға болмайды. Түркі<br />
халықтарының тұрып жатқан аумағының жалпы көлемі орыстар мекенінен<br />
әлдеқайда үлкен екендігі рас және оның кеңдігінің көлемі Еуропа құрлығымен<br />
теңесе алады.<br />
«Түркі әлемінің халықтары» («The <strong>Turk</strong>ic Peoples of the World») аталатын<br />
фундаменталдық жинақ түркілердің тұтастығы мен тығыздығының,<br />
шашыраңқылығының көрінісінен, олардың алып жер көлемінде қалай<br />
өмір сүргендігінен, мемлекеттік және мемлекеттік емес бірлестіктер мен<br />
диаспораларының қандай планетарлық маңызға ие болғандынан нақты да мол<br />
мағлұматтар береді (308). Түркияда «Түркілер» деп аталатын 20 томдық энциклопедия<br />
басылып шықты (137). Бұл энциклопедияда терең талдаулар мен<br />
болжаулар жасау арқылы түркі әлемінің эволюциясы, оның тармақталуы мен<br />
таралуы, отырықшы мемлекет құру, соның ішінде қазіргі заманғы көлемі мен<br />
орналасқан жері жөнінде толық ақпараттар беріледі. Осы энциклопедиядағы<br />
түркілер туралы берілген түсініктің көлемінің кеңдігі мен ауқымының тереңдігі<br />
соншалық,мұның жанында бұған дейінгі түркілер жайында қасақана және негізсіз<br />
таратылып келген қаралау сөздер өте сүреңсіз де сенімсіз болып қалды.<br />
Осы тұрғыдан алып қарағанда, аталған шығарманы қазіргі заманғы мәдениеттің<br />
маңызды жетістігі деп бағалауға болады. Түркі халықтарының өздерінің<br />
аумақтық, адамдық және экономикалық, сондай-ақ әлеуеттері арқылы да Еуразия<br />
этногеорграфиясының маңызды субъектісі бола алғандығы жасырын емес.<br />
Ендігі жерде олардың тарыдай шашылып, тармақталып кеткен бастарын саяси<br />
болсын, немесе әлеуметтік тұрғыда болсын келешекте қайтадан біріктіріп, «бір<br />
жағадан бас, бір жеңнен қол» шығаруларына мүмкіндіктері өте зор екендігіне<br />
көз жеткіземіз.<br />
Егер де ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарының сол кездегі тарихында жер<br />
бетінде бір-ақ түркі мемлекеті – Түркия ғана болған болса, бүгінгі күндері жеті<br />
57
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
тәуелсіз түркі мемлекеті әлемдік картадан өздерінің орындарын ойып тұрып<br />
алды десе болады. Басқа мемлекеттердің аумағында ықшам тұрып жатқан немесе<br />
бар болғаны автономия мәртебесіне ие түркі халықтары, егеменді түркі<br />
мемлекеттерінің жарқыраған жұлдыздарына қарай отырып, өздерін де сол<br />
жаңарып та жаңғырып та келе жатқан үлкен түркі әлемінің кеңістігінен<br />
көреді.Түркі мемлекеттерінің әлеміне, басқа мемлекеттерде тұрып жатқан<br />
түркілердің бірлесуіне қатысты бүгінгі күннің шынайы көрінісін былайша көзге<br />
елестетуге болады. Жалпы адам саны мен жер көлемі жағынан түркі әлеміндегі<br />
ең үлкен мемлекет Түркия болып табылады. Осман империясының мұрагері саналатын<br />
Түркия 1923 жылы мемлекет болып құрылды. Оның жер көлемі 783562<br />
шаршы шақырым, ал халқы – 74724269 адамды құрайды (мәтіндегі статикалық<br />
мәліметтер соңғы ресми көрсеткіштерге негізделген – Дж.Ф.).<br />
БҰҰ құрылған күннен бастап (1945 жыл) Түркия осы ұйымға мүше болып<br />
табылады. Солтүстікатлантикалық блоктың (НАТО) мүшесі саналатын<br />
Түркия әскер саны жағынан осында, АҚШ-тан кейінгі екінші орында тұр. Ол<br />
екінші дүниежүзілік соғыс пен «қырғи қабақ соғысы» жылдарында жаhандық<br />
саяси тепе-теңдіктің сақталуы барысында өте маңызды рөл атқарды. Бүгінгі<br />
күнде де халықаралық саясат алаңында маңызды күшке ие және жер бетіндегі<br />
бейбітшіліктің бұзылмауына өзіндік үлесін қосып келеді. Оның сыртқы<br />
саясаттағы ең басты мақсаты – түркі мемлекеттерінің бірлігін сақтап қалу.<br />
Түркияның соңғы өткен жиырма жыл көлеміндегі жүзеге асырған демократиялық<br />
қайта құрулары, әлеуметтік-саяси салаларды күшейтуге, сондай-ақ экономиканы<br />
серпінді дамытуға кең жол ашты. Әзербайжаннан бастап, өзге де<br />
түркі мемлекеттерімен саяси, экономикалық және мәдени саладағы байланыстарды<br />
дамыту оның аймақтағы беделін көтере түсті. Өткен ғасырдың 80-ші<br />
жылдарында елдегі орташа экономикалық өсім көрсеткіші 6-8 пайызды құрады.<br />
Экономикасының осылайша өркендеп дамуы Түркияны әлемдегі ең қуатты<br />
деген он бес мемлекеттің қатарына алып шығып, олармен терезесін тең етті.<br />
ІЖӨ жылдық көлемі 774 млрд, 338 млн АҚШ доллары, ал кірісі тұрғындарға<br />
шаққанда – 10362 доллар көлемін құрады (253).Түркияның қаржы орталығы –<br />
Стамбұлда 35 миллиардер тұрады (салыстыру үшін мәліметтер: Нью-Иоркте<br />
– 71, Лондонда – 36, Гонконгте – 30, Лос-Анджелесте – 24, Бомбейде – 20, Сан-<br />
Францискода – 19, Далласта – 15, Токиода - 15). Алдағы 2023 жылға белгіленген<br />
мақсат - әлемдегі ең дамыған он мемлекеттің қатарынан орын алу. Бұған<br />
Түркияның мүмкіндігі жеткілікті. Өйткені, Еуропа мен Азия арасында барлық<br />
бағыттар бойынша тиімді ынтымақтастық орнатуы бауырлас елдің жоспарының<br />
басты құралына айналып отыр.<br />
Түркі әлемінің саяси-тарихи кеңістіктеріндегі орын ала бастаған игі<br />
өзгерістердің «есептеу нүктесі» атанған және 1991 жылы өз тәуелсіздігін<br />
алған Әзербайжан түркі мемлекеттерімен қарым-қатынас түрлерін ең жоғарғы<br />
деңгейге көтергісі келеді. Сондай-ақ, осы басталған үдерістерді бірте-бірте<br />
жаппай бірігудің салтанатына дейін жеткізуді өзінің аса маңызды стратегиялық<br />
58
Шашыраңқылықтың біртұтастығы<br />
мақсаты санайды. Солтүстік және Оңтүстік Әзербайжанның жалпы аумағы<br />
Түркияның жер көлемімен бірдей деп есептелгенімен, біздің қолымызда<br />
Әзербайжан Республикасының (Солтүстік Әзербайжан) жер аумағы 86600<br />
шаршы шақырымға тең деген нақты ақпарат бар. Осы көрсеткішке сәйкес<br />
Әзербайжан жер көлемі жағынан әлемдегі 113-ші мемлекет, 9 327 000 халқы<br />
бар, ол адам саны жағынан – 83 орында. Адамның даму индексі бойынша<br />
(0,713) көрсеткішіне ие болған халық әлемде - 67 орында. Экономикасының<br />
даму қарқыны бойынша 2005 жылдан бері Әзербайжан жетекші мемлекеттердің<br />
біріне айнала алды. Ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) жылдық көлемі 62 млрд 321 млн<br />
АҚШ долларын, ал халықтың тұтыну көлемі – 6 832 долларды құрайды. 1996<br />
жылы экономикалық дағдарыс ауыздықталғаннан кейін ІЖӨ деңгейі 5,7 есе,<br />
оның ішінде өнеркәсіп – 5,5 есе, ауылшаруашылығы шамамен 2 есе, құрылыс<br />
секторы 41 есе, көлік қатынасы – 4 есе, байланыс саласы – 19 есе, сауда –<br />
6 есе өсті. Бүкіл әлемді тығырыққа тіреп қойған дағдарыстан Әзербайжан мейлінше<br />
аз шығынмен шыға алды. Салыстыру үшін айта кететін жайт, егер де<br />
2009 жылғы дағдарыс кезінде ТМД елдеріндегі өндірістің құлдыру көрсеткіші<br />
6 пайыз құраған болса, дәл сол мезетте Әзербайжан 10 пайыздық өсімге қол<br />
жеткізе алды. Небәрі 14 жыл (1996-2001 жылдар) ішінде Әзербайжан экономикасына<br />
55 млрд доллар көлемінде инвестиция тартылды. Бұл инвестициялардың<br />
жылдық көлемі уақыт өткен сайын арта келе, 2010 жылы ең жоғарғы деңгейге,<br />
яғни 8,2 млрд АҚШ долларына жетті. Жалпы алғанда, тәуелсіздікке ие болған<br />
жылдар ішінде ел экономикасына 90 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция<br />
тартылыпты. Сонымен қатар, өткен он жыл ішінде банктік-несиелік ұйымдар<br />
тарапынан берілген несие көрсеткіші де 20 есеге дейін өскен. Әзербайжанның<br />
мұнайы мен газын әлемдік нарыққа тасымалдау мақсатында қолға алынған Баку-Тбилиси-Джейхан<br />
және Баку-Тбилиси-Эрзурум тасымалдау құбырларының<br />
құрылысы аяқталып, Әзербайжан мен Еуроодақ арасындағы энергетикалық<br />
жобалардың жүзеге асырылуы нәтижесінде аталған екі тасымалдау құбыры<br />
арқылы 150 млн тонна мұнай және 17 млрд текше метр газ тасымалданды. Сонымен<br />
қатар тасымалдау фазаларының жүзеге асырылуы нәтижесінде Қазақстан<br />
мен Түрікменстан секілді бауырлас елдердің мұнайлары да тасымалдана бастады<br />
(90,89). Қазіргі уақытта Әзербайжанның табиғи газ қорының мөлшері<br />
2 трлн. шаршы метр құрайтыны белгілі болып отыр. Таяудағы Трансанадолылық<br />
және Трансадриатикалық жаңа газ тасымалдау құбырларының құрылысын<br />
салу жөніндегі қол қойылған келісімдер біздің еліміздің экспорттық және тасымалдау<br />
әлеуетін айтарлықтай арттырып қана қоймайды, сонымен қатар Еуропаны<br />
көгілдір отынмен қамтамасыз етуде Ресейді монополиялық ету мәртебесінен<br />
айыруға да айқын мүмкіндік туғызады.<br />
Әлемдік өркениеттің тарихи жетістігінің бірегейі саналатын «Жібек жолы»<br />
идеясының өзектілігі қайта жаңғырып, ол бүгінгі таңда әлемдік тасымал<br />
жобаларының ішіндегі ең іргелі күретамырының біріне айналды. Бұл жобаның<br />
ауқымында жүзеге асырылуы тиіс маңызды мақсаттардың бірі, сөз жоқ,<br />
59
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
түркілердің қайта бірігуінің стратегиялық тұғырнамасының берік іргетасын<br />
қалау болып табылады.<br />
Түркілердің ең ежелгі мемлекеттерінің бірі – Алтын Орда империясы,<br />
Ноғай және Қазақ хандығы секілді құрылымдардың құрамында эволюцияның<br />
барлық сатысынан өткен қазіргі Қазақстан Республикасы, Сақтар, Ғұндар,<br />
Көктүріктер, Қарахандар мен Қыпшақтар секілді мемлекеттердің Отаны болып,<br />
қыпшақтардың тал бесігіне айналды. Аумағы 2 727300 шаршы шақырым<br />
құрайтын Қазақстан жер көлемі жағынан әлемдегі 9-шы мемлекет болып табылады.<br />
Оның алып жатқан ауданы шамамен Шығыс Еуропаның көлеміне тең.<br />
Сонымен қатар Қазақстан ислам және түркі мемлекеттерінің арасында да жер<br />
аумағы мен табиғи байлықтардың ресурстық қоры жөнінде ең бай ел ретінде<br />
мойындалады. Халқының саны – 16 638000 адам құрайды. ІЖӨ жылдық көлемі<br />
178 млрд 312 млн АҚШ долларын, ал халықтың тұтыну көлемі – 10 694 доллар<br />
құрайды. 2009 жылғы барлау жұмыстарының қорытындысы бойынша,<br />
Қазақстандағы мұнай қорының мөлшері 39,6 млрд баррель, яғни 6,5 млрд тонна<br />
құрады, бұл көрсеткіш жалпы әлемдік мұнай қорының 3,2 пайызы екендігін<br />
көрсетеді. Қазақстан Үкіметі 2011 жылы мұнай өндіру деңгейін жылына 100<br />
млн тоннаға дейін жеткізді, ал 2015 жылға қарай бұл мөлшерді 150 млн тоннаға<br />
дейін жеткізу межеге алынып отыр. 2009 жылдың басындағы дәлелденген<br />
ақпараттарға қарағанда елдегі табиғи газдың жалпы қоры 1,82 трлн шаршы<br />
метр, яғни әлемдік қордың 1,7 пайызын құрады. Тәуелсіздік алған жылдардан<br />
кейінгі мұнай өнімдері мен газ сатудан түскен пайда айтарлықтай болып,<br />
соның нәтижесінде Қазақстан өмір сүру деңгейі жөнінен Азиядағы ең дәулетті<br />
мемлекеттердің біріне айналды (247).<br />
Қазақстан Республикасының сыртқы саяси стратегиясы Орталық Азияның<br />
дамыған елдерімен үйлесімділік қарым-қатынастарын орнатуға, сондай-ақ түркі<br />
мемлекеттерінің бірлестігін білдіретін елдермен тығыз байланыс дамытуға және<br />
осы тұрғыдағы басымдықты сақтауға бағытталған. Орталық Азияның өзбектер,<br />
түрікмендер және қырғыздар секілді ежелгі мемлекеттері мен халықтары тарихи<br />
эволюцияларының нәтижесінде, негізінен тұрақты аумақтар шегінде<br />
құрылған Өзбекстан, Түрікменстан және Қырғызстан өсіп келе жатқан осы<br />
өңірдің Шығысымен де, Батысымен де тығыз қарым-қатынастарын дамытқан<br />
елдер саналды.<br />
Өзбек хандығын (Шейбанидтер мемлекеті) 1468 жылы Тимуридтер жойып<br />
жібергенімен, ол 1500 жылы (Әзербайжанның Сефевидтер мемлекетімен бір<br />
мезгілде) қайта жаңғырды. Кейінірек, тура Әзербайжандағы секілді (Бұхара,<br />
Қоқан және Хиуа хандықтарына бөлінген) Өзбекстан ХІХ ғасырда Ресей империясына<br />
қосылды. Ал, 1920 жылға дейін ол Бұқара әмірлігі деп аталған мемлекет<br />
болды. Өзбекстан тек 1924 жылғы ұлттық қарсылық қозғалыстың толық<br />
жойылуынан кейін ғана КСРО құрамына қосылды. Аталған республика КСРО<br />
құрамында болған кезінде одақтың ішінде және одан тысқары жерлерде де<br />
мақта өсіретін аграрлық аймақ ретінде танымал болды. 1991 жылдың 31 тамы-<br />
60
Шашыраңқылықтың біртұтастығы<br />
зында тәуелсіздігін алған Өзбекстан Республикасы өзінің саяси, әлеуметтік,<br />
экономикалық және мәдени әлеуетін бір арнаға жұмылдыра отырып, оны мемлекет<br />
құрылысына арнады және дами бастады. Әлем елдерінің ішінде 56-шы<br />
орнында тұрған Өзбекстан аумағы 447400 шаршы шақырым құрайды, 45-ші<br />
орынға табан тіреген осы елдің халқы 29599100 адамға жетті. ІЖӨ жылдық<br />
деңгейі – 45 млрд 353 млн доллар, ал халықтың тұтыну көрсеткіші – 1 572 доллар<br />
деңгейінде (255). Осы аталған түркі республикасы бүгінгі күндері өзінің<br />
ұлттық экономикасын дамыту мақсатындағы қажетті шараларды толықтай<br />
қамтып келе жатыр.<br />
Әзербайжандар мен түріктер секілді оғыздар тобына жататын түрікмендер<br />
де ХІІІ ғасырда Салжұқтар мемлекетінің құрамында өмір сүрсе, ал ХVІ ғасырда<br />
өзбектермен бірге Хиуа хандығы және Бұхара әмірлігінің қол астында болып,<br />
1921 жылы үлкен Түркістанның бір бөлігін құрады. ХХ ғасырдың басында<br />
түрікмендер де түбі түркілерден тараған Орта Азияның басқа халықтары<br />
секілді КСРО-ның құрамында қалып қойды. 1991 жылы өздерінің мемлекеттік<br />
тәуелсіздігін жариялаған Түрікменстан, қойнауында көмірсутегінің үлкен<br />
қоры бар республика ретінде, оны ұлттық экономиканы дамытуға жұмсай<br />
бастайды. Каспий табанындағы кен орындарына байланысты Әзербайжан<br />
мен Түрікменстан арасында бірқатар келіспеушіліктердің орын алуларына<br />
қарамастан, Каспий теңізінің мәртебесін белгілеу барысында, сөз жоқ, аталған<br />
түсінбестіктер өз шешімін табады. Қазіргі уақытта Каспий табаны бойынша тасымал<br />
құбырларын тарту мен бұдан да өзге коммуникацияларды жүзге асыру<br />
барысында екі ел тарапынан да ортақ іске оң қабақ көрсетіліп, екі жақты терең<br />
түсіністік тамырын жая бастады. Түрікменстан Республикасының жалпы жер<br />
көлемі 491120 мың шаршы шақырым, ал халқы – 5 125 693 адамды құрайды.<br />
ІЖӨ жылдық көлемі 25 млрд 742 мың, ал халықтың тұтыну көрсеткіші – 4<br />
658 АҚШ долларын құрайды. Түрікменстан парламентінің 2003 жылдың 14<br />
тамызындағы шешімі негізінде, алдағы 2030 жылға дейін халық тұтынатын<br />
электр энергиясы, газ, су және тұз өнімі мемлекет тарапынан субсидияланады<br />
(254). Көмірсутегінің үлкен қорына ие Түрікменстан Республикасы аталған<br />
жер асты байлығын өздері үшін өте тиімді бағамен шет елдерге тасымалдау<br />
мақсатында, бүгінгі күндері Каспий – Әзербайжан бағыты бойынша үлкен<br />
дипломатиялық жұмыстар жүргізіліп жатыр.<br />
Қырғыздардың жалпы түркі мемлекеттері қалыптаса бастаған кезеңнен бастап<br />
оның алып түркі суперэтносы ретінде дамуына ықпалы зор болды. Олар<br />
түркі мемлекеттері мен империясының шекаралас аймақтарында тіршілік<br />
етті. Қырғызстан Орталық Азиядан бастап Қытайға дейінгі аралықты мекендеген<br />
елдердің ішіндегі ең соңғысы болып, 1876 жылы ғана Ресейге қосылды,<br />
ал одақтас республика ретінде 1936 жылы КСРО құрамына өтті. 1991 жылдың<br />
31 тамызында өз тәуелсіздігін жария еткен Қырғызстан Республикасының жер<br />
көлемі – 199900 шаршы шақырым құраса, халқы 5362800 адамға жетті. ІЖӨ<br />
жылдық көлемі 5 млрд 920 млн, халқының тұтыну көрсеткіші – 1 070 АҚШ<br />
61
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
долларын құрайды (248). Қырғызстан негізінен аграрлық ел болып есептелгенімен,<br />
олардың көмір, алтын, уран секілді жер асты қазба байлықтарын өндіруге,<br />
сондай-ақ электр знергиясы мен металлургия секілді салаларды да қоса дамытуға<br />
деген мүмкіндіктері мол. 2005 жылғы экономикалық дағдарыстың салдарын<br />
еңсеріп жатқан Қырғыз Республикасы, бүгінгі таңда ұлттық экономикасының<br />
негізін бекітуді одан әрі жетілдіре түсуде. Егер де, Түркия, Әзербайжан,<br />
Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан, Солтүстік Кипрдегі Түркі<br />
Республикасы секілді түркі тілдес халықтардың өз алдына дербестігі мен<br />
мемлекеттік мәртебесі бар болса, бұдан да басқа көптеген бауырлас халықтар<br />
өзге мемлекеттердің құрамында автономиялық деңгейде өмір сүріп жатыр.<br />
Мәселен: Татарстан Республикасы (жерінің көлемі 63 000 шаршы шақырым,<br />
халқы 4 млн адам), Башқұртстан Республикасы (жерінің көлемі 143000 шаршы<br />
шақырым, халқы 4 120000 адам), Чуваш Республикасы (жерінің көлемі<br />
183000 шаршы шақырым, халқы 1 400 000 адам), Хакас Республикасы (жерінің<br />
көлемі 61 900 шаршы шақырым, халқы 580 000 адам), Саха-Якут Республикасы<br />
(жерінің көлемі 3 103 200 шаршы шақырым, халқы 1 млн адам), Алтай Республикасы<br />
(жерінің көлемі 92 600 шаршы шақырым, халқының саны 205 000<br />
адам), Тува Республикасы (жерінің көлемі 170 500 шаршы шақырым, халқының<br />
саны 320 000 адам) Ресей Федерацияның құрамында болса, Қырым Республикасы<br />
(жерінің көлемі 26 081 шаршы шақырым, халқының саны 2 млн адам) ресми<br />
түрде Украина Республикасына бағынады (138). Көп ұлтты елдердің бұдан<br />
басқа да республикалары мен облыстарында (соның ішінде, Солтүстік Кавказ<br />
бен Дағыстанда, Қытай мен Моңғолияға жақын аймақтарда) түбі түркіден<br />
тарайтын татарлар, башқұрттар, чуваштар, хакастар, якуттар, алтайлықтар,<br />
тувалықтар, қырым татарлары, ұйғырлар, гагауыздар, қарашайлар,балкарлар,<br />
ноғайлар, құмықтар, шорлар және қарайымдар секілді көптеген бауырлас ұлттар<br />
өз отандарын тапты... Ресей патшалығы, одан кейінгі КСРО кезінде, соның ішінде<br />
сталиндік қуғын-сүргін барысында, әсіресе түркі халықтары адам айтқысыз<br />
кемсітушілікке ұшырады. Мәселен, қырым татарлары Сібірге, ал қазан татарлары<br />
Манчжурияға өз еріктерінен тыс өрескел күш қолдану арқылы көшірілді (62,<br />
11-12 беттер), ал әзербайжандық түркілерді де Арменияның қазіргі аумағынан<br />
Орталық Азияға қарай қоныс аударуға мәжбүрледі.<br />
Ресей империясы мен оның мұрагері атанған кеңес одағының «құдайы»<br />
орыстардың күні-түні мазасын кетіріп, олардың «жегенін желім, ішкенін<br />
ірің» еткен бір мәселе болды. Ол тығыз орналасқан түркі халықтарының<br />
жақындасып кетуіне ешқандай да жол бермеу еді. Осыдан қатты қорыққан<br />
олар Алтайдан бастап Балқанға дейін құлашын жайып жатқан кеңістіктегі<br />
туыс халықты бір-біріне айдап салып, араларын ажыратып тастау саясатын<br />
жүргізді. Түркілердің атам заманнан тиесілі жеріне 1918 жылы алғаш рет Армения<br />
мемлекетін құрып, содан кейін оның белгілі бөлігін Зангезур облысына<br />
күштеп қосулары, большевиктердің түркі бірлігін бөлшектеуге бағыттала<br />
жасаған тиянақты жоспарларының бірі еді. Дегенмен, олар бұл ойларын жүзеге<br />
62
Шашыраңқылықтың біртұтастығы<br />
асыра алған жоқ: Еуразияның түркілік этножүйесі қолдан жсалған күштеулер<br />
мен қысымдарға қарамастан, өзінің біртұтастығын сақтап қала алды. Тіпті,<br />
Шығыс пен Шығыс Еуропада тұрып жатқан тамыры түркіден тарайтын ұлттар<br />
дәп бүгінгі күнде де өзіндік ерекшеліктерін сақтап қала алды. Қиыр Шығыс<br />
пен Таяу Шығыста саны жағынан да ұлттық-мәдени тереңдігі жағынан да<br />
өзгелерден ерекше екі түркі ұлты бар: олар Қытайдағы ұйғырлар мен Ирандағы<br />
әзербайжандар. Қазіргі уақытта Орталық Азияның көптеген елдеріне сіңісіп<br />
кеткен ұйғырлардың байырғы отаны, кезінде Қытайда үстемдік құрған Ұйғыр<br />
империясының жері болған еді. Бүгінде аталған ірі аймақ Қытайдың меншігі<br />
есептеледі. Шыңжаң-Ұйғыр (қытайша – Хинжуан) автономиялық облысының<br />
көлемі 1 660 000 шаршы шақырым құраса, онда 21 813 334 ұйғыр тұрып жатыр<br />
(халық саны жағынан әлемдегі 25-ші орын) (236).<br />
ХІ ғасырдан ХІХ ғасырға дейін жетекші орынды иемденген, бүгінде аталған<br />
ел халқының үштен бірін құрап отырған әзербайжандардың Ирандағы жалпы саны<br />
79 млн адамды құрайды. Бүгінгі Иранда да Ресейдегі секілді, әзербайжандардың<br />
ұлттық-географиялық тұтастығын бұзу үшін ежелгі Әзербайжандардың жері Батыс<br />
және Шығыс Әзербайжан деп аталатын екі әкімшілік бөлімге бөлінді де (252),<br />
аймақтың осыдан қалған жер бөліктері көршілес басқа облыстардың меншігіне<br />
үлестіріліп берілді. Қытайдағы ұйғырлар секілді, Ирандағы әзербайжандар да<br />
белгілі уақыттарда ұлт-азаттық қозғалысы көтерілістерін жасап отырды, алайда<br />
ол әрекеттер дер кезінде аяусыз жаншылып отырды. Дегенмен де, бұл азаттық<br />
жолындағы қасиетті күрестің тамыры түбірінен қиылды деген сөз емес. ХХІ<br />
ғасыр әлем халықтарына, соның ішінде түркі әлеміне де даму бағытының келешегін<br />
ашты. Қазіргі уақытта түркіден тараған миллиондаған адамдар және<br />
солардың қолымен жасалған Ұлы Түркі Диаспорасы тарихи жад негізінде<br />
түркі әлемінің бірлестігі идеясы жолында жаhандық әрекеттерге қосылуда. Бір<br />
кездері Корея мен Моңғолиядан бастап Балқанға дейінгі алып кеңістікте өзінің<br />
мемлекеті мен автономияларын, сондай-ақ олардың ықшам шоғырлануын<br />
ұйымдастыра алған түркі халқы қазіргі уақытта сол арадағы байланыстардың<br />
тереңдігі мен жылуын жан-тәнімен сезіне білуде. Екі жүз жылдық саяси-тарихи<br />
күйзелістердің салдарынан бөлектеніп, түрлі аумақтарда, түрлі мемлекеттердің<br />
құрамында жүріп тіршілік етсе де, олар жүрек соғыстарының, идеяларының, ал<br />
ең бастысы – Болашағының ортақ екендіктерін түсіне алуда.<br />
Бөлінгенді біріктіру – бұл олардың тарихи тағдыры. Өйткені, ежелгі кездердегі<br />
секілді, бүгінгі күні де Еуразиядағы түркілер этносаясат пен этномәдениеттің<br />
қаншалықты ала-құла екендігін және оларды біріктіру мүмкіндігінің қаншалықты<br />
қажетті екендігін де өте жақсы түсінеді! Тұтастық бөлшектенеді, ал керісінше<br />
шашылғандар қайта бірігеді, тарих диалектикасы осындай. ХХІ ғасырды<br />
түркілер ғасыры деп жариялаушылар өз ойларын тура осы қисынға сүйеніп<br />
айтты десек артық емес. Сондықтан да біздер барлық жолдардың Түркілердің<br />
Бірлесуіне алып келетін ғасырында өмір сүріп жатырмыз деп ауыз толтырып<br />
айтуымызға толық негіз бар!<br />
63
64<br />
4. ТҮРКІ БІРЛІГІ ИДЕЯСЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ<br />
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы өзінің заңдылықтары және<br />
көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Бұл үдеріс түркі тайпаларының этникалық<br />
бірлесуге жасаған алғашқы қадамдарынан бастап, қазіргі уақытқа дейінгі<br />
жалғасып жатқан халықаралық саяси бірлікті құруға бағытталған күрделі<br />
кезеңдерін қамтиды. Осы эволюциялық үдерісте идея біртіндеп толығырақ<br />
маңызға ие бола бастайды, өзін жаңа тарихи кезеңнің ақиқатында көрсету үшін<br />
жан-жақты тәжірибелер де жинақтайды. Сол арқылы бөтен идеологияларға<br />
қарсылық көрсете алатын қабілетке де ие болады. Түркі бірлігінің идеясы өзінің<br />
өзектілігін мемлекеттер мен алып империялар құрылып жатқан уақыттарда<br />
да, одан соңғы кері кетушілік пен құлдыраушылық кезеңінде де жоғалтпады.<br />
Түркілер қай уақытта болмасын тұралаған ахуалдан тез тұрып кете алатын да,<br />
сәтсізіктің себебін – түркі мемлекеттері арасындағы бірліктің сетіней бастауынан<br />
көретін. Ал, бір кездегі мызғымастай көрінген бірліктің бетіне түсе бастаған<br />
сызатты олар, өмір сүру заңының бұзылуынан деп түсінді. Егер де бірліктің басынан<br />
бағы тая бастаса, онда көп ұзамай оның орнын бейберекеттіктің басары<br />
сөзсіз. Ал, «бірлік бар жерде тірлік бар» демекші, өз ара терең түсіністік<br />
болған тұста үйлесімділіктің үстемдік құрары да анық. Сондықтан да түркілер<br />
мемлекеттік пен империядан айрылғанымен де, даналығынан айрылған жоқ.<br />
Олар жаппай торығуға түспеді, керісінше сол бірліктің негізіндегі мәңгіліктің<br />
еш уақытта да сөнбейтін қуат көзін алға қарай жылжытудың жаңа бағытына<br />
қарай ұмтыла алды. Осы себептер бойынша тарихтың кез-келген кезеңіндегі<br />
түркілердің кері кетушіліктері, кем дегенде оларды алға қарай дамуға жетелейтін<br />
жаңа жол ашты. Нақ осы кері кетушілік кезеңінде, әсіресе ХІХ және ХХ<br />
ғасырдың басында түркілердің бойларына тән табандылығы, тұрақтылығы мен<br />
ұлттық жадының беріктігі арқасында өздерінің мемлекеттігінің негізін қалай<br />
алды. Соның нәтижесінде мемлекет құруды қаматамасыз етті.<br />
Өйткені, мәселенің шындығына келер болсақ, түркілер қолында адамзат<br />
баласының мақтануына тұрарлық және бірауыздылықты қамтамасыз ете алатын<br />
бірліктің берік үлгісі болды. Түркілер жаңа мемлекеттер мен империялар<br />
құра отырып, өздері өмір сүретін этногеографиялық аумақты кеңейте берді.<br />
Сонымен бірге аталған кеңістіктің әлеуметтік-саяси бірлігін қамтамасыз ету<br />
идесы туындады және оларды мұраға қалдырудың жолын қарастыру да өмір<br />
қажеттілігіне айналды. Сонау ежелгі дәуірден бастап І мыңжылдықтың соңына<br />
дейінгі аралықтағы ұзақ тарихи кезеңдегі ғұн-түркүт-көктүркі – түркіоғыздардың<br />
жаңа ұрпақтары, түркілер-қыпшақтар, түркілер-бұлғарлар,<br />
түркілер-қарлұқтар, түркілер-ұйғырлардың мұрагерлік жүйелерінің этникалық<br />
және әлеуметтік-саяси саралануының барлық ақиқаттары назарға алынды. Со-
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы<br />
нымен қатар, этножүйенің дихотомиялық бірлігін сақтап қалу мен соған қол<br />
жеткізу жолындағы әрекеттер нәтижесінде Еуразияда ширақ та тұрақты кеңістік<br />
қалыптасты. Бұл географиялық кеңістікті Түркілік немесе Тұрандық әлем деп<br />
атап кеткен көршілес елдер, шындығына келгенде, олардың нағыз атауының<br />
ақиқатын анықтап берген еді. Осыдан кейін, тіпті ХІХ ғасырға дейінгі кезеңде<br />
Еуразияда өткен оқиғалардың барлығы да тікелей немесе жанамалай болсын,<br />
бәрібір де Түркі атауымен тікелей байланысты болды. Осы аталған Түркілік<br />
Саяси Мәдениеттің үстемдікке қол жеткізуі бірлік идеясының арқасында<br />
келгендігі туралы айтылады; кейіннен бұл идеялар тұжырымдамалық<br />
идеологияға айналды..<br />
Түркі бірлігі идеясының ең алғашқы нышанын, біздің дәуіріміздің 680-445<br />
жылдарында (немесе түркінің Отүкен жазбаларынан) пайда болған Орхон-Енисей<br />
ескерткіштерінен кездестіруге болады. Сол кездегі қашалған тастардағы<br />
түркизм мен мемлекеттік идеяларының ажырамас ұғым екендігінің тайға<br />
таңба басқандай ап-анық жазып қалдырылғанын әлі күнге дейін айқын көруге<br />
болады. Әли Өзтүріктің «Ұлттық өсиет» атты кітабында келтірілген (130,<br />
5 бет) түркі әлемі ұлттық бірлігінің түркі тарихындағы ең алғашқы идеологы<br />
Білге Қағанның «Эй, түркі ұлты, сілкін, өзіңе қайта орал!», (125, 74-75<br />
беттер) деп айтқан сөзі күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Керісінше<br />
қараңғы жерге түскен күннің жарық сәулесі секілді болашаққа нұрлы сәулесін<br />
шашып тұр. «Түркі өркениеті» кітабының авторы Метин Айдоған әлемдік тарих<br />
үшін ерекше маңызы мәселелерге терең де жүйелі салыстырулар жүргізеді,<br />
егер де: «... Франция Королі Людовик ХІV былай, «Мемлекет – бұл менмін!<br />
Сондықтан да қарамағымдағылардың өмірі де, мүлкі де менікі», деп айтқан<br />
болса, Көктүріктердің билеушісі Білге Қаған (VIII ғасыр) одан мың жыл бұрын:<br />
«Түркі ұлты үшін мен түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым», деп айтып кеткен<br />
(98, 65 бет). Ақиқатына келер болсақ, бұл абсолютизм де немесе зорлық та<br />
емес, бар болғаны мұны ұлтқа адал қызмет жасау мақсатындағы өз миссиясын<br />
анық көріп, оны сезіне алған нағыз саяси көшбасшының ұстанған бағыты десе<br />
болады. Бұл бағыт өзінің ең жоғарғы нүктесін өз ұлтының бірлікке қол жеткізген<br />
биігінен ғана таба алады. Әскери жорығы қашан аяқталады деген сауалға<br />
Шыңғысханның берген жауабы да нақты әрі ұғымды: «Бізге түркі әлемінің екі<br />
шетін біріктіру маңызды. Соңғы түркіні кездестіргенше алға жылжи беріңдер.<br />
Соңғы түркіні кездестірген жерде тоқтаңдар». Шыңғысханның айтқан бұл сөзі<br />
оны қанішер-басқыншы етіп көрсетіп келе жатқан бірқатар пікірлерді жоққа<br />
шығарады, ал бұл мәселеге басқа қырынан келер болсақ, Еуразия тарихының<br />
шынайы көрінісіне тап боламыз.<br />
Өйткені, Шыңғысхан жорығына дейінгі уақыттың өзінде түркі әлемі Еуразия<br />
деңгейінде танылып үлгерген болатын: ғұндар-түркілерден кейін түркілерқыпшақтар,<br />
олардан кейін түркілер-оғыздар, олардан кейін өзге де түркі<br />
халықтары тарап кеткен алып аймақты Шыңғысхан басып алып, мұнда мемле-<br />
65
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
кеттер мен қоғамдастықтар құрды. Осымен Еуразиядағы түркі тіршілігі тоқтап<br />
қалған жоқ: бұдан да күшті толағай толқын көтеріліп, Темірланның әскери<br />
жорықтары Еуразияның жаңа картасын сызуға алып келді... «Зафернама»<br />
шығармасын қайта-қайта сүзіп шыққан әлем тарихшылары, Темірланның саяси<br />
басқыншылығының хронологиясын тереңдете зерттейді. Француз тарихшысы<br />
Рене Груссенің сөзімен айтқанда, әлемнің саяси бірлігін өмірде қалай жүзеге<br />
асырғандығы туралы мол мағұлматтар береді.<br />
Наполеон және Атилламен салыстырылатын Темірлан Құрылтайды<br />
(«құрылтай» сөзі көптеген ғасырлар өтсе де маңызын әлі де өзгерткен жоқ, бұл<br />
сөз түркі тілдерінде әлі күнге дейін қолданыста) (241, 427 бет) құрған түркі мемлекеттігіндегі<br />
ең бірінші саясаткер болды. Кезінде Құрылтайға аймақтардағы<br />
әскери-саяси басшылар шақырылып, онда алып империяны бөлшектеуге<br />
қатысты қандай да болмасын әрекеттердің алдын алу жөнінде шаралар жасалып,<br />
шешімдер қабылданатын және бірыңғай мемлекеттік саясатты дамыту<br />
мәселелері талқыланатын.Түркілерден туындаған барлық эпос-оғызнамалар<br />
(«Оғыз-Қаған», «Китаби Деде Горгуд», «Манас», «Эмсали-Түркі» – түркілердің<br />
қанатты сөздерінің жинағы), «Диуани Лұғат-ат-Түрк» (Махмұд Қашқарлы, XI<br />
ғасыр), «Құтты білік» (Жүсіп Баласағұн, XI ғасыр), «Диуани Хикмет» (Сейид<br />
Ахмед Ясауй, XII ғасыр), Фезлуллах Рашид ад-Диннің «Оғызнамасы» (XIV<br />
ғасыр), Әлішер Науаидың (ХV ғасыр) «Мухакамат ал-лугатайны» (екі тіл туралы<br />
пайым), Әбілғазы Баһадүр ханның (XVII ғасыр) «Шеджереи-Тарикиме»<br />
(түркі халықтарының аттары туралы кітап) және де басқалары сол идеялардан<br />
тармақталатын шығармалардың үлгілері. Түркі әлемі исламмен біріккеннен<br />
кейін түркизмнің дәстүрлі идеясына діни реңк қосылғанымен де, ол өзінің негізгі<br />
бағытынан тайған жоқ: түркі бірлестігі өзінің «ұясының» негізін исламмен<br />
бірге қалай бастады. Осы айтылған себептерге байланысты болар, сопылық<br />
философия сырттай қарағанда түркі дүниетанымына қарсы секілді көрінгенімен<br />
де, ақиқатында суфизм аталған дүниетанымның нағыз философиясы болып табылды.<br />
Түркілердің жаулап алушы-сұлтандары – Гази Бурханаддин, Джаханшах<br />
Хагиги, Шах Исмаил Хатай, сұлтан Сүлеймен (Кануни) – сопылық рухта<br />
поэтикалық шығармалар жазды және дәл осы шығармаларды олардың саяси<br />
қаракет-қызметтерінің моральдық-адамгершілік келбетіне айналдырды. Жалпы<br />
алғанда түркілердің саяси бірлігінің мәдениеті суфизм, шиизм және бекташизм<br />
секілді бір-біріне мүлдем қарама-қайшы жатқан бағыттардың басын біріктіріп,<br />
оларды ортақ мақсатқа ұйыстыра алды. Бұл дегеніңіз, түркілік этносаяи<br />
жүйенің ислам әлеміне қатысты сыртқы факторларды – идеологиялық қарамақайшылықтар<br />
мен адамгершілік тұрғысындағы қарым-қатынастарды дамытуда<br />
саяси шеберлік таныта білгендігін айғақтаса керек.<br />
Бірліктің түркілік идеясының екінші үлкен тарихи эволюциясы ХІХ<br />
ғасырдың ортасында түркі мемлекеттері мен империясының құлаған кезінен,<br />
яғни түркілер өздерінің құлдырау себебін қайта талдап, оны тоқтатудың<br />
66
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы<br />
және қайта жаңғырудың жолын тұтастай іздей бастаған тұстармен сәйкес<br />
келді. Бұл өз кезегінде түркі әлеміндегі классикалық түркизмді бірте-бірте<br />
әмбебаптандыру үдерісіне алып келді. Азияны және сонымен қатар Ислам<br />
мен Үнді әлемдерін де қоса түгелдей дерлік құрсаулап алған ұлттық-азаттық<br />
қозғалыстар толқынында Түркі әлемін ояту үшін екі маңызды беталыс шешуші<br />
идеологиялық факторларға айналды, оларды; панисламизм мен пантүркизм деп<br />
атауға болады.<br />
Уақыт өте келе исламдық және түркілік идеологтардың атқарған<br />
жұмыстарының барысында жоғарыда қатар аталған екі ұғым да түрленуге<br />
түсіп, исламдық және түркілік деп айтылатын болды. Шығыс елдерінде осы<br />
түсініктердің келісімділігі мен айырмашылықтары мәселелеріне байланысты<br />
көптеген айтыс-тартыстар мен пікірталастар өткізіліп келеді. Әзербайжанда<br />
Шығысты модернизациялау идеясы Мирза Фатали Ахунзаденің (1812-1878<br />
жылдар) шығармашылығында мейлінше демократиялық сипатта көрсетілген.<br />
Бүкіл Шығыс бойынша ол тұңғыш рет өзінің туған әзербайжан тілінде<br />
философиялық трактаттар жаза отырып, түркі мәдениетінің еуропалық үлгіден<br />
ешқандай да кемдігі жоқ екендігіне көз жеткізе алды. Мұны аз десеңіз, ол<br />
түркі тілінің драмалық эстетикасын да жасай алатындығын толық дәлелдеп<br />
берді. Сондықтан да оның есімі түркизмнің негізін қалаушылардың алдыңғы<br />
қатарынан орын алады. Мирза Фатали Ахундзаденің жас замандасы – Джамаладдин<br />
Афгани (1838-1897 жылдар), исламды модернизациялауға байланысты<br />
бүкіл Шығысты және Еуропаның да түкпір-түкпірін аралап шықты. Сөйтті де<br />
тың діни-саяси дүниетанымға негізделген, қазіргі заманға лайықталған жаңа<br />
мемлекет құрудың қажеттігіне қолдау іздеді(263, 108-112 беттер; 302, 30-31<br />
беттер).<br />
Түркизм ХХ ғасырда исламизмнің беталысын алдымен екінші кезекке қояды<br />
да, соңынан тіпті оның бар-жоғын ешкім де елемейтіндей күйге түсіреді және сол<br />
арқылы түркі әлемінің идеологиялық-саяси, мәдени дүниетанымында өздерінің<br />
орындарын белгілеп алады. Тұжырымдалудың бұдан кейінгі үдерісі барысында,<br />
осы дүниетанымның өзіне тән жүйелік сипатына сәйкес, идеологиялық түркизм,<br />
саяси түркизм және мәдени түркизм деп аталатын өзара тығыз байланысқа ие<br />
осындай кезеңдерге бөлінді. Осман империясы тәуелсіздікке ие болғанмен, осы<br />
кездегі Ресей империясының, бұдан да басқа мемлекеттердің құрамында болып<br />
бостандықты аңсаған түркілер, бір ғана идеяның маңына топтасты, ол: түркілік<br />
идеологияға бірігудің жолдары еді.<br />
Империялық әмбебап саясатты жариялаған Осман империясын Түркі мемлекетіне<br />
айналдыру, басқа мемлекеттердің құрамында өмір сүріп жатқан түркі<br />
қауымдастығының (кезінде өз мемлекеттері болған!) мәдени-саяси тәуелсіздігін<br />
қайта қалпына келтіру, сайып келгенде олардың әлемдік бірігуіне қол жеткізу<br />
– міне, осы айтылғанның барлығы да түркизмнің ең басты арман-мақсаты<br />
болып белгіленді. Аталған идеяны жасаушылар мен оны иеленушілер, Ос-<br />
67
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
ман және Ресей империялары мен бұдан да өзге мемлекеттердегілер секілді<br />
түрлі қысымдарға ілігіп, қудалауларға ұшырап жатса да, уақыт өткен сайын<br />
ізгі мақсаттарын қырнап өңдей де, бұрынғыдан бетер толықтыра берді. Олар<br />
алғашқы алған беттерінен таймады, қасиетті күресті күн өткен сайын күшейте<br />
берді. Егер де қазіргі заманда түркі әлемінің бірлігі үшін саясаттың ең биік<br />
деңгейіне дейін көтеріліп, белгіленген маңызды жобаларды нақты түрде жүзеге<br />
асыра алатын түркі мемлекеттері бүгінгі күндері болатын болса, онда олар тек<br />
осы жолдың негізін салып кеткендерге, яғни түркизмнің қозғалысына қарыздар.<br />
Өйткені бұл жұмыс кезең-кезеңмен, ұлттық ойлау қабілеті күшті адамдардың<br />
теңіз құрайтын тамшыдай еңбектерінің, тұтастай ұрпақтың күресінің арқасында<br />
жүргізілді. Бұл жол әлі де болса аяғына дейін жеткен жоқ. Біздердің алдарымызда<br />
тұрған жаңа міндеттерге сәйкес, күрестің жаңа кезеңдері әлі ілгеріде.<br />
Әйтсе де, біздің бұл жолда да табысқа жетінімізге сенім мол. Өйткені біздің<br />
бабаларымыз мұның негізін жақсылап қалап кетті. Түркизмнің идеологы<br />
Юсуф Ақшораның (Ақшоралы) бүкіл түркі ұрпағына өте тамаша үлгі болған<br />
«Түркизм тарихы» деп аталатын классикалық кітабында, аталған идеологияның<br />
эволюциялық үдерісі барынша мұқият қадағаланған. Онда, осы тұлғалардың<br />
барлығының да энциклопедиялық орасан білімге ие болғандары, өз халқының<br />
ұлттық мәдениетінің революциясында төңкеріс жасап, жаңа ойлау қабілетінің<br />
негізін салып кеткендері жөнінде жан-жақты көрсетіліп, тарқатыла жазылған.<br />
Ал, Юсуф Ақшораның өзі кім болған? Юсуф Ақшора (1876-1935) ұлты<br />
жағынан қазандық татар болып табылады. Оның ұлы аталарының бірі князь<br />
Адаш орыс патшасы Иван Грозныймен өте тату дос адам екен. Атақты Ақшора<br />
әулетінің тоқыма фабрикасы болыпты. Ал, Ресей императоры Николай І<br />
Қазанда болған сапарларында Юсуфтің әкесі Гасан бектің үйінде қонақта болып,<br />
олардың дастарханынан дәм татқан. Екі жасында әкесінен айрылған<br />
Юсуфтың барлық өмірі, оның күреске толы жылдары Ыстамбұлда өтті. «Жас<br />
түркілер» аталатын түркизм қозғалысының мүшесі бола жүріп ұсталған ол<br />
қамауға алынып, өмірлік бас бостандығынан айрылады. Дегенмен, ол жерден<br />
қашып шығып Парижде бас сауғалайды. Юсуф бек 1899-1903 жылдары Француз<br />
Академиясы мен атақты Сорбоннда оқып, саяси ғылым жөнінде білім алады.<br />
Юсуф Ақшора орыс революциясы басталмай тұрып, сонау 1916 жылдың<br />
шілде-тамыз айларында Швейцарияның Цюрих қаласында В.И.Ленинмен<br />
кездесіп, төрт сағаттан астам уақыт сұхбаттасады. Сонда Ю.Ақшораның, егерде<br />
билік басына большевиктер келген жағдайда, онда олардың ұлттық мәселеге<br />
көзқарастары қандай болмақ, деген сауалына В.И.Ленин: «Егер де біз жергілікті<br />
өзін-өзі басқару әдісіне көшер болсақ, онда сіз өзіңіз қойып отырған<br />
талаптарыңызды артығымен қанағаттандыра аласыз», деп жауап береді. Алайда,<br />
кейіннен белгілі болғандай, большевиктер өз сөздерінен тайып, уәделерінен<br />
айнып кетеді. Түрік Республикасы құрылған соң Юсуф Ақшора Ұлы Ұлттық<br />
Мәжіліске сайланып, Ыстамбұл университетінің профессоры атанады, ал ең<br />
68
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы<br />
бастысы Түркия Президенті Мұстафа Кемел Ататүріктің ең жақын үзеңгілес<br />
серігіне айналып, оның саясат және мәдениет мәселелері жөніндегі кеңесшісі<br />
қызметтерін атқарады. Түркизм идеологы Юсуф Ақшора 1931 жылы Түркі<br />
Тарихи Қоғамдастығын құруға белсене қатысып, оған 1935 жылға, өмірінің<br />
соңына дейін жетекшілік етті. Юсуф Ақшораның бай мұрағатына зер салар<br />
болсақ, оның ғылыми, саяси және публицистикалық маңыздарға ие болған<br />
жұмыстарының ішінде әсіресе «Саясаттың үш түрі» аталатын трактатының<br />
маңызы ерекше. Сипаты мен маңызы жағынан алып қарағанда, армян зерттеушісі<br />
Заревандтың өзі мұны Маркс пен Энгельстің әйгілі «Коммунистік<br />
партияның манифесті» еңбектерімен қатар қойып салыстырған. Мысырдың<br />
«Түркі» газетіне басылған шығармасы, сол жарияланған сәттен бастап-ақ, түркі<br />
интеллектуалдары арасында бірден үлкен талқылау көзіне айналып сала берді.<br />
Әли Камал, Ахмед Фарид, әзербайжан Әли бек Гусейнзаде секілді заманының<br />
озық ойшылдары да аталған газетке өздерінің ой-пікірлерін жазды. Юсуф<br />
Ақшора «Саясаттың үш түрі» трактатында, Осман империясы – османдық,<br />
исламдық және түркизм секілді үш тұғырнаманың алдында тұрды, дегенмен<br />
мемлекетті құтқару жолын түркизм деп таныған олар, осы жолға таңдау жасады.<br />
Шындығына келер болсақ, османдық немесе исламдық идеяларды емес,<br />
нақ осы түркизм саясатын мемлекеттік саясат мәртебесіне дейін көтеруді<br />
алғаш ұсынып, түркизмнің негізінің қалануына жол салған да нақ осы Юсуф<br />
Ақшора болатын. Түркизм саясаты туралы сөз қозғала қалғанда, оның алдымен<br />
айтары Ресей мен Осман империясында тұратын түркілердің түбі бір ұлт<br />
екендігін мойындау және бірыңғай мемлекет құру идеясын қорғау мәселелері<br />
болатын. Түркілердің бірін-бірі тани түсуі мен олардың мәдени мәселелерде<br />
бірігуі Юсуф Ақшораның көкейіндегі асыл арманына айналды... Ақиқатында,<br />
ол ұсынған түркизм идеясының астарында келешекте жеке-жеке түркі мемлекеттерін<br />
құру және олардың тәуелсіздіктерін қамтамасыз ету мақсаты жатты<br />
(53, 13 бет).1928 жылғы «Түркизм тарихы» аталатын еңбегін жұртшылық<br />
оның шығармашылық деңгейінің шыңына бағалайды. Түркілер мен әлемнің<br />
басқа да халықтары үшін түркизмнің ұлттық, жалпыадамзаттық маңызы туралы<br />
жазылған еңбегінде, ол идеологиялық жүйелер арасында түркілердің<br />
өзгелермен салыстыруға жатпайтын ұстанымын көрсетеді және оның тарихитеориялық<br />
негіздерін анықтайды. Түркия мен Ресейде, Әзербайжанда және Кавказда,<br />
Орталық Азия мен Қырымда, сондай-ақ Қазанда түркизм қозғалысының<br />
қалай дамып, қай бағытта жылжып келе жатқандығын кезек-кезек зерттеген<br />
Юсуф Ақшора, түркизмнің қалыптасуы жайында әңгімелейді. Ал, ең бастысы<br />
түркизмнің қайнар бастауында тұрған сол дәуірдің ойшылдары туралы ол кереметтей<br />
энциклопедиялық дәлдікпен айна-қатесіз етіп айтып береді. Олар: Шинаси<br />
мен Зия Паша, Ахмед Вефиг Паша, Мұстафа Джалаладдин Паша, венгр<br />
Вамбери, бұхаралық Шейх Сүлеймен Әпенді, Ахмед Мидхад Әпенді, Сүлеймен<br />
Паша, Ахмед Джевдет Паша, Мирза Фатали Ахундзаде, Шейх Джамаладдин<br />
69
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
Афгани, Гасан бек Зардаби, Исмаил бек Гаспыралы, Шахабеддин Марджани,<br />
Шамсаддин Сами, Наджиб Асим, Велед Челеби, Амруллах Әпенді, Таир Бурсалы,<br />
Рауф Фуад, Ахмед Хикмет Мюфтюоглу; саяси түркизмнің өкілдері – Юсуф<br />
Акчура өзі, Али бек Гусейнзаде, Ахмед бек Агаоглу, Хилми Туналы, түркизм<br />
ұйымын құрушылар – Хамдуллах Субхи, Зия Гёкалп және де басқалар (92) еді.<br />
Осынау беделді топ тізімі арасынан Әзербайжанның жаңа кезеңінің<br />
мәдениетін қалыптастырушының да есімін көріп отырмыз. Демек, мұны<br />
түркі әлемі ұлттық мәдениетінің таңдаулы өкілдерінің бір-біріне жақын да,<br />
солай бола тұрғанымен алыста орналасқан түрлі елдерінде тұрып жатты.<br />
Соған қарамастан, олар өздерінің табиғи дауыстарын керемет бір қуатты да<br />
үйлесімді үнге айналдыра алған тарихи сәтте, сондай жауапты уақыттарда<br />
өмір сүрді деп айтсақ жарасады. Олар өздерін жалпы түркизм идеясы аталатын<br />
алып «шатырдың» астынан көріп, жасаған қызметтерін де аталған идеямен<br />
жалғастыру жолында барлық мүмкіншіліктерін сарқа жұмсап бақты. Түркі<br />
әлемінің әр түкпіріндегі, планетаның әр бұрышындағы ұлттық рухтың оянуы<br />
өзінің жүру жолдарын анықтады, Түркизм Күнінің орбитасымен бір бағытта<br />
жылжуға келіп қосылды. Юсуф Ақшора, әзербайжандық қоғамдық-саяси және<br />
әдеби-мәдени ойлардың тарихын зерттеушілер, сондай-ақ түркітанушылар<br />
мен әзербайжантанушылардың барлығы да «түркизм идеясын қалыптастыруға<br />
атсалысқсан бірден-бір ел Әзербайжан болды» деген ұстаныммен бірауыздан<br />
келісіп, осыны қолдайтындықтарын білдіріседі.<br />
Юсуф Ақшора «Экинчи» газетін Ресей империясындағы түркілердің алғашқы<br />
басылымы деп есептеді (92, 87 бет). «Экинчи» газетінің дәстүрін жалғастырушы<br />
- «Зия-и Кавказий» ( Кавказ жарығы), «Кешкюль», «Хаят» (Өмір) газеттері, «Фиюзат»,<br />
«Молла Насреддин» журналдары дүниежүзілік түркизм қозғалысына<br />
ұлттық түркизмді қосып, біріктіре алған алғашқы жұлдыз-басылымдар болды<br />
(92, 87-95 беттер; 55, 165-443 беттер; 302, 30-35 беттер). Бұл кез біздің<br />
елімізде әзербайжандық идея нышанының пайда бола бастаған тұсы еді (74).<br />
Америкалық әзербайжантанушы Тадеуш Святоховский түркизмнің алғашқы<br />
тұғырнамасын егжей-тегжейлі зерттей келе, оның ұлттық мәдени факторынан<br />
бастап «пантүркизмге» дейінгі өсу деңгейін қадағалай отырып, «Хаят» газетінде<br />
басылған «Түркілік, Исламдық, Еуропалық» лозунгының негізін қалаушының<br />
және танымал «Фиюзат» журналын бастырып шығарушының есімі Әли бек<br />
Гусейнзаде деген қорытындыға келеді. Содан кейін ұлы идеолог-түркішіл Зия<br />
Гекалптің тұғырнамасына («Түркизмнің негіздері») жүйелендіріліп, одан әрі<br />
Осман империясының түркі мемлекетіне ауысуының ең негізгі идеологиясына<br />
айналды (302, 34-35 беттер).<br />
Зия Гекалптің есімі түркизм идеясының бастауында тұрған Исмайл бек Гаспыралы,<br />
Ахмед бек Ағаоғлу және Әли бек Гусейнзаделардың аттарымен қатар<br />
айтылады (40, 12 бет). Әли бек Гусейнзаде (1864-1940) бүкіл саналы ғұмырын<br />
сарқыншағына дейін түркі әлемінің бірлігі идеясына арнап, осы тұрғыдан<br />
70
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы<br />
келгенде түркизмнің, оның философиясы, саясаты және мәдениетімен бір сәтте<br />
шаршамай-шалдықпай жұмыс жасаған, сирек адамдардың бірі (51). «Ұлттық сана-сезім<br />
эволюциясы және оның Орта ғасырлық философиядан ұлттық тұрғыға<br />
өтуінің өзін де осы ойшылдың сіңірген өлшеусіз еңбегі деп бағалауымыз керек.<br />
Тіпті кеңес дәуірі кезінде де Әли бек Гусейнзадеге қарсы «пантүркизм» деп кінә<br />
таққандардың өздері, оның «Әзербайжандағы түркизм қозғалысының тұңғыш<br />
насихаттаушысы» екендігін әлдеқашан мойындап қойған». Ұлы идеолог-ойшылды<br />
зерттеуші Әзер Тұран: «Егер де Әли бек Гусейнзаденің «Тұран» өлеңі<br />
тұранизм идеясының әліппесі деп есептелер болса, онда «Түркілер кімдер және<br />
олар қайдан пайда болды» атты еңбекті осы идеологияның хрестоматиясы деп<br />
айтуға толық негіз бар», деп айтқаны шындық (76, 201, 205, 207 беттер). Әли<br />
бек Гусейнзаденің асқан көрегенділікке негізделген өте қисынды тұжырымы,<br />
бір кездері бөлшектеніп кеткен түркі әлемінің қалыптасқан ахуалдан шығып,<br />
қайта бүтінделуіне еш мүмкіндік бермей келе жатқан, астыртын милитаристтік<br />
саясаттың себебін (атап айтқанда ұлыорыстық шовинизм мен парсылық<br />
ұлтшылдық) әшкерелеп, мұндай пиғылдың күлін көкке ұшырғандай етеді.<br />
Нақ осы қисын негізінде ғана келешектегі түркі әлемі қозғалысының бағытбағдарының<br />
дұрыс таңдалуын жүзеге асыратын арнаның пайда болғанын да<br />
айта кету керек. ХХ ғасырдың бас кезіндегі түркизмнің тұжырымдық идеясы<br />
дәл осы аталған арна негізінде басқа ойшылдардың қолдауымен дамыды.<br />
Әли бек Гусейнзаденің серіктесі Ахмед бек Ағаұғлы (1869-1939) Түркия мен<br />
Әзербайжан, тіпті Еуропадағы жалпытүркілік мәдениет пен саясаттың жетекші<br />
жобалаушысы саналды. Шушада (Қарабақ) дүниеге келген Ахмед бек Ағаоғлу<br />
(Агаев) Петербургте және Парижде оқып білім алды. Ал, ХІХ ғасырдың 90-<br />
шы жылдарынан басында Франциядағы атақты басылымдарда көкірек кернеген<br />
өзекті мәселелермен тұрақты түрде жариялана бастады. Ол 1892 жылы<br />
Әлем Шығыстанушыларының ІХ Халықаралық Конгресіне қатысып, онда<br />
француз тілінде баяндама жасады. Парижде болған кезінде Шығыс-Исламдық<br />
Жаңғырудың өкілі Шейх Джамаладдин Афганимен жүздесті, ақиқатына көшер<br />
болсақ, осы кездесу оның өмірінде шешуші рөл атқарды. Әзербайжанға қайта<br />
оралғаннан кейін ол 1897 жылы Алимардан бек Топчибашевпен, сондай-ақ<br />
Гасан бек Зардаби, Нариман Нариманов, Джалил Мамедкулизаде, Фирудин бек<br />
Кочарли секілді танымал әдебиет тарландарымен бірлесе отырып, «Каспий» газетін<br />
шығарады.<br />
Әзербайжандағы Ресей империясының армян ұлтынан тағайындалған цензоры<br />
(әзербайжан баспасөзіне армян ұлтының цензор болып тағайындалуының<br />
өзі түсініксіздеу емес пе?) Ахмед бек Ағаұғлын «барып тұрған нағыз панисламист<br />
және пантүркист» деп қаралап бақты. Шынтуайтында ол, Кавказдағы, оның<br />
ішінде 1905-1906 жылдарғы Әзербайжанда мұсылмандарға қарсы жасалған<br />
геноцидтің барлық фактілерін алғашқы болып тіркеп, құжаттап-хаттаған<br />
жалғыз ұлтжанды адам еді. Кавказдағы Ресей билігінің өкілі Воронцов-Даш-<br />
71
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
ков өзін қамауға алуға дайындалып жатқанын білген Ахмед бек Ағаұғлы ендігі<br />
жерде көп аялдамастан бірден Түркия асып кетуге мәжбүр болады. Шекара<br />
аттаған ол, осындағы Әли бек Гусейнзаде, Юсуф Ақшора, Зия Гекалп<br />
және де басқа серіктес эммигранттар тобына келіп қосылады. Содан ол 1915<br />
жылы Лозаннада өткен конференцияға Ресейде тұратын түркі тілдес халықтар<br />
атынан қатысады. Ал, 1919 жылы Париждің Бейбітшілік конференциясына<br />
қатысайын деп тұрған жерінен оны ойдан шығарылған айыппен қамауға алған<br />
Ыстамбұлдағы оккупациялық әскери командованиесі, тұтқынды Мальтаға жеткізеді.<br />
Айдауда жүрген екі жыл ішінде көрген барлық ауыртпашылықтарын Нариман<br />
Наримановқа жазған хатында шынайы суреттейді. Кейіннен, Түркиядағы<br />
серіктестерімен бірге күреске белсене араласқан Ахмед бек Ағаұғлы сол кездегі<br />
Түркі баспасөзінің Аға өкілі, Мұстафа Кемел Ататүріктің көзқарасы мен идеясын<br />
қолдайтын, «Ұлттық үкімет» газетінің бас редакторы қызметтерін атқарды,<br />
Юсуф Ақшорамен бірге Ұлы Ұлттық Жиналысқа (парламент) депутат болып сайланды.<br />
«Ахмед бек Ағаұғлы көзі тірісінде Мұстафа Кемел Ататүріктің ең жақын<br />
үзеңгілес серіктерінің бірі және шынайы досы болып қана қоймай, Ататүрік<br />
жүргізген күрестің аса белсенді қорғаушысына да айналды. Осы жағдайлар<br />
оның Республикада алғашқы жылдарда жетекші қызметтер атқаруына себеп<br />
болғаны сөзсіз» (75, 10 бет). Жалпы, Ахмед бек Ағаұғлы өз уақытындағы танымал<br />
тұлғалармен тығыз араласып, үнемі шығармашылық-парасаттық байланыста<br />
болды. Ең бастысы, оның өмірге деген бірегей көзқарасының қалыптасуы<br />
өзгелердің назарын үнемі өзіне қарай аударып, тартып тұрушы еді.<br />
Әзербайжан ойшылдарының ғылыми-публицистикалық қызметінің ерекшелігі<br />
сонда, олар жалпытүркілік мәдениетті Шығыс пен Батыс мәдениетінің<br />
мәнмәтінінде талдап, оның мәдениетаралық түр-түсінің қатынасы мен<br />
бәсекелестігінің арақатынасын Еуропа мен Американың авторларынан көп<br />
уақыт бұрын анықтай білді (4). Ағаұғлы шығармашылығының бұдан да өзге<br />
қызықты жағы бар: ол өз уақытының әлеуметтік психологиясын бұрмаламай,<br />
оны сол шынайы көрінісінде, адамдардың ішкі әлемін олардың ұлттық болмысы<br />
мен ар-намысын бұзылмаған күйінде көрсетуге тырысты (3). Сондықтан да,<br />
Ахмед бек Ағаұғлының пайымында түркизм деген ұғым – тек қана жалғыз идеология<br />
емес, сонымен қатар ішкі мәдениеттің ерекше толғанысынан туындаған<br />
түркі халықтарының тарихи тағдыршешті кілтінің ең жарқын бейнесі болды деп<br />
толық сеніммен айта аламыз. Шығыста ең алғашқы демократиялық республиканы<br />
құрушы Мамед Эмин Расулзаде, өзінің публицистикалық мақалаларында<br />
түркі әлемінің (ұлы империядан бастап демократиялық республикаға дейінгі<br />
аралықта) тарихи тағдырын шынайы бейнелеп көрсеткен, барлық ғұмырын<br />
Әзербайжанның болашағына арнап, осы қуатты бірлікпен байланыстырған ол,<br />
ең кем дегенде түркист болды. Мамед Эмин Расулзаде 1906 жылы Саттарханмен<br />
кездесті, ол кезінде Оңтүстік Әзербайжандағы, Тебриздегі революцияларға<br />
жетекшілік еткен, сонан кейін 1918-1920 жылдары Әзербайжан Демократиялық<br />
72
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы<br />
Республикасының (бұдан әрі-ӘДР) уақытында да Осман империясымен белсенді<br />
дипломатиялық келіссөздер жүргізген, өз ісінің жетік білгірі ғана емес,<br />
түркизмнің ұлы ту ұстаушысы атанған адам.<br />
Қырым татарлары үшін жаңа уақыттың ұлттық идеологиясын қалыптастыра<br />
білген Исмаил бек Гаспыралы (Гаспринский) (1881-1914) алдына мынадай<br />
мақсаттар қойды: онысы, Ресей империясында тұратын барша түркі ұлттарынан<br />
ұйымдастырылған бірлікті жалпы түркі әлемі бірлігімін қосу еді. Осы мақсатына<br />
жету үшін ол алдымен жалпытүркілік құндылықтарды құтқаруға, тіл мен ойлауды<br />
өзінің табиғи түбірінде жаңғыртуға, яғни түркілендіру жұмыстарын<br />
жандандыруға үгіттеді. Гасан бек Зардаби үшін «Экинчи» газетінен кейінгі<br />
үгіт-насихат алаңына айналған басылым «Тәржіман» газеті болды. Ол 1883<br />
жылдан бастап отыз бір жыл бойы (ғасырдың үштен бірі) Бақшасарайда адам<br />
айтқысыз қиындықтармын шығарылып келген, түркі тіліндегі үнпарақ ретінде<br />
тарихта қалды. Исмаил бек Гаспыралының алдына қойған ең үлкен мақсаты<br />
– «Тілдегі, пікірдегі және істегі бірлікті» - түркі әлемі тұтастығының негізгі<br />
бағдарламасы ретінде ойластырып қарау еді. Сондықтан да, ол 1900 жылы<br />
жалпытүркілік мәдениетті қалыптастырушы – ғалымдар және әдебиетші<br />
қаламгер-қайраткерлердің өмірі мен олардың атқарған қызметтері туралы<br />
энциклопедиялық сөздік басып шығарады. Мұстафа Кемел Ататүріктің кезінде<br />
Зия Гекалп (1876-1924) жайлы «Егер менің етім мен сүйегімнің әкесі Әли<br />
Рза болса, онда менің ойларымның әкесі Зия Гекалп болып табылады», – деп<br />
айтуының өзі бұл адамның түркі мемлекеті мен қоғамының қалыптасуына,<br />
түркизм идеясының жан-жақты дамуына сіңірген еңбегінің ерен екендігін<br />
білдірсе керек.<br />
«Түркизмнің негіздері» аталатын (1923) айтулы еңбектің авторын түріктің<br />
ұлы идеологы деп нық сеніммен айтуға әбден болады. Аталған бағдарламалық<br />
еңбекті өзінің өлерінен тура бір жыл бұрын жарыққа шығарып үлгерген Гекалп,<br />
түркизмнің тұжырымдамалық бағыттарын тек өз уақыты үшін ғана емес, сонымен<br />
қатар болашақ үшін де айқындап берді. Ол «Түркизмнің мәні» тарауында<br />
«Түркизм деген не?» сауалына жауап іздеп, «Түркизм тарихын» зерттейді,<br />
ұлттық мәдениеттерге кеңінен өте түсінікті етіп сипаттама береді. Сонымен қатар<br />
түркизмдегі «Халыққа қарай» және «Батысқа қарай» аталатын бағыттардың<br />
да ара-жігін айырып, ұлттық ар-ождан мен ұлттық ынтымақтастықты<br />
нығайтудың, ұлттық мәдениеттің дамуын кемеліне жеткізудің шарттарын алға<br />
тартады. Ал, «Түркизм бағдарламасында» түркизмнің тілі, эстетикасы (өнер),<br />
тәртібі (адамгершілік), құқығы, діні, экономикасы, саясаты мен философиясы<br />
(гуманитарлық ғылымдар) салаларындағы мақсаттары, міндеттері мен болмысы<br />
негіздерінің неден қаланып, қалай құралатындығы жайында егжейлі-тегжейлі<br />
зерттейді. Бұдан әрі, ол өз ойын жинақтай отырып, түркизмнің нақты әлеуметтікидеологиялық<br />
сұлбаларын белгілейді, оларды бірыңғай дүниетаным жүйесіне<br />
негіздейді. Маңыздысы сол, ұлы ойшыл күні бүгінге дейін талай пікірталастың<br />
73
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
өзегіне айналып келе жатқан «Түркизм» мен «Тұранизм» түсінігін терең талдап,<br />
олардың келешегін бағдарлайды. Оның айтар пікіріне қарағанда, түркизм<br />
идеологиясы өзінің мән-маңызына қарай үш дәрежеге бөлінеді: 1. Түркілік<br />
(Türkiyəçilik). 2.Оғыздық (Oğuzçuluq) немесе Түрікмендік (Türkmənçilik). 3.<br />
Тұрандық (Turançılıq) (40, с.39). Шындығында, автор түркизмнің ұлттық және<br />
универсалдық деңгейін көрсете отырып, келешекте әрбір тәуелсіз мемлекеттің<br />
өзінің саяси идеологиясы болатындығын назарға алады. Осы тұрғыдан келгенде,<br />
«Түркизмнің алыс идеясы – бұл Тұран... Ал, Тұран – түркілер үшін өтіп<br />
кеткен, мүмкін келешектегі – жалғыз үлкен Отан саналады» (40, 37-39 беттер).<br />
Зия Гекалптің бұдан басқа бірқатар шығармалары, атап айтқанда, «Түркіленбек,<br />
Исламданбақ, Жанғыомақ» («Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirleşmək»),<br />
«Жаңа өмір», «Алтын әлем» «Түркі торасы» («törə» - көнетүркілік сөз, мемлекеттік<br />
құрылымнан қоғамдық дәстүрлерге дейінгі аралықты қамтитын түсінік<br />
деген ұғым береді), «Дұрыс жол», «Түркі мәдениетінің тарихы», «Алтын дастан»<br />
және «Үш ағым» аталатын еңбектерінің барлығын да қай жағынан алып<br />
қарамаңыз, түркизм идеалдарымен тығыз байланысып жатқанын байқайсыз.<br />
Башқұрттың тарихшы-түркітанушысы Зәки Уәлиди Тоған (1890-1970) башқұрт<br />
революциясы мен тәуелсіздік қозғалысының көшбасшысына айналды. Түркі<br />
әлемі мен мәдениетінің тарихын ұзақ жылдарғы зерттеулері оның ұлттық-саяси<br />
көзқарасының қалыптасуына ерекше ықпал етті. Небәрі жиырма төрт жасында<br />
Ферғана мен Бұхараға аттанған ол, Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» (ХІ<br />
ғасыр) шығармасын зерттеп, әлемді түркінің осы жазба жәдігерімен таныстырды.<br />
Зәки Уәлиди Тоған Башқұртстан автономиясы жарияланған соң Ресей<br />
мұсылманының өкілі ретінде 1917 жылы Думаға сайланады; соңынан үкімет<br />
жасақталғанда қорғаныс министрі болып тағайындалады. Ұлттық тәуелсіздікке<br />
қол жеткізуді талап еткен ол Ленин, Сталин және Троцкийлермен бірнеше<br />
рет кездесулер өткізеді. Алайда, мұның барлығы да нәтижесіз болғандықтан,<br />
мұндай әрекеттерінен түк шықпасына көзі әбден жеткен ол Түркістан басмашыларына<br />
барып қосылады да, Түркістан Ұлттық Бірлігін құрушы және оның<br />
бірінші жетекшісі болады. Ресейде ұлттық тәуелсіздік қозғалыстарының кезкелген<br />
әрекеті басып-жаншылып, өз өміріне де қатер төне бастаған соң, амал<br />
жоқ, Зәки Уәлиди Тоған шет елге бас сауғалай тұруға мәжбүр болады.<br />
Сол кездері түркі ұлттық қозғалыстарының көшбасшылары Түркияда жиналып<br />
бас қосты және осы жерде жан-жақты байланыстарын дұрыс жолға қойды.<br />
Сөйтіп, мемлекеттік деңгейдегі ықыласқа бөлене алған олардың өз қызметтерін<br />
бір арнаға тоғыстыра отырып, Түркизмнің Ұлы Мектебін құра алғандықтарын<br />
көреміз. Өз кезеңінің дүниетанымы терең оқымыстысы ретінде кеңінен танымал<br />
болған, қоғам және саяси қайраткер Зәки Уәлиди Тоған Түркияда маңызды<br />
қызметтер атқарды. Уақыт өте келе Ыстамбұл Университетінде, сондай-ақ<br />
еуропалық Вена, Бонн, Геттинген университеттерінде профессор-ғалым ретінде<br />
студенттерге дәрістер берді. Әйткенмен, басқа түркішілдер секілді оған да<br />
74
Түркі бірлігі идеясының эволюциясы<br />
туранизм және КСРО-ға қарсы әрекеттері бойынша айыптар тағылды, бірақ көп<br />
ұзамай оны әскери сот ақтап шықты. Зәки Уәлиди Тоған өзінің «Жалпытүркілік<br />
тарихқа кіріспе» деп аталатын маңызды шығармасында (1913) түркі халықтары<br />
мен мемлекеттерінің саяси-мәдени тарихын бір мәнмәтінде зерттеудің негізін<br />
көрсетіп берді (132).<br />
Ресейдің Еділ-Жайық өңірінен шыққан түркілік татарлардың өкілі Аяз Исхаки<br />
(1878-1954) өте ауыр, тіпті кей жағдайда адам төзгісіз ауыр жағдайларда<br />
күрес жүргізді. Ол 1905 жылы Ресей империясын құлатып, халыққа, оның ішінде<br />
түркі жұртшылығына да егемендік алып беру жолында күреске ұмтылған<br />
«Танчылар» ұйымын құрды. Бір мезетте «Таң» (мағынасы – «Таңертеңгі<br />
орын») және «Таң жұлдызы» («Таңғы жұлдыз») газеттерімен қызмет атқарды.<br />
Дегенмен қамауға алынып, Сібірге айдалды, содан 1913 жылы ғана босанып<br />
шықты. Кеңес уақытында оның еңбектерін оқуға (29 шығарма) қатаң тиым салынды.<br />
Аяз Исхаки 1923 жылы Берлинде «Тұран» ұйымын құрады, кейіннен<br />
Түркияға өтіп, онда «Тюрк юрду» газетінде жұмыс жасайды. Ол 1933 жылы<br />
Қиыр Шығысқа аттанып, онда Жапония мен Манчжурияның түркілік татарларымен<br />
байланыстар орнатады (62, 6-10 беттер). Аяз Исхаки Еуропаның Германия,<br />
Англия және Польша секілді елдерінде күресін жалғастырды, сондай-ақ<br />
өзінің ғылыми-публицистикалық еңбектерімен де өмірінің соңына дейін үзбей<br />
шұғылданып, түркі әлеміне адал қызмет еткен, түркінің адал перзентінің бірі<br />
ретінде тарихқа енді (119).<br />
Түркия ХХ ғасырдың басында тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік түркизмнің<br />
орталығына айналды. Түркизмнің өмірлік-маңызды мәселелері нақ осы<br />
жерде мейлінше кеңейтілген деңгейде қарастырылып, көптеген пікірсайыстар<br />
соның шешімімен жүргізіліп отырды. Мұның барлығы да нақты заңдылықтарға<br />
сәйкес, сол уақыттың әлемдік саясатының шынайылығы негізінде сындарлы<br />
нәтижелерге алып келуі тиіс болды. Түркияның әлі де болса әлсіз елді<br />
жалпытүркілікке шоғырландыруға бағытталған әрекеті жан-жақтан орынсыз<br />
шабуылға ұшырады, өйткені бұл қадам империяны аңсау секілді көрінді және<br />
солай қабылданды да. Түркия Осман империясының саясатынан ресми түрде<br />
бас тартты. Осындай аса күрделі тарихи кезеңде түркизмнің болашағы үшін ең<br />
оңтайлы да сындарлы тұғырнаманы таңдап алып, оны ұсына қою өте күрделі,<br />
бірақ маңызды іс саналды. Сол мезеттерде халықаралық қарым-қатынастарды<br />
орнату үдерісіне жоғарыда келтірілгендей бір жақты бағдарды ұсыну дегеніміз,<br />
келешекте әлемде түркілік тәуелсіз мемлекеттердің қатарының көбеюі мүмкін<br />
екендігін көрсетті.<br />
Нақ осындай нәзік ойды сол уақытта Мұстафа Кемел Ататүрік айқын<br />
және дәл формуламен былайша сипаттап берді: «Түрлі ұлттардың басын бір<br />
жерге жиып, оларды ортақ тәртіп пен шарттарға біріктіру, сол арқылы күшті<br />
мемлекет құру – бұл сондай жарқын да өте тартымды көрініс. Бірақ, дегенмен<br />
де бұл алдамшы нәрсе. Тіпті шекараларды мойындамай, жер бетінде<br />
75
I ТАРАУ Тарихтан туындаған болашақ<br />
тұрып жатқан барша түркілердің басын біріктіру (курсив менікі-Дж.Ф)<br />
– орындалмайтын, ешқандай да сынға жатпайтын мақсат. Бұл қисапсыз<br />
қанды оқиғалармен, ғасырлар бойы ғұмыр кешіп келген адамдардың тірлігімен<br />
ілесіп келген шындық. Панисламизм мен пантүркизмнің қолданылуы<br />
бұл өмірде дәлелденбеген» (95, 436 беттер). Түркі мемлекеттерінің басын<br />
біріктіріп, бірыңғай мемлекет үлгісіне келтіру дегеніміз, Ататүрік заманынымен<br />
салыстырғанда бүгінгі күндері мейлінше қисынсыз және абсурдтық<br />
идея болып көрінері сөзсіз. Классикалық түркизмдегі секілді,қазіргі заманғы<br />
түркизмнің көздеген басты идеясы жаһандық түркі мемлекетін, тіпті<br />
конфедерация құру болып табылмайды, керісінше бүгінгі халықаралық<br />
жүйеде тәуелсіз нысандар объектілерінің бірлестігін құру екендігін, бізде<br />
бірауыздан мақұлдап, мәлімдейміз.<br />
Түркизмнің орыстың еуразиялық тоталитаризмнен басты айырмашылығы<br />
міне, нақ осында жатыр. Орыстың еуразияшылығы тоталитаризмге алып келсе,<br />
түркілік еуразияшылық – БІРЛІККЕ жол ашады! Бұл жерде түркизмнің<br />
басқа да тәуелсіз түркі мемлекеттерінің әрқайсының ұлттық идеологиялары,<br />
саяси доктриналарымен өзара байланыс орнатуы үлкен рөлге ие болады.<br />
Түркизм түркі мемлекеттерінің халықаралық жүйесі ішіндегі әріптестікке ең<br />
жақын саясаты болғандықтан, ол ұлттық саясаттар мен идеологияларда қарамақайшылықтарға<br />
жол бермейді.Өйткені, кез келген мемлекеттің ұлттық саясаты<br />
мен идеологиясы сол елдің даму мүддесіне қарай құрылатындықтан, ұқсас<br />
идеяны жалпытүркілік мемлекеттік деңгейде жылжытқан түркизм де осындай<br />
мақсатты ұстанды. Түркизм – түркі мемлекеттері бірлігінің идеясы, ал ұлттық<br />
идея болса, ол нақты субъектіге қатысты болмақ. Мәселен, әзербайжандық<br />
пен түркизм арасында қақтығыс, тайталас пен қарама-қайшылықтар болуы<br />
мүмкін бе? Үзілді-кесілді жоқ! Керісінше, гуманитарлық саясаттары мен<br />
стратегиялық жоспарларында олардың іс жүзінде шынайы келісімде болып,<br />
басқа да түркі мемлекеттерінің идеологияларымен үндес келмек.<br />
Ақиқатында Түркизм – біздің түркілігіміздің расталуы. Біздің түркілігіміз<br />
өзін-өзі тануымыздың өзегі болып табылады (39). Түркілік – бұл ұлттық<br />
танымның сондай әмбебап деңгейге дейін көтерілуі, осы жерден түркі әлемінің<br />
географиялық және адамгершілік шекаралары, бүгінгі күннің тарихтан туындайтын<br />
келешегінің тағдыршешті есігі анық та айқын көрінеді.<br />
Түркі бірлігінің идеясы – бұл құрылымды жаңа қадамдарымен жетілдіріп,<br />
оның мазмұнын тереңдете түсетін, өзінің ұтымды идеялық негізі бар жанды да<br />
сондай серпінді жүйе. Бұл идея да өмір секілді өзіндік өзегі бар, бұл идея өзін<br />
жүзеге асырудың қарқынды кезеңіне кірісті.<br />
Уақыт жебесі оны жүзеге асу жолдарына қарай жетелеп келеді.<br />
76
ІІ ТАРАУ<br />
ӨРКЕНИЕТТІҢ ЕРЕКШЕ ҮЛГІСІ<br />
РЕТІНДЕГІ ЖАЛПЫТҮРКІЛІК<br />
МӘДЕНИЕТ
5. ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТІ ДАМЫТУ<br />
ТАРИХЫНДАҒЫ ТҮРКІЛЕР<br />
Әлемдік мәдениетті түркі мәдениетінсіз көз алдыңызға елестетудің мүмкін<br />
еместігі секілді, әлемдік тарихты да түркі тарихынсыз көз алдыңызға елестетіп<br />
көру мүмкін емес. Егер де әлемдік мәдениеттің сонау көне заманнан осы күнге<br />
дейінгі дамуын зерттейтін болсақ, онда түркі мәдениетінің де өзіндік алар оны бар<br />
екендігін айқын аңғаруға болады. Жалпытүркілік мәдениетті бірыңғай өркениет<br />
үлгісі ретінде қарастырған тарихи-географиялық жағдай, ең басынан-ақ аталған<br />
мәдениетті қалыптасқан жағдайда мезгіл-мезгілімен дамыту және оны одан<br />
әрі де жетілдіре түсу үшін түркілік этностың шығармашылық-пассионарлық<br />
мақсаттағы күш-қуаты мейлінше жеткілікті болды. Түркі мәдениеті дамыған<br />
тарихи кезеңі аралығында өркениеттің сапасы мен өлшемін бойына жинақтады.<br />
Дегенмен, түркілік өркениет қаншалықты ұлғайып дамығанымен де, байлығы<br />
арта түсіп, бойына жаңа сапалар жинағанымен де, ол өзінің өзегінде сақталған<br />
мәдениеттің мемлекеттік түпнұсқасын еш уақытта да жоғалтпады.<br />
Түркі суперэтносының тарихи саралануы, яғни суперэтнос қатарына жататын<br />
халықтардың пайда болуы мен суперэтносқа кіретін мәдениеттің қалыптаса<br />
бастауы, сөз жоқ, Еуразия аймағы жүйесіндегі әмбебап этномәдениеттің тұрақты<br />
эволюциялық үдерісіне айналды. Жекелеген ұлттық түркілік мәдениеттер<br />
өздерінің этногенетикалық жалпытүркілік мәдениетінің өзегін өз іштерінде<br />
сақтап қана қоймай, оны одан әрі де дамыта түсті. Соның арқасында түркілер<br />
сондай ептілік және жылдамдықпен империялар құра білді және оларды бірбіріне<br />
сәйкес түрлендіре алу ісін де түркілік ұқсастықтың болуы мүмкіндігінің<br />
нәтижесінде қол жетті. Бір-біріне етене жақын мемлекеттерді, олардың тілдері<br />
мен мәдениеттерін бір қолдың астына жинастырып, бұдан да тиімдірек конфигурация<br />
ұйымдастыра қою сол кездегі көшбасшылар үшін соншалықты қиын<br />
емес еді. Алайда олардың бөлінуі мен тәуелсіздіктер алуы, бірігулері сол кездегі<br />
нақты тарихи-саяси ахуалдарға байланысты, табиғи жолмен жүзеге асырылды.<br />
Сондықтан да түркі империялары мен мемлекеттері аумақтарын кеңейте<br />
түскенімен де, өздерінің ұқсастығы мен мәдениетін көздің қарашығындай<br />
сақтай отырып, бөлшектенуге де немесе бірігуге де дайын болды. Біз осы арада<br />
түркі өркениетінің іргетасы да түркі империясы мен мемлекетін құрушылардың<br />
қолымен қаланды деп толық айта аламыз. Түркі мемлекеті, анығырақ айтқанда<br />
– Түркі мемлекеттігі, – бұл тарихи сынақтардың барлығынан да сүрінбей өткен,<br />
түркі өркениетінің ішіндегі ең күшті ұстын.<br />
Түркі мемлекеттігі дегеніміз – бұл түркі өркениетінің жұлыны іспетті нәрсе.<br />
Әлемдік мәдениеттің дамуы тарихындағы түркілердің алар орны, алдымен<br />
олардың өздерінің мемлекеттік дәстүрлерінде жатыр десе болады. Түркілермен<br />
79
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
байланыста, алыс-берісте болған әлем халықтары мемлекеттің дәстүрлерін<br />
меңгерді және оларды өздерінің күнделікті тіршілігінде кеңінен қолданды.<br />
Дегенмен, түркі мәдениетінің ішкі рухани байлығы тек мемлекеттіліктің<br />
мәдениетімен шектеліп қана қоймайды. Сонымен қатар, түркі мәдениеті өз бойына<br />
әлеуметтік-саяси, адамгершілік, көркем, гуманитарлық, экологиялық және<br />
басқа да мәдениеттерді де жинайды. Түркі әлемінің мәдени-интеллектуалдық<br />
өмірін, оның барлық құндылықтарын тарихи-мәдениеттану тұрғысында<br />
зерттеген ғалымдар, түркі өркениетінің әлемдік өркениеттің өңешінде мүлдем<br />
жұтылып кетпей, аталған әлемдік өркениеттің әмбебаптық сапаларын бойына<br />
жинағанын, олардың тиімді тұстарын өздеріне синтездеу жолымен ала отырып,<br />
бастапқы табиғилығы мен өзіндік ерекшеліктерін сақтап қала алуларын өте сирек<br />
кездесетін бірегей құбылыс ретінде деп бағалап отыр (230; 241; 328; 126;<br />
98).<br />
Түркі мемлекеттіктерінің мәдениеті, бірінші кезекте, мемлекеттік<br />
дәстүрлердің біртұтас-сатылық қағидаттарын басшылыққа ала отырып, оны<br />
ұйымдастыру ісінде әкімшілік жүйелер тұрақтылығының «алтын ережелеріне»<br />
арқа сүйейді.<br />
Түркілердің әлеуметтік-саяси мәдениеті – мәселен, үнділік, қытайлық,<br />
грекиялық және римдік дәстүрлі қоғамнан ерекшелігі – түрлі таптар мен қоғамдық<br />
топтарға бөлінген жоқ, есесіне адамдардың қоғам және мемлекет алдындағы<br />
рөлі олардың әлеуметтік мәртебесінің негізінде белгіленіп отырды. Біздің<br />
пікіріміз бойынша, өткен кезеңдерде көшпелі өмір үлгісін ұстанған түркілердің<br />
«дала демократиясы» қағидаты, сол кездегі отырықшы қоғамның тас болып<br />
қатып қалған қасаң тәртібінің талаптарымен салыстырып қарағанда, әлдеқайда<br />
жұмсақ та жоғары, сондай-ақ түркілік пассионаризмнің синергетикалық<br />
сапаларына ие болды деп айтуға әбден болады. Нақ осы атап көрсетілген<br />
артықшылықтар түркілердің көптеген тарихи жеңістерге жетулеріне жол ашып,<br />
септігін тигізді.<br />
Түркілердің экономикалық мәдениеті империя мен мемлекетті құру<br />
барысында уақыт талабына сай өзгерістерге ұшырап отырды, көшпелі мал<br />
шаруашылығымен қатар қала салудың архитектурасы мен сауда-саттықтың<br />
да жолдарын игере бастады. Түркілер табиғатынан өте еңбекқор халық<br />
болғандықтан, олар тарихтың қай кезеңінде болмасын ашығып, жабыққан жоқ,<br />
өздерін тұрмыстық қамтамасыз ету мақсатында қажетті шаралардың барлығын<br />
да қамтыды, шаруашылық жүргізудің мәдениетін де терең игере білді.<br />
Империяның мейлінше гүлденіп тұрған кезеңінде мемлекет пен әскерді асырау<br />
үшін түркілердің экономикалық әлеуеті өте күшті болған еді. Ал олардың<br />
Самарқан, Бұхара, Тебриз, Гәнжі, Исфахан, Ыстамбұл, қала берді бір кездегі<br />
Агра мен Бағдад және басқа да көптеген шаһарлары өз елінің шеңберіндегі ғана<br />
емес, әлем деңгейіндегі ірі сауда, ғылым және мәдениет орталықтары болып<br />
саналған-тын.<br />
80
Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер<br />
Түркілердің Рухани мәдениетінің ішкі мазмұны, олардың адамгершілік<br />
пен руханият, қоғамдық және отбасылық құрылым, дәстүрге адалдық пен<br />
құндылықтарға беріктік секілді қасиетті ұғымдардан құралады. Түркілердің<br />
моральдық кодексі – бұл жазылмаған, бірақ одан еш уақытта аттап өтуге<br />
болмайтын, барлығы да қатаң түрде орындалатын ережелер жиынтығы.<br />
Отбасында, қоғамда немесе мемлекетте болсын әрбір адам, өз мәртебесіне орай<br />
белгілі бір деңгейдегі жауапкершілігін ұмытпауы, ол өзін қоғамнан ажырамас,<br />
одан бөлінбес бөлшегі ретінде сезінуі тиіс. Бұл оның адалдығы мен өзіндік<br />
танымының көрсеткіші саналады, өз кезегінде аталған осы қасиеттер түркі<br />
мәдениетінің маңызды көрсеткіші болып табылады.<br />
Түркілердің Көркемдік мәдениеті – көне заманнан бері әлемдік<br />
мәдениеттің алып бірлігімен біте қайнасып кеткен ең озық салалардың бірі.<br />
Адамзат өркениетінің құрдасы саналатын Пазырық қорғанынан бастап Тәж-<br />
Махалға, Тебриздің миниатюрлық мектебі, түркілердің ең алғашқы жазба<br />
ескерткіштерінен, бүгінгі Шыңғыс Айтматовқа дейінгі аралықтар... түркілердің<br />
көркемдік мәдениетінің тәрбиеленушілері – бұлар, адам санасының көкжиегін<br />
үнемі дамытып келе жатқан эстетикалық қайнар көздер. Түп-тамыры ежелгі<br />
түркі тілінен таралған бүгінгі түркінің ұлттық әдеби тілдерінің әрқайсысы<br />
ақындық өнердің ең жоғарғы деңгейіне дейін көтерілді. Сондай-ақ, әлемдік<br />
мәдениеттің шынайы жауһарлары да осы аталған тілдерде дүниеге келіп,<br />
жазылды.Түркілік классикалық көркем мәдениет түркі өркениетінің әсемдік<br />
негізін қалыптастырды және осының негіздерінде жаңа уақыттарға сәйкес,<br />
түрлене түсу мүмкіндіктеріне де ие болды.<br />
Түркілік Гуманитарлық мәдениет ғылыми-интеллектуалдық тәжірибелер<br />
жасау тұрғысынан келгенде, оның жинақтары мен мұралары, сөз жоқ, үлкен<br />
маңызға ие. Білге – ол өте білімді, даналықтың ең биік шыңына дейін көтерілген,<br />
өмірлік тәжірибесі өте бай, нағыз данагөй де ғалым адам болған. Білгенің ойөрісі<br />
– бұл дегеніміз, дарындылықтың барлық өлшемін қамтамасыз ете алатын<br />
қоғамның рационалды негізі, ойлаудың үлгісі. Білгенің гуманитарлық міндеті,<br />
іздейтін, онысын табатын және біліктілігін адамдар мен қоғам арасындағы<br />
қарым-қатынастарды дұрыстауға қолданылатын, әрекет құралдарының дұрыс<br />
үлгісі ретінде таңдалынып, оларды өмірлік тәжірибеде тиімді пайдалану болып<br />
саналады. Сондықтан да түркі қоғамы Білгеге, оның білімі мен даналығына<br />
шүбәсіз сенген. Ал, мұндай үрдіс қоғамды кездейсоқ қадамдарға барудан,<br />
«әдептен аттатын» қажетсіз әрекеттерден сақтандырып, пайдалы нұсқаларды<br />
іздеуге бағыттайды, осындай келелі істерге қарай жұмылдырады.<br />
Түркілердің экологиялық мәдениеті қоршаған ортаға ешқандай да зиян<br />
келтірместен адамдардың «табиғаттағы үйлерінде» өмір сүруі формуласын<br />
бекіте түседі. Түркілер ықылым заманнан-ақ өркениет пен табиғаттың өз<br />
ара үйлесімділігіне артықшылықпен қарап, оның тазалығын қаз-қалпында<br />
сақтауды өздерінің қасиетті борышы санады. Түркілер ХVІІІ-ХІХ ғасырларда<br />
81
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
басталған «өркениет марафоны» атаулы технология ғасырының көшіне<br />
білімсіздігі салдарынан емес, керісінше «өркениеттің қоршаған ортаға залал<br />
әкелетін тұстарын» түйсігімен сезе алғандықтан ғана ілеспеді. Осындай<br />
дәлелді себептердің нәтижесінде қалалар салынғанымен, олардың зардаптары<br />
түркілердің табиғи және әлеуметтік экологиясына айтарлықтай нұқсан келтіре<br />
қоймады.Түркі суперэтносының мәдениет қалыптастырушы кемеңгерлері<br />
әлемдік өркениетті тек әмбебап мемлекеттік дәстүрлермен, түрлі ғылыми және<br />
қымбат мәдени жәдігерлермен ғана емес, сонымен қатар жоғары адамгершілік<br />
өлшемдерімен, мәдениеттің аса жоғары деңгейімен, басқа халықтар және<br />
қауымдармен қарым-қатынасты тереңдетудің теңдессіз үлгісіне айналған<br />
әлеуметтік іс-әрекеттер көрсеткіштерімен де байытты.<br />
Сондықтан да ежелгі өркениеттерге арналған зерттеулерде, оқу құралдары<br />
мен жинақтарда түркі өркениеті туралы айтылмай қалып немесе жеткілікті<br />
деңгейде әңгімеленбей келе жатқанын көргенде өзекті өкініштің кернейтіні<br />
жасырын емес. Мәселен, шығыстанушылар мен көне заманды зерттеуші<br />
ғалымдар бірлесе дайындаған «Ежелгі өркениет» деп аталатын энциклопедияны<br />
алып қарайық(159). Мұнда түркі өркениетінің арғы отаны саналатын – Орталық<br />
Азия туралы айтылған дей тұрсақ та, осы тарихи-мәдени аумақты (ең алдымен<br />
Түркістан) әдейі және еш негізсіз себептермен «Бактрияның, Парфиляның,<br />
Соғды мен Хорезмнің жергілікті мәдениеті» деп, көпе-көрнеу бұрмалауға жол<br />
беріп жіберген (159, 208-209 беттер). (Біздің дәуіріміздің IV-V ғасырларындағы)<br />
көне мұралар мен жәдігерлер («Қара Тепе» және «Торпақ Қала») деп аталған<br />
географиялық аумақтар, адамдардың сол кездегі антропологиялық сипаттары,<br />
аталған ескерткіштердегі бейнелер, айналып келгенде, міне, осылардың барлығы<br />
да Түркілердің еншісіндегі дүниелер екендігін соқырға таяқ ұстатқанмен бірдей<br />
етіп көрсетіп отырған жоқ па? Ендеше, мұнан артық қандай дәлел керек?!<br />
Оның үстіне аталған аумақтағы түркі өркениетінің тамыры тым әріде жатыр<br />
(біздің дәуірімізге дейінгі ІІ-І ғасырлар) және өшпейтіндей іс тастап кетті.<br />
Әрине, белгілі тарихи кезеңдерде үндіеуропалық халықтардың бір бөлігі осы<br />
аймақтарда тұрды, бірақ Орталық Азияның – түркі өркениетінің Отаны екендігі<br />
ғылыми түрде дәлелденіп қойған. Түркі өркениеті нақ осы «орталықтан» қайнап<br />
шығып, жетілген соң кейінгі мың жыл ішінде алып өркениетке айналды.Міне,<br />
сондықтан да түркі мемлекеттігіннің қазіргі заманғы доктринасын түркілердің<br />
классикалық саяси мәдениетінің жалғастырушысы деп атап кеткен Мұстафа<br />
Кемел Ататүрік түркі өркениетінің алыптығын мойындауды және осының<br />
негізінде халықтық жад құруды өсиет етті: «Біздің бабаларымыз үлкен мемлекет<br />
құрушылар, сонымен қатар олар үлкен мәдениет те қалыптастыра алды. Мұны<br />
жан-жақты зерттеп, Түркияға, қала берді жалпы төрткүл дүниеге әйгілеу бүгінгі<br />
күнгі баршамыздың міндетіміз... Біздің арамызда да түркілерді әлемге үлкен<br />
ұлт ретінде таныстырушылардың болуы керек. Біздер тарихымызды, шыққан<br />
тегімізді өзгелерге тереңінен таныстырып қана қоймай, оларға нағыз үлкен<br />
82
Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер<br />
ұлттан тараған, барлық мәдениет атаулының анасы ретінде танылған<br />
дамушы ұлттың балалары екенімізді түсіндіріп қана қоймай, көздерін де<br />
толық жеткізуіміз керек (96, 175 бет)».<br />
Мұстафа Кемел Ататүрік жалпытүркілік мәдениетті мемлекеттік саясат<br />
деңгейінде оқып-үйренуге шақырғаннан кейін-ақ, бұл бағытта шешуші шаралар<br />
қолға алына бастады. Соның нәтижесі болар, бүгінде тәуелсіз түркі мемлекетінің<br />
гуманитарлық институттары еуропалық және ресейлік түркітанушылардың<br />
ұстанымынан тіпті бөлек, түркітанудың шынайы жаңа тұжырымдамасы<br />
дайындалды. Ал, оның артықшылығы бұған дейінгі әбден қалыптасып,<br />
денеге қалғандай бұлжымастай біржақтылық идеологиялардан тазарған құжат<br />
болуында жатыр. Ендігі жерде мемлекеттік деңгейде тың зерттеулер мен<br />
зерделеулер жасаудың жаңа мүмкіндіктері пайда болмақ. Осындай келелі<br />
зерттеулердің қорытындысында жалпытүркілік мәдениетті нағыз адамзаттық<br />
құндылық ретінде танудың жаңа қырлары ашылады. Осы тұрғыдан келгенде<br />
қазіргі заманның озық түркітанушысы атанған ғалым Бахаддин Өгелдің «Түркі<br />
мәдениетінің тарихына кіріспе» деп аталатын тоғыз томдық еңбегінің маңызы<br />
өте ерекше.<br />
Профессор Бахаддин Одел өзінің табандылықпен жүргізген көпжылдық<br />
зерттеулерінің нәтижесіндегі еңбегінде тарих үдерісі барысында жиналған<br />
жалпытүркілік мәдениеттің негізгі ұстанымдарын толық түсінуге көмектеседі<br />
деген фактілер мен үдерістердің қыры мен сырын аршуды айналып өтпеген.<br />
Ол, түйірдей ғана болып көрінетін детальдың өзін жан-жақты суреттеп,<br />
оларды терең талдаудан өткізген, жинаған бай мәліметтері негізінде теориялық<br />
талдаулар мен толықтырулар жүргізген. Аталған көптомдық түркілерден<br />
бастап ғұндар мен көктүріктер, османдарға дейінгі халықтың өмірі мен тұрмыс<br />
салттарын жақсы жазып көрсеткен: олардың көшпелі өмір салттары, жазғы және<br />
қысқы жайылымдағы, қалалық және ауылдық тұрмыстары, қала құрылыстары<br />
мен қорғандар салу мәдениеті, сауда орындары мен дүкен салатын орынды<br />
таңдаулары, жол және керуен сарайлар тұрғызу, пошта пункттерінің орнын<br />
таңдау (ақпарат жолдауды орындайтын қызмет), тасымалдаушылардың еңбегін<br />
өтеу, уақытты және даталарды санау, географиялық бағыттағы қатынастарды<br />
белгілеу, үйлер мен шатырлар құрылысы, отбасы құрамы мен моральдік<br />
өлшемдер талабына сәйкес үй ішіндегі бөлмелерді орналастыру, үйлер мен<br />
аулалардың өмір сүру талаптарына сәйкес орналасуы, есік-әйнектер мен<br />
үйдің ішкі-сыртқы қабырғалары, сондай-ақ төбелерінің ұлттық нақышпен<br />
безендірілуі, сәулет өнерінің жалпы мәдениеті, құдықтар қазу, бассейндер мен<br />
қолдан тоғандар салу үрдісі, тоқымашылық (киіз басу мен кілем-алашалар<br />
тоқу...), киім үлгілері мәдениетінің жалпы шеберліктері, үй жиһаздарын жасау<br />
(орындықтар, үстелдер, шырағдандар, сандықтар, сөмкелер), кең салалы<br />
шаруашылықтар жүргізу мәдениеті (жер өңдеу, мал шаруашылығы, бағбандық,<br />
омарташылық...), қоршаған ортамен қарым-қатынас, тағам дайындау, ас үй және<br />
83
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
ас қабылдау мәдениеті, ту мен герб мәдениеті, әскери-соғыс жүргізу мәдениеті,<br />
мемлекеттік мораль, қоғам мен отбасы негіздері, халықтың музыкалық<br />
аспаптары мен өнерді тереңдете түсінудің эволюциясы жөніндегі түрлі<br />
зерттеулер мен өмірлік маңызды зор мәселелер тарқатылып айтылып, түсінікті<br />
етіп көрсетілген (126). Жалпытүркілік мәдениеттің ғылыми-гуманитарлық және<br />
көркемдік-эстетикалық дүниетанымдарын кешенді түрде дамытуға ықпалды<br />
факторлардың барлығын да жүйелі түрде танып-білудің мән-жайы белгілі<br />
бола түседі. Олардың бостандығы мен табиғи-тиімді мәні түркілердің әлемдік<br />
мәдениеттен өз орындарын ойып тұрып ала алатындығын растайды.<br />
Осы заманғы түркі ғалымы Метин Айдоғанның «Түркі өркениеті»<br />
кітабында тарихтың барлық уақытындағы түркілердің қолымен жасалған түрлі<br />
мәдениеттер сарапталады (98). Метин Айдоғанды қатты қызықтырып отырған<br />
ең маңызды қорытынды мынадай: түркі өркениеті айрықша үлгі мен терең<br />
мазмұнға ие болса, оның әлемдік өркениетпен бір мезгілде қатар дамуы өзін өзі<br />
дамыту және жетілдіру сипаттарына ие қол жеткізе алғандығында: осы қарым<br />
қатынастар мен қақтығыстар барысында ол өзінің айрықшалығын жоғалтып<br />
алмауға тырысқандықтан, өзінің жолы, арман-мұраты мен сенімінен құрыштай<br />
болып құйылған өркениетке айналды. Сол кездердегі түркі өркениетінің<br />
құндылықтарына әлем тарапынан көрсетілген құрмет деңгейі басқа мәдениеттер<br />
мен өркениеттер құндылықтарынан әлдеқайда жоғары болған еді.<br />
Әлемдік мәдениеттің даму тарихындағы түркілердің ұстанымдарын<br />
айқындайтын басты сапалардың бірі, олардың қолдарымен тұрғызылған<br />
мемлекет пен империяның тікелей түркі өркениетінің «көлемінен» табылып,<br />
жалпытүркілік саяси мәдениетті оның иесі ретінде өз бойларында сақтауында<br />
болды. Бір-бірінен бөлінетін саяси жүйелерге қатысты өздерінің ұстанған<br />
көзқарастарын, сол кездегі әртүрлі шектеулерге қарамастан, дұрыс түсіндіріп<br />
бере алуында жатты десе болады. Осы айтылып отырған әлеуметтік-саяси<br />
құрылым тіл мен мәдениет саласына бөгде этностардың жақындасуларына<br />
ешқандай да тосқауылдар келтірген жоқ. Тіпті түркілердің бойында ертеден келе<br />
жатқан төзімділік, олардың өз қолдарымен тұрғызған мемлекеті мен империясын<br />
өзге тілдер мен мәдениеттер үшін өте жағымды салаға айналдырды. Ежелгі<br />
түркілік әлеуметтік жүйелер өздері дами отырып, өзге түркілік емес этномәдени<br />
ықпалдастықты да белгілі бір заң аясындағы сәйкестік қалпына келтіріп қойды;<br />
«түркілік универсумдағы» тілдер мен мәдениеттердің тармақтануы түркілік<br />
өркениетпен қоса аталған бағыттың бас тілі – түркішені де әмбебап мәдени тіл<br />
ретінде жаңа эволюциялық қисынға алып шықты. Өйткені, АҚШ-тың Ратгер<br />
университетінің профессоры, тарихшы Петер Голденнің «Әлемдік тарихтағы<br />
Орталық Азия» атты монографиясында «түркілердің Орталық Азияда үстемдік<br />
етуші саяси күшке айналуы, түркі тілін саяси тұрғыда басымдық тіліне алып<br />
келгенін ұмытуға болмайды», – деп көрсетілген (238, 91бет).<br />
84
Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер<br />
Торэ және Яса,қазіргі заманғы түсінік бойынша түркілік әмбебап мемлекеттің<br />
кодексі мен конституциясы бола тұрып, ол осы мемлекеттерде тұрып жатқан<br />
барлық халықтар мен қауымдастықтар үшін қоғамдық қарым-қатынастарды<br />
реттейтін нормалар болып табылды. Әлеуметтік-мәдени жүйелердің түркі<br />
мемлекеттігінде еркін қозғалысы мүмкін болды, ендігі жерде осы аталған еркін<br />
қозғалыс мүмкіндігінің жылдамдығына сәйкес тіл және мәдени ойлаудың<br />
траекториясы белгіленбек.<br />
Үнемі ат үстінде жүрген «Дала империясы» талай жерлерге дейін жетіп,<br />
жаңа аймақтағы жұртқа түркі мәдениетінің негізін орнатты. Ол жерлерге<br />
де мәдениеттің нағыз жайнаған «жазирасын» құра алды. Еуразияның<br />
түрлі кеңістіктерінде орын алған түркі мәдениетінің тарихи туындылары<br />
өзінің реңктік шоғырларының көрінісін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Түркілік<br />
мәдениеттің «ландшафтық көріністерін» осы құрлықтың әр мүйістерінен әлі<br />
күнге дейін анық байқауға болады. Түркілердің мәдениет қалыптастырудағы<br />
ғажаптығы олардың империя құрудағы таңғаларлық тамаша ерекшеліктерінің<br />
жалғасы іспетті көрініс береді. Түріктердің бағындырып алған жерлері олардың<br />
отанына және жаңа түркі мемлекетінің ошағы мен түркінің жаңа мәдениетіне<br />
айналады. Сондай-ақ, осы аумақтар өзінің алғашқы түркілік ошағын өз<br />
ақиқатына сәйкес Қасиетті сәуле ретінді мәңгілік есте қалдырады. Француздың<br />
танымал оқымыстысы Рене Груссо түркілердің бойындағы ең басты қасиетті<br />
мәдениетіне қандай да бір тарихи-әлеуметтік жағдайлар әсерін тигізбесін,<br />
олардың өздерінің дәстүріне адалдығынан және аталған дәстүрді жаңартылған<br />
келбетте пайдалануды жалғастыра білуінен көреді (241,148-170 беттер).<br />
Шындығына тоқталар болсақ, назар аудара кетерлік бір мәселе, түркілер<br />
әлемдік мәдениетке өз қолдарымен бергені және одан алғанынан өздерінің<br />
ары қарайғы өмірі мен іс-әрекеттерінің үлгісін құрастырып ала білген. Алға<br />
қарайғы бағыттарға (келешекке көз сала отырып) түркілік керуен компасының<br />
тура бағытталғанының және солай бола тұра, жүріп өткен жолды және қателікті<br />
есептеп, біліп отыру үшін өткен іздеріне шолу жасап отырғанының куәсі боламыз<br />
(230, 224-237 беттер). «Әлемдік тарихтағы түркілер» монографиясының авторы,<br />
профессор К.В.Френдли түркілердің рөлін анықтай отырып, олардың жүріп<br />
өтер тарихи өмірлік жолдарында өздері жасаған мәдениеттерімен тұрақты<br />
түрде әлемдік мәдениеттің ішінен «көп қабатты» етіп «ұялар салып» отыруға<br />
негізделген деп, өте дұрыс қорытынды жасаған (230,37-55,175-223 беттер).<br />
Барлық ұлттық түркілік тілдер мен мәдениеттердің үлкен анасы – көне<br />
түркі тілі - түркілік этномәдени жүйені тұтастай сақтап қалудың ең күшті<br />
факторы Көне түркі тілі ойлаудың бай қуаты мен мәдени жиынтығына ие,<br />
оның құрсағынан ұлттық түркі тілдері мен мәдениеттері туылғаннан кейінгі<br />
эволюциялық үдерістің жаңа кезеңінде, ұлы түркі әлемінің жан-жақты әдеби<br />
тілі ретінде қалыптасқан- түркі- тілі, ұзақ ғасырлар бойына қатынас құралы<br />
болып қалыптасты. Түркілік және әлемдік мәдениеттегі алып жәдігерлер де осы<br />
85
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
тілде өмірге келді. Түркілер алғаш рет шығыс өркениетімен кездесіп, олармен<br />
де тығыз қарым-қатынастар орната бастаған кездердің өзінде өз тілдерінің және<br />
мәдениетінің күшіне шүбәсіз сенді. Оларды өзара қарым-қатынасты орнатудың<br />
тәжірибе алаңына ешқандай да қауіп-қатер ойламай алаңсыз шақырды. Түркі<br />
тілі мен мәдениеті осы екі ортада көп уақыт өтпестен, Шығыстың жазба әдеби<br />
дәстүрге ие мәдени-өркениеттік жүйесінен орын тауып, өздерінің тарихи<br />
тіршілігінің жаңа кезеңін тың ортада бастап кетті.<br />
Алдымен түркілер пайдаланған әдеби түркі тілі, содан кейін осы тілден<br />
сараланған ұлттық түркі тілдері Орта ғасырларда Орталық Азиядан бастап<br />
Шығыстың да барлық аймағында жетекші тілдердің бірі ретінде қабылданды.<br />
Сонымен қатар, сол уақыттағы Исламдық Шығыста түркі тілінің қолданылу<br />
аясының өте кең болғандығы да естен шығарылмауы тиіс. Шамамен ХІV<br />
жүзжылдықтарға дейінгі аралықта түркілік басқарушылардың көпшілігі өз<br />
сарайларында негізінен араб және парсы тілдерінің қолданылуына басымдық<br />
беріп келді. Әйтсе де, осы айтылғандарға қарамастан, көп уақыт өтпей<br />
жатып-ақ түркі тілі ең жоғарғы саяси-мәдени деңгейлерде қолданылатын<br />
әмбебап қатынас құралына айналды және Шығыс өркениетінің маңызды<br />
функционалдылық тілі мәртебесіне ие болады.<br />
Ерте ортағасырда түркі этномәдени жүйесінің басымдық жағдайларға<br />
ие болуы төмендегідей жағдай туғызады, атап айтқанда түркі ұлыстары мен<br />
мемлекеті үш тілде, яғни – араб, парсы және түркі тілдерінде жазды. Өзінің<br />
артықшылығы бола тұра оны өз пайдаларына қарай бұрмаламай, мүдделері үшін<br />
пайдаланып кетпей, басқа тілдер мен мәдениеттерге қатысты кемсітушіліктерге<br />
бармауы түркі тілінің әлемдік мәдениетті дамытуға қосқан теңдессіз үлесінің<br />
бірі болып табылады. Керісінше, олар өздерінің ана тілдерін Шығыстың көне<br />
тілдерінің полигонына алып шығарады. Мұнысымен олар ұтылмады, керісінше<br />
өз тілдерін мәңгіліктің төріне шығарды. Нәтижесінде түркі мәдениеті басқа<br />
да мәдениеттердің тасасында қалып немесе жұтылып кетпеді (мұндайға<br />
ұшыраған үлкен халықтар болды), есесіне, өзге мәдениеттерді қорғаушы,<br />
«өркениет қалқаны» қызметін жемісті атқара алды. Сондықтан да тек түркі<br />
тіліндегі тарихи дереккөздер ғана емес, сонымен қатар көптеген өзге тілдердегі<br />
дереккөздер де түркілер, олардың мемлекеттері мен мәдени мұраларының<br />
теңдессіздігі туралы көптеп жазып қалдырды (143). («Оғыз Қаған», «Китаби<br />
Деде Горгуд», «Көрғұлы», «Манас», «Эмсалы-Түркі» – қанатты сөздер<br />
жинағы), секілді түркілердің өмірлік тарихы, кейде аңызға айналып кеткен<br />
бірақ нақты жағдайлар туралы баяндайтын көптеген эпостары немесе оғыздың<br />
жазба мұралары, көркемдік-эстетикалық ойлаудың ең жоғарғы көрсеткіштері<br />
болып табылады. Үлкен мемлекетке біріктірілгендегі оғыздың жазба мұралары<br />
бірыңғай білім жүйесінің құрылуын қолдайды... Оғыздар және олардың атабабалары,<br />
оғыз мәдениеті, оғыз мемлекеттігі туралы баяндайтын дастандар<br />
86
Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер<br />
түркілердің өзге аймақтарды өздеріне қаратып алу идеясын тарату мақсатында<br />
жазылған құралдар болып табылады.<br />
Осы тұрғыдан келгенде, оғыздардың жазба мұралары әр уақыттарда<br />
пайда болған әлемдік түркі мемлекеттерінің идеологияларын қорғайды және<br />
оларды оғыздық үлгіде насихаттайды. Оғыздардың түркілер тарихындағы<br />
үлкен мемлекеттер құруларына белсенділікпен қатысқандықтары табиғи<br />
заңдылық, сонымен қатар олар өз мемлекеттерін де құрды. Олар қашанда<br />
сәулелі мемлекет құру идеясын қолдаушылар болды. Ақиқатында, оғыздың<br />
жазба мұралары тек оғыздардың мемлекеттері туралы ғана эпостық дәстүрде<br />
ақпараттар жеткізумен айналысып қойған жоқ, жалпы алғанда, бұл түркі<br />
этносының тарихи-идеологиялық дастандары болып саналады. Осы тұрғыдан<br />
алғанда көптеген Оғызнамалар сөз жоқ, түркизм идеологияларын саналы түрде<br />
насихаттаған Орхон-Енисей жазбалары Қашқаридың «диуанымен» бір қатарда<br />
тұрды... Ержүректікке бағытталған түркілік дастандардағы батырлықтың<br />
өлшемі – бұл жанкештілік, батылдық, батырлық пен алып күш иесі, ержүректік.<br />
Ал, дастандардағы жаулап алушылық жөніндегі батырлық белгісі үстемдік<br />
идеяларымен жалғасады. Батыр немесе ержүрек болу әлем билеушісі ретінде<br />
қабылданады. Батырлық, жанкештілік және үстемдік етушілік Оғызнаме<br />
дастандарында Алла Тағаланың болмысы ретінде ұсынылады. Сондықтан да<br />
Орта ғасырдағы авторлар кей уақыттарда түркі әскерін дұрыс жолдан тайып<br />
кеткендерді жазаға тартатын заңдылық пен тәртіпті белгілеуші күш ретінде<br />
көрсетеді (26, 89,100 бет).<br />
«Китаби Деде Горгуд» және «Көрғұлы» дастандары Оғызнамаға кіретін<br />
және барша түркі халықтары арасындағы ең танымал және көркемдікэстетикалық<br />
тұрғыдан алып қарағанда да барып тұрған кемел де құнды<br />
дүниелер. «Китаби Деде Горгуд» әлемдік мәдениеттің орасан зор жазба әдеби<br />
жәдігерлерінің бірі болғандықтан, онда оғыздық түркілердің мемлекеттігі<br />
мен оның алғашқы қалыптаса бастаған кезеңінен бергі ахуалдарды, олардың<br />
ғибраттық-адамгершілік құндылықтарын, мемлекет пен жер үшін күрескерлік<br />
рухты, қандай жағдай қалыптаспасын оғыз тайпалары арасындағы бірлікті<br />
сақтап қалуға жанқиярлылық секілді құндылықтар анық та толық ашылып<br />
көрсетілген (54).<br />
Ал, «Көрғұлы» (149) туралы айтар болсақ, мұнда қаһармандық жаңа<br />
қырларынан айшықталады. Халықтың арасынан жарып шыққан батырлар оның<br />
құқын қорғау міндетін өз қолына алады, әділдікті жер бетіне қайта орнату<br />
үшін, тіпті биліктің өзімен күресуге әзір. Ақиқатында түркі эпостарының осы<br />
тектес мағынадағы айтпақтары – бұл ұлы даналықтың мақұлдануы: түркілер<br />
ендігі жерде мемлекет деңгейінен шығып, алып империяға айналғаннан кейін<br />
осымен іс бітті деп, халыққа қырын қарамауы керек. Өйткені, ол осыншалықты<br />
биікке халықтың қолдауымен ғана жетті. Ал, халықтан сырт айналған кезкелген<br />
мемлекет келе-келе сарай деңгейіне дейін кішірейеді, ал халықтың<br />
87
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
қарғысына ұшыраса тіпті жер бетінен жойылып та кетеді. Екі эпостың да<br />
түркі халықтарына тиісті екендігі,сонымен қатар әзербайжанның да мәдениеті,<br />
адамгершілігі және этногеографиясының жемісі болып табылатыны біздер<br />
үшін өте маңызды. Түркіден тарайтын қырғыздардың «Манас» эпосы да көлемі<br />
жағынан әлемдегі ең ірісі болып табылады (Ол Гиннес рекордтар кітабына<br />
енген) (170). Халық ауыз әдебиетінің озық үлгісі болған бұл дастан жүздеген<br />
жылдар бойы жыршылар орындаумен толықтырылып келді, үнемі өзгеріп<br />
отыратын мына өмірде халықтың айнасы болды.<br />
Ал, мынау «Амсалы Түркі» аталатын жазба жәдігерді қанатты және пікір<br />
сөздердің атасы ретінде мойындалып, өз бағасын алып қойды. Осы ғақлиялы<br />
Оғызнамадан ежелгі Орта ғасырларда қолданылған қысқа да нұсқа сөздер<br />
арқылы тіл мен мәдениеттің шеберлігінің қалай жеткізілетінен көруге болады.<br />
Яғни, бұл сөздер біздің халқымыздағы мақал-мәтелдер, мәселен: «Арамшөп<br />
ексең, астық күтпе», «Ұнамас үйге құр қол бар», «Ескі қалалар – темір қақпан»,<br />
«Астыңдағы атыңды досыңдай етіп сақта, жауыңдай етіп мін» және басқалар<br />
(67, 75, 50, 58; 32; 158беттер).<br />
Парсы тілді ислам тарихшысы, нәсілі еврей Фезуллах Рашид ад-Диннің<br />
(ХІV ғасыр) «Джами ат-тауарих» аталатын орнықты шығармасы түркілік<br />
және әлемдік мәдениет үшін тарихи-хронологиялық Оғызнаменің аса құнды<br />
үлгілерінің бірі болып табылады. Осы шығармада оғыз түркілерінің саясимәдени<br />
тарихы тұңғыш рет әлемдік тарих мәнмәтінінде көрініс береді. Әлемдік<br />
деңгейдегі тарихтанушының осы жәдігері түркі халқына, оның мемлекеттігіне,<br />
тілі мен мәдениетіне, сондай-ақ оның ислам әлеміндегі жоғары ұстанымына<br />
ерекше құрмет көрсетіле жазылған, оның үстіне мұнда тарихқа аздап қиялдау мен<br />
дәріптеу де қосылған. Фезуллах Рашид ад-Диннің «Джами ат-тауарихі» бұған<br />
дейін әлемнің көптеген тілдеріне аударылып келген болса, түркі руларының<br />
шежіресін, түркі мемлекеттерінің тарихи эволюциясы мен түркі мәдениетінің<br />
жалпыәлемдік сипаттарын зерттеуде әлі күнге дейін ең маңызды дереккөз<br />
саналады. Әлемде алғаш рет түркі тілдерінің лингвистикалық болмысы, басқа<br />
тілдермен салыстырғандағы оның грамматикасы, тіл мәдениеті мен оның жанжақтылық<br />
қасиеттерінің ерекшеліктері шамамен осыдан мың жылдан астам<br />
уақыт бұрын түркілік ғалым-энциклопедияшы Махмұд Қашқарлының «Диуани<br />
лұғат-ат-түрк» (XI ғасыр) атты еңбегінде жан-жақты зерттелгені белгілі<br />
(121). Сол уақыттарда Еуропада грамматикаға арналған бірде-бір кітаптың<br />
болмағандығын осы жерде ескерте кеткен өте орынды деп білеміз. Ұлы<br />
түркі жаулаушысы Алып-Арслан 1071 жылғы 26 тамызда Малазгит қорғаны<br />
маңындағы шайқаста Византияның (Шығыс-Рим империясы) сансыз қаптаған<br />
әскерін жеңіп, Анадолының қақпасын ашты.<br />
Бұл жеңісті де Бағдад жұрты үлкен қуанышта барша сән-салтанатымен<br />
лайықты түрде атап өтті. Алғашқы мұсылмандық түркі мемлекеті Караханидтер<br />
уақытында дүниеге келген Махмұд Қашқарлы дәл осы кезде түркі<br />
88
Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер<br />
империясының басқа аумағы – Атабек мемлекетіндегі Бағдадта «Диуани лұғатат-түрк»<br />
еңбегін жазу үстінде болатын:<br />
«Тарих осы оқиғаға көзін тігіп, қадағалау жасап отырғанда, Махмұд<br />
Кашқарлы ғылым майданында түркілерді бүкіл әлеммен таныстырды» (99,<br />
22 бет). «Махмұд Қашқарлы арабтар мен арабтілді халықтарға түркі тілінің<br />
кеңдігі мен түркі ұлтының беделін жай көрсетіп қана қойғысы келген жоқ, ол<br />
түркілердің әлемді тек қылыштың жүзімен ғана емес, сонымен қатар мәдениеті,<br />
тілі және өркенді өнегелілігімен де билейтіндігін мойындатты. Мұның барлығы<br />
да ұлы ғалымның «Диуани лұғат-ат-түрк» еңбегінде жақсы көрсетілген»<br />
(99,87бет).<br />
Махмұд Қашқарлының көрнекті замандастарының бірі Жүсіп Баласағұнның<br />
(ХІ ғасыр) «Құтты білік» шығармасы да түркі мемлекеттері мен<br />
қоғамдарының эволюциялық тарихы жөнінде аса құнды дереккөз болып<br />
табылады. Жүсіп Баласағұн еңбектерін таза түркі тілінде жазды және мұның<br />
өзін де үлкен ерлікке балауға болады. Саналы түрде түркішіл болғандықтан,<br />
түркі тілі мен оның ұлттық болмысын сақтап қалу мақсатында, ол өзінің<br />
монументалдық еңбегін туған тілінде жазуға шешім қабылдайды. Бұған дейін<br />
оның тілінде үлгі етерліктей деңгейде жазылған бірде-бір маңызды әдеби<br />
туынды болмаса да, ол осынау қасиетті істі қолға алып, «Шахнама» аталған<br />
еңбегін белгіленген мерзім ішінде түркі тілінде жазып шығады (38, 114-бет).<br />
XVII ғасырдағы түркілік көрнекті әскер басыларының бірі және тарихшы<br />
Әбілғазы Баһадур ханның «Шеджереи-Тарикиме» (түркі халықтары есімдерінің<br />
кітабы) – бұл түркімен нұсқасындағы Оғызнаманың құнды дереккөзі (21).<br />
Фезлулах Рашид ад-Диннің «Джами ат-тауарих», Әбілғазы Баһадурханның<br />
«Шеджереи-Тарикиме» және Язычыоглу Алидің «Сельджукнаме» еңбектеріне<br />
жасалған салыстырмалы зерттеулердің қорытындысына қарағанда, осы аталған<br />
тарихи-хронологиялық жәдігерлердің барлығы да Оғызнама стилінде жазылған<br />
болып шықты. Демек, мұны түркі тарихы мен мәдениетін географиялық<br />
кең ауқымда да немесе өзге де баламалы негіздегі зерттеулерге үлгі ретінде<br />
ұсынуға болады. Түркілер және одан да басқа көптеген ұлттар түркілердің<br />
тарихын, тілін, әдебиетін және өнерін соншалықты қызығушылық таныта<br />
отырып зерттеді. Бұған қоса түркілер әдебиетті, өнерді және ислам әлемінің<br />
мәдениетін дамыту ісіне де ерекше ынтамен қатысып, үлкен қызығушылығы<br />
мен жауапкершіліктерін көрсете алды. Араб және парсы тілді әдебиеттің,<br />
ғылым мен теологияның, философия мен өнердің, жалпы алғанда барлық ислам<br />
мәдениетінің прогрессивтік деңгейде дамуына түркілердің қосқан үлесі ерекше<br />
және бұл даусыз да. Ата тегі түркіден тараған ислам мәдениетін жасаушылардың<br />
есімдері: Әл-Фараби, Әл-Бируни, Әбу Әли ибн Сина, Абдулхамид ибн<br />
Түрік, Әл-Газали, Ас-Сюхреверди, Бахманьяр, Хатиб Тебризи, Низами Гәнжәзи,<br />
Джелаледдин Руми, Имадеддин Насими, Мухаммед Физули, Абдуррахман<br />
89
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
Джами, Әлішер Науаи, Әл-Бухари Накшибенд, Кемаледдин Бехзад… (133; 221,<br />
54-120, 146-327, 238-265, 367-379; 162 беттер, 128-359 беттер).<br />
Осы және бұдан да басқа есімдер бүгінгі күнге дейін әлемдік мәдениеттің<br />
көшбасшы классиктерінің қатарынан лайықты орындарын алып тұр. Қазіргі<br />
заманғы түркі халықтарының ұлттық мәдениеті – бұл тек өзіне ғана тән<br />
ерекшелігімен, үлгісімен және мазмұнымен әлемдік мәдениетті байытатын<br />
феномен. Әлемдік мәдениеттің «түркілік қоспасы» өзін тұрақты түрде<br />
байытуға икемді моральдық-эстетикалық күшін жұмылдыра отырып, жалпы<br />
адамдық құндылықтарды оның озық қасиеттерімен бірге өрістете түсуге<br />
және адамгершілік моралін, сезімін және арманын адамзаттың гуманитарлық<br />
мәдениетінің іргетасына айналдыруға серпін береді. Әлемді таза түркілік<br />
ақыл-парасаттың, оның ғылыми-интеллектуалдық зеректігінің, көркемдікэстетикалық<br />
түсініктерінің жиынтығымен таныту оның бүкіл болмысын<br />
толығымен ашып көрсетеді. Түркілік ғибраттың ғарыштық кеңістігінде «ұлт»<br />
және «адам» деген ұғымдар бірігіп кетеді.<br />
Мәдениеттің жан-жақты әмбебап заңдары нақ осы бағытта жұмыс жасап,<br />
Ұлы Бірлікке қарай жылжиды. Түркі мәдениетінің рухы нақ осында: ұлттық<br />
пен адамгершілікте!<br />
Түркі мәдениетінің тарихын қадағалай отырып, оның да көптеген елдердің<br />
мәдениеттері секілді әлемдік өркениетпен үндестікте дамып келе жатқандығын<br />
оңай аңғаруға болады. Бұл даму, бір жағынан, ұлттық тамырға негізделе<br />
отырып, өзіндік ерекшелігін сақтайды, ал екінші жағынан, әлемдік өркениет<br />
жүйесінің бөлшегі ретінде алға шығады. Алайда аталған жүйе бөлшегі өз<br />
болмысын сақтап қалуы тиіс және сол бір мезетте өзін қоршағандардың бөлшегі<br />
есебінен дамуы тиіс. Бақытына қарай, түркі мәдениеті дамудың осы айтылып<br />
отырған әмбебап қағидатының шегінен әрі асып кеткен жоқ: бір жағынан, ол<br />
түркілерге тиесілі мәдениетті қалыптастырды және оны дамытты да, ал екінші<br />
жағынан, әлемдік мәдениеттің бойынан да аса маңызды қасиеттер жинап алды.<br />
Нәтижесінде түркілер әлемдік мәдениеттің даму диалектикасын ұғынықты<br />
және стихиялы қалыпта сақтады. Түркі мәдениетінің нағыз ұлылығы, міне, дәп<br />
осында жатыр!<br />
90
6. ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІ: ШЫНАЙЫЛЫҚ ПЕН<br />
КӨРЕГЕНДІКТІҢ ҮЛГІСІ<br />
Орхон ескерткіштері тарихта тұңғыш рет түркі бірлігінің жазба құжаттар<br />
үлгісінде мемлекеттік саясат деңгейіне дейін көтерілуіне ықпал етті және жалпы<br />
түркі мәдениетінің дамуындағы, оның ішінде әсіресе саяси негіздерінің жолын<br />
қалыптастырудағы маңызы өте күшті болды. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдары<br />
қазіргі Моңғолия аумағының Енисей өзенінің жоғарғы ағысындағы Ұлан-Батор<br />
қаласынан 360 шақырым жерде ағып жатқан Орхон өзенінен даниялық әскери<br />
тарихшы Вильгельм Томсеннің көмегімен табылған ескерткіштердегі жазудың<br />
көнетүркі (көктүрік) тілінде жазылғандығын ғалымдар дәлелдеп берді.<br />
Олар 680-745 жылдар аралығында Көктүрік империясының нағыз гүлденіп<br />
тұрған «алтын» уақытында бірегей түркі әріптерімен (руналық әріп деп те<br />
аталады) жазылған болатын. Осы қымбат жәдігерлер түрлі зерттеулерде қилы<br />
аттармен аталынып жүр, мәселен: «Орхон-енисей ескерткіштері», «Орхун<br />
жазбалары», «Өтүкен Түркі Эпитафиясы», «Түркі (руналық) жазбалары»<br />
және т.б. Екі жүз жылдан астам уақыт (552-745ж.ж.) өмір сүрген Көктүрік<br />
империясының, әрине, осы уақыт аралағында Еуразияға басшылық еткені<br />
жасырын емес, сондықтан да құрлықтағы өзінің артықшылығын сақтап<br />
отыру үшін сол кездегі халықаралық қатынастарға сәйкес ұлттық саясат<br />
жүргізуге, ұлттық идеологияны жасауға және саналы түрде аталған саясат пен<br />
идеологияны қоғамдастырып отыру қажет болды. Ескерткіш тастарға қашап<br />
жазылған Орхон жазбаларының мақсаты саяси мәнерде әрекет ететін, мүмкін<br />
болар идеологиялық құралдардың барлығында да түркінің бірлігін көрсету<br />
және сол уақыттағы ұлттық сана сезімнің баии түсуіне үндеу болды. Орхон<br />
ескерткіштері бұған дейін негізінен жұртшылықты тарихи-лингвистикалық<br />
тұрғысынан қатты қызықтырып келген болса, ендігі жерде сол өркениеттің,<br />
яғни жалпы түркі өркениетінің, олардың ұлттық, әскери, мәдени және саяси<br />
болмыстары алдыңғы қатарға шығып, бүгінгі күннің назарына іліге бастады.<br />
Әсіресе түркі халықтарының саяси-мәдени тағдыры үшін Орхон<br />
ескерткіштерінің өзектендірілуінің басты себептерін мына жазбалардан<br />
аңғаруға болады:<br />
1) атауында «түркі» сөзі бар ең бірінші мемлекет – Көктүрік империясының<br />
тарихи құжаттарын жинақтау болып табылады;<br />
2) қазіргі заманғы түркі тілдерінің барлығының атасы саналатын көктүрік<br />
тілінде жазылған;<br />
3) түркі ұлты мен мемлекеттігінің этногенезисін, түркі өркениетінің тарихи<br />
эволюциясын, Еуразиядағы тарихи мәдениетке түсініктеме беретін алғашқы<br />
негізгі дереккөз болып табылады;<br />
91
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
4) түркілік этносаяси жүйенің дамуы нәтижесінде Ортағасырларда пайда<br />
болған және келе бере алып миперияға айналған еуразиялық ірі мемлекетпен<br />
(көктүрік) әскери, саяси және дипломатиялық қатынастарда геосаяси теңдік<br />
пен ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету жөніндегі нақты саяси факті болып<br />
табылады;<br />
5) түркі әлемінің бірлігін құру жөніндегі тарихи және классикалық идеологиялардың<br />
барлығының алдыңғы толқын бастамашысы болып табылады.<br />
Орхондық түркілік жазбаларға жан-жақты зерттеу жүргізген түркі тарихшысы<br />
Әли Өзтүрік осы ескерткіштердің маңыздылығын «Тарихта тұңғыш<br />
рет, атауында «түркі» деген сөзі бар мемлекет құрған Көктүріктер ұлттық<br />
бірлікті сақтап қалу үшін идеологиялық күрес жолын таңдады, бұл жөнінде<br />
мақтанышпен мәлім етті» деп, атап өтеді. – Олар Көктүрік тарихы туралы<br />
шығармалар жинағы болып табылатын идеологиялық жазба құжаттарды<br />
біздерге қалдырып кетті. Аталған жазба ескерткіштер бүгінгі ұрпақты сол<br />
уақыттағы түркі қоғамын әр қырынан таныстырады. Қазіргі заманның жастары<br />
сол дәуірдің өкілдерінің, әсіресе ел билеушілерінің ұлттық саясатындағы<br />
жанкешті ұстанымдарын өздеріне бағыт етіп ұстанса болар еді.<br />
Білге Қаған және Білге Тоныкөк көптеген ұлттық мәселелер, мемлекетке<br />
төнер қауіп-қатерлер, ұлттық бірлікке зиянын тигізер қателіктер жөнінде<br />
шынайы түрде, кей кездері уайым араластыра айтып отырды. Олар осы<br />
жазбалары арқылы ұлттың қалыптасуының философиясын жасады» (130, 93<br />
бет).<br />
Қазіргі заманғы тарихнама Көктүрік империясын екі дереккөз бойынша<br />
біледі: Орхон ескерткіштері және Қытай хронологиясы. Сол уақыттағы<br />
сипаттаулар тұрғысынан қарағанда, айтылып кеткен екі дереккөздің мәліметтері<br />
де бір-бірінен онша алыс жатқан жоқ (241, 80-85 беттер). Яғни ерте<br />
Ортағасырлық тарихи нақты суреттемелер тұрғысынан келгенде, Орхон<br />
ескерткіштері ерекше құндылықтарға ие. 552 жылы іргетасын Бұмын және<br />
Истеми атты екі ағайынды қаған қалаған Көктүрік империясы Пекиннен<br />
Константинопольге дейінгі созылып жатқан географиялық алып кеңістікке<br />
саяси-дипломатиялық қарым-қатынас орнатқан Еуразиядағы ұлы мемлекет<br />
болды. Бұл мемлекет түркі бірлігінің арқасында құрылды. Осы ұлы бірліктің<br />
әлсірей бастауы империяны Қытайдың қол астына (630-680) алып келді, олар<br />
мұндай қолайлы сәтті көптен күтуде еді. Алайда, жарты ғасырға дейін созылған<br />
езгіден кейін түркі бірлігі қайта жаңғырды. Көктүріктер мұндай еркіндікке<br />
Елтеріс Қаған, Қапаған Қаған, Білге Қаған, Күлтегін және Тоныкөктің тікелей<br />
әрекет етуі мен олардың идеялық тұтастығының арқасында қол жеткізді. Қытай<br />
басқыншыларына қарсы ұйымдасқан көтерілістер жасау және оларға қарсы<br />
соғыс жүргізе жүріп, соның нәтижесінде өздерінің еркіндіктеріне жетті.<br />
Жаңа бірліктің негізін қалаушы Елтеріс Қаған (681-691ж.), одан кейін Қапаған<br />
Қаған (691-716 ж.) одан кейін Білге Қаған (716-734ж.) билік еткен жылдары<br />
92
Орхон ескерткіштері: шынайылық пен көрегендіктің үлгісі<br />
Көктүрік империясы бірте-бірте күшейіп, нағыз кемеліне келді (107, 77-93 ж).<br />
Олар басқарған жылдары ешқандай да сарайішілік төңкерістер болған жоқ.<br />
Өйткені, билік басындағы түркі қағандары өз халқына деген ашық жүректілігі<br />
мен адалдықтарын ашып көрсете алды. Білге Қаған басқарған тұста аумақ<br />
тыныштықпен қамтамасыз етілді. Езгіден құтылған соң, Еуразия көлеміндегі<br />
билікті қайта қалпына келтіріп, оны қолдарына қайта алған түркі ұлыстары, өз<br />
бірліктерін тағы да жоғалтар болса, бастары қайтадан құлдыққа түсетінін жақсы<br />
түсінді. Сондықтан да былай деп ерекше мақтанышпен: Орхон жазбалары<br />
– түркі бостандығының, түркі бірлігінің және түркі мемлекеттігінің ең<br />
ұлы ескерткіші! – деп айтуға болады. Барлық кезеңдегі барша түркілер үшін<br />
Одақ туралы Акт саналатын Орхон ескерткіштерінің беті «Күлтегін», «Білге<br />
Қаған» және «Тоныкөк» деген жазулардан тұрады. Кейде бұларды «Орхондық<br />
үштік» деп те атайды. Бірақ, бұлар бар болғаны құлпытастағы жазулар ғана<br />
емес. Олар түркілердің тарихи дүниетанымы мен болмысын бейнелеп тұр.<br />
Осы айбынды ескерткіштер мағыналық та, физикалық та және жазылу үлгісі<br />
бойынша да түркілерді жаулап алушы, сондай-ақ бірлікке ұмтылушы халық<br />
ретінде көрсетеді.<br />
«Күлтегін» мен «Білге Қаған» Білге Қағанның баласы Йоллұқ-тегіннің<br />
(соңынан билеуші болған) қолымен жазылған болса, «Тоныкөкті» оның бас<br />
уәзірі жазып шыққан. «Күлтегін» ескерткішін Көктүрік империясының ең күшті<br />
қағаны – Білге Қаған ағасы Күлтегін 723 жылы өлген соң, соның атына арнап<br />
тұрғызды. Гранит ескерткіштің төрт жағына түгелдей көктүркі тілінде сөздер<br />
қашап жазылған. Ескерткіштің бір жағына қытай тілінде жазылған. Өткен<br />
уақытқа байланысты ескерткіштегі жазбалардың кей тұстары кертіліп, өше<br />
бастаған. Сол себепті де сөздердің байланыс қисыны жоғалған, дегенмен негізгі<br />
айтылар ойды түсінуге болады. Ескерткіш тақтаның бетіне түркі тайпасының<br />
жалпы гербі бейнеленген және түркілердің мифтік тұрғыдағы шығу тегінің<br />
символын көрсетететін кескін – «сәбиді емізіп тұрған қасқыр» суреті де<br />
салынған. Негізінде «Күлтегін» Білге Қағанның жалпы түркі халқына монологарнауы<br />
үлгісінде жазылған. Ескерткіштің оңтүстік жақ бетінен оқитынымыз<br />
(мәтін жаңа оқылымда берілген – Дж.Ф.): «Мен көктен туған (көкке ұқсас,<br />
көктен шыққан) Түркі Білге Қаған таққа отырдым. Менің сөздерімді толығымен<br />
тыңдаңдар! Сіздер, менің соңымнан ерген кіші туыстарым мен жастар, менің<br />
одақтас тайпаларым мен халқым!»<br />
Сіздер, оң жақта тұрған әскербасылары, сол жақта тұрған тархандар мен<br />
әмірлер, Отыз татардың бектері, халық және Тоғыз Оғыздың бектері! Менің<br />
осы сөздерімді жақсылап тыңдаңдар және назарларыңа мықтап ұстаңдар!<br />
Алдымызда, күншығысқа қарай, оңтүстікте, жартыкүндік елде, артқы<br />
жағымызда, күн батысқа қарай, солтүстікте, жартытүндік, – сол жақтың<br />
барлығында (яғни осы аталған шекте) тұратын халықтар – барлығы да маған<br />
бағынышты (сөз империяның көлемі жөнінде болып отыр – Дж.Ф.). Осыншама<br />
93
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
көп халық, мен барлығын да орналастырдым. Егер де түркі қағаны Өтүкен<br />
даласында (билікте отырса) отырса (Өтүкен – Көктүркі империясының<br />
астанасы – Дж.Ф.), онда мемлекетте ешқандай да қиындықтар болмайды...<br />
Мен әскеріммен алға қарай (яғни шығысқа) Шантунг жазығына дейін бардым,<br />
теңізге шамалы жер жетпедім. Оңтүстікте мен өз әскеріммен Тоғыз Эрсинге<br />
дейін бардым, Тибетке шамалы жер жетпедім. Батыста, мен Інжу өзені арқылы<br />
өтіп, өз әскеріммен Демир-қапыға (Темір қақпа) дейін жеттім. Солтүстікте мен<br />
әскеріммен Йир-Байырку еліне дейін бардым. Көп елдерге бардым (әскермен).<br />
Өтүкен даласынан өткен жақсы жер жоқ. Өтүкен – нағыз мемлекет құратын<br />
жер.<br />
Өтүкенге қоныстанып, мен Қытаймен келісімге келдім. Ендігі жерде бізге<br />
есепсіз көлемде алтын, күміс және жібек беретін Қытай халқының (барлық<br />
уақытта) сөздері тәтті, ал асыл заттары жұмсақ (яғни сәнді, өте нәзік). Тәтті<br />
сөздерімен және сәнді қымбат бұйымдарымен баурап алатын олар алыста<br />
жатқан халықтарды өздеріне соншалықты (тым) тартып алады. (Олар) өте<br />
жақын орналасып алады, содан кейін олардың жағымсыз әдеттерін қабылдай<br />
бастайды. Жақсы және ақылды адамдарға, бекзат батырларға қытай халқы<br />
ешнәрсе істей алмайды, оларды ақиқатты жолдарынан тайдыра алмайды. Бірақ,<br />
олардың торына түскендер өз халқына да жат болып кетеді. Олардың тәтті<br />
сөздері және сәнді қымбат бұйымдарымен өзіңді бауратып алсаң, сен, о түркі<br />
халқы, жаппай қырылғаның...<br />
Түркі халқы, егер сен соларға барсаң, өлесің! Түркі халқы, егер сен Өтүкенде<br />
қалсаң, онда мәңгі өмір сүресің! Түркі халқы, сен тоқсың. Сен арық және аш<br />
болғанда, тоқтың жағдайын түсінбейсің, енді тойынған соң аштың ахуалын<br />
түсінбейсің. Сенің сондайлығыңның салдарынан, өзіңді құлап жатқан жеріңнен<br />
көтерген ханыңды тыңдамай, басқа елдерге қаңғып кеттің, сол жақта әбден<br />
қажыдың және қалжырадың.<br />
Көктің рахымы бойынша және мендегі бар байлықтың арқасында мен<br />
Қаған болдым. Қаған болғаннан кейін, мен аш, жарлыларды жинадым. Аш<br />
адамдарды бай еттім. Аз халықты көп еттім. Менің сөздерімде шындық жоқ па?<br />
Түркі бектері мен халық, тыңдаңдар! Мен түркі халқының бір одаққа бірігіп,<br />
мемлекет құра алатынын осы тасқа жаздым!..» (125, 16 бет).<br />
Ескерткіштің шығыс жақ бетінен оқитынымыз: «Төбеде көк аспан, ал<br />
төменде қара жер пайда болған кезде, оның екеуінің ортасында адам жаратылды.<br />
Адамзат баласына менің аталарым Бұмын Каған мен Истеми Қаған билік етті.<br />
Патшалыққа отырған олар, тайпалық одақты қолдады, оларды жасады және түркі<br />
халқын белгіледі. Төрт бұрыштың (яғни, төрт құбылада түгел тұрып жатқан<br />
елдер) барлығы да оларға жау болды. Әскермен шығып, олар төрт бұрышты<br />
мекен еткен барлық халықты жеңді, олардың барлығын да бейбітшілікке<br />
мәжбүрледі. Басы барлардың бастарын игізді, тізесі барлардың тізесін бүктірді.<br />
Олар оңтүстікте Қадырқан даласына дейін, ал батысында Демир-капыға (Темір<br />
94
Орхон ескерткіштері: шынайылық пен көрегендіктің үлгісі<br />
қақпа) дейін жорықтар жасады. Олар осы екі шекараның арасын мекен етті,<br />
бұған дейін ұйымсыз болған көктүріктер үшін тәртіп-ережелер орнатты. Олар<br />
дана және батыл қағандар болды. Сондықтан да олар мемлекет пен тәртіп<br />
орната алды» (125, 17 бет).<br />
Содан кейін мәтінде көктүріктердің қытайлықтарға алданып, биліктен<br />
айрылып қалғандығы туралы айтылады. Халқы киліккен қиындық жағдайлар<br />
туралы Қаған ашына отырып айтады: «Мен өз мемлекеті бар халқыммен бірге<br />
едім, енді қазір менің мемлекетім қайда? Мен өз Қағаны бар халқыммен бірге<br />
едім, енді менің сол Қағаным қайда?».<br />
Содан кейін ол, Түркі «Азат бол, немесе өл!», деген үндеумен күреске<br />
ұмтылады: «Түркілердің төбесіндегі Тәңірі түркілерге қасиетті орынды<br />
және суды меңзеді. Аспан, көк биігінен жетекшілік ете отырып, менің әкем<br />
Елтеріс пен менің анам Елбелгі қатынды жоғарылатты (халықтан биіктетті)».<br />
Түркінің күресі оны азат етті. «Елтеріс іріктелген түркі әскерімен қырық жеті<br />
рет жорыққа аттанып, жиырма рет соғыс жүргізді. Көктің рақымы бойынша<br />
ол түркі тайпалары арасындағы ауызбіршілікті қалыптастырды және өзінің<br />
жеңімпаз халқының мемлекетін құрды».<br />
Бостандық үшін күрес жолында өз әкесінен қалыспайтын Білге Қаған<br />
киліккен қиындықтардың қалай еңсерілгендігі туралы барлық шындықты<br />
халқына жасырмай айтып берді. Ол алдын ойламайтын басқарушылар мен<br />
келешегін дұрыс болжай білмейтін бұқараның қателіктеріне өзінің бітіспес<br />
көзқарасын білдіреді. Қаған түркілердің өрлеуі мен кері құлдырауын шынайы<br />
түрде бүкпесіз түсіндіреді. Ол құлдыраудың себебін ұлттық бірліктің<br />
жоғалуынан пайда болғанын ашық мәлімдейді, ал өрлеудің себебін – осы<br />
бірліктің сақталуынан екендігін де етене жеткізеді: «Түркілік Оғыздық бектер<br />
және халық, тыңдаңдар: Төбелеріңде көк аспан, ал аяқтарыңның астында<br />
жер (тұрғанда), түркі халқының бірлігін, мемлекетін кімнің дәті барып<br />
бұза алады»(125, 18 бет). Білге Қаған өзімен қанаттас жүріп күрескен кіші інісі<br />
Күлтегіннің ерліктері туралы бұдан да асырып айтады. Өзінің інісінің өлімі<br />
туралы ол ашына отырып айтады: «қос жанарым соқыр болып қалған секілді,<br />
ақылымнан да адасып қалғандаймын».<br />
Естеріңізге сала кетейік, Күлтегінді жерлеуге Қытайдан бастап Византияға<br />
дейінгі аралықты алып жатқан аумақтағы көптеген елдердің өкілдері келіп<br />
қатысты. Білге Қаған Күлтегінді әскери қолбасшы бейнесінде көрсетеді.<br />
Ақиқаты сол, Күлтегін абыроймен соғысты және өз өмірін Көктүркі мемлекеті<br />
мен оның халқы үшін қиды, бұл тарихи факт: «Күлтегіннің бойында билікке<br />
деген құмарлық болған жоқ. Оның ең үлкен идеалы мен мұраты түркілердің<br />
бірлігі және Көктүрік мемлекетінің қуаттылығы болды. Ол осы аталған<br />
мақсаттар үшін күресті. Қарапайым сарбаз болып соғысу керек пе немесе<br />
билеуші, болмаса әскери қолбасшы дәрежесінде соғыс жүргізу, оның жеке<br />
басы үшін еш айырмашылық саналмайтын» (6, 105 бет). Осы тұста мемлекеттік<br />
95
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
деңгейде ойлаудың мәнісін көне көктүрік тілінде жазылған: «Mən bir-iki<br />
budunığ ot, sub kılmadım» - «Мен бір халықты су мен отқа бөлмедім» бір ауыз<br />
сөз мағынаны айнытпай беріп тұр. Бұл мағынасы сондай терең идея саналады,<br />
өйткені: су мен от бір-біріне кереғар нәрселер. Су отты сөндіреді. Демек, Қаған<br />
өз халқын су мен отқа бөлмеген, тұтастықты ортасынан жармаған, керісінше<br />
бөлінгенді біріктірген.<br />
«Күлтегін» ескерткішінің батыс жақтауындағы жазба тань императоры<br />
Сю-ань-цзуннің жиені, әскери қолбасшы Чанг Сенгюнге тиесілі. Мәтінде<br />
көрші мемлекеттер арасындағы достық қатынасты дипломатиялық жолмен<br />
реттеу жөнінде айтылған. Түркі және қытай тілдеріндегі жазбалардың бірқатар<br />
мәселелер бойынша бір-біріне деген қайшылықтары назар аудартады. Қытайша<br />
мәтінде тату көршілестік қатынастар жайында айтылады. Ал, түркіше мәтінде<br />
Қытайдың түркі мемлекетіне қарсы әккі және бүлдіргіштік саясаты туралы<br />
жазылған. Әрине, Білге Қаған қытайлық мәтіннің мағынасын білді. Ескерткіш<br />
оның идеясының жемісі болып табылады. Дегенмен, ол мәтін арасындағы<br />
айырмашылықтарды кейінгі ұрпаққа ғибрат болсын деп әдейі қалдырғанға<br />
ұқсайды. Қытай саясаты мен дипломатиясында жоғарыда келтірілгендей достық<br />
қарым-қатынастар секілді жылы да жағымды сөздер айтылып тұрғанымен,<br />
сәті келген тұста олар дереу өздерінің жасырын ойларын жүзеге асырып<br />
жіберуге қашанда әзір. Тарихи үдеріс Білге Қағанның дұрыс айтып кеткендігін<br />
дәлелдеді...<br />
Білге Қаған өлген соң қағанаттың бірауыздан шыққан келісімі бойынша<br />
таққа оның баласы Йоллық-тегін келді және ол біз оқып отырған осы сөздердің<br />
авторы да. Ал, Йоллық-тегіннен кейін билікке Тәңірі хан атанып кеткен баласы<br />
Білге Құтлық келеді де біраз уақыт өткенде ол Қытайға өз елшісін жібереді<br />
(152, 364 бет).<br />
Бар-жоғы алты жыл өткенде, яғни 745 жылы түркітілді ұйғырлар Қытаймен<br />
одақтастық құрып, Шығыс көктүркілік империяның тіршілігін күштеп<br />
тоқтатқызды, ал есесіне осы аумаққа ұйғырлар өздерінің жеке мемлекетін<br />
құрды (130, 19 бет).<br />
Ұлттық мемлекеттіктің дәстүрі мен идеологиясынан аттап өтіп, кезінде өзі<br />
отырған бұтақты өз қолымен кескен Ұйғыр империясын бар болғаны жүз жыл<br />
ғана уақыт өткенде «бұрынғы одақтасы» Қытай тағынан тайдырып, оның да<br />
жұлынын үзіп, тынысын тоқтатты... Бүгінде 22 млн халқы бар Синьцзян Ұйғыр<br />
автономиялық облысы Қытай Халық Республикасының шағын бір бөлшегі ғана.<br />
Түркінің батыс мемлекеті көктүріктер империясында орын алған жағдайдан<br />
кейінгі келесі жүзжылдықта мемлекеттіктің дәстүрін Анадолыға дейін жеткізіп,<br />
Еуразияда ұлы түркі империясын құрушы ретінде тарихқа енді. Осы бір мызғымас<br />
дәстүрдің жазба кодексі болып табылатын «Күлтегін» ескерткішіне<br />
жүргізілген талдау, оның тереңдегі ойын жарыққа алып шығады: түркі<br />
мемлекетінің басшысы Білге Қаған түрлі түркі тайпалары арасындағы<br />
96
Орхон ескерткіштері: шынайылық пен көрегендіктің үлгісі<br />
айырмашылықтарды көрсетпей ғана қоймайды, сонымен қатар ол өзінің<br />
жеке басын да өзгелермен қатар қоя отырып, билік пен халық арасындағы<br />
айырмашылықты әйгілемейді. Ол, ешқашанда өз халқымен көптеген<br />
мемлекеттер мен жұртшылықты күш қолдану арқылы жеңіп алған жаулаушы<br />
император ретінде сөйлесіп көрген емес. Ол өз халқымен сайланған Билеуші<br />
ретінде, өз халқының туған тілінде сөйлесті. Білге Қаған өз жүрегінің түбінен<br />
жарып шыққан сөздерді айтты. Өзін халықтан бөліп-жармақ түгілі, Білге<br />
Қаған үшін халық пен кеңістік және мемлекеті орнаған табиғат біртұтас болып<br />
есептелетін.<br />
Мемлекеттің аумағының кеңеюіне қарамастан, өзі үшін ең ардақты жер<br />
Отаны екендігін жасырмаған: «Өтүкен – бұл нағыз мемлекет құратын жер»,<br />
деп айтты. Осы тұрғыдан келгенде көктүріктердің түбінде Мемлекет-Халық-<br />
Табиғат деген ұғымға ұйысатынын көреміз. Көктүрік идеясы осы аталған<br />
ұстынға сүйенеді, сондықтан да оның басталуы орынсыз саналмайды. Мұндағы<br />
бастаудың әуелден-ақ: «Мен қаншама халыққа тәртіп әкелдім» ұғымына<br />
көзделгендігін түсінуге болады. «Күлтегін» ескерткішінде мифологиялық<br />
дүниетанымның терең тамыры мәңгі есте қалдырылған, халық пен мемлекеттің<br />
жаралуы уақыттың пайда болуымен шамаластандырылады. Білге Қаған жер<br />
бетінде пайда болған алғашқы адам түркі деп ойлап, «Бұмын қаған мен Истеми<br />
қаған алғашқы адамдарға өз билігін орнатты» – деп түсінеді. Дегенмен, аталған<br />
мифологиялық мәнмәтін негізгі мәтіннің нақты қисынын бұзбайды. Ескерткіште<br />
Көктүркі мемлекетінің кезең-кезеңмен кеңейгендігі туралы мақтаныш<br />
сезіммен мәңгі өшпестей етіліп қашап жазылған. «Қытаймен келісімге<br />
келгендер» Қытай дипломатиясы мен қытайдың сәнді байлығы және оның<br />
жұмсақ «жібек өркениетіне» алданып қалуға болмайтынын Көктүркі империясы<br />
жақсы түсіне білді. Сондықтан да Білге Қаған билікке өзінің саяси ептілігінің<br />
арқасында ғана емес, сондай-ақ жеке басының ержүректігі мен Күлтегін секілді<br />
әскербасшыларының ерліктерінің арқасында келді. Оның билікке келуіне жеке<br />
басының байлығы да мол мүмкіндік берді. «Жарлыларды бай еттім», - дейді<br />
ол. Білге Қаған түгі жоқ кедейлер емес, керісінше байлар билік жүргізеді, деп<br />
мәлімдеді. Сондықтан да, «түркі халықтарының басын бір одаққа біріктіру<br />
және мемлекет құру», бұл нағыз саяси мүмкіндігі мол ақиқат деп есептеді ол.<br />
Саяси шындық мынадай, ұлттық мемлекетті «төрт бұрыштағы» жаулардың<br />
кез келгенінен өздері бекіткен тәртіп бойынша қорғау қажет. Саяси биліктің<br />
тастай берік болуы үшін Білге Қаған тағы бір шарт туралы айтады: мемлекеттің<br />
бектері мен халық «дұрыс» болулары керек. Құрылған мемлекет «заң» жүзінде<br />
ұйымдастырылуы қажет! Осының өзі де үлгі есептеледі: Көктүрік мемлекетінің<br />
патриархтары мемлекет те және онда тәртіп те орната алды.<br />
Негізгі мәтіндегі «тасқа қашалған тағы бір жолдардың» бойынан өнегелілік<br />
пен ақпараттық леп байқалады: «Басы барлардың бастарын идірді, тізесі<br />
барлардың тізесін бүктірді» (осы сөздер басқа да Орхон ескерткіштерінде өзге<br />
97
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
мәнмәтінде, бірақ осы мағынада пайдаланылады). Осы сөйлемнің ішкі мағынасы<br />
мынадай: Ақыл баста, ал күш тізеде. Билікті Ақыл мен Күштің бірлескен<br />
одағының көмегімен күшейтуге болады. Ал, жауды бастағы ақыл және тізедегі<br />
күштің көмегімен жеңу керек – басы барларды идіру, ал тізесі барларды бүктіру<br />
керек! Ұлы түркі қағандары өздері құрған биліктің мызғымайтындығына сенімі<br />
кәміл. Оның семімейтін сенімі бойынша: «...төбелеріңде Аспан, ал аяқтарыңның<br />
астында жер (тұрғанда, ) мемлекетті, түркі бірлігін кім жоя алады?». Білге Қаған<br />
түркі халқының санасына мынадай идеяны сіңіреді: Аспан мен аяқ астындағы<br />
жердің жоғалып кетуі қалай мүмкін болмаса, түркі тайпаларының күшті одағы<br />
есебінен құрылған түркі мемлекетінің қуатты тіректерінің де жойылып кетуі еш<br />
мүмкін емес!<br />
«Орхон трилогиясының» екінші монументі – «Білге Қаған», бұған дейін<br />
айтып өткеніміздей, оны 735 жылы баласы, жаңадан сайланған қаған Йоллықтегін<br />
тұрғызды. Бұл ескерткіш те тура «Күлтегін» секілді Білге Қағанның<br />
монолог-үндеулерінен құралады. Өзінің идеясы және қисынды жүйелілігі<br />
жағынан да осы аталған ескерткіштің «Күлтегінмен» сәйкес келіп жататын<br />
тұстары аз емес. Білге Қаған жаңа сөздік құрылымдардың, жаңа нұсқалар<br />
мен стильдердің көмегін пайдалана отырып, бір үндеуді түрлі жағдайларға<br />
байланысты түрлендіріп айтып отырған секілді әсер қалдыратыны да рас.<br />
Дегенмен, осыдан Көктүркі империясының жаңа қағаны Йоллықтегін әкесі<br />
Білге Қағанның өсиетіне канондық пішін бергісі келгендігі байқалады. Әрине,<br />
сөз болып отырған гранит ескерткішінің уақыт сынына ұшырағаны рас, соның<br />
салдарынан кей тұстағы бірқатар мәтіндерді ажыратып оқу мүмкін болмай<br />
қалған. Осының барлығы да мәтіннің айтар ойын толық түсінуді қиындатып отыр.<br />
Дегенмен, естелікке қашалған Көктүркі империясы доктринасының мағынасы<br />
түсінікті: түркі ұлты жығылмау керек, ол өзінің түп-тамырын ұмытпауы тиіс,<br />
сүрінсе де тура жолдан таймауы керек, үлкен қиындықпен құрылған көктүрік<br />
ұлттық билігінің түркі тайпалары одағынан тұратынын ешкім де еш уақытта<br />
естерінен шығармаулары керек! Осы мәселеге байланысты профессор Тофик<br />
Гаджиевтің пікіріне назар аударар болсақ, «Білге Қаған» ескерткішінде Білгенің<br />
билеуші әрі әскери қолбасшы ретіндегі асқан артықшылықтары тереңде жатыр.<br />
Бұлар кәдімгі мұзтау іспетті. Айтылған артықшылықтарды толығымен көрсету<br />
үшін жанама теңеулерді пайдалану керек. Күлтегіннің айбындылығының<br />
бір құпиясын оның Білге Қағанмен иықтас тұруымен байланыстырады. Ал,<br />
шындығында, әскери қолбасшылық өнердің де, даналықтың да жарқын<br />
көріністері бір Білге Қағанның бойынан табылып тұр. Оның осы трилогиядан<br />
ел басқарудың да, ержүректік пен даналықтың шыңына айналғанын аңғарамыз»<br />
(6, 113 бет).<br />
«Тоныкөк» ескерткіші «Орхон трилогиясының» үшінші монументі болып<br />
табылады. Ол 720-725 жылдары жасалып, 732-734 жылдары орнатылды. Бұған<br />
дейінгі түркі жазба ескерткіштеріне қарағанда «Тоныкөк» жазулары мүлдем<br />
98
Орхон ескерткіштері: шынайылық пен көрегендіктің үлгісі<br />
бұзылмаған және ол тарихи тас ескерткіш ретінде өзінің монументалдық<br />
айбындылығын сақтап қала алған. Граниттегі осы мәтіндердің авторы Білге<br />
Тоныкөк болып саналады. Ол көзі тірісінде үш Ұлы Қағанның – Елтеріс Қаған,<br />
Қапаған Қаған және Білге Қағанның ұлы уәзірі (кеңесші) болған. Тіпті, кей<br />
кездері түрлі әскери жорықтарда қолбасшылық та жасаған.<br />
Түркизм идеясын практикалық саясат ретінде жүзеге асыра білген, сондайақ<br />
оны идеологиялық доктринаға айналдыра алған есімі түркі тарихына<br />
яғни біздерге дейін жеткен тарихтағы жалғыз идеолог Тоныкөк екені рас.<br />
Тоныкөктің дәрежесінің қағанмен тең тұлға болғандығын төмендегі мына<br />
фактілер растайды: «Мен, Білге Тоныкөк, Қытайда тудым. Ол кезде түркі ұлты<br />
Қытай билігінің қол астында болды» (125, 125 бет).<br />
Білге Тоныкөкті шын мәнінде түркі ағартушылығы мен тәуелсіздігі қозғалысы<br />
көшбасшыларының нағыз ізбасары деп айтуға болады. Өзі айтып<br />
отырғандай Тоныкөк Қытайда, туған халқы қытайлық биліктің қол астында<br />
тұрғанда дүниеге келді. Ол жастайынан қытай тілін, олардың мінезқұлықтарын,<br />
мәдениеттерінің бітім-болмысын, түркі халқы мен түркінің жеріне<br />
деген көзқарастарын, сондай-ақ Қытайдың тактикалық және стратегиялық<br />
мақсаттарын зерттеді. Ол өзінің түркілік отанына осылардың барлығына қарсы<br />
күрес жүргізудің пісіп-жетілген идеясымен оралды. Қытай басқыншылығына<br />
қарсы күрескен әскер қатарына келіп қосылды, басына түскен ауыр сынақтардан<br />
өтті, осылардың барлығынан кейін ғана Көктүрік империясының жетекшілігі<br />
деңгейіне дейін көтерілді. Ал, ақиқатында ол өз мемлекетін құру және оны<br />
көтеру жөніндегі қадамдарды нақты жүзеге асырушы, ұлы саяси стратег болып<br />
табылады. «Тоныкөк» ескерткіші, өте терең тәжірибе мен асқан ақыл иесі,<br />
мемлекеттік тұлға Білге Тоныкөктің қолымен көнетүркі тілінде жазылды.<br />
«Орхон трилогиясының» осы аталған үшінші соңғы ескерткішінде де,<br />
алдыңғы ескерткіштердегідей Көктүрік мемлекетінің көтерілуі, құлауы және<br />
оның екінші рет көтерілуінің драмаға толы тарихтары, сондай-ақ орын алған<br />
оқиғалардың барлығын да түркілердің жеңісіне қарай бағыттайтын көреген<br />
саясатты жүзеге асыру жөнінде сөз болады. Түркі барлық уақытта да күреседі.<br />
Бірақ, күреске түркілердің барлық тайпалары мен халықтары бірігіп қатысқанда<br />
ғана шайқас түркілердің жеңісімен аяқталады. Барлық түркі тайпалары<br />
мен халықтары бірлескен ұлттық ерік-жігер ұғымын саналарына толық<br />
сіңіре алғанда ғана, бұл саясат өз жемісін береді: «Көктүріктердің болашақ<br />
демократиясының негізін, даналық пен ержүректіліктің бірігуін Тоныкөктің<br />
кемеңгерлігі көрсетіп беріп отыр» (6, 115 бет).<br />
Осы ескерткіш құжатта Көктүрік империясының басынан бастап Тоныкөкке<br />
дейінгі тарихы, сондай-ақ сол уақыттардағы тартысты оқиғалар, түркілердің<br />
бірігуі мен бөлінуі, түркілердің қатысуымен өткен қанды қырғындар, осы<br />
соғыстардың түркілер үшін үйренерлік тұстары туралы егжей-тегжейлі және<br />
тамыры тарқатыла айтылады. Сондай-ақ түркі бірлігі идеясының қолға қару<br />
99
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
алып қорғалуы, түрлі түркі халықтарының Көктүрік империясының туы астында<br />
бірігуі үшін – Елтеріс, Қапаған және Білге қағандар қолданған көреген<br />
саясаттар және жүргізілген саясаттағы түрлі түркі халықтарының теңдігі туралы<br />
да сөздер айтылады. Сонымен қатар, ескерткіште жоғарыда аталып өткен<br />
саясатты жүзеге асыру барысында серіктестердің бір-бірлеріне және жалпы<br />
ортақ идеяға адал болғандықтары, ал түркі көшбасшыларының ержүректік<br />
пен жанқиярлық көрсетуде халыққа үлгі бола алғандықтары туралы да терең<br />
баяндалады.<br />
Ескерткіштегі жазбалар мынадай ғибратты сөздермен аяқталады: «Егер де<br />
Елтеріс Қаған жеңбегенде, егер де мен де жеңбегенде (яғни, егер де біздер ортақ<br />
мақсат үшін күреспегенде және жеңбегенде – Дж.Ф.), онда мемлекет те, ұлт та<br />
жойылып кеткен болар еді. Елтеріс Қаған жеңді, мен де жеңдім. Сондықтан да<br />
ұлт ұлт болып қалды, ал мемлекет мемлекет болып сақталды... Өйткені, Елтеріс<br />
Қаған да және мен, Білге Тоныкөк те жеңіске жеттік, Қапаған Қаған түркілік<br />
осы соғысты...(мәтіннің бұдан арғы бөлігі өшіріліп қалған – Дж.Ф.). Түркі Білге<br />
Қаған Түркі-Оғыз ұлтын тәрбиелеп (билеп – Дж.Ф.) отыр».<br />
Егер де түркі қолбасшыларының ерік-жігері жүзеге асырылмағанда, онда<br />
түркі халықтарының одағы да болмас еді және осы одақ ешқашан да мемлекетке<br />
айналмас еді, деген ұғымдар мәтіннің басты идеясына айналып отыр. Алайда,<br />
аталған ерік-жігер өз-өзін толығымен ақтады. Түркі Ұлтының Бірлігі жүзеге<br />
асты, және осы идеяның қисынды аяқталуы ретінде түркі мемлекеті пайда<br />
болды! Орхон ескерткіштерінің («Күлтегін», «Білге Қаған» және «Тоныкөк»)<br />
бірлігі, олардың идеялық мақсатқа сәйкестіктігінің жүйелілігі, бір ескерткішке<br />
қарағанда екіншісінің айтпақ ойының шешімділігі мен батылдығы бәрі де көзге<br />
көрініп тұр. Әрине, мұның барлығы да кездейсоқтық емес.<br />
Түркі халықтары көршілес мемлекеттер және халықтармен тек соғыс пен<br />
қайта татуласу жағдайында ғана ғұмыр сүрген жоқ қой. Сондай-ақ олар аталған<br />
мемлекеттер және халықтармен өте күрделі өркениеттік жағдайларды да бастан<br />
өткере отырып, тіршілік етті. Бөтен мәдениет пен жат өркениеттің ықпалына<br />
түсіп, олардың жетегінде кетудің соңы түгелдей жойылып кету екендігін<br />
олар түйсігімен түсіне білді. Сондықтан да түркі даналары халыққа өздерінің<br />
жеке дәстүрі негізінде өркениеттілік құндылықтарын жасаудың маңызы зор<br />
екендігіне жете мән берді. Ресейдің белгілі түркітанушысы Лев Гумилевтің<br />
аталған ой-пікір жөніндегі көзқарасы өте орынды. Оның айтуы бойынша,<br />
түркінің «қуатты үштігі» - Білге Қаған, Күлтегін және Тоныкөктің көздеген<br />
басты мақсаттары – тек Қытай (Тан) империясының басқыншылығына қарсы<br />
тұру ғана емес, сонымен қатар қытай өркениетінің жымысқы да өте күшті<br />
ықпалына түсіп қалмау (152, 352,376 беттер).<br />
Білге Тоныкөк өзінің Табғаш (қытайлық) мәдениетінің ықпалында<br />
тәрбиеленгенін жоққа шығармайды. Сондықтан да ол мұның тым қауіпті<br />
екендігін өте жақсы түсінді. Түркі Қағаны оны өзінің қатарына шақырады.<br />
100
Орхон ескерткіштері: шынайылық пен көрегендіктің үлгісі<br />
Бұрыннан бергі өз көкейінде жүрген ұсынысты қабыл алған ол дереу Қағанға<br />
келеді де (қаладан даланы артық көреді) тәуелсіздік жолындағы қозғалысқа<br />
қосылады (167, 64-65 беттер). Бұған дейін атап өтілгендей, ол алдымен осы<br />
қозғалыстың көшбасшысы, содан кейін оның бұлжымас идеологы болады.<br />
Қытайдың буддизм және даосизм секілді «жұмсақ» өркениетін үйрену көне<br />
түркілердің табиғатына сәйкес келмеді. Өйткені, олардың этнопсихологиясы<br />
дала өркениетінің қатал заңдылықтарымен қалыптасқан еді. Олар үшін ең<br />
қажеттісі өте күшті әрі төзімді болу. Осындай қасиеттердің арқасында ғана көне<br />
түркілердің ұлттық абыройы қытайлық өркениет тарапынан жасалған қысымға<br />
төзе алды. Олардың еш уақытта да жат идеология мен ілімді қабылдамағаны<br />
тарихтан белгілі болып отыр. Сондықтан да түркілерді жұмсақ «жібек» те,<br />
жымысқы «идеология» да алдап-арбаудың қармағына түсіре алған жоқ.<br />
Осы шындықтарды ескерген Лев Гумилев, мынадай постулаттарды алға<br />
тарта сөйлейді: «Түркі қағанатының ресми идеологиясы екі қағидатқа сүйенді,<br />
олар: қытай мәдениетін мойындамай, оны теріске шығару және көршісіне<br />
қарағанда өзінің артықшылығын ұғыну» (152, 375 бет). Шындығында, «қытай<br />
мәдениетін теріске шығару» көне түркілердің өз мәдениетін мойындаудан, ал<br />
«көршісіне қарағанда өзінің артықшылығын ұғыну» – империялық тәртіптің<br />
орнауынан шыққан ережелер десе болады. Лев Гумилевтің пікірі бойынша, сол<br />
кезеңдердегі тағдыршешті тарихи күрделі сәттерде басқа мәдениетке кіруден<br />
үзілді-кесілді бас тарту фактілері тағы бір аса маңызды шындықтың бетін<br />
ашады: «Бұл екі мемлекеттің арасындағы соғыс қана емес. Бұл екі дүниетаным<br />
мен екі дүниесезім арасындағы күрес. Ұлы Дала өзінің Манифестімен (түркінің<br />
жазба ескерткіштері деп түсіну керек – Дж.Ф.) қытайлық болу емес, өзіменөзі<br />
болудың қажеттігі туралы мәлімдеді... Ішкі рухы тастай берік Түркі этносы<br />
(мемлекеті) өзін құрушылардың идеяларына сәйкес басқа тайпалардың үстінен<br />
өктемдік жүргізуі тиіс. Тоныкөк өмірін толықтай осы мақсатқа арнағанын<br />
және түркі халқын жоғары дәрежеге көтере алғанын өзінің еңбегінің бір жемісі<br />
ретінде бағалайды» (152, 376 бет).<br />
«Орхон трилогиясы» тек тарихи-идеологиялық тұрғыдан ғана емес,<br />
сонымен қатар тарихи-этнографиялық құжат тұрғысынан қарағанда да ерекше<br />
құндылықтарға ие. Оның үстіне қытайлық дереккөздерге қарағанда осы<br />
монументалдық ескерткіштердің көне түркілер жайында айтары басым және<br />
олардың бойында аса құнды ақпараттар жүгі бар. Егер де қытайлық дереккөздер<br />
тек хронологиямен ғана шектелген болса, түркілік дереккөздер өмірдің<br />
нақты көріністерінен және тірі тарихтан баян беретін құралға айналып отыр.<br />
Сондықтан да көптеген зерттеушілер бұларды тарихи-батырлық эпостар деп<br />
есептейді. Орхондық түркілік жазба ескерткіштерінің мұндай қырларын әсте<br />
жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да осы ескерткіштермен алғашқы рет<br />
танысқан сәттерде, рухани тұрғыда Орхондық түркілік жазба ескерткіштерінен<br />
тараған «Оғыз Қаған» және «Менің Қорқыт атамның кітабы» секілді<br />
101
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
эпикалық шығармалардың қандай екендігі туралы ойлар туындайды. Көктүрік<br />
империясының тарихи құжаттарының аталған жинағы ерекше құндылықтарға<br />
ие. Өйткені, мұнда уақытты сезіне алудың өте шебер көрінісі байқалады. Уақыт<br />
ешқашанда тоқтамайды, сондықтан адам да, мемлекет те және қоғам да бір<br />
орында тұралап қала алмайды. Ежелгі түркілер «мұздап қалған тарихтың»<br />
өзін тербелген тірі қозғалысқа келтіріп, оның кеңістігін Еуразиядағы теңіздей<br />
толқыған түркі әлеміне қарай бұруға қабілетті екендігін білдіре алады. Түркі<br />
әлемі осынау шексіз де шетсіз кеңістікте бірігуді, бөлінуді, содан кейін қайта<br />
бірігуді бастан өткеріп жатты. Бірлік жүйесінің ұлттық өзін-өзі тануының<br />
дамыған үлгісіне қол жеткізгенге дейін ол әбігерленеді, өз орнын іздейді...<br />
Орхон ескерткіштері оның тарихта өзін-өзі таба алғандығының дәлелі болып<br />
көрінеді. Сондықтан да «Орхон трилогиясында» түркі өзінің тарихи өмір<br />
жолына шынайы көзқараспен қарайды, жіберген қателіктері мен жаңсақ кеткен<br />
тұстарын жасырмайды. Құлдырау мен шарықтау сәттерін зерттейді, өздері өмір<br />
сүріп жатқан нақты уақыттың объективті көрінісін жасайды және де болашаққа<br />
кемелді кемеңгерлікпен көз тігеді. Алғашқы түркі ескерткіштеріне жүргізілген<br />
талдаулар қорытындысы түркілерді Батыстың көптеген идеологтары айтып<br />
жүргендей тек қозғалысқа – жою мен жасауға ғана қабілетті ұлт емес, керісінше<br />
терең ойлауға қабілеті күшті ұлт болып қалыптасты деп айтуға толықтай негіз<br />
береді. Немістің ұлы философы И.Канттың түркілерді селге теңегені бар. Ия,<br />
түркі мінезінде мұндай адуындылықтар бар екендігі жасырын емес. Олар<br />
жаңаның құрылысын бастау үшін ескіні жойып жіберуге бар.<br />
Дегенмен, ежелгітүркілік ескерткіштерге жасалған талдаулар, ұлттың<br />
материалдық игіліктермен қатар рухани құндылықтарды да жасауға қабілетті<br />
де мұратты екендігін дәлелдеп берді. Алғашқы түркілік идеологиялық<br />
ескерткіштерге жүргізілген талдаулар түркілердің қолымен жасалған<br />
құндылықтардың батыс идеологтарының құндылықтарына қарағанда әлдеқайда<br />
шынайы, кемелді, зайырлы да ізгілікке бай екендігін айқын көрсетіп отыр. Бір<br />
ғана «Өзіңе орал» атты түркілік идеяның өзін ғана өзін-өзі тану ғылымының<br />
алғашқы манифесті деп атауға әдбен болады. Ал, мұны жасауға батыс<br />
идеологтары сонау ХV ғасырдан бері талмай ізденіп келе жатқанымен, оны әлі<br />
күнге дейін құрастыра алмай келеді. Ағылшын тарихшысы «Жаңа Сократты»<br />
іздеп тыныштық көрмесе, біздің түркілер мұны өздерінің алғашқы тарихи<br />
ескерткіштерінен тапты. Міне, сондықтан да Орхон ескерткіштерін нағыз<br />
шынайылық пен парадигманы, сондай-ақ кемеңгерліктің ерен үлгісін танытты<br />
деп айтуға әбден болады.<br />
102
7. ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ МӘДЕНИЕТІ,<br />
ОНЫ САҚТАУШЫЛАР – ТҮРКІЛЕР<br />
Ұлы Жібек жолы өз өмірінде бейне бір «маусымдық өзгерістерді» басынан<br />
өткеретін секілді: жылдың ауысып келіп отыратын «көктем», «жаз», «күз»,<br />
«қыс» мезгілдері секілді, мұнда да құлдыраушылық және қайта көтерілу секілді<br />
драмалық көріністер бірін-бірі алмастырып отырды. Ондаған жылдар бойына<br />
адамдардың дауыстары мен сауда керуендерінің толассыз дыбыстарын естіп,<br />
оларды тыныстарына дейін сезіп жатқан сауда жолдары, уақыт шырғалаңына<br />
байланысты кей кездері ұмыт қалып жататын сәттері болды. Сондай-ақ, кепкен<br />
өзеннің ұлтанына қайтадан су көтеріліп, айналасына жан бітіргені секілді, ұмыт<br />
қала бастаған жолдың да тамырларына қан жүгіріп, келесі ұрпақтың игілігіне,<br />
олардың жүктері мен мәдениетіне куә болып, қайтадан түлеген кездері де аз<br />
емес. Ара-арасында бұл тасымал жолдарына баламалы таңдаулар да болып<br />
тұрды.<br />
Негізгі бағыты бойынша шамамен 12 800 шақырым ұзақтыққа созылып<br />
жатқан Ұлы Жібек жолының ескі және жаңа тармақтары аңғарлар мен<br />
жыралардан, таулар мен жазықтардан аттап өтіп, өзендер мен теңіздерден жүзіп<br />
өтіп, Қытай мен Испания аралығын жалғаған жол айрығы бірде қосылып, енді<br />
бірде қайта ажырап қалып жатты. Жүздеген жылдар бойына әлемдік өркениетті<br />
құрайтын түрлі халықтардың қарым-қатынасын реттеп, оны қамтамасыз етіп<br />
келе жатқан Ұлы Жібек жолы өзінің іске асқандығының шынайы әрі жарқын<br />
көрінісін Солтан Гаджибековтың «Керуен» аталатын симфониялық мұғамында<br />
тапқан шығар: ауыр ырғақтың үнінен қиындықтар мен қауіп-қатерлерге<br />
бойлары үйреніп, ұзақ та қиын жолға шыққан адамдардың көңілді торлаған<br />
толқынды сезімдері мен үрейі байқалады... Бұл жол алысқа, тіпті ұшы-қиыры<br />
жоқ шексіздікке, жерден сонау ғарыш кеңістігіне, алыстағы өркениетке бет<br />
түзейтін секілді. Дегенмен, аталған жол өзінің шынайы тағдырын өзіміздің осы<br />
планетамыздан, түрлі-түсті «өркениет бедері» бар, бүгінгі күндері ғарыштан<br />
айқын көрініп тұрған және түрлі мәдениеттердің тарихи Отанына айналған,<br />
жағасын Тынық және Атлант мұхиттары шайып жатқан нақ осы құрлықтан<br />
табады. Ұлы Жібек жолының адамдар, қоғамдар, мемлекеттер мен мәдениеттер<br />
арасындағы тарихи байланыстарды шебер тамырластыра алғаны соншалық,<br />
олардың әрқайсының өз орындарында қалыптаса бастауына, коммуникациялық<br />
қызметтерді одан әрі жетілдіре түсуіне қажетті күш-қуат табылып отырды,<br />
аталған мақсатқа қол жеткізу үшін мүмкіндіктердің барлығы да жұмылдырылды.<br />
Қазіргі заманғы түркі әлемі үшін ерекше маңызға ие тағы бір мақсатты<br />
себептің түйіні, Ұлы Жібек жолы бойындағы жыл бойғы маусымдық кезеңдер<br />
103
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
қалай алмасып отырмасын, оның қызметін қалпына келтірушілердің, жолды<br />
пайдалануды қамтамасыз етушілердің басында бірінші кезекте түркілер,<br />
олардан тараған ұрпақтар, мемлекет пен империяның тұрғандығында еді.<br />
Әлемдік тарих пен өркениет үшін Ұлы Жібек жолының маңызы қаншалықты<br />
зор болса, түркілердің рөлі мен олардың тарих сахнасынан біржолата жойылып<br />
кетпей, әлі күнге дейін тіршілік етіп келе жатуының да маңызы соншалықты<br />
үлкен деп айтуға болады.<br />
«Жібек жолы» түсінігін алғаш рет 1877 жылы неміс географы Рихтгофан<br />
көтерді. Өзінің атауынан белгілі болып отырғандай-ақ, сонау ІІ ғасырдан<br />
бастап біздің дәуірімізге дейінгі аралықта Жібек жолы Оңтүстік Азиядан,<br />
дәлірек айтқанда, Қытайдан жол тартып, Жерорта теңізі елдеріне қарай іс<br />
жүзінде Жібек саудасы жолының классикалық маңыздағы міндетін атқарды,<br />
кейіннен одан әрі жетілдіріле түскен ол сауда және мәдени байланыстарды<br />
қамтамасыз ететін өте қажетті коммуникациялық құралға айналды. Дегенмен,<br />
Жібек жолының тағдыры атына заты сай, есілген «жібек» тәрізді жұп-жұмсақ<br />
бола қойған жоқ; ол түрлі қауіп-қатерлермен бетпе-бет қақтығысып отырды,<br />
оның ғұмыры қилы мезгілдердегі түрлі әскери-саяси күштерге, экономикалықмәдени<br />
аумалы-төкпелі ахуалдарына, геосаяси жағдайлардың қолайлы<br />
мүмкіндіктеріне тікелей тәуелді болды. Негізгі мақсаттық бағытының сақтала<br />
отырып, Жібек жолының түрлі ауқымдағы өзгерулері, оның түркі мемлекеті мен<br />
мәдениеті орналасқан аймақтарды қамтуы, Еуразиядағы геосаяси ахуалдардың<br />
барлығының өзгеріп отыруын реттеуде түркі әлемі жетекші рөл атқарды десе<br />
болады. Жібек жолы мәдениетінің тарихи эволюциясын зерттеу барысында,<br />
бұл үрдіске оның бірегей қорушысы саналатын – түркілердің қатыстырылуы,<br />
Еуразиядағы трансөркениетті оқиғалардың тарихи шынайылығы мен оның<br />
жалпы заңдылықтарын мейлінше объективті түрде анықтау болып табылады.<br />
Өйткені, Жібек жолына қосылудың нәтижесінде халықаралық саяси-мәдени<br />
қарым-қатынастардың ауысуының қандай сипатқа ие болғанын біліп алмай<br />
тұрып, Еуразияның да тарихи-геосаяси болмысын зерттеу мүмкін емес.<br />
Өйткені, кейбір зерттеулерде Жібек жолы әрекетіндегі «түркілік факторлар»<br />
толықтай қате және бүлдіргіш дүниелер ретінде біржақты етіліп, әділетсіз<br />
көрсетіледі. Ал, «Үндіеуропалық факторлардың» рөліне тоқталар болсақ,<br />
керісінше оларды аталған үдерісте белгілі мақсаттар бойынша әсерлеп,<br />
барынша әспеттеп көрсетуге тырысады. Дегенмен, тарих шындыққа сай<br />
келетін өзге шынайылықты алдыңғы қатарға алып шығады: егер де түркілер, өз<br />
аумақтары арқылы өтіп, мыңдаған шақырымдарға созылып жатқан Ұлы Жібек<br />
жолына кедергілер келтірер, оған шабуылдар ұйымдастырып, тонаушылықпен<br />
айналысар болса, онда қай кезеңде болмасын сауда жолының күре тамыры<br />
жұмысын жалғастыра алмаған болар еді. Сондықтан да нағыз шындық<br />
мынадай, түркілер тарихтың түрлі кезеңдерінде Ұлы Жібек жолының ырғақты<br />
жұмыс жасауына кедергі келтірушілерді тиып тастап, сауда жолының қалыпты<br />
104
Жібек жолының мәдениеті, оны сақтаушылар - түркілер<br />
жағдайда жұмыс атқаруына мейлінше қолайлы жағдайлар туғызып отырды.<br />
Эволюциялық үдерісі күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан, трансеуразиялық<br />
коммуникациялық жүйенің алғашқы негізі Ұлы Жібек жолының қызметінен<br />
көп уақыт бұрын, яғни біздің дәуірімізге дейінгі IV-III ғасырларда қаланған.<br />
Месопотамия мен Эламнан шыққан сауда жолының үнді аңғары арқылы өтіп,<br />
Памир тауларына дейін жеткендігі сол заманнан-ақ белгілі.<br />
Таяу Шығыстың саудагерлері тауарларын осы жолмен Бадахшан көктасына<br />
дейін тасымалдады. Адамзаттың ең алғашқы өркениетінің нағыз отаны<br />
саналатын Мохенджо-Даро мен Харапп өзенаралығы арасынан Месопотамияға<br />
дейін оңтүстік сауда жолы жұмыс жасады. Месопотамия мен үнді аңғарларының<br />
мәдени орталықтары арасындағы сауданы өз қолдарына қондырып алған<br />
эламидтер, «сонау б.д. дейінгі ІV-ІІІ мыңжылдықтарда қалаға дейінгі және<br />
бірінші қалалық орталықты байланыстыратын Орталық Шығыста көпқырлы<br />
коммуникациялық желілерді қалыптастыра алды» (201, 26 бет).<br />
Жалпы айтқанда, көшпелі халықтар мен Еуразия бойына түгелдей алғашқы<br />
қоныстанушылардың өзара қарым-қатынасын жаңа деңгейге көтерген, сауда<br />
жасау және тәжірибе алмасу үшін жағдай туғызған ежелгі керуен жолдары<br />
арнасы тағы да тармақтала түседі. Міне, соның нәтижесінде халықтар мен<br />
қауымдастықтардың аралары жақындасып, олардың бір-бірімен араласуы жаңа<br />
деңгейге көтірілді, ал сауда-мәдени байланыстар арасындағы өзара сенім де<br />
күшейді. Еуразия құрлығының түрлі бағыттарына қарай тарайтын бұл жолдардың<br />
арасында кездейсоқтары да кездесіп жатады. Дей тұрғанымен, жолдардың<br />
тұрақты түрде пайдаланылуы, олардың географиялық-мәдени кеңістіктерді<br />
бір-бірімін байланыстыруы болып табылатын «үйреншікті бағыттар» үлкен<br />
бедел мен сенімге ие болды. Іріктеле келе, күре жолдар арасында олардың<br />
«жұлыны», яғни басты, магистралдық желісі анықталды. Шындығында, тарихи<br />
өте қажеттілік нәтижесінде пайда болған Ұлы Жібек жолы келесі ғасырлар<br />
бойында кеңейе берді. Жаңадан пайда болған шекараларды қиып өтіп, дамудың<br />
осы айтылғандай қилы-қилы сатыларынан сүрінбеген Еуразияның тарихы<br />
мен геосаясаты құрлықтағы ең маңызды жол мәртебесіне лайықты түрде ие<br />
болды. Сауда жүргізу мақсатында Ұлы Жібек жолының бір бөлігі ретінде<br />
құрылған «Солтүстік Жібек жолының» ірге тасының қалана бастау кезеңі біздің<br />
дәуірімізге дейінгі 138-126 жылдармен тұспа-тұс келеді. Сол уақыттарда қытай<br />
императоры У-ди өзінің бітіспес жаулары, бірақ Орталық Азияда бастаушыэтно-саяси<br />
күш болып табылатын юэчжилер – ғұндық-түркілерден пайда<br />
олжаламақ ниетте одақ құру жөнінде шешімге келеді. Ойын жүзеге асыру<br />
мақсатында ол өзінің танымал елшісі Чжан Цянды батыс аумағындағы көшпелі<br />
тұрмыс кешетін юэчжилерге аттандырады. Барған жерінде Қытай елшісі өзін<br />
қатты таң қалдырған көріністерге тап болады, солардың бірі қытайдағыға<br />
қарағанда әлдеқайда биік, әрі сондай сұлу мүсінді жылқылар табыны еді. Еліне<br />
қайта оралған уәкіл көргендері туралы императорға қызыға хабарлап, ол жаққа<br />
105
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
юэчжилер білмейтін жібек мата түрлерін апарып, оларды жылқыларға, сондайақ<br />
дәмді жемістерге, шарапқа және басқа да өнімдерге алмастыруға кеңес береді.<br />
Бес жыл өткен соң, яғни біздің дәуірімізге дейінгі 121 жылы жиегі күміспен<br />
көмкерілген айналар мен жібек маталар артылған алғашқы керуен Қытайдан<br />
аттанып, қиын жолдарды артқа тастай отырып, Ферғана аңғарына жетеді. Екі<br />
ел арасындағы бейбіт келісімге қол жеткеннен соң, бұрын бұған дейін болған<br />
Оңтүстік Жібек жолына параллельді бағыт бойынша сауда жүргізудің жаңа<br />
кезеңі басталады.<br />
Келесі ғасырларды Ұлы Жібек жолына балама ретінде –Үндістан мен Рим<br />
Империясы арасындағы сауда байланыстарды қамтамасыз ететін теңіз Жібек<br />
жолы (Үнді теңізі арқылы) бағыты құрылады.<br />
Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырдан бастап Жібек жолы арқылы еуразиялық<br />
өркениеттер арасында жүйелі сауда қатынасы орнады. Олар өркениеттер<br />
арасында дамыған инфрақұрылымы бар макроқарым-қатынастың белгілі көп<br />
полюсті үлгісін қалыптастырды... Негізінен жер өңдеумен айналысатын және<br />
де шаруашылық үшін өте қажет тауарларға мұқтаж Еуразия жазығындағы<br />
көшпелілер сауда айырбасының белсенді мүшелеріне айналды. Еуразияның өте<br />
қолайлы аумағында тұратын олар Қытайдан бастап Орталық Еуропаға дейінгі<br />
аралықты алып жатқан өркениеттердің барлығымен де байланыс орнатты (169,<br />
142 бет). Жібек жолының солтүстік және оңтүстік бағдарлары (құрлық және<br />
теңіз бойынша) төмендегідей бағыттар бойынша қатынады: Орталық Азия –<br />
Жер орта теңізі бассейні және Қытай – Шығыс Түркістан – Жерорта теңізі.<br />
Жіктелудің бұл себебін Еуразия құрлығындағы саяси ахуалдың үнемі және<br />
түбегейлі өзгеріп отыратындығымен түсіндіруге болады. Ежелгі әлем сауда<br />
айырбасы мәдениетін күшейту мақсатында балама жолды іздеумен болды.<br />
Бірқатар аралық саябырсуларға қарамастан, еуразиялықтардың саяси және<br />
экономикалық шебер орағытуларының арқасында Жібек жолы өз жұмысын<br />
жалғастыра алды.<br />
Егер де Ұлы Жібек жолына тарихи мәнмәтінде зер салар болсақ, онда<br />
осы аталған негізгі бағытпен адамзат өркениетінің дамуына игі ықпал еткен<br />
сұрыпталған материалдық және рухани да құндылықтар тасымалданды (жібек,<br />
қымбат тастар, дәмдеуіштер, былғары, жүн және де басқа тоқыма шикізаттары,<br />
қағаз, кәрлен, шыны, шәй, шарап, күріш, өсімдіктер мен көкөніс тұқымдары,<br />
киім-кешек, маталар, сәндік бұйымдар, опа-далап, қару-жарақ, кітаптар,<br />
қолжазбалар, діни жарақтар, ою-өрнектер, адамдар пайдаланатын құралсаймандар,<br />
басқа да керек-жарақтар мен жабдықтар. Бұлардан өзге, аңшы иттер<br />
мен қыран сұңқарлар, тотықұстар, леопардтар, арыстандар, тіпті тірі құлдарға<br />
дейін болатын). Керуендерге тарихтың әр кезеңінің өзіне тән «жүктері» артылып<br />
отырғандай сезіледі. Керуендер, түйекештер, түйелердің мойындарына ілінген<br />
қоңыраулар, киім-кешектер, керуен сарайлар, сауда жүргізілетін қалалар,<br />
106
Жібек жолының мәдениеті, оны сақтаушылар - түркілер<br />
сатылатын және сатып алынатын тауарлар, айналымда жүретін ақшалар,<br />
қатынас жасайтын тілдер, сауда жолдарын бақылайтын шенеуніктер, сарайлар,<br />
империялар – бәрі де бірін-бірі алмастырып жатты.<br />
Дегенмен, сауда айырбасы мәдениетінің бір «алтын ережесі» өзгеріссіз қалды:<br />
адамдардың барлығы да тарихтың белгілі бір бөлігінде өз ара қарым-қатынасты<br />
жаңа деңгейге көтеруге, бір-бірлерін тереңірек танып-білуге, ең қымбат<br />
материалдық және рухани құндылықтарымен бөлісуге, соның нәтижесінде<br />
өндіру және тұтыну мәдениетінде бұрынғыдан да қолайлырақ технологияны<br />
игеруге ұмтылды. Мұның барлығы да жалпыадамзаттық құндылықтарды<br />
қалыптастыруға деген ынталандыру болды. Осылайша, қазіргі заманғы әлемдік<br />
өркениеттің көтерілген биігіне Ұлы Жібек жолы мәдениетінің де сүйеу<br />
болғандығын әркімнің де ұмытпағаны абзал.<br />
Бұған тарихи мәнмәтінде қарайтын болсақ, онда түркі әлемінің Ұлы Жібек<br />
жолымен табиғи байланысы тарихтың барлық кезеңінде үш деңгейде өтті деген<br />
қорытынды жасауға болады:<br />
1. Ұлы Жібек жолының түркі мемлекетінің үстімен мыңдаған шақырымдарға<br />
созылып өтуіне байланысты, түркі этногеографиясының топономикалық іздері<br />
осы жолдың бойына сіңіп қалған.<br />
Түркіден шыққан топонимдер – мекендердің географиялық атаулары Ұлы<br />
Жібек жолының ізін көрсететін теңіз шамшырағы секілді көрініп тұрады:<br />
Алтай, Тұрфан, Үш Тұрфан, Тарим, Такла-Макан, Жаркент, Қара қала (Енкі),<br />
Куча, Ақсу, Қызыл су, Қашқар және Түркістан... (241, 39-41 беттер).<br />
2. Тарихи ұзақ кезеңдерде негізгі әріптестер де, қатысушылар да, сондайақ<br />
ұйымдастырушылар мен делдалдар да (түркіше «ортақ» сол кезеңнің<br />
барлық мемлекеттерінде бұл сөз «делдал» сөзінің түсінігін береді және солай<br />
пайдаланылады) түркілер болды.<br />
3. Түркі мемлекеті мен империясы Ұлы Жібек жолының тарихи қызметін<br />
трансеуразиялық коммуникациялық жүйе ретінде жүзеге асырды және де осы<br />
жолдың екі мың жылдан асқан тарихи кезеңінде, белгілі аймақтық шекараларына<br />
бақылау жүргізуді өз міндеттеріне алды.<br />
Ұлы Жібек жолының саясаты түркі өркениетінің фундаменталдық<br />
құндылықтарының қатарынан өз орнын ойып тұрып алды. Ол түркілік<br />
дүниетанымның жан-жақты болуына жол ашты, ал түркілердің әскери-саяси<br />
қабілеттілігін – Ұлы Жібек жолының ілгерілеуі мен пәрменіне жеткізді. «Әлемдік<br />
тарихтағы Орталық Азия» монографиясының авторы, профессор Петер<br />
Голден Жібек жолы тарихына арналған тарауында, Жапониядан Бельгияға дейін<br />
созылып жатқан Жібек жолының дәлізінде қытай, тибет, тохар, үнді, грек, араб<br />
және парсы тілдерінің арасында түркі тілі кең қолданымдағы ең танымал тіл<br />
ретінде қалыптасты, деп атап көрсетеді (238, 50-60 беттер). Ұлы Жібек жолының<br />
тарихына арналған іргелі еңбектерде, соның ішінде профессор Хинру Льюидің<br />
(Қытай, АҚШ) «Әлемдік тарихтағы Жібек жолы» және профессор Кристофер<br />
107
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
Бекуизидің (АҚШ) «Жібек жолы империясы. Қола ғасырдан қазіргі заманға<br />
дейінгі Орталық Азияның тарихы» (281, 208 бет) атты сүбелі шығармаларында<br />
түркі мемлекеті мен империясының Ұлы Жібек жолына қосқан үлестері жанжақты<br />
зерттелген.<br />
Сонау «ғұндар дәуірі» кезеңінің өзінде түркі этностарының Алтайдан<br />
Еуропаға дейін таралуының өзі Ұлы Жібек жолының келешегін ашқан тарихи<br />
үдерістердің бастауы болған еді (208, 93-111 беттер).<br />
Азиалықтар мен еуропалықтар бір-бірімен алғаш рет тек найза түйістіріп қана<br />
емес, сонымен қатар мәдениеттерімен, салт-дәстүрі және әдет-ғұрыптарымен,<br />
сондай-ақ өздері күнделікті тұрмыста қолданатын бұйымдары арқылы да<br />
танысты.<br />
Ғұндық түркі империясы бақылайтын аумақтағы алғашқы сауда жолдарының<br />
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тырысқан Қытайдың Хан империясы,<br />
айналып келгенде ғұндық түркілермен есептесуге мәжбүр болды. Ғұндық<br />
түркінің императоры Мөде Қағанның кезінде (біздің дәуірімізге дейінгі 208-<br />
175 жылдар) Ұлы Қытайдан Байкалға дейінгі құлашын жайып жатқан аумақ,<br />
ал Чичи Қағанның кезінде (біздің дәуірімізге дейінгі 55-34 жылдар) мүмкіндік<br />
шегі бұдан да кеңейіп, Еділ мен Жайық өңірінің барлығы да ғұндық түркілердің<br />
бақылауында болды. Ғұндық түркілерден кейінгі Еуразияда екінші үлкен<br />
әскери-саяси күштің қалыптасып, көктүріктердің басымдық жағдайға ие болуы<br />
Ұлы Жібек жолының шекарасын Қара теңізден Жерорта теңізіне дейін кеңейтті.<br />
Қытайдың тауарларын Орталық Азия мен Түркістанда танымал еткен соғдылық<br />
бас саудагер Маниахтың ұсынысы негізінде Көктүрік империясының елшісі<br />
Сизабу 571 жылы саясат, дипломатия және сауда салаларында келіссөздер<br />
жүргізу үшін Византияға аттанады (281, 82 бет).<br />
Ал Византияның елшісі Земарх екі ел арасындағы саяси және сауда жөніндегі<br />
байланыстарды жолға қою мақсатында түркілерге сапармен келді. Осылайша<br />
түркілер Ұлы Жібек жолы дипломатиясының негізін қалады. Дәл осы<br />
уақыттан бастап Ұлы Жібек жолының «Алтын ғасыры» басталады. Қытайдың<br />
жібекпен қоса өзге де тауарлары түркілердің төтенше әскери-саяси кепілі<br />
арқасында Византияға жеткізіледі де, сол жерден Еуропаның көптеген басқа<br />
елдеріне таратылады. Бұл мемлекеттердің бір-біріне әскери артықшылықтарын<br />
көрсетулерінен кейін, олардың көшпелілер мен отырықшы өркениеттері<br />
арасындағы бейбітшілік үдерісіне жалғасатын кездері болды: «Түркілер<br />
тәжірибе жүзінде бұл қағидатты толығымен жүзеге асырды» (169, 144 бет).<br />
V-VІІ ғасырларда Қиыр Шығыс аумағы мен Жерорта теңізін біріктірген<br />
Көктүріктер империясы сауда жолдарына бақылау жүргізуді өз қолдарында<br />
ұстады. Сол кезеңнің жетекші мемлекеттері – Византия, Қытай және Сасанидтер<br />
империясы Көктүріктер империясымен келісілген Ұлы Жібек жолының саясатын<br />
жүзеге асыруға мәжбүр болысты. Соғдылық саудагерлердің көмегімен түркі<br />
(немесе Көктүрік) империясының Еуразияда құрған геосаяси жағдайы қытай<br />
108
Жібек жолының мәдениеті, оны сақтаушылар - түркілер<br />
тауарларын Еуропаға тасымалдауға мүмкіндіктер берді. Дегенмен, кейінірек<br />
аталған империя Шығыс көктүрік және Батыс көктүрік қағанаттары болып екіге<br />
бөлінгенімен де, түркілер (оңтүстік бағытта – оғыздар, солтүстікте – бұлғарлар,<br />
хазарлар мен ұйғырлар) сол бір тарихи кезеңде жетекші өркениет орталықтары<br />
арасындағы сауда-мәдениет байланыстарды жетілдіру жөніндегі ең басты<br />
делдалдар болып табылды. Біздің дәуіріміздегі 600-1000 жылдары шығысында<br />
Жапониядан батысында Ұлыбританияға дейінгі аралыққа құшағын жайған Ұлы<br />
Жібек жолы сол уақыттың негізгі көлік магистралы болып қалыптасты. Осы<br />
жол бойына орналасқан түрлі мемлекетінің қалаларындағы «Сауда қоймалары»,<br />
өзіндік реттеулер тәртібі бойынша жұмыс істеді (281, 70-71 беттер).<br />
Ұлы Жібек жолы аясына кіретін елдер, аймақтар мен қалалар жедел түрде<br />
ырғақты дами бастады. «Еуразиялық рынокты жібек саудасымен өзгерту» (281,<br />
87 бет) экономикалық қарым-қатынастың кең және жан-жақты дами түсуіне<br />
жаңа мүмкіндіктер ашты. Ортағасырлық қалаларда сол уақыттың халықаралық<br />
сауда талаптарына сәйкес арнайы өндірістік және шаруашылық қажеттіліктерге<br />
арналған учаскелер ашылды.<br />
Әскери қуаттылықпен қатар экономикалық әлеует те, халықтың өмір сүру<br />
деңгейінің көрсеткіші де салық төлеудің қабілеттілігіне сәйкес, мемлекеттің<br />
қаржылық негізі халықаралық саясатта салмақты факторға айналды;<br />
мемлекеттер, қалалар мен сауда орталықтары арасындағы бәсекелестік арта<br />
түсті. Қуатты мемлекеттер Ұлы Жібек жолы үшін «үлкен күрестерге» бел<br />
шешіп кірісе бастады. Түркілік салтанаттың үшінші толқынында, яғни осы<br />
суперэтностың Ислам өркениетінің алдыңғы қатарына шығуына байланысты,<br />
Ұлы Жібек жолының стратегиясында оңтайландырудың бұрынғыдан да<br />
сергек әрі әбжіл қадамдарын игерудің қажеттіліктері туындады. Ұлы Жібек<br />
жолының араб әлемі арқылы өтетін бөліктеріне бақылау жүргізу бірте-бірте<br />
түркілердің қолына өтеді. Осы аумақта құрылған түркі-салжұқтар мемлекеті.<br />
Араб халифатының ұзақ ғасырлық тоң-мұзын ерітіп, Ұлы Жібек жолымен<br />
жалғасатын сауда және экономиканың жаңа бағыттарын енгізді. Арабтардың<br />
басымдығына нүкте қойған түркілер бастары бытырап кеткен ислам әлемін<br />
біріктіру үшін жаңа жағдайлар жасай бастады. Олар сауда және мәдени әлеуеті<br />
күшті қалалар салумен қатар, осы қалаларға жеткізілетін тауарлары одан әрі<br />
әлемнің бұрыш-бұрышына қарай тасымалдайтын кәсіби саудагерлердің пайда<br />
болуына ықпал туғызды. «Ұлы Жібек жолының шығыс бағытын бақылауда<br />
ұстаған түркі-салжұқтар, саудагерлерге арнайы кепілдіктер берумен қатар,<br />
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде де лайықты қызмет түрлерін<br />
көрсетті» (281, 106 бет).<br />
Еуразиядағы ондаған мемлекеттер мен жүздеген халықтардың басын қол<br />
астына біріктірген түркі-моңғол империясы (ХІІІ-ХV ғасырлар) адам айтқысыз<br />
жылдамдықпен құрлықтағы барлық бәсекелестерін саяси үстемдіктерінен<br />
айырып, «ортақ» (делдал) деп аталатын халықаралық сауда және салық жүйесін<br />
109
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
енгізу арқылы Ұлы Жібек жолы бойына әкімшілік әділдікті енгізді және оны<br />
сақтай алды (208, 201-203; 281, 116-117 беттер). Бұл кейбір жағдайда қазіргі<br />
заманғы Дүниежүзілік Сауда Ұйымының халықаралық сауда құқығы және<br />
оның міндеттері жөніндегі қызметтің алыста қалған өте қарапайым үлгісін көз<br />
алдыңызға елестетеді. Мұнда тіпті, «адам құқығын қорғау» жөніндегі түсінік<br />
те төбе көрсетеді. Соның нәтижесінде кез келген шет елдің азаматтары өз<br />
отанынан тыс жерлерге еркін қатынап, бөтен мемлекеттің аумақтарында саудасаттықпен<br />
айналысуларына мүмкіндіктер берілгені соның айғағы болса керек.<br />
Әйткенімен де, мұндай өкілеттілік дипломаттар мен саяхатшыларға басымырақ<br />
берілген. Сондықтан да Марко Поло (1254-1324ж.ж.) секілді және бұдан да өзге<br />
саяхатшылар Азия елдерін аралап, олардың өмір сүру салты және мәдениетімен<br />
танысуларына, бұл елдердің басқа халықтарға деген көзқарасы мен қатынасы<br />
туралы ақпараттар жинастырып, пікір қалыптастыруларына жағдайлар жасалды.<br />
Азия аумағындағы түркі-моңғол империясының көптеген қалаларын аралап<br />
шыққан Марко Поло өзі болған жерлердегі дамыған мәдениет пен байлықтың<br />
жоғары деңгейін көріп қатты таң қалады және бұған тәнті болады (280, 285<br />
бет). Оның кезінде танымалдыққа жетіп, үлкен табысқа ие болған Шығыстың<br />
шынайылығы туралы жазылған «Марко Полоның саяхаты» атты кітабы әлі<br />
күнге дейін құндылығын жоғалтқан жоқ, керісінше бүгінге дейін классикалық<br />
бестселлер ретінде қымбат дүниеге айналған туынды болып отыр.1453 жылы<br />
түркілер Константинополь мен Византия империясын басып алғаннан кейін,<br />
Шығыс пен Батыс арасында саяси және экономикалық қарым-қатынастың жаңа<br />
дәуірі басталады, бұл үдерістердің барлығының да Шығыстық түркі-исламның<br />
басымдығымен жүргізіліп отырғандығын да атап өту керек.<br />
Османдар, Сефевидтер және Моғолдар секілді түркінің үш алып империясы<br />
Ұлы Жібек жолының жаңа дәуірінің қайта жаңғыруын қамтамасыз етті.<br />
Еуразиядағы түркілер тек қана құрлықтағы емес, сонымен қатар теңіз<br />
жолындағы (Үнді мұхитынан Жерорта теңізіне дейін) сауда қызмет түрлерін<br />
бақылауды да өз қолдарында ұстайды (208, 204-222 беттер).<br />
Өз араларындағы қайшылықтарға қарамастан, «геосаяси үштік»<br />
аталатын Осман, Сефевид және Моғол империялары сол кездегі еуропалық<br />
империализмнің ХІХ ғасырға дейінгі әлемді орап алуына қарамастан, Ұлы<br />
Жібек жолын жетілдіруді ұйымдастыру және оған дайындықтар үдерісіне<br />
негізгі қатысушылар қатарында танылды. Ұлы Жібек жолының XVI-XVIII<br />
ғасырлары шығыстың қалаларын сауданың жетілдірілген мәдениетіне және<br />
осының базасындағы мәдени-экономикалық байланыстардың бірегей деңгейіне<br />
көтерудің классикалық тарту кезеңіне айналды. Ыстамбұл, Тебриз және Дели<br />
қалалары саудагерлердің әлемнің түкпір-түкпірінен тауар толтырып, керуен<br />
тартқан астаналары ретінде аттары шықты. Қытай – Орталық Азия – Кавказ<br />
– Жерорта теңізін біріктірген тарихи бағыт, Әзербайжан арқылы өте отырып,<br />
біздің осындағы Тебриз, Ардебиль, Баку, Гәнжі және Шеки секілді туған<br />
110
Жібек жолының мәдениеті, оны сақтаушылар - түркілер<br />
қалаларымыздың тез арада гүлденіп, дамуына ықпал етті; олар өсті, шығыс<br />
сәулетінің тасқа түсірілген классикалық шеберлігімен байыды, халықаралық<br />
сауда қалаларына тән сапаларға ие болды. (сөз реті келіп тұрғанда айта кетерлік<br />
жайт, біз пайдаланатын «қытай ыдыс-аяғы» сөзі «Қытайдан жеткізіліген ыдысаяқтар»<br />
деген түсінік береді). Шығыс пен Батыс арасында қарым-қатынас<br />
орнатқан Ұлы Жібек жолы жетістіктің жоғары деңгейіне алып шығатын және<br />
осыдан тиімділікті ажыратып алуға ықпал ететін тәжірибелер алмасудың мол<br />
мүмкіндігін ашты.<br />
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі еуропалық империализм<br />
трансқұрлықтық көлік жүйесі ретіндегі Ұлы Жібек жолын қиратып, оның<br />
орнына тек өздерінің ғана мүдделерін көздейтін жаңа халықаралық желіні<br />
қалыптастырады. Осы уақыттардан бастап Батыс құрлықтың келесі бағытындағы<br />
Шығысқа «отарланушы аумақ» ретіндегі пиғылмен қарап, ондағы байлықты<br />
тасымалдауға көшті. Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстың арасындағы<br />
«метрополия – периферия» аталатын әлемдік сауда режимінен туындаған<br />
сауда тепе-теңдігінің өрескел бұзылуы ахуалды драмалық шиеленісушілікке<br />
дейін алып келді. ХХ ғасырдың ортасына таман халықаралық сауда құқығы<br />
нормативтері аясында жүзеге асырылған халықаралық сауда қатынастарын<br />
жетілдіру шарасы сауда қызметі түрлерін жүйелендірді. Кеңес Одағы күйрегеннен<br />
кейін Еуразиядағы тәуелсіз түркі мемлекеттерінің құрылуы әлемдік<br />
сауданың кең жиынтығын құрайтын Ұлы Жібек жолын қайта жаңғырту идеясын<br />
қайтадан көтере бастады. Шындығында да, мыңжылдықтардың<br />
өркениеттерін бойына жинақтап сіңірген Ұлы Жібек жолы адамзаттың өркен<br />
жайып, дамуына зор үлесін қосты. Бұл жол тек тауарлар алмасуын ғана<br />
қамтамасыз етумен шектеліп қалған жоқ, инновацияларды, технологияларды,<br />
діндегі жетістіктерді, ғылым мен білімді де таратты.<br />
Ұлы Жібек жолы әлемдегі ең ұзаққа созылған трансөркениетті сауда<br />
желісі ретінде тек қана Шығыс пен Батыс бағыты арасындағы ғана емес,<br />
кері бағыттағы сауда істерін де жүзеге асыра алды. Сонымен қатар Шығыс<br />
қоғамына Батыстың көптеген жаңа дәстүрлерін де алып келді: «Орнаған<br />
мықты мәдениетаралық қарым-қатынастардан парсы, қытай, соғды және түркі<br />
мәдениеттерінің синкретизмі көрініс беріп, олардың бойынан табылатын бірегей<br />
өнер туындылары өмірге келді» (169, 148 бет). Жалпы, Ұлы Жібек жолы қазіргі<br />
уақытқа дейін әлем халықтары мен мемлекеттерінің экономикалық және мәдени<br />
ықпалдастықтарын жүзеге асырды. Сондай-ақ, олардың өз араларындағы<br />
қарым-қатынас түрлерінің бай тәжірибелеріне сүйене отырып, оның бүгінгі<br />
таңдағы жаһандану қозғалысына қатысатындығын дәлелдейтін мәдени-тарихи<br />
үдерістерді де басынан өткерді.<br />
Ұлы Жібек жолы өзінің ішкі болмыстары мен өзіндік құрылымдық<br />
сипаттары кешендеріне сәйкес, Шығыс пен Батысты және Батыс пен Шығысты<br />
өте жақын етіп таныстырды. Сондықтан да ІІ және ІІІ мыңжылдықтар<br />
111
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
тоғысындағы жаһандану үдерістерінің қажетті актісі ретінде Ұлы<br />
Жібек жолы идеясы қазіргі заманғы көлік технологиясы базасында қайта<br />
жаңғырудың жаңа мүмкіндіктеріне ие бола бастады: Ұлы Жібек жолының қайта<br />
қалпына келтірілген нұсқасы ретіндегі «Жаңа Жібек жолы» қазіргі уақытта<br />
TRASEKA (Еуропа – Кавказ – Азия Көлік дәлізі) жобасы аясында жүзеге<br />
асырылып жатыр. Ұлы Жібек жолының Әзербайжан географиясындағы тарихи<br />
және қазіргі заманғы маңызы ескеріле отырып, біздің елімізде TRASEKA-ның<br />
Бағдарламалық Хатшылығын орналастыру жөнінде шешім қабылданды.<br />
TRASEKA-ның Әзербайжан бойынша Үкіметаралық Комиссиясының ұлттық<br />
хатшысы Акиф Мұстафаевтың баяндамасында, 1993 жылы Брюссельде өткен<br />
Халықаралық конференцияда Еуропалық комиссия тәуелсіздікке қол жеткізген<br />
посткеңестік елдерге саяси және экономикалық көмектер көрсету мақсатында<br />
Қара теңіз, Кавказ және Орталық Азия аумақтарының көлік тасымалы жүйесін<br />
одан әрі дамыта түсу үшін мемлекетаралық бағдарлама ретінде TRASEKA<br />
жобасын бекітті, деп айтылады. Әзербайжан, Грузия, Қазақстан, Өзбекстан,<br />
Тәжікстан, Қырғызстан, Армения және Түрікменстан республикалары аталған<br />
бағдарламаның алғашқы қатысушылары болды. Ал осыдан сәл кейінгі жылдары<br />
бұл бағдарламаға Украина, Молдова, Болгария, Румыния және Түркия да<br />
қосылды.<br />
Еуропалық Комиссияның техникалық қолдауымен жүзеге асырылған<br />
бағдарлама көптеген қатысушы елдерде көпатқарымды тиімді халықаралық<br />
көлік тасымалы жүйелерінің құрылуына және аймақтарға инвестиция тартуға<br />
себеп болды (66, 26 бет). Аталған жобаның жүзеге асырылуын ұйымдастыруды<br />
2009 жылдан бастап қатысушы елдер толықтай өздері жүзеге асырып келеді.<br />
1998 жылдың қыркүйегінде Әзербайжан Республикасының Президенті,<br />
жалпыұлттық көшбасшы Гейдар Әлиевтің бастамасымен және Бакудегі<br />
Еуроодақтың қолдауымен «TRASEKA – Жібек жолын тарихи қалпына келтіру»<br />
атты Халықаралық Конференция болып өтті. Конференция жұмысына 12<br />
мемлекеттің басшысы, 32 елдің делегациясы, Еуроодақ Комиссиясының және<br />
13 халықаралық ұйымның өкілетті өкілдері қатысты. Әзербайжан, Болгария,<br />
Грузия, Армения, Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Румыния,<br />
Тәжікстан, Түркия және Украинаның мемлекет және үкімет басшыларының<br />
Еуропа – Кавказ – Азия көлік тасымалы дәлізін дамыту мақсатындағы<br />
«Халықаралық көлік тасымалы жөніндегі негізгі көптарапты келісім» құжатына<br />
қол қоюлары Конференцияның басты нәтижесі болып табылды. Бүгінгі күнге<br />
дейін Еуразияны жалғайтын халықаралық көлік тасымалы жобасының басым<br />
бөлігінің жұмысы аяқталды, мемлекетішілік және халықаралық жолдар да<br />
жүргізілді, алдағы атқарылар жұмыстардың көлемі де белгіленді.<br />
Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам Әлиев TRASEKA<br />
Үкіметаралық Комиссиясының 4-ші Жылдық конференциясына қатысушыларға<br />
арнап: «Әзербайжан Республикасы өзінің тәуелсіздік алған алғашқы жылдарынан<br />
112
Жібек жолының мәдениеті, оны сақтаушылар - түркілер<br />
бастап-ақ, халықаралық экономикалық байланыстарды одан әрі жақсарта түсу<br />
мақсатында, коммуникациялық дәліздер құруды басымдыққа ие мәселе ретінде<br />
белгіледі. Осы тұрғыдан қарағанда, Еуразиялық Одақтың қолдауымен жүзеге<br />
асырылып жатқан TRASEKA бағдарламасының маңызы өте зор. Ұлы Жібек<br />
жолының тарихи дәстүрін қайта қалпына келтіруге бағытталған бұл бағдарлама,<br />
қатысушы елдердің барлығының да экономикалық дамуына қызмет көрсетіп,<br />
олардың аймақтық және аймақаралық тығыз ықпалдасуларын қамтамасыз<br />
етеді. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде басталғанымен, ол болашақтың жолы<br />
(курсив біздікі – Дж. Ф). Біздің осы жолдағы әріптестігіміз, біздің халқымызды<br />
молшылық пен ілгерілеушілікке алып келеді деп үміттенемін» – деп айтқан<br />
болатын (11, 4 бет). Ұлы Жібек жолының қазіргі заманның халықаралық өмірінде<br />
қайта өзектілікке ие бола бастауы – әлем дамуының тарихи заңдылығының<br />
көрінісі. Бұл түркі әлемінің Үлкен Саясатқа қайта орала бастағанын дәлелдеп,<br />
қазіргі заманғы Еуразияның саяси, экономикалық және мәдени өмірдегі рөлінің<br />
жанданып келе жатқандығын растайды.<br />
Осылайша, Ұлы Жібек жолының кешегі тарихи сақтаушысы болған түркілер,<br />
бүгін оны қайта жасаушы деген міндетті мойнына алып отыр. Немістің ұлы<br />
философы М.Хайдеггер, «үлкен дүние қашан да үлкеннен басталады» деп<br />
айтып кеткен. Жібек жолы да үлкен жол болғандықтан, оны бастап жүргізу де<br />
тек ұлы түркілердің ғана қолынан келді. Тарих – осы ұлылыққа куә.<br />
113
8. ТҮРКІ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САПАСЫ:<br />
МӘДЕНИЕТТЕР АЛУАНДЫҒЫ АЛАҢЫНДАҒЫ ТҮРКІ<br />
ТІРШІЛІГІ<br />
Түркі өркениеті мыңдаған жылдар бойына Орталық Азиядағы негізгі<br />
өркениет болып саналғандықтан, ол Қиыр Шығыста Қытай және Жапония<br />
өркениеттерімен, оңтүстік-батыста – Үнді өркениетімен, Таяу Шығыста – Ислам<br />
(негізі парсы және араб) өркениетімен, ал Батыста – Еуропалық және славяндық<br />
өркениеттермен бекем де баянды қатынаста болды, дегенмен жоғарыда аталған<br />
өркениеттерге қарағанда, оның мәдениеттер алуандығы кеңістігін көбірек<br />
құруға қабілеттілігі жоғары еді. Алтай мен оның шегінде, одан әрі – Азия мен<br />
Еуропаның географиясын жеткілікті дәрежеде кесіп өтіп, үлкен мемлекет пен<br />
империя құру түркі суперэтносының ғана қолынан келетін іс. Сонымен қатар,<br />
күні бүгін тіршілік етіп жатқан халықтардың мемлекеттігінің мызғымас берік<br />
дәстүрлерін жалғастырып қана қоймай, оны одан әрі жетілдіре түсу, сондайақ<br />
олардың әлемдік тарихтағы ұлы рөлі мен алып мәдениетін дамыту – міне,<br />
осылардың барлығы да түркі өркениетінің этномәдениеттану мен этносаяси<br />
әлеуетінің сарқылмас қуатының көрсеткіші болып табылады. Тарихи даму<br />
үдерісінде әлемдік мәдениетті өзіне қарай және өзінен кері түркілік қарқынмен<br />
өзгерте алатын, дәл осындай екінші суперэтносты (этнос тудыратын суперэтнос)<br />
кездестіру тіпті де мүмкін емес шығар.<br />
«Түркі өркениеті» секілді аса құнды шығарманың авторы Метин Айдоған<br />
жоғарыда аталған сипаттық ерекшелікті алға тарта отырып, былай жазады:<br />
«Тарихта бірде-бір қоғам, дәл осы түркілер секілді әлемге ағынан ашылып, алып<br />
кеңістікке тарала алған жоқ. Бірде-бір қоғам, дәл осы түркілер секілді өзін де<br />
және қарым-қатынас орнатқан қоғамды да өзгерте алған жоқ. Бірде-бір қоғамның<br />
өзінше беталысы, түркі қоғамы жасағандай, тарихқа соншалықты әрекет ете<br />
алмады және оның айтарлықтай ықпалы да болмады. Тарихи мезгілдердің<br />
өзгеруі барысында түркілер ұзақ уақыттар бойы үнемі қозғалыста болды, олар<br />
алыс өлкелерге аттанып, аяғы жеткен жерлерге ықпалдарын жүргізді және<br />
өздеріне пана тапқан жердің ықпалында да болды. Өркениеттерге араласып<br />
кетіп немесе оларды өздерінің бойына сіңіре отырып, бірігудің бұрынғыдан<br />
да жетілдірілген үлгілерін жасады, тарихи және революциялық өзгерістердің<br />
себептеріне айналды. Олар адамзаттықтың барлық кезеңінде тіршілік етті және<br />
тарихпен бірге бірыңғай тұтастыққа айналды, деп айтады. Шынында да, осы<br />
тұтастықтың күрделілігі мен тереңділігі соншалық, неміс ғалымы, профессор<br />
Фриц Ноймарктің айтуынша, «егер де осы айтылып отырған тарихтан түркілерді<br />
ажыратып алып тастаса, онда аталған «тарихтан» түк те қалмайды», деген<br />
ахуал туындаған» (98, 9 бет).<br />
114
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі<br />
Гуманитарлық ғылымдар бойынша жүргізілген сәйкес зерттеулер<br />
қорытындысы Еуразиядағы мемлекеттіктің тұрақты тарихын жасаушылардың<br />
нақ осы түркілер болғандығын растайды. Исламға дейінгі тарихи кезеңдердің<br />
өзінде де түркілер мемлекеттіктің бай мәдениетіне, рухани шыңына, жазба<br />
мәдениетінің жетілдірілген ерекшеліктеріне және экономика саласындағы<br />
тасымал технологияларына ие болды. Еуразияның бірыңғай алып кеңістігі<br />
түркілер бойындағы нақ осы жасампаздық қасиеттермен тікелей байланысты.<br />
Осы себептерге қатысты, түркі өркениетінің исламға дейінгі тарихы мен ислам<br />
кезеңін бағамдайтын, қазіргі кезеңі мен оның ықпалдастық бірлігін жүйелейтін<br />
тұжырымдамалық тәсілдердің жан-жақты бағасын алуға болады.<br />
Ал, түркі-ислам байланысынан туындаған ұшқын шығыс өркениетіне жаңа<br />
энергетикалық теңгерім алып келіп, мемлекет пен дін, саясат пен өнегелілік<br />
арасындағы қарым-қатынастарға тепе-теңдік әсерін туғызды. Бұл әсіресе<br />
Исламдық Шығыстың тек адамгершілік тұрғысындағы өміріне ғана емес,<br />
сонымен қатар олардың діни - ортодокстық көзқарастарына және әлеуметтіксаяси<br />
өміріне де айтарлықтай өзгерістер енгізген түркі сопылығының<br />
философиялық дағдысында жүзеге асырылды.<br />
Түркілер шығыстың – араб, парсы және түркі секілді үлкен үш тілінде<br />
мәдениет жасап, Шығыстың озық үдерістерінің барлығының басын біріктірді.<br />
Осыдан шығатын түйін, түркілердің өзінің әскери-саяси және мәдени-рухани<br />
үстемдігі басым өркениет құра алуы толықтай табиғи қалып болып есептеледі.<br />
Сондай-ақ түркі дәуірінің бойында батыс империализмінің қанаушылық<br />
пиғылына тән, жеңілген этносты басып-жаншитын, жою стратегиясы болған<br />
жоқ. Көктүрік, Моғол, Атабек, Осман және Сефевидтен бөлінген барлық<br />
халықтар өздерінің тарихи-мәдени тұрмыстық тіршіліктерін қалыпты жағдайда,<br />
ешқандай да қысымсыз, алаңдаусыз жалғастырды. Түркі империясының қимылқозғалысында,<br />
өз кезегінде алып империяның өзін дағдарысқа итермелеген ауыр<br />
қайшылықтардың болғаны да рас. Түркі тарихындағы этномәдениеттанудың<br />
жіктелу үдерісінде бірқатар ауытқушылықтар мен шығындар байқалғанымен,<br />
ол өз тамырынан ажырамаған және өзіндік тұрпатқа ие түркі мәдениетінің<br />
жасалуымен аяқталды. Жалпытүркілік бұл мұраның байлығы соншалық, қазіргі<br />
заманғы ұлттық түркілік мәдениеттер соның негізіндегі ортақ құндылықтарға<br />
ие. Аталған мол мұра негізінде қол жеткен жетістіктердің барлығы да олардың<br />
ортақ байлығы болып табылады.<br />
Әлемдік таңдаулы саяси және мәдени дәстүрлердің біріне ие болып отырған<br />
түркілік шығармашылық ойлау қабілеті өзін қашанда үйлесімді және өте тиімді<br />
қалыпта ұстайды. Аталған қалып мынадай векторлар бойынша қалыптасты:<br />
жалпытүркілік мәдениет – әлемдік мәдениет. Аталған үлгі тарих пен қазіргі<br />
заманның сынынан сүрінбей өтті. Сондай-ақ, Батыс мәдениетінің (Еуропаның<br />
ұлттық мәдениеті мен Солтүстік Американың – Батыстың жалпыеуропалық<br />
115
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
мәдениеті – әлемдік мәдениет) және араб мәдениетінің де (араб ұлттық мәдениеті<br />
– жалпыараб мәдениеті – әлемдік мәдениет) іргетасы осы заңдылық пен<br />
бірыңғай вектор негізіне сүйене отырып қаланды. Әлемдік дамудың жаһандық<br />
үдерісінде аталған осы үлгі ұлттық мәдениет пен мемлекеттіліктің тіршілік<br />
етуіне кепілдік бере алады. Қазіргі заманғы түркі ұлттық мемлекетінің сонау<br />
ежелгі бастауында түркі халықтарының мемлекетін құрған, бүкіл тарихында<br />
этномәдени байланысты және тарихи жіктеу кезеңінен бері қарай жалпы<br />
құндылықтардың сақталуын тұрақты түрде дамытып және оны жалғастырып<br />
келе жатқан тәжірибе мен дәстүрге өте бай мемлекеттіктің этногенетикалық<br />
негізі тұр. Осы аталған іргетас тарихтың ең аяусыз кезеңдерінің өзінде де<br />
шатқаяқтаған жоқ, керісінше – мүмкіндігінше беки түсті, дәл қазіргі сәтте ол<br />
өзінің күшті де қуатты энергетикалық әлеуетін мақсатты бағытқа қарай бұрып,<br />
оны қайтадан қозғалысқа келтіруге дайын тұр. Тарихи тұрғыдан алғанда, бүгінгі<br />
күннің аренасында мәдениет алуандылығының сақталуы түркі болмысының,<br />
оның бүтіндігінің динамикасын танытады. Ал өзге де мәдениеттермен тығыз<br />
байланыс орната алуы, оның рухани баюы мен осыншалықты кең ауқымға<br />
шығуының кепілі болды. Әмбебаптықтың үсті-үстіне дамып, оның үстіне<br />
тарихи-мәдени үдерістердің де күрделене түскен кездерінің өзінде түркілер еш<br />
абыржыған жоқ, керісінше ерік-күштерін үнемі бір арнаға жұмылдыра отырып,<br />
өз мәдениетін үлгі стандартының ең алдыңғы және озық қатарына алып шықты.<br />
Біздің пікірімізше, әлемдегі барлық мәдениеттердің өзара қарым-қатынастары<br />
барысында түркі өркениеті төмендегідей атқарымдық сапаларға ие болды:<br />
1. Мәдени ойлаудың табиғатын архетиптеу, яғни: түркілер үшін табиғат –<br />
барлық жер – олардың отаны.<br />
2. Даму үдерісі барысында өз тілі арқылы лингвистикалық «негізді» сақтау<br />
орын алды: өзара өркениеттілік үдерісі барысында түркі тіліне шеттен енген<br />
көптеген сөздерге қарамастан, оның санының өсуі түркі тілін шұбарлап,<br />
құрылымдық ерекшелігін бұза алған жоқ, керісінше – бұл осы тілдің<br />
сапалылығының көрсеткішіне айналды.<br />
3. Түркі өркениетін қалыптастыру үдерісіндегі мифологиялық дүниетаным<br />
оның «поэтикалық сәулетін» жасайды: түркі мәдениеті эпосының архетипі<br />
көркемдік-эстетикалық дамудың келесі сатыларында жаңа үлгі мен әлпетте<br />
көрініс береді.<br />
4. Халық өздері құрған өркениеттің барлық кезеңінде де өздерін мемлекеттің<br />
ажырамас бір бөлшегі ретінде көрсетіп келеді: түркі тарихындағы ұлыс –<br />
мемлекеттің жиынтығы және ол түркілік саяси-мәдени өзін-өзі ұйымдастырудың<br />
синергетикалық заңдылықтары ретінде танылады.<br />
5. Түркілер жаңғыртуды өз тамырынан алшақтатқан емес: жаңашылдық пен<br />
дәстүрлер бірлесе отырып, өздерін түркі өркениетінің өмірлік қағидаты ұғымын<br />
сақтайды.<br />
116
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі<br />
6. Түркі өркениеті барлық уақытта өз ішінде де, сондай-ақ басқа<br />
өркениеттермен қарым-қатынасында да үндестік заңдылықтарын жасайтын<br />
бастау биікке қарай ұмтылды. Басқа мәдениеттерге берлген және ол жақтан<br />
алынғанның арасындағы тепе-теңдік осы өркениеттің ішкі тепе-теңдігінде<br />
сақталды.<br />
7. Түркілер Еуразияның алып кеңістігіне мемлекет пен имприя құрып, аталған<br />
саяси құрылымда өз алдына жеке ұлттық мәдениет қалыптастырғанымен де,<br />
айналып келгенде жүргізілген мәдени-саяси жіктеулер түркі өркениетінің<br />
өзегін бұза алған жоқ. Түркі өркениеті тарихтың барлық уақытында да<br />
түркілік ұлттық мәдениет үшін біріктіруші база ретінде қалып қойды және<br />
осы «кернеуден» мызғымайтын негіздердің бойынан табылатын энергияны<br />
күшейте түсудің нақты мүмкіндігіне ие болды. Осы тұрғыдан келгенде,<br />
түркі бірлігі түркі өркениетінің біртұтастығы мен бөлінбейтіндігін көрсетеді.<br />
Өркениеттің тарихы мен теориясына жаңа әдістемелер тұғысынан қарайтын<br />
танымал зерттеуші Роджер Осборн Батыс өркениетіне әлемдік мәдениетті ілгері<br />
дамытушы және оның тұтастығының қамтамасыз етілуіне себепші боларлықтай<br />
ерекше құбылыс ретінде қарауға болмайтындығы туралы айтады. Әлемдік<br />
өркениеттің жинақталған ерекшеліктеріне қарамастан, олардың айрықша бір<br />
қасиеті саналған – «көп дауыстылығы» – бәрінен де тартымдырақ. Гректік,<br />
эллиндік және римдік өркениеттердің басқа халықтар мен мәдениеттерге<br />
жабайылар деген көзқарас танытуы, Батыс өркениетінінің өзге өркениеттерге<br />
кемсітушілікпен қарай бастауына алып келді (175, 144-172 бет). Әрине, мұндай<br />
қарым-қатынастардың әсіресе, Батыс империализмін өзгелердің төбесінен<br />
қарайтындай «өркениеттік артықшылықтың» биігіне көтеретіндей әсерге<br />
бөлегені рас. Аталған қарым-қатынасты ғылымдағы ұқсас өлшемдер бойынша<br />
оңтайландыру барысы мәдениет пен өркениетті «өресіз» және «классикалық»<br />
деп аталатын екі түрге бөлді.<br />
Шынтуайтында, барлық мәдениеттердің көне заманғы қалыптасқан күйінен<br />
бастап қазіргі жетілдірілген, классикалық жағдайына дейінгі өзіндік сара<br />
жолдары бар екендігі жасырын емес. Өкінішке қарай, осы үдерістерді жеткілікті<br />
материалдар қорымен зерттеген француз универитетінің тарихшысы, профессор<br />
Нотр-Дам Фелипе Фернандес Арместо өзінің еңбегінде өрескел қателіктерге<br />
орын беріп алған: ол өркениетке қатысты Еуразияның тарихи рөлі жайында сөз<br />
қозғай отырып, тек қана моңғолдар туралы және өркениеттер арасындағы қарымқатынастар<br />
орнатуға кедергі келтірген, Шыңғысханның қолымен жасалған<br />
«сұмдық империя» туралы ғана айтуға тырысады. Бұдан да өткен түсініксіз<br />
мәселе: Шыңғысхандай жаулап алушының келбетін жасау үшін, ол: «Моңғол<br />
әскері қай бағытқа бет түземесін, бұл туралы үрейлі хабар ол келместен көп<br />
уақыт бұрын тарап кететін», деген секілді армяндық дереккөздерді пайдаланды.<br />
117
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
Армяндық дереккөздер батыс елдеріне «антихристің» келетіні туралы оның<br />
алдын ала, көп уақыт бұрын үнемі ескертіп отырған: «олардың түрлері сондай<br />
қорқынышты, бойында аяушылықтың бір тал сезімі жоқ, олар үшін адам өлтіру<br />
деген тойға немесе мерекеге барғанмен бірдей», деп күні бұрын байбалам салып<br />
отырған (142, 160 бет).<br />
Жоғарыдағы баяндауда моңғолдардың аса қаһарлы түрі тек қана армяндық<br />
дереккөздердің негізінде суреттелгені аздық еткендей, ендігі жерде ол аталған<br />
этностың Еуразия тарихындағы шынайы рөлін де әділетсіз бұрмалауға жол<br />
береді. Ал іс жүзінде моңғолдар XIII-XV ғасырларда Еуразияның саяси-мәдени<br />
өмірінің алдыңғы қатарына түркілермен әскери одақ құру арқылы шыққан<br />
еді. Осы уақытқа дейін және одан кейінгі XIX ғасырға дейін де түркілер<br />
тарихтағы түркі өркениетінің, мәдениет адуындылығы алаңындағы түркілік<br />
тіршіліктің, Еуразиядағы геосаяси және геоөркениеттің барлығының да авторы<br />
болып табылды. Ф.Ф.Арместо Еуразия өркениетінің тарихынан «моңғолдық<br />
эпизодтарды» көргенімен, есесіне бұл жерден түркілік туындыларды қасақана<br />
көргісі келмей қалған.<br />
Біздің дәуіріміздің І мыңжылдығының соңы мен ІІ мыңжылдығының басында<br />
түркілердің Еуразия кеңістігіндегі шығыстан батысқа қарай қозғалысы кезінде,<br />
осы аталған моңғолдар түркілердің арнайы әскери құрамы (қазіргі заманғы<br />
десанттар секілді) рөлін атқарды. Сол уақыттың тарихи фактілеріне жүргізілген<br />
обьективті зерттеулер Шыңғыс хан мен оның тарихи мұрагері Темірланның<br />
кездерінде түркілер мен моңғолдардың әскери одағының үстемдік етушісі<br />
және оның негізін құрушы этнос нақ осы түркілер болғандығын дәлелдейді<br />
(230, 9-55 беттер). Олар тұрған жерлердің барлығында да түркілік мәденисаяси<br />
жүйе қалыптасқан еді. Түркілер Каспий мен Қара теңіздер бойындағы,<br />
Кавказ бен Парсы және Анадолының айналасындағы аумақтарда қалыптасқан<br />
шиеленістерді шешушілер деңгейіне дейін көтерілді. Аталған аумақтардың<br />
барлығында, сондай-ақ жергілікті және аймақтық деңгей көлемінде де (оның<br />
ішінде моңғолдар арасында да) түркі тіліне ұлтаралық қатынас құралы ретінде<br />
басымдық берілді (155, 385 бет).<br />
Аталған аумақтарда моңғол тілін пайдаланудың нышаны сезілген<br />
жоқ. Мәдени эволюциялық жүйе барысында мұнда моңғол тілінен келген<br />
сөздерді кездестіру тіпті де мүмкін емес. Бұдан кейінгі тарихи кезеңдерде,<br />
Моңғолияны есепке алмағанда, Еуразияның орталық жазығының барлығы да<br />
тек түркі суперэтносының, түркі тілі мен түркі өркениетінің отаны саналды.<br />
А.А.Арместоның болжамдарына қарамастан, өркениет тарихындағы дала-отан<br />
тек катализатор рөлін ғана емес, сонымен қатар өркениетті тербейтін «бесік»<br />
рөлін де қоса атқарды (142, 169 бет). Бесіктің тұла бойындағы бар қасиетін<br />
түгелдей сақтап қалған түркі өркениеті өзінің табиғаты мен фольклорына<br />
да соншалықты жақын болды. Георгий Гачевтің сөзімен айтқанда, түркі<br />
118
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі<br />
пассионарлығының түп-тамыры өздерінің табиғи болмысынан нәр алып,<br />
өздерінің «космопсихологиясынан» бір сәтке де болса ажырамауында жатыр<br />
(148, 11-20 бет).<br />
Түркілер қайда бармасын, олар туған «табиғатын», бітім-болмысын<br />
өздерімен бірге алып жүрді. Мүмкін, түркілердің мейлінше ерек экологиялық<br />
этнос атануының бір себебі де осында жатқан шығар. Пассионарлық түркілердің<br />
бойындағы бұла күш саналады (153,155, 122-145 беттер). Түркі өркениеті<br />
өз болмысына қарай жүздеген жылдар бойы Еуразияның бай табиғаты мен<br />
этникалық түрлілігін және фольклорлық архетипін бойына сіңіре білді.<br />
Сонымен қоймай, оларды рухани қуаттың күшті көзі мен бірлігіне, ұйымдасқан<br />
әскери-саяси ұйымға айналдыра алды. Демек, бұл пассионарлық өркениет<br />
болып саналады. Прототүркілік мәдениеттің іздері мен белгілерін сақтап<br />
қалған, археологиялық қазбалардың қортындыларына сәйкес, «ғұндар өнерін<br />
де скифтер секілді өте көне» деп есептуге әбден болады (241, 24 бет).<br />
Ғұндар мәдениетінің материалдық үлгілерінен өздерінің бейнелерін<br />
кездестіргендердің батырлық кейіптері келе-келе өнердің түрлі салаларындағы<br />
шығармалардың тұрақты сюжеттік желісіне айналады. «Түркілердің бірлескен<br />
өткенінен, түркілердің бірлескен болашағына» мағынасындағы өркениет<br />
қозғалысы (56, 74 бет), еш уақытта да тоқтап қалмайды, керісінше, оның<br />
қозғалысы нақ сол кезеңдерден басталады. Шамамен біздің дәуірімізге дейінгі І<br />
мыңжылдықтың ортасына қарай қалыптаса бастаған көне түркі эпосы, «эпикалықмифологиялық<br />
ойлаудың ізденістерінің нәтижесінде» пайда болған (29, 3 бет,<br />
230 бет). Түркілердің бүкіл тарихы, олардың тілі мен ойлау қабілетінің барлығы<br />
да түркі мәдениеті эпосының санасына сіңіп қалған. Соның нәтижесінде «Оғыз<br />
Қаған», «Қорқыт Ата кітабы», «Көрғұлы» және «Манас» секілді көптеген алып<br />
батырларға арналған эпостар жазылды. Бағындырушы түркілердің сипаты<br />
мен бейнесі осы айтылған эпикалық шығармалардың прототипіне айналып,<br />
осы еңбектер бойынан көрініс табады. Егер кезінде түркілер Еуразияның бір<br />
түкпірінде «бастарын бұғып», бетегеден биік, жусаннан аласа кейіпте отырып<br />
қалғанда ғой, онда олар еш уақытта да дәл осындай монументалды еңбектер<br />
жасай алмаған болар еді. Тағы бір маңызды жайт, түркі мәдениеті эпосының<br />
ерекшелігі, этногеографиясы, этнографиясы, нақты тарихи әңгімесі, сюжеттің<br />
шиеленісуі, батырлардың ержүректігі, мемлекеттік ар-ұждан түрлі халықтармен<br />
жүргізілген жан-жақты байланыстардың барлығы да осы ескерткіштерде<br />
Еуразия кеңістігі секілді көлемділігі мен кемелділігі өзіне тән түрлі-түстілігімен<br />
құбылта көрсетіле алғандығында болып отыр.<br />
Түркі этномәдениетінің жүйесі өзінің құрылымдық және атқарымдық<br />
қасиеттеріне қарай, «тұтастықты көрсетеді және әлемдік үлгінің тұтастығын<br />
қорғаушы ретінде бейнеленеді. Бұл тұрғыда жалпытүркілік мифологиялық<br />
дүниелер үлгісі біркелкі. Оның қандай да бір элементтерін түркі халықтарының<br />
119
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
арасынан кездестіру түк те қиын емес. Сонымен қатар, жекелеген түркі халықтары<br />
арасында кездесіп қалатын әлем үлгілері бас үлгілердің негізгі нұсқалары<br />
болып қалуы да ғажап емес. Бас үлгі өзінің біртұтас күйінде де, элементтік<br />
нұсқасында да жекелеген түркі халықтары ішінде өзгерістерге ұшыраған<br />
жоқ. Ол күні бүгінге дейін тұрақты өмір сүріп келе жатқан жалпытүркілік<br />
мифологиялық әлемнің үлгісі болып қала береді» (27, 34 бет). Түркілік эпикалық<br />
мәдениеттің классикасына енген әр кезеңнің өзіндік эпостары, кейінгі жіктеу<br />
үдерістерінде түркі суперэтносының жеткілікті деңгейде ұлттыққа айналуы<br />
(қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, әзербайжан және түркі халықтары), біртұтас<br />
Түркі Кітабына, ал дәлірек айтқанда түркі халықтарының бірлігі мен түркі<br />
әлемінің біртұтастығына алып келді.<br />
Мәселен, «Қорқыт Ата кітабы» шығармасының ең басты идеясы Сыртқы<br />
және Ішкі, яғни шашыраңқы және жинақы тұрып жатқан Оғыздар арасындағы<br />
қайшылықтарды біржолата жою болып табылады. Нақ осы идея монументалдық<br />
эпостан жан-жақты жанрларға көшу барысында өзеннің түрлі арналарынан<br />
жылжи ағып жатқандай әсерге итермелейді, алайда ол барлық тұста да өзінің<br />
мәнін сақтап қалады. Шағын жанрлардың эволюциялануы барысында түркі<br />
мәдениеті өзінің ойлау және тіл ерекшеліктерін сақтап қалады. Туюгтарды<br />
баяттар, озандарды ашугтар алмастырады. Шатырды сарайлар, ал эпостарды<br />
поэмалар алмастырады. Дегенмен, жаңарудың қай сатысында болмасын<br />
түркілік үлгі мен болмыстың бояуы өзгерген жоқ. Профессор Магеррам<br />
Гасымлы, «түркі ұлысы жүздеген жылдар бойы қылышты өзінің қолының,<br />
ал сазды әуенді – өз жүрегінің жалғасы деп есептеді», деп атап өтеді. Ал егер<br />
де «қобыз түрленісі үдерісін» мысалға алар болсақ, онда қобызды Алтай –<br />
Түркістан – Кавказ – Анадолы жүйесінің шеберлігі тұрғысынан алғанда, оның<br />
эволюциялану үдерісі қаншама байлықты бойына сыйғыза алып отырғанын<br />
көреміз (57, 117-118 беттер). Жалпы алғанда, барлық түркі халықтарының<br />
музыка мәдениетіндегі қобыздың эволюциялану үдерісі өзіндік ерекше үлгіде<br />
жүргізіліп, ол жіктелудің әрбір кездескен бағытында озан өнерінің архетипін<br />
бойында сақтап қала алды. Әзербайжанның ашуг өнері сопылық бейнелемеге<br />
дейін өскенімен, «архетиптік ұяда» «қам-шаман кешеніне» тіршілік сыйлайды<br />
(57. 7, 127 бет). Әзербайжан фольклорындағы баяттар алдыңғы қатарға озып<br />
шыққан уақыттарда, сол кезеңнің поэзиясы (XIV ғасыр) әлі де араб және парсы<br />
тілдерін ұмыта қоймаған шақ болатын. Ал тура осы кезеңдерде қарамандар мен<br />
османдар және түркі тайпалары үнемі өз ара қақтығыста болып отырды. Өз ара<br />
өршіген жауластықты ауыздықтап, елдегі заңдылықты күшейту мақсатында<br />
Ғази Бурханеддин ең көне жанрлардың біріне негізделген туюг жазып шықты.<br />
Өйткені, туюг дегеніміз тайпалардың таралу тамырының ең тереңіне үңілуге<br />
шақырып, түркі бірлігінің баянды болуын жырлайтын өнер туындысы.<br />
Түркі өркениетін ислам өркениетімен синтездеу кезінде әлем тарихында<br />
бұған дейін болып көрмеген ең бір қызықты оқиға орын алды. Исламмен қанат-<br />
120
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі<br />
тас жүруді бастаған түркілер көп ұзамай діни-өркениеттік өзгерістерге<br />
ұшырап сала берді. Сонымен қоймай, түркілердің өздері де ислам әлемі өмірін<br />
демографиялық, әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени өзгерістерге<br />
кеңінен ұшыратып, оларды аз уақыттың ішінде күшті әскери қоғамға айналдырып<br />
жіберді. Сондай-ақ, осы кеңістікте орналасқан барлық мемлекеттерді басқару<br />
тізгінін түркілер өз қолдарына алды (100. 134-281, 241, 141-501 беттер).<br />
Түркі өркениеті исламды бойына қаншалықты сыйғыза алса, түркілердің<br />
мұсылманшылығы да соншалықты деңгейде қалыптасты. Біздің дәуіріміздегі І<br />
ғасырдың соңы мен ІІ ғасырдың басында (950-1150 жылдар) «мұсылман әлемі»<br />
мен «түркі әлемі» тұтас бір денеге айналу үдерісін бастарынан өткерді (171).<br />
Сондай-ақ, түркі мен ислам өркениеттерінің бірлігіне негізделген үдерісте<br />
түркілердің саяси қалауы Мұсылмандық шығыста бір-біріне селбескен жаңа<br />
өркениетті қалыптастыруға жол ашты.<br />
Түркі суперэтносы ислам өркениетіндегі алдыңғы қатардағы қуатты ел<br />
атанды және де ол өз кезегінде әлемдегі ең озық өркениеттің біріне айналды.<br />
Х-ХІІ ғасырлардан бастап Таяу және Орта Шығыс халықтарының өміріне шұғыл<br />
бетбұрысты алып келген «алмасу кезеңдері» (171, 3 бет), ислам және түркі<br />
өркениеттерінің бірлесе дамуларына зор мүмкіндіктер әкеліп, «мұсылмандық<br />
ренессанс» аталатын тарихи үдемелі мәдениеттер толқынын туғызды. Пассионарлық<br />
исламдық өркениеттік іргетас ретінде қалыптасқаннан кейін, түркі<br />
өркениеті Көктүріктер кезеңінен кейінгі екінші және ең бір шешуші толқында<br />
түркі тілін Исламдық Шығыстың халықаралық қатынас құралына айналдырды.<br />
Шығыс мәдениетінің небір классикалық туындылары мен ескерткіштері осы<br />
тілде өмірге келді. Біздердің бұған дейін атап өткеніміздей, араб, парсы және<br />
түркі секілді Шығыстың үлкен үш тілінде жазып келген түркінің таудай ақылға<br />
ие, терең ойшылдары әлемдік мәдениеттің жан-жақтылануына тың серпін<br />
беріп, мәдениетаралық қатынастардың көптілділік негізін жасады... Дінді<br />
(теологияны) оңтайландыруды, жалпыадамзаттық құндылықтардың барлық<br />
адамдарға тиістілігі идеясын, қоғамдық заңдылықтар мен саяси жетекшілердің<br />
әділдігін, адамгершілік және дене сұлулығын, отбасылық құндылықтарды,<br />
Құдайға сүйіспеншіліктің кереметтігін ғылыми, философиялық жоғарғы<br />
көркемдік шеберлікпен және гуманизм философиясының ғылыми қисынын<br />
келтіре ашып берген жалпытүркілік поэзияның, ғылымның және философияның<br />
классиктері әлемдік мәдениеттің дамуының жаңа кезеңдік қайта жаңғыруына<br />
тың серпін берді (56. 62-127, 133,164 беттер).<br />
Түркі империясы түркі, ислам және әлем мәдениеті мен тарихына мүлдем<br />
жаңа көзқарастар қалыптастыратын қоғамдық ғылымның, тарихтың, медицина<br />
мен табиғи ғылымдардың, географияның, математиканың, астрономияның,<br />
биология мен технологиялық ілімдердің дамуына баса назар аударып<br />
отырды. Бұдан өзге, түркі империясы түркілердің дүниежүзілік идеологиясын<br />
121
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
насихаттайтын жүйелік идеология қалыптастырды, сондай-ақ әлемдік<br />
деңгейдегі классиктердің шығармаларын империялық аталатын – араб, парсы<br />
және түркі тілдеріне аударды (304). Жалпы алғанда, түркі империясына<br />
қарайтын қалалар мен облыстарда жан-жақты және көптілді орта қалыптасты.<br />
Сондықтан да, дәл осы кезеңдерде парсы тілінде жазатын Низами Гәнжәуи мен<br />
Мәулана Жалаладдин Руми, сондай-ақ түркі тілінде жазатын Юнус Эмре мен<br />
Имамеддин Насими (ол сонымен қатар араб және парсы тілдерінде де жазды)<br />
және басқалардың танымалдыққа ие болулары кездейсоқтық емес еді. Тіпті<br />
түркі билеушілерінің өздері де шығармаларын жетекші үш тілде жазды, осылай<br />
ету арқылы олар саяси биліктің тірі мәдениеті және өнерімен біте қайнасып келе<br />
жатқандығын дәлелдеп, олардың бір-бірінен еш уақытта да ажырмайтындығын<br />
көрсетті. Түркі өркениетін исламмен қатар дамыту ісі үздіксіз жүргізілді және<br />
ол жүздеген жылдарға жалғасты. Түркі-ислам мемлекеттерін басқару Таяу<br />
және Орталық Шығыс саясаткерлеріне, осы аумақта тұратын халықтарды өз<br />
ара ықпалдастыруға және олардың мәдениетін түркі әрі ислам өркениетімен<br />
жақындастыруға жол ашып берді.<br />
Түркілердің саяси үстемдік құруы исламды дін, мәдениет және саясат<br />
ретінде оның тарихының ең бір жарқын кезеңдеріне алып келді. Мұны түркілер<br />
мен арабтардың алғашқы араласа бастаған кезеңдерінен мәліметтер беретін<br />
араб дереккөздері растайды. Онда арабтардың көптеген артықшылықтары<br />
жөнінде айтылған. Арабтар түркілердің әскери ержүректігі мен соғыс өнерін<br />
жетік игерулерін өте жоғары бағалаған (143, 21-22 беттер). Француздың<br />
ХХ ғасырдағы екі көрнекті ғалымы – Анри Массе мен Фернанд Браудель<br />
аймақтағы түркі мемлекетінің бірыңғай саяси-өркениет кеңістігіне айналу<br />
фактісіне түсіндірме бере отырып, түркілердің жауынгерлік ержүректігін және<br />
әскери қуаттылықты ақылды саясатпен үйлесімді байланыстыратындықтарын<br />
алдыңғы қатарға шығара айтқан болатын. Сонымен қатар олар түркілердің<br />
өздерінің әскери-саяси қуатын өркениеттің құндылықтарымен бекіте түсуге<br />
бағытталған қадамдарына өте жоғары бағалар берді (61, 190-227 беттер;<br />
209, 55-68 беттер). Түркі өркениеті өзінің ерекше гүлденген кезеңдерінде<br />
мәдениет пен өркениеттің архитектоникасын жасады және онымен де өзара<br />
қатынастарда болды. Үнділік, Қытайлық, Исламдық, Батыстық және Славяндық<br />
өркениеттерге қарағанда тек қана түркі өркениеті ғана өзінің мақсатты бағыты<br />
мен жұмылдырушы қызметін адамзаттың тарихи дамуын прогрессивтік<br />
бағытқа қарай қайта бағыттау жөніндегі бастамашылығын айқын да анық<br />
білдірді. Түркі өркениетінің гүлденуінің арқасында Шығыстың қайта өркендеуі<br />
ілгерілеушіліктің ең жоғарғы көрсеткішіне жетеді. Аймақтағы мемлекеттердің<br />
саяси менмендіктеріне байланысты өркнеиеттер арасындағы шиеленісушілік<br />
пен драмалық ахуалдарға қарамастан, олар қарқынды дами түсті және өз<br />
құндылықтарын қалыптастырды.<br />
122
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі<br />
Тарихтың есінде мәңгі сақталатын, соншалықты ұмытылмас фактілердің<br />
біріне түркі мемлекеттерінде ұлтаралық кемсітушілікке еш уақытта да жол<br />
берілмегендігін жатқызуға болады. Тіпті, басқа ұлттар мен өзге діннің осында<br />
тұрып жатқан өкілдері мемлекет ішінде алға жылжып, керек десеңіз, жоғарғы<br />
билікке де ұсынылып отырған. Өзінің саяси өмірбаянын өзінің туған түркі<br />
тілінде жазған, Ұлы Моғол Империясының негізін салушы Бабыр мен оның ісін<br />
жалғастырушы Акбар өз елінде (Үндістан) өмір сүру және даму мақсатында<br />
барлық ұлттар мен дін өкілдеріне тең құқық берді (190. 69-72 беттер; 275.178-<br />
183 беттер). Түркі-ислам өркениетінің ілгерілеген кезінде (XI-XVII ғасырлар)<br />
түркі мемлекетінің астанасына әрқилы мәдениеттер мен өркениеттердің ең<br />
мықты деген шеберлері мен қолөнершілері шақырылды. Солардың қатысуымен<br />
өңірлерде классикалық мәдениет пен шынайы өнердің орталықтары құрылды<br />
(мәселен, Сефевидтер империясының билеушісі Шах Исмаил Хатайдың<br />
Тебриздегі миниатюра мектебі). Ұлы Моғол билеушісі Джахан Шах бұрынғы<br />
өткен түркілердің (XVI ғасыр) Үндістанның астана ретінде таңдаған Агра<br />
қаласында, «сәулетшілер, шеберлер мен суретшілер, сондай-ақ 200 мыңнан<br />
астам тас қалаушылар мен жұмысшыларды жұмылдыруы нәтижесінде 17<br />
жылда әйгілі «Тәж Махал» кесенесін салып бітірді» (314, 434 бет).<br />
Осман әскеріне жаңа шерік (Осман сұлтанының жеке әскерлерін және<br />
оққағарларын құрайтын топ) ретінде қосылған Румели мен исламды<br />
қабылдаған Мемар Синан (1494-1588 ж.ж.) кейіннен Стамбұлда Сүлеймение<br />
кешені мен бұдан басқа да ондаған сәулет ескерткіштерін тұрғызады. Осман<br />
империясының сүйіктісіне айналған Мемар Синан көзі тірісінде мемлекеттің<br />
үлкен қамқорлығына алынды. Оның иелігінде 18 алпауыт қожалығы, 38 дүкені,<br />
9 үйі, сондай-ақ жер учаскелері, диірмендері және шағын мешіттері мен<br />
медресесі болды (243. 22 бет). Осы уақыттар кезеңнің эстетикалық мәдениетінің<br />
жан-жақты бағыттарын таңдайды да, соның негізінде үстемдік етуші «түркілік<br />
стиль» және «исламдық бейнелеме», сондай-ақ ілгерілеуші дәстүрлер мен<br />
қолөнер құндылықтары өздерінің шоғырлану нүктесіне жетіп, нәтижесінде<br />
өзіндік синкреттік шығармашылықтың жаңа үлгісін дүниеге алып келеді (314.<br />
392-401, 425-436 беттер; 171.18-19, 231-261 беттер; 100.243-260 беттер; 93.94-<br />
101, 63 беттер).<br />
Бұл ескерткіштерде түркі әлемінің негізділігі, біртұтастығы және<br />
әркелкілігі секілді ерекшеліктері мен тамаша қасиеттері қоғамдық-саяси көзқарас<br />
тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар эстетикалық мәдениет көзқарасы<br />
тұрғысынан да айқын көрініс беріп тұрады. Түркілер еш уақытта да басқа ұлттар<br />
мен діндерге қатысты кемсітушілікке жол берген жоқ, сондай-ақ олар басқа<br />
халықтардың тарихи ескерткіштеріне, қолөнер технологияларына, ар-ұждан<br />
пен рухани құндылықтарына ерекше құрметпен қарады. Өмірде өздерін атақты<br />
рулар мен сословиелердің өкілдері ретінде көрсететін олар барлық уақыттарда<br />
123
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
басқа да қоғамдар мен мәдениеттердің, олардың шығармашылық стильдері<br />
мен озық өмірлік тәжірибелерінің қажетті тұстарын өздеріне пайдалануға және<br />
қолдануға тырысты. Мәселен, Орталық Азиядан бастап Анадолыға дейінгі<br />
барлық көне мәдениеттердің ізі әлі күнге дейін өшірілмеген, бұзылмаған<br />
күйінде сақталып қалды. Көпнәсілді, көптілді, көпмәдениетті және көпдінді<br />
түркі қалалары мәдениеттер алуандығы көзқарасын ұстанушы ретінде дамыды.<br />
Мұндай көпдауыстылыққа тіпті қазіргі заманғы Америка мен Еуропаның өздері<br />
де қызыққандай еді. Сондай-ақ, қала салушылық, сәулетшілік, миниатюра өнері,<br />
кілем тоқу, керамика және қолөнердің басқа да салалары шеберліктің ең шырқау<br />
шегіне дейін көтерілді (126). Әлемдік тәжірибеден әдебиеттің, ғылымның және<br />
білімнің құндылықтарын бойына жинақтаған түркілер шығыстық ар-ұждан<br />
мәдениетіне, білімге және тиімділікке сүйенетін өлшемдерінде артықшылық<br />
тұстарының басым екендігін айғақтайды.<br />
Түркі әлеміндегі әр жақты білім берудің белең алуының қатты дамығаны<br />
соншалықты, тіпті кей кездері аталмыш сала ахуалының уыстан шығып кету<br />
қауіпі туындай бастағандай әсер қалдыратын сәттер де байқалып қалып жатты.<br />
Дәл осындай күрделі уақыттарда түркі өркениеті негізінің шатқаяқтауына<br />
бір қадам да жол бермейтін түркизм қозғалысы қалыптаса бастап, аталған<br />
жағдайларға қатысты қарсылық шаралар қабылдана бастады. Сол уақыттардағы<br />
орын алған жағдайларды жақынырақ танып-білу үшін, ХІХ ғасырдағы Осман<br />
империясында 465 америкалық, 83 ағылшындық, 72 француздық, 44 орыс, 24<br />
итальяндық, 7 неміс, 7 австриялық, 3 грек миссионерлік мектептерінің ашылып,<br />
олардың бір мезетте жұмыс жасағандығын атап өткеннің өзі де жеткілікті болар<br />
(98. 149 бет). Әрине, осыншалықты құжынап кеткен мектептердің әрқайсы да тек<br />
өздерінің көздеген мүдделеріне сай іс жасап, балаларды осы бағытта тәрбиелеп,<br />
оқытқаны шындық. Ал тап осы кезеңдері басқа елдердің аумақтарында (атап<br />
айтқанда, Иран, Ресей және Қытай) өмір сүріп жатқан түркі қауымдарына<br />
қарсы, оларды өздерінің ұлттық тамырынан ажыратуға бағытталған саяси<br />
және идеологиялық жұмыстар ашықтан-ашық жүргізіліп отырғандықтан, оның<br />
барысы алдыңғысынан да қауіптірек еді.<br />
Дегенмен, мылтықсыз жүргізілген осындай сұрқия майдандарға қарамастан,<br />
империализм тарапынан жасалған орынсыз шабуылдар мен әділетсіз<br />
соқтығысулардың барлығына да шыдамдылықтың үлгісін көрсеткен, сондайақ<br />
түркі қауымдастығы өркениетінің кодын сақтаушы болып табылатын түркі<br />
өркениеті шамамен 150 жылға созылған күрестерден кейін, яғни ХХ ғасырдың<br />
соңына қарай өз тәуелсіздігіне қайтадан қол жеткізу бақытына ие болды.<br />
Түркі халықтарының әлемдік деңгейдегі бұл жеңісі жалпы түркі өркениетінің<br />
жеңімпаздық қасиетінің айнымас көрсеткішінің бірі болса керек.<br />
Қазіргі заманғы тәуелсіз түркі мемлекеттерінің ұлттық мәдениеттерінің<br />
бойында түркі өркениетін әлемдік деңгейге көтеріп, аталған биіктен көрсете<br />
124
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі<br />
алатын шығармашылығы қуатты әлеуеті бар. Егер де біз бүкіл әлемге түркі<br />
өркениеті сыйлаған саясат, ғылым, әдебиет және өнер қайраткерлерінің<br />
есімдерін еске түсірер болсақ (Мұстафа Кемел Ататүрік, Гейдар Алиев, Тұрғыт<br />
Озал, Нұрсұлтан Назарбаев, Хасан Өзбекхан, Лютфи Заде, Тофик Фикрет,<br />
Намик Камал, Рашад Нури Күнтегін, Фазыл Хюсню Дагларджа, Наджиб<br />
Фазиль Гысакюрек, Әзиз Несин, Гафур Ғұлам, Муса Жәлел, Шыңғыс Айтматов,<br />
Кара Караев, Бахтияр Вахабзаде, Тоғрұл Нариманбеков, Олжас Сүлейменов,<br />
Мұхтар Шаханов, Ораз Ягмур, Рауф Пярви және басқалар секілді.), онда<br />
түркі мәдениетінің жалпыадамзаттық құндылықтар мен гуманизм идеалдарын<br />
қалыптастыруда, ілгерілеушілікке бастайтын, сондай-ақ ұлттық-мәдени<br />
ойлауды тоқтататын жаппай идеологиялық құралдарды жою жолында алдыңғы<br />
шепте келе жатқанымызды көреміз.<br />
Қазақтың аса көрнекті ақыны және терең ойшылы Олжас Сүлейменов өзінің<br />
сонау 1972 жылы жазған «Аз и Я» шығармасында Еуразияны түркі рухының<br />
отаны екендігін бұлтартпас дәлелдермен тастай етіп бекітіп берді, сондайақ<br />
түркі тілі мен оның мәдениетін де көне өркениеттің тамырымен тығыз<br />
байланыстырды. Сонымен қатар өткен ғасырдың 80-ші жылдары «Невада-Семей<br />
ядролық қаруға қарсы қозғалысыына» жетекшілік еткен Олжас Сүлейменов<br />
аталған халықаралық деңгейдегі соғысқа қарсы экологиялық қозғалыстың<br />
миссиясын төрткүл әлемнің түкпір-түкпіріне дейін түгелдей танымал етті.<br />
Сондай-ақ, ендігі жерде «Өркениеттің адасуы» және «Жазагер жады<br />
космоформуласы: Шыңғысханның пенделік құпиясы» атты алып тынысты<br />
монументалдық эпостық романдардың авторы Мұхтар Шаханов туралы сөз<br />
қозғар болсақ, италиялық жазушы Роберто Чичули қазақ ақыны туралы былай<br />
деп жазады: «Еер де шындықтың бетіне тура қарап, мәселенің ашығын айқара<br />
айтар болсақ, онда Еуропадағы қазіргі заманғы замандастарымыз арасында<br />
дәл Мұхтар Шахановқа тең келер тегеурінді жазушы жоқ», дейді (197, 8 бет).<br />
Түркі өркениетінің қайғылы тағдырын ерекше шынайылықпен суреттеп, оны<br />
қайта тірілткен, сондай-ақ жалпыадамзаттық маңызды жаһандық мәселені де<br />
айналып өтпеген бұл шығармалардың ЮНЕСКО деңгейінде талқылануының<br />
өзі кездейсоқтық болмаса керек. Сондай-ақ олар «Жібек жолындағы ғылым<br />
мен ар-ұждан» атты халықаралық конференцияда арнайы түрде талқыланатын<br />
тақырып ретінде де күн тәртібіне енгізілді. Егерде бүгінгі күні түркі әлемі бірлігі<br />
идеясының өзектілігі арта берер болса, онда осы идеяның жүзеге асырылуына<br />
тәуелді болып отырған қисынды шындықтың әу бастағы шынайылығы басты<br />
назарға ілініп, түркі өркениеттерінің барлық деңгейдегі сана-сезімінің үдерісі<br />
жемісті түрде жалғасын табатын болады.<br />
Түркілік саяси-мәдени жүйенің бірыңғай тұтас сипатта көрінуі өз өркениетін<br />
мәдениеттердің алуандығы сахнасында еркін сезіне алуымен, сондай-ақ<br />
заңдылықтар жүйелілігі және түркі болмысының өзін-өзі танытуға деген<br />
125
ІІ ТАРАУ Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет<br />
шешімділігімен тығыз байланысты болды десек артық айтқандық болмас еді.<br />
Осы себептер бойынша аталған өркениеттік кеңістікке енген түркі халықтары<br />
мәдениетінің таңдаған басты бағыты Еуразияда жылжыған түркі бірлігі<br />
идеясының траекториясымен қанаттаса отырып, бірге даму еді. Ал аталған<br />
траекторияның таңдаған негізгі жолы түркі өркениетін жаһандық өркениеттің<br />
озық үлгідегі үдерісімен жалғастыру болды.<br />
126
ІІІ ТАРАУ<br />
ЕУРАЗИЯ МЕН ТҮРКІ<br />
МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ДАМУ<br />
БОЛАШАҒЫ
9. АЗИЯ МЕН ЕУРОПА: ТҮРКІЛЕРДІҢ БІР-БІРІНЕ<br />
ҚОСҚАН ӘЛЕМІ<br />
Еуразия. Ол тарихи-географиялық дихотомиядан және «Еуропа» мен<br />
«Азияның» белгілі бағыттағы саяси-мәдени реттелулерінен кейін де өзінің<br />
табиғи көлеміндегі біртұтастығымен қабылданатын құрлық.<br />
Еуразия. Ол әлемдік төрт алып мұхиттың дәл ортасындағы аумағы ең үлкен<br />
құрлық, ол толқыны таудай буырқанған саяси мұхит.<br />
Еуразия. Ол айбынды империяның, пассионарлық этностың патшалығы. Ол<br />
қария халықтар мен жаңа туған ұлттың Отаны.<br />
Еуразия. Ол соншалықты тоқтаусыз құмарлықпен Шығыстан Батысқа және<br />
Батыстан Шығысқа қарай ұмтылған шексіздіктер легі.<br />
Еуразия. Ол соғыс пен өркениеттің, қызу қан мен ақыл-парасаттың, қылыш<br />
пен қаламның бір-бірінің тыныс алуларына мүмкіндік бергізбеген алып алаңы.<br />
Еуразия. Ол Еуропадан Азияны, ал Азиядан Еуропаны іздеген романтик.<br />
Сайып келгенде, Еуропаның Азиясыз, ал Азияның Еуропасыз тіршілік етуі<br />
мүмкін емес екендігін түсінген реализмді жақтаушы.<br />
Еуразия, оның тарихи тағдыры мен саясатында ең маңызды деген оқиғалар<br />
орын алды және олардың шешуші бетбұрыстарының барлығы да айқындалып<br />
қойды. Сондай-ақ, басқа түскен қайғылы үдерістерден үлкен тәжірибелер<br />
жинақтаған ол бұдан арғы даму бағытын кездейсоқтықтың уысына беріп<br />
қоймаудың қисынын дұрыс түсіне алды. Бұл оның кейінгі кездегі тағдыры<br />
барысынан анық көрінеді. Тарихи-саяси үдерістердің өзара қиылысып та және<br />
тығыз байланысып та жатқандығы соншалықты, геосаяси парадигма негізіне<br />
сәйкес Еуразияны планетаның «өзегі» (Heartland) және тарихтың географиялық<br />
«ядросы» («The Geographical Pivot of History») деп те атап кетті (282. 431-436<br />
беттер). Осы идеяның авторы, британдық географ және академик Хэлфорд<br />
Маккиндер аталған геосаясаттың негізін қалаушы болып табылады. Ал геосаясат<br />
өз миссиясын саясаттың халықаралық орталығы саналған Еуразияға қосып<br />
қоюдан басталады. ХХ ғасырдың басында (1904 жыл) Хэлфорд Маккиндер<br />
өз идеясының түп негізін былайша: «Кімде-кім Еуразияны басқара алса, сол<br />
әлемді билейді», деп қалыптастырады(282. 448 бет).<br />
Сондықтан да халықаралық саясаттың бастаушылары, міне, жүздеген<br />
жылдар бойына аталған теорияның әміріне сәйкес «әлемді билеу үшін Азияны<br />
билеу қажет» жоспарын жүзеге асыруды ойластыруда, сондай-ақ осыған сәйкес<br />
алғашқы қадамдарын да жасап жатыр. Ал өз кезегінде геосаясаттың тарихы<br />
мен оның қазіргі заманғы даму үдерісі, «бөтен ойыншылардың» «Еуразияның<br />
ішкі жан дүниесіне» үңілісінің және әлемді оның орталығынан басқаруға<br />
ұмтылысының – барып тұрған қисынсыздық және оның еш уақытта мүмкін<br />
128
Азия мен Еуропа: түркілердің бір-біріне қосқан әлемі<br />
емес екендігін көрсететін сындарлы қатынас пен шынайы түсінікті алға тартты.<br />
Тарихтың эволюциялануы, саяси құрылымданудың қазіргі ахуалы, Еуразияның<br />
дамуы мен геосаясатының келешегі, өзін-өзі танытудың қажеттілігін жүктейтіні<br />
соншалықты, құрлық тек қана еуразиялықтардың ұлттық-саяси қалауымен<br />
және жаһандық ықпалдастықтың табиғи динамикасымен басқарылуы тиіс, өзге<br />
жол жоқ. Еуразиялық геосаясаттың «жергілікті ойыншылары» «сырттан келген<br />
ойыншылардың» ықпалына еріп кетпеуі тиіс. Бұл – Еуразияның нағыз қисынды<br />
шынайылығының қарапайым ғана шындығы. Еуразиялық геосаясат пен оның<br />
қазіргі заманғы даму тарихында қандай шоғырландырушы күш жетекші<br />
саналмақ? Әрине, тек қана түркілер!<br />
Егер де Еуропа тарихы мен оның бүгінгі этносаяси географиясын бейнелейтін<br />
картаға, сондай-ақ осы аумақтағы мемлекеттердің эволюциялық үдерістері<br />
барысына назар салып қарайтын болсақ, онда түркіден тарайтын топонимдердің<br />
Еуразия кеңістігінде түгелдей, құдды бір аспандағы жұлдыздар секілді<br />
шашылып жатқанын көреміз. Сонымен қатар, Еуразияның тарихи дамуының<br />
екіталай күн кешкен кезеңдеріне де бір сәт үңілер болсақ, мұнда да бірінші<br />
кезекте алдыңғы қатарда келе жатқан түркі батырлары көзге ұшырасады. Мен<br />
өзім негіздеуге тырысқан парадигманы былай деп қысқаша білдірдім: Еуразия<br />
өзінің геосаяси тұтастығына тек түркі әлемінің бірлігінің арқасында<br />
ғана қол жеткізді. Азия мен Еуропа түркілердің қолымен түйістірілген түрлі<br />
өркениеттің «қоспалары» бола тұра, олар өзара байланыстарын бірыңғай<br />
өркениеттік мегажүйеге қатысты қалыптастырады.<br />
Егер де Еуразия – Еуропа (Батыс және Шығыс Еуропа), Таяу және Қиыр<br />
Шығыс, Кавказ, Орталық Азия, Оңтүстік-Шығыс Азия «блоктарынан»<br />
тұратын болса, онда олардың орташаландырылған геосаяси кеңістігін түркі<br />
мемлекеттері құраған болар еді. Бұл аймақтарда түркі мемлекеттерінен басқа<br />
бірде-бір саяси жүйе геосаяси үйлестірулер жасауға қабілетсіз, олар мұндай<br />
мүмкіндікке еш уақытта та ие бола алмайды. Бұл табиғи географиялық<br />
факторларға негізделген және де осы шынайылыққа кім-кімнің болса да<br />
қатысуға қабілетсіздігінен туындаған ақиқат. Ал түркі мемлекеті болса мұндай<br />
мүмкіндіктер мен атқарымдылықты ұзаққа созылған тарихи-саяси үдерістерді<br />
игеруді үйрене білудің нәтижесінде қол жеткізді. Еуразияның тарихи геосаясаты<br />
осы үдерістердің түбегейлі бағыттарына және оның шешуші дәрежедегі<br />
көрсеткішіне, яғни Азия мен Еуропа арасындағы қарым-қатынас түрлерінің<br />
тарихи өзгеруі мен осы жердегі түркі мемлекетінің атқаратын рөліне тікелей<br />
тәуелді болды.<br />
Әрине, ғылыми қорытындыларға қарағанда, тарихтың басталуынан бұрынғы<br />
және ерте тарихи кезеңдердегі ( халықтың жаңа аумақтарға қоныс аударулары<br />
мен отырықшылыққа ауысуы) адамдардың Африкадан Азияға, Азиядан Еуропа<br />
бағытына қарай антропогендік аймақтарға таралуының мейлінше кеңейе<br />
түсуіне байланысты Еуропаны Азияның «жалғасы» деп есептуге болады деген<br />
129
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
де ұғым бар. Дегенмен, ежелгі Азия мемлекеттері (ахменоидтар мен ғұн-түркі<br />
империялары) мен көне еуропалық мемлекеттер (гректің полис қалалары,<br />
Эллада, Македония және Рим империялары) арасындағы «тегіне тартушылық»<br />
эволюциясы үнемі соғыстарға жалғасып отырды. Азия мен Еуропаның оңтүстікбағытындағы<br />
әскери-саяси қарым-қатынастарында парсылар гректермен, ал<br />
солтүстік бағытында ғұндар-түркілер мен шығыс еуропалықтар римдіктермен<br />
қақтығыста болды. Өркениеттік ойлаудың тарихтағы осындай өзара қарамақайшылықтары<br />
із-түзсіз кеткен жоқ. Өйткені, геосаяси қарама-қайшылықтар<br />
барысында азиаттардың ең басты нысан екендігіне еуропалықтардың көздері<br />
анық жетті. «Еуропаны Азияға қарсы қоюдың ең алғашқы мәдени-тарихи<br />
тұжырымдамасын бірінші болып Геродеттің (біздің дәуірімізге дейінгі V ғасыр)<br />
қолымен жасалғаны белгілі» (60. 150 бет). Кейіннен шығыс ислам мәдениетіне<br />
ықпалы күшті болған грек философы Аристотель (біздің дәуірімізге дейінгі<br />
IV ғасыр), «гректің еркін рухын Еуразияның құлдық психологиясына қарсы<br />
қойды», сондай-ақ философ ұстазынан осындай сабақты жақсылап үйренген<br />
Александр Македонский де өзінің әскери жаулап алу жорықтарын Еуропадан<br />
Азия бағытына қарай үнді қалаларына дейін жалғастырды» (біздің дәуірімізге<br />
дейінгі 334-326 жылдар).<br />
Еуропаның Азияға қарсы соншалықты деңгейдегі шапқыншылығына<br />
ғұндар-түркілер араға жеті жүз жыл уақыт сала отырып, (біздің дәуірімізге<br />
дейінгі 451-453 жылдар) тегеурінді жауап қайтарды. Тіпті, олар Александр<br />
Македонскийдің қолынан келмеген істерді жасады, яғни ғұн-түркілердің Батыс<br />
империясы Римді жаулап алса, ғұн-түркілердің Шығыс империясы Қытай мен<br />
Үндістанды қоса бағындырды (біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырдың соңы мен<br />
VI ғасырдың басы). Ғұндар-түркілер империясы тынық мұхиты бағытында<br />
Қытай империясын, ал Атлант мұхитына қарай Рим империясын тізе бүктіріп,<br />
оларды толықтай өздерінің ықтиярына бойұсындырды, сол арқылы олардың<br />
Еуразияға үстемдік ету жөніндегі ниеттерін енді қайтып бас көтермейтіндей<br />
етіп жаныштады. Ең бастысы ұшы-қиыры жоқ алып кеңістіктің, құрлықтағы<br />
«өзегінің» (Heartland) тек қана азиаттар мен оның суперэтносы – түркілердің<br />
ғана басыбайлы жері екендігін мойындатты. Еуразияның өркениеттік заңдарына<br />
негізделген және құрлықтағы Азия мен Еуропа арасындағы өзара қарымқатынастарға<br />
жол ашатын нағыз геосаяси тарих, барлық бағыттар бойынша<br />
Көктүріктер империясының (немесе, көптеген дереккөздер бойынша – Түркі<br />
империясы) эволюциясымен басталды.<br />
Біздің дәуірімізге дейінгі VI ғасырдан бастап Көктүріктер империясы<br />
Орталық Азияның өзегіне орын тепкен Еуразияны әлемдегі ең үлкен геосаяси<br />
құрлық ретінде танып, оның тарихи шекараларын тұңғыш рет: шығыс<br />
бағытына қарай – Қытайға дейін, ал оңтүстік бағытында – Византияға (Шығыс<br />
Рим империясы) дейін деп белгіледі. «Әлемдік тарихтағы Орталық Азия»<br />
монографиясының авторы П.Б.Голден: «Түркі (көктүрік) империясы Еуропа<br />
130
Азия мен Еуропа: түркілердің бір-біріне қосқан әлемі<br />
мен Шығыс Азияны тікелей байланыстырған ең бірінші трансеуразиялық<br />
мемлекет атанды», деп атап өтті (238.37 бет). Түркілер жүздеген жылдар<br />
бойы үнемі көшіп-қонумен жүретіндіктен, олардың тұратын жерлерінің<br />
өзгеріп отыратынына байланысты аталған геосаяси кеңістіктің салмақ түсетін<br />
орталығы Шығыстан Батысқа қарай және Батыстан Шығысқа қарай әр<br />
кездері ауысып келді. Әйтсе де,ең бастысы түркілердің қолымен тұрғызылып,<br />
уақыт талабына сай үнемі эволюцияланып отыратын мемлекет пен империя<br />
ғана өзгеріссіз қалды. Лев Гумилевтің пікірі бойынша, Азия мен Еуропаны<br />
жалғайтын, геосаяси кеңістікті біріктіру үшін «Кавказдық кедергіні» ашу<br />
мақсатында, тіпті VII ғасырдың өзінде көптеген мемлекеттер мен халықтардың<br />
қатысуымен «дүниежүзілік соғыс» басталып, соңында ол түркілердің жеңісімен<br />
аяқталды (152. 216-234 беттер).<br />
Ғұндар-түркілер, хазарлар және қыпшақтардан кейін түркілердің келесі<br />
ғасырлардағы ұзаққа созылған драмалық үдерісі Кавказ жолындағы күреске<br />
ұласады. Айтқандай, түркілер Аевандағы (Албания) Құр және Араз өзендері<br />
бойындағы аумақтарға бірінші болып салық жүйесін енгізді (А.А.Попов).<br />
Келе-келе біртіндеп нығая түскен Каспий маңындағы түркі аймағы осы<br />
кезеңнен бастап, Азия мен Еуропа қарым-қатынасының геосаяси тұрғыдағы<br />
қиылысуының ең маңызды нүктесіне айналады.Түркі өркениетінің саяси<br />
пассионарлығының Батыс бағытына қарай кеңеюі мейлінше тегеурінді және<br />
шешімді қалыпқа енді (151). Еуразиялық геосаясаттың серпінді дамуына<br />
айтарлықтай ықпал еткен факторлардың бірі түркілердің имперлік құрылыста<br />
саяси жинақылық дәстүріне адал болуында: олар этносаяси жүйені тереңдету<br />
сипатына сәйкес, иерархиялық құрылысты тігінен тереңдетті, ал көлденеңінен<br />
қабырғасын айтарлықтай кеңітті. Түркілер өзінің геосаяси кеңістіктегі беделінің<br />
арта түсуіне қарамастан, олар аумақтарға бақылаудың сақталуының саяси<br />
билігінің «бөлінуінен» еш қорыққан жоқ: аталған «бөлшектер» біріге келе,<br />
саяси «біртұтастықты» құрады. Бұл нағыз синергетикалық заңдылық және оны<br />
түсінуге деген қабілеттілік.<br />
Осы себептерге байланысты, түркілер сонау «ғұндар кезеңінен» бастап осы<br />
заңдылықтарды ескерді, үкіметті «шығыс» және «батыс» аталатын екі қапталға<br />
бөлген олар басқарудың тек өздеріне ғана тән жүйесін қолдануды енгізді: Шығыс<br />
ғұн-түркі империясы мен Батыс ғұн-түркі империясы; Шығыс көктүріктер<br />
империясы мен Батыс көктүріктер империясы; Шығыс Түркістан және Батыс<br />
Түркістан. Геосаяси кеңістікті, яғни жан-жағы аймақтармен қоршалған (Азияның<br />
шығысынан Балканға дейінгі) Еуразияның өзегін түркілер көне және ана<br />
тіліндегі сөзбен атады: ил (эл)! Эл – сөзі «ұлыс» («ұлт») деген ұғым береді,<br />
(этимология бойынша «ил» және «ұлыс» - бір түбірлі сөз), сондай-ақ – «мемлекет»<br />
деген маңызды мағына да береді. «VII-IX ғасырларда аймақтың солтүстікбатысында<br />
күшті көршілердің, яғни – ғұндар мен ұйғырлардың жақын туысы<br />
түркілердің өмір сүріп келгенін» қытайлар күні бүгінге дейін ұмыта қойған жоқ<br />
131
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
(168. 32 бет). Үндіеуропалықтар тұрған, парсылық қанатқа қарайтын кеңістік<br />
– Парсы, ал түркілер тіршілік еткен Еуропаның оңтүстігіне қарай созылып<br />
жатқан аумақ – Тұран, саяси мазмұны тұрғысынан өзіндік қайшылықтарға ие<br />
(292. 189-194 бет; 100. 134-149 бет .) Түркілер Парсы-Тұран кедергісін бұза<br />
отырып, Еуразия одан әрі Австрия, Германия және Италия жерлеріне дейін өтіп,<br />
ондағы көпұлтты және көпөркениетті аумақтарды жаулап алды. Сонымен қатар,<br />
«І-ХІІ ғасырдағы Еуразияның этномәдениеттік жүйесінің қозғалысы» (153. 788<br />
бет) осындағы геосаяси үдерістердің пассионарлық толқынында өтіп жатқан<br />
оқиғалардың барлығы үнемі Еуразияға қарай бағытталды. Түркілер жүздеген<br />
жылдар бойы Шығыс Еуропаға қарай жылжи отырып, ондағы – орыстар,<br />
белорустар және украиндар секілді славян халықтарын қозғалысқа келтірді,<br />
олардың аймақтық этносаяси үдерістерге тартылуын жандандыра түсті.<br />
Жалпы түркі геосаясатының шамамен екі мың жылдық серпінді дамуы<br />
барысында Шығыс және Батыс Түркістан түркі этносаяси жүйесінің екі<br />
маңызды қанаты ретіндегі қалыптасуы ең тартымды көрініс болып табылады:<br />
Шығыс Түркістан Орталық Азияда орналасқан түркі мемлекеттеріне геосаяси<br />
белдеу жасайды, ал Батыс Түркістан болса біртіндеп Еуропаға қарай<br />
бағыт ұстанған Батыс Азияда геосаяси белдеу жасайды.<br />
Дегенмен, түркі мемлекеті жанындағы көршілерімен қаншалықты түрлі<br />
сипаттағы конфигурациялар жасамасын, олар бәрібір де этногенетикалық<br />
негізде сақталып қалған түркі мемлекеттік тұтастығы күйінде қалуын<br />
жалғастыра берді.<br />
Түркі дихотомиясы батыс бағытында Еуропа елдерімен, ал шығыс<br />
бағытында – Азияның оңтүстік-шығыс елдерімен қарым-қатынас орнату<br />
мәселесінде белсенділік көрсетті. Азияның классикалық империялары атанған<br />
– Қытай, Үндістан, Парсы, Араб елдерінің бірде-бірінің қолынан келмеген істі<br />
тек түркілер ғана жасай алды: олар Азия мен Еуропаның қарым-қатынасында<br />
күні бүгінге дейін түркілердің геосаяси артықшылығына негізделген саяси<br />
тұрақтылықты сақтай алып келеді. Бұл үдеріс Осман империясы кезінде өзінің<br />
шырқау шыңына жетеді. «Жаһандық саясат» деп аталатын көлемді шығарманың<br />
авторлары, британдық профессорлар Дженней Эдкинс пен Мажа Зехфустар:<br />
«Осман империясы XVII ғасырда жаңа саяси жүйе қалыптастырғаннан кейін<br />
еуропалық үкіметтермен интерактивтік қарым-қатынасқа кіріскен ең бірінші<br />
мұсылман мемлекеті болды», деп атап өтісті (228. 101 бет). Дей тұрғанымен де,<br />
сонау XVI ғасырдың өзінде Еуразияның сол кездегі «геосаяси үштігі» атанған –<br />
Осман, Сефевид және Моғол империяларының әрқайсы өз мүдделеріне сәйкес<br />
жеке-дара еуропалық саясатты жүргізіп отырғандары белгілі.<br />
Бір-бірінен бөлек жүргізіліп келген осындай саясаттар бірте-бірте алып<br />
империяның сүрінуіне себеп болған бірден-бір факторға айналғандығы еш дау<br />
тудырмайтын шындық. Өйткені, мұндай мүмкіндікті мүлтіксіз пайдаланған<br />
айлалы Еуропа мемлекеттері Азияны алдымен бөлшектеп алып, содан кейінгі<br />
132
Азия мен Еуропа: түркілердің бір-біріне қосқан әлемі<br />
кезекте оны жұтып жіберу жоспарларын өте сәтті түрде жүзеге асыра алды («Divide<br />
et empire!» - яғни, «Бөліп ал да билей бер!» саясаты). Алайда, Еуразияның<br />
«геосаяси үштігінің» Азия мен Еуропа қарым-қатынасында әлі де болса үстемдік<br />
жүргізу уақытының жоғала қоймағанын сездіреді.<br />
Түркі империясының жан-жақтылық болмысы осындай қарым-қатынастарда<br />
өркениеттер құндылықтарын арттыра түсуге жан-жақты жағдайлар жасап,<br />
көптеген мүмкіндіктер де туғызды. Қол қусырып қарап отырмаған еуропалықтар<br />
да бұл кездері Азия әлемімен терең танысып, оның осал жақтарын да жақсылап<br />
зерттеп, зерделеп алған болатын. Ұлы Жібек жолы арқылы жасалған және<br />
ғасырлар бойына түркі империясының бақылауында болған трансеуропалық<br />
байланыстар, Азия мен Еуропа арасындағы интерактивтік өркениетті сол<br />
уақыттың ең жоғарғы деңгейіне көтерді. Интерактивтік мәдени орталар,<br />
сонымен қатар Азия мен Еуропаның қазіргі заманғы жаһандану әлеміндегі<br />
түркілерден көшірілген увертюралық кезеңінің бақуатты тұрмысы жасалды<br />
және ол кеңейтілді де. Өйткені, түркі империясы құндылықтарды ортақтаса<br />
отырып жасау және бөлісу мүмкіндіктерін қалыптастыру үшін, Азия мен Еуропа<br />
өркениеттерінің бір-біріне шынайы кейіпте ашылуының мүмкіндігін кеңейтті.<br />
Бұл империяларда – ислам және христиан (өздерінің барлық секталары мен<br />
тармақтары) аталатын тек қана екі монотеистік діндер ғана емес, сонымен қатар<br />
ежелгі уақыттардан бүгінгі күнге дейін ілесіп келе жатқан зороастризм, даосизм,<br />
несториандық, буддизм секілді діни-мәдени салалар да өздерінше дамып,<br />
жетілдіріліп отырды (230. 48 бет; 238. 1 бет). Мұнда діннің ең алғашқы үлгісі<br />
аталатын – шаманизм сақталып, діннің ең жоғарғы үлгісі – теология ілімі ілгері<br />
дами түсті. Нақ осы тұста айтыла кетер ең маңызды мәселенің бірі, түркілер<br />
исламды басқа діндерден артық санайтын, исламды қабылдаған халықты<br />
өзге халықтан жоғары қойып, оны төрге оздыратын ешқандай да доктринаны<br />
басшылыққа алған жоқ. Түркі әлемінің бір бөлшегі ретінде Әзербайжандағы<br />
діни төзімділік пен күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан өркениеттіліктің<br />
осы уақыттағы жан-жақтылығы, біздің еліміздің аумағы қазіргіден әлдеқайда<br />
көлемді кездерінің өзінде де Шығыс пен Батыс интерактивтігі мейлінше<br />
оңтайлы деңгейде өрістеді (37.12 бет).<br />
Көптеген еуропалық авторларға қарағанда, атақты ағылшын ойшылы<br />
Арнольд Тойнби түркі тарихына, түркілердің қолымен тұрғызылған<br />
алып өркениетке, түркі көшбасшыларының, оның ішінде Мұстафа Кемел<br />
Ататүріктің әлемдік тарихтағы рөліне, жалпы көріністегі түркі болмысына,<br />
оның ішінде түркілік классикалық кезеңдерге ерекше сергектікпен және де<br />
табиғи шынайылықпен қарай отырып, бейнелі салыстырмалы стильде былай<br />
деп жазады: «Адамдар үшін Даланың өзі құрғақтағы теңіз болып есептеліп, XV<br />
ғасырдың соңына дейінгі христиандар дәуірінде қарым-қатынастар жасау үшін<br />
жағасы көрінбейтін тұзды теңіздерге қарағанда анағұрлым ыңғайлы да тиімді<br />
құрал саналды. Мұндай суы жоқ теңіздің тек өзіне ғана тән құрғақпен жылжитын<br />
133
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
кемелері мен айлақсыз порттары да болды. Түйелер – даланың желкенді соғыс<br />
кемесі, ал жылқылар – көп ескекті қайықтар ретінде саналса, керуен сарайлар<br />
жазирадағы аралық – дала порттары ретінде қабылданды, ал құрғақ айдынның<br />
соңғы табан тірер жеріндегі – «сахараның» бұйра құм толқындары «егілген<br />
жердің» көкорай шалғын жиегіне келіп соғылады. Теңізді арылы-берілі<br />
бораздаған желкенді кемелердің орнына, далаға айқұш-ұйқыш із қалдырған<br />
тұяқты жануар жылқылар құрғақтағы кемелер тәрізді, сол уақыттың негізгі<br />
мініс көлігі саналды. Олар осыдан 1500 жыл бұрын пайда болып, тіршілігін<br />
жандандырған жекелеген өркениеттерді өз ара байланыстырды. Оның өзінде де<br />
осал және әлсіз дәрежеде, нақтылап айтқанда, арадағы қатынастар деңгейінің<br />
көлемінде ғана байланыстырды.<br />
Өздеріңіз көріп отырғандай, Бабырдың Ферғанасы (Бабыр өз жорығын<br />
Ферғанадан бастап, арада 22 жыл өткенде Үндістанды жаулап алды және осы<br />
жерден Ұлы Моғол империясының негізін қалады – Дж.Ф.) әлемнің орталығы<br />
атанса, түркілер де тап сол Бабырдың уақытында үлкен ұлттар ордасының<br />
орталығы ретінде танылды.<br />
Әлемнің түркіорталықтандырылған тарихы (<strong>Turk</strong>ic-serıtred history of<br />
world ) ең соңғы рет ұлы батысшыл осман түркі, президент Мұстафа Кемел<br />
Ататүріктің кезінде жарияланды.<br />
Бұл өз отандастарының адамгершілік рухын көтерудің ең жарқын әдісі,<br />
тіпті шын мәніндегі тарихи ішкі түйсігінің айқын үлгісі болып табылды.<br />
Христиандық дәуірдің IV ғасырынан бастап, ұлы даладан үндіеуропалық<br />
халықтардың ең соңғы адамы қуылғанға, яғни XVII ғасырына дейін, Османдар,<br />
Сефевидтер және Тимуридтер, тиісінше Кіші Азия, Иран және Индиядағы<br />
түркі әулеттерінің құлағанын көрген, «Васко-да Гамаға дейінгі» өркениетінің<br />
белдеуін өздерінде ұстаған сол уақыттағы түркі тілдес халықтар шындығында<br />
да Азия доғасының нағыз іргетасы атанды. Осы аталған он екі ғасырдың<br />
ішінде жекелеген өркениеттер арасындағы байланыстар түркілердің далалық<br />
қуатының бақылауында болды және түркілер «Васко-да Гама әлемі» аталатын<br />
орталық айқындамасына сәйкес шығыс пен батысқа және солтүстік пен<br />
оңтүстікке, яғни Маньчжурия мен Алжирге, Украина мен Деканға өзінің жаулап<br />
алу жорықтарын жасады (190. 72-73 бет).<br />
Арнольд Тойнби баса назар аударған тарихи үдерістің маңызды мәнінің бірі<br />
мынада еді, тарихи ескерткіштер мен дәстүрлерді басшылыққа ала отырып,<br />
ұлттық-ұждандық рухты тірілтуге жүрегінен жігер, бойынан күш тапқан<br />
түркілер, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде ауырлықты барлық<br />
бауырлас азиаттармен бірге бөлісті және дағдарысты ауыздықтаудың жолын да<br />
өзгелерден бұрын түсінді. Сөйтті де, олар алға қарай қарышты қадамдар жасай<br />
отырып, Азияның өзін-өзі таныту қозғалысын қолға алуды бастады.<br />
Азияның өзін-өзі таныту қозғалысы барысындағы, Азия мен Еуропа<br />
өркениеттерінің қазіргі заманғы құндылықтарына сүйенетін ең күшті бағыт<br />
134
Азия мен Еуропа: түркілердің бір-біріне қосқан әлемі<br />
түркизм болды. Түркілердің осы ұстанған беталысы өздерін ұлтшылдықтың<br />
тайыз да біржақты аясында қалып қойған адамдар емес екіндіктерін тағы<br />
дәлелдеп берді. Тәуелсіз Азия, азат түркі мемлекетін құру арқылы, Азия мен<br />
Еуропа арасында әділ қарым-қатынас теңдігін жасауға және оны жалғастыруға<br />
тырысты. Сондай-ақ түркі қоғамына еуропалық құндылықтардың табиғи түрде<br />
енуінене қарсы емес екендіктерін де көрсетіп, бұған ешқандай да кедергілердің<br />
жоқ екендігін дәлелдеді. ХХ ғасырдың соңына таман орын алған және оны<br />
тәуелсіз түркі мемлекеттерінің құрылуымен аяқтатқан оқиғалардың даму<br />
қисыны Азия мен Еуропаның қарым-қатынасында «түркілік жобаның» қазіргі<br />
заманға бейімделген нұсқасының сақталғандығын көрсетіп берді. Сондайақ,<br />
жаһандану бағытын жан-жақтыландырудың жағымды жақтары Азияға да<br />
сонымен бірге Еуропаға да өз пайдасын тигізетіні ақиқат.<br />
Бүгінгі таңда еуразиялық геосаясатты тәуелсіз түркі мемлекеттерінсіз<br />
көз алдыға елестетудің өзі де мүмкін болмай қалды (296). Егер кімде-кім<br />
Еуразияның саяси субъектілерінің өзегімен санаспай, оны жолдан ысырып<br />
тастап немесе «ресурстар мен құралдардың» қызметін артық пайдалана<br />
отырып, қандай да бір жұмысты немесе жобаны жүзеге асырамын десе, олар бұл<br />
жерде қатты қателеседі. Айтылғандай әрекеттерді шұғыл түрде ауыздықтауға<br />
Еуразиядағы түркі мемлекеттерінің геосаяси әрекеттерінің күші де, өкілеттілігі<br />
де жеткілікті. Өйткені, олардың ортақ күш жұмсай отырып көздейтін басты<br />
мақсаттары, шын мәнінде Азия мен Еуропа арасындағы қалыптасып отырған<br />
қарым-қатынастың көлемі мен оның жан-жақтылығын бүгінгіден де терең<br />
әрі баянды ету болмақ. ХХІ ғасырдың әлемдік саясатында күш ала бастаған<br />
түркі мемлекетінің рөлі, оларға табиғи-географиялық және тарихи-саяси<br />
факторлармен келісілген геосаяси ұстанымдарды барынша кеңінен пайдалануға<br />
мүмкіндік береді. Азия мен Еуропаның қарым-қатынасындағы түркілік<br />
геосаясатпен ынталандырылатын, географиялық үйлестірулермен қамтылатын<br />
жалпы көріністерге назар аударалық.<br />
Еуразия аймағында орналасқан тәуелсіз түркі мемлекеттерін әлемдік<br />
картадан іздеп қарар болсаңыз, олардың мұнда шашыраңқы орналаспағанын,<br />
теңіз айлағында болсын, құрлықта орын тепсін, бір-бірімен мемлекеттік<br />
шекаралар арқылы өзара тығыз байланысып жатқанын көресіз. Басқа<br />
мемлекеттің аумақтарында өмір сүретін, белгілі саяси мәртебеге ие түркітектес<br />
халықтар қарым-қатынастар орнату шекарасы шегінде тығыз орналасып<br />
тіршілік етеді. Түркілердің этникалық географиясы олардың мемлекеттерінің<br />
саяси географиясынан ауқымды болуына байланысты, бұл шекаралардың шебі<br />
мықтырақ болып келеді. Сонымен қатар, олар өз ерік-қалауларын шынайы<br />
саяси жағдайда көрсету мүмкіндігін де сақтап қалады.<br />
Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы (аумағы шамамен Шығыс<br />
Еуропаның жерімен тең) орында тұрған Қазақстан, Орталық Азиядағы бірінші<br />
135
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
түркі мемлекеті болып есептеледі. Қазақстан солтүстігі мен батысында Ресей<br />
Федерациясымен, шығысында – Қытаймен, ол оңтүстігінде – Қырғызстан,<br />
Өзбекстан және Түрікменстанмен шекараласады (247). Қырғызстан<br />
Республикасы екі түркі мемлекетпен – солтүстігінде Қазақстанмен, батысында<br />
– Өзбекстанмен, ал оңтүстік-батысында – Тәжікстанмен және оңтүстікшығысында<br />
– Қытаймен шекараласады (248). Өзбекстан Республикасы Орталық<br />
Азияның кіндігіне орналасқан, шығысында – Қырғызстанмен, солтүстікшығысында<br />
және солтүстік-батысында – Қазақстанмен, оңтүстік-батысында<br />
– Түрікменстанмен, ал оңтүстігінде – Ауғанстанмен, оңтүстік-шығысында –<br />
Тәжікстанмен шекараласады (255). Түрікменстан Республикасы оңтүстігінде<br />
Ауғанстан және Иранмен, солтүстігінде – Қазақстан және Өзбекстанмен,<br />
Каспий теңізі арқылы – Әзербайжанмен (254) шекара бөліседі. Демек, бес<br />
шекаралас мемлекеттің үшеуі – Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстан –<br />
түркі мемлекеттері. Ал Әзербайжан Республикасы солтүстігінде Ресей және<br />
Грузиямен, батысында Түркия және Армениямен, оңтүстігінде Иранмен,<br />
Каспий теңізі арқылы шығысында – Түрікменстанмен шекараласады (250).<br />
Түркия Республикасы шығысында Әзербайжан, Армения және Грузиямен,<br />
оңтүстігінде Ирак және Сириямен, батысында Грекия және Болгариямен, Қара<br />
теңізі бойынша – Ресей Федерациясымен шектеседі (253). Түркия шекарасын –<br />
Қара теңіз, Жерорта теңізі, Эгей теңізі және Мәрмәр теңізі секілді төрт жағынан<br />
төрт теңіздің сулары шайып жатыр. Жоғарыда атап өткеніміздей, Түркияның<br />
мемлекеттік шекарасын айналдыра Қытайдан Болгарияға дейінгі миллиондаған<br />
шаршы шақырымға созылып жатқан алып аумақта түркі тектес халықтардың<br />
осы күнге дейін өмір сүріп жатқанын назардан еш шығарып алмауымыз керек.<br />
Географиялық осы көріністе түркі әлемі бірлігі координатынан Еуразияның<br />
Орталық Желісінің құрылғаны «тайға таңба басқандай», ап-анық болып<br />
көрініп тұр.<br />
Сондықтан да батыс стратегиясы мен түркі әлемінің саяси көшбасшылары<br />
Тынық мұхитын Атлант мұхитымен жалғайтын негізгі жаһандық коммуникациялық<br />
жүйе құруды жоспарға алуда. Ал, үстемдік етуге абсолютті<br />
тұрғыда ешқандай да талабы жоқ, түркі мемлекеттерінің аумағында халықаралық<br />
бейбітшілік пен ынтымақтастыққа деген кепілдік беріледі. Басым бөлігі<br />
жүзеге асырылып үлгерген осы жобалардың әлі де болса жандана да кеңейе<br />
түсуі Азия мен Еуропаның қарым-қатынасын бүгінгіден де тереңдетіп, тіптен<br />
жаңа арнаға қарай бет бұрғызады. Келешекте түркі мемлекеттерінің бірігуі<br />
үшін берілуі мүмкін геосаяси және геостратегиялық мүмкіндіктер, жалпы осы<br />
қарым-қатынастарды одан әрі дамыту үшін де, Еуразия үшін де ең сенімді және<br />
оңтайлы тетік болып табылады. Өйткені, тарихта бұған дейін де болған және<br />
бүгінгі күні де Азия мен Еуропаны біріктіретін негізгі геосаяси күш түркілер<br />
мен олардың мемлекеті болып табылады. Трансеуразиялық коммуникациялық<br />
жобалардың (мұнай, газ және басқалар) бар болуы мен олардың жүзеге<br />
136
Азия мен Еуропа: түркілердің бір-біріне қосқан әлемі<br />
асырылуы, сөз жоқ, түркі мемлекеттері бірлігінің нығаю үдерісіне маңызды<br />
үлесін тигізеді.<br />
Еуразия кеңістігіндегі түркі мемлекеттерінің өздері және олардың<br />
көршілерінің қолымен жасалған геосаяси конфигурация, Азия мен Еуропаның<br />
қарым-қатынасындағы түркі мемлекеттерінің осы тұстағы рөлінің ерекшеліктері<br />
үшін өте пайдалы болып табылатыны сөзсіз. Өйткені, ол өз кезегінде<br />
халықаралық саясатты, экономикалық және мәдени жүйелерді нығайтуға үшін,<br />
сондай-ақ халықаралық тыныс-тіршілікті де дамыту үшін өлшеусіз кепілдік<br />
береді. Солай бола тұрғанымен де Батыс түркі мемлекеттерінің бірігуі мен<br />
дамуы барысына ерекше қуана қоймасы айдан да анық. Соған қарамастан,<br />
оның жасалуына өз тарапынан қолдауын танытады және бұл тек Ресейге ғана<br />
қатысты күшін сақтайды. Ал шындығына келер болсақ, түркі бірлігіне Ресеймен<br />
қоса Батыстың өзі де сондай қызғанышта, асқан іштарлықпен қарайды. Өйткені<br />
Тимуридтерден қорыққанын ұмыта қоймаған батыс стратегиясы түркі бірлігінің<br />
нығайып кетуінен әлі де болса қатты шошынады. Қалай дегенде де, Батыс пен<br />
түркі әлемі арасындағы қарым-қатынаста Ресей факторы маңызды рөл ойнайды,<br />
бұл жайында біз алдағы бөлімде сөз қозғайтын боламыз.<br />
137
138<br />
10. РЕСЕЙ ЕУРАЗИЯШЫЛЫҒЫ<br />
Кеңес Одағы құлағаннан кейін одақтас республикалар мен социалистік<br />
лагерлер елі «халықтар түрмесінен» біржолата босанып шығып, бақыттан<br />
бастары айналған олар, қысқа мерзім ішінде бірінен соң бірі өз тәуелсіздіктерін<br />
жариялай бастады. Ең бастысы, Батыстың либералдық демократиясына<br />
басымдық берген жас тәуелсіз мемлекеттер өз дамуларының бағыттарын қысқа<br />
уақыт аралығында айқындап алған соң, осы жолда кездесетін кедергілерді еңсеру<br />
жөнінде шешім қабылдады. Солардың басым көпшілігі өздерінің мемлекеттік<br />
тәуелсіздіктерін нығайтып, оның тұғырын бекіте алды деп бүгінгі күні үлкен<br />
сеніммен нық айтуға әбден болады. Ал қалғандары пайда болған, дұрысын<br />
айтқанда, қалыптасқан мәселелерді шешуге тырысуда. Қаншалықты парадоксты<br />
болып көрінбесін, әңгіменің ашығын айтқанда, бүгінгі Ресей келешегін және<br />
үшінші мыңжылдықта жаһандық дамудың талаптарына толығымен жауап бере<br />
алатын өзінің оңтайлы жолын таба алмай келе жатқан бірден-бір мемлекет.<br />
Тәуелсіздіктің 20 жылы ішінде азаматтардың әлеуметтік-экономикалық ахуалы<br />
тым құлдырап кетті, сонымен қатар Ресейде заңды мемлекет құру мен дамудың<br />
бағытын таңдау барысындағы сәтсіздіктерге ұшырауы, олардың сыртқы және<br />
ішкі саясаттарында орын алып отырған қарама-қайшылықтардан айқын көрініс<br />
беріп отыр.<br />
Одақтың күйреуінен кейін пайда болып, қордалана бастаған ішкі қоғамдық<br />
мәселелерді шешіп алмай жатып, Ресей қайтадан әлемдік гегемонға айналуды<br />
көксейді. Көздеген осы мақсаттарына жету үшін өзінің саяси-экономикалық<br />
әлеуетін ішкі тұрақтануға бағыттаудың орнына имперлік мұраттарын жүзеге<br />
асыруға қарманып жатқандығы да айқын байқалады. Дегенмен бұл бағытта<br />
да Ресей саясатының бойынан уақыттың өз талабына лайықты үдемелі<br />
ілгерілеушілік серпіні байқалмайды, керісінше, шешімсіздік пен таңдаудың<br />
сәтсіздігі көрініс беретіндей. Осы тұрғыдан қарағанда, Ресейдің қазіргі заманғы<br />
саясаты өтіп кеткен ескі уақыттың қалыбынан әлі күнге дейін шыға алмай келе<br />
жатқанын көрсетеді. Өйткені, жиырма жылдан бергі мерзімде Ресейде жаңа<br />
ұлттық идеология қалыптасқан жоқ, есесіне тарихты қайтадан кері бұру және<br />
«тонын үстіне теріс айналдыра киген», бұрынғы Кеңес Одағын қайта қалпына<br />
келтіруге деген талпыныс басым. Бұлай деп айтуымызға нақты себептер бар:<br />
1) Ресей коммунистік құрылыстан босағанымен, коммунистік идеядан<br />
әлі күнге дейін арыла алмай келеді. Ал бұл идеологияның тоталитаризм мен<br />
біріздендіруге бағытталғаны баршаға аян.<br />
2) Ресейдің саяси элитасы, әскери-өндірістік кешені мен әскери стратегиясы<br />
әлі күнге дейін Батысқа деген дұшпандық пиғылынан арыла алмай келеді.
Ресей еуразияшылығы<br />
3) Ресейдің саяси технологиясы жаһанданудың қисынына сәйкес идеологияны<br />
жасай да және оны ұсына да алмады. Егер де сөз жүзінде бірқатар жаңа<br />
ережелер туралы айтылып қалғанымен, Ресей бәрібір де Батысқа өшпенділік, ал<br />
Шығысқа қызғанушылық сезімінен арыла алмай өмір сүруде.<br />
4) Империялық сезімді аңсау сол ұлттың барлығының бойына тән немесе<br />
кем дегенде көпшілігінің көкейін сыздатқан арман бұл.<br />
Осындай аспектілер ресейлік Еуразияның өзін барлық қырынан анық<br />
көрсетті. Міне, осы айтылғандар қордалана келе Ресейді еуразиялықтың<br />
бастауындағы қандай да бір тарихи өркениетке негізделмеген базада<br />
абстрактылы одақ құрудың бос қиялына жетелеп алып келді. Соңғы жылдары<br />
Ресейдің халықаралық саясатында да еуразиялық секілді аса көп айтылатын<br />
өзіндік нақты теория жоқ. Бұл жалпақ әлем үшін, әсіресе Еуразияның<br />
географиялық кеңістігі үшін соншалықты елең еткізер жаңалық та емес. Сонау<br />
XVIII ғасырдағы Ресейдің «жоғарыдағы» Солтүстік соғысындағы жеңісі мен<br />
«төмендегі» Алтын Орданың бөлінуі орыстарды соғыстың үлкен алаңына алып<br />
шықты. 1721 жылы өзін Империя деп жариялаған Ресей түркі мемлекеті мен<br />
империясының әлсіреген тұсын өте шебер пайдаланып кетті. Ресей империясы<br />
Қара және Каспий теңіздерін жағалай отырып, Кавказдың ішкі жағынан<br />
Еуразияның стратегиялық қапталын жаулап алып, Парсы жағына, сондай-ақ<br />
Орталық Азияның ішкі жағымен – Қытайға қарай кеңейе түсті. Ал 1905 жылы<br />
Ресей империясының аумағының жалпы көлемі Түркі-моңғол және Британия<br />
империяларынан кейінгі деңгейге жетті. Оның 22 млн шаршы шақырымды<br />
қамтыған жер аумағы солтүстігінде Солтүстік Мұзды мұхиттан оңтүстігінде<br />
Қара теңізге дейінгі, ал батысында Балтық теңізінен шығысына қарай Тынық<br />
мұхитына дейінгі кеңістікке дейінгі аралықта құлашын кеңге жая созылып<br />
жатты.<br />
Сонымен, түркілердің Еуразиядағы ғасырлардан-ғасырларға жалғасып<br />
келген үстемдігінің құлдырауының салдары мен осы құрлықтағы орын алған<br />
өзгерістер славян халқын, нақтылап айтқанда – орыстарды алдыңғы қатарға<br />
алып шықты. Қарапайым да жәй сөзбен айтқанда, түркілердің тарихи әлсіреуі<br />
мен орыстардың күш ала бастауының бір уақытқа дөп келуі Еуразиядағы<br />
геосаяси тепе-теңдіктің бұзылуына алып келді. Ал мұның зардабы түркілер<br />
мен Азияның басқа да халықтары үшін қатты болса, бұл тек орыстардың<br />
жеке басының қамы үшін шексіз пайдалы болды. Еуразияның үстемдік етуші<br />
империясына айналған Ресей осы құрлықтың басым бөлігін жаулап алумен<br />
шектеліп қойған жоқ, сонымен қатар олар Түркиядан басқа жаулап алған<br />
аумақтағы түркі мемлекеттерінің барлығының бастарындағы тәуелсіздіктерін<br />
жойып, халқын өз құзырына бағындырып алды. Ресейдің саяси-идеологиялық<br />
жүйесіндегі бұдан арғы өзгерістер мен Кеңестік Социалистік Республикалар<br />
Одағының құрылуы бұл елді Еуразия құрлығындағы ғана емес, сонымен<br />
қатар әлемдегі алып мемлекеттердің біріне айналдырды. Жаңадан құрылған<br />
139
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
екіполярлы әлемнің бір басында нақ осы алып унитарлық мемлекет тұрды.<br />
Дегенмен, өзі өмір сүрген 70 жыл ішінде Кеңес Одағы ұлттық саясатты жүргізу<br />
барысында да, сонымен қатар халықаралық сахнада да түбегейлі қателіктер<br />
жіберіп алып отырды. Осындай ебедейсіздіктерінің салдарынан «динозавр<br />
денелі» алып мемлекет өз салмағын өзі ұстап тұра алмауы салдарынан күйреді.<br />
Айтқандай, аталған алып Одақтан бөлініп шыққан он төрт республиканың<br />
ішіндегі бесеуі түркілік болып табылады. Бойында мемлекеттіктің тарихи<br />
дәстүрлері сақталып қалған бұл республикалар ұлттық қайта жасампаздану<br />
шараларына жылдам әрі шешімді түрде кірісіп кетті. КСРО-ның құлауы<br />
Еуразияның геосаясатын жаңаша бейнеде, бұрынғысынан да ұтымды негізде<br />
қайта қалыптастырудың қажеттігі пайда болды.<br />
Осындай тарихи кезеңдерде әлі күнге дейін имперлік кеудемсоқтықтан арыла<br />
алмай келе жатқан Ресей Федерациясының басына бір кездері өзінің империя<br />
болып қалыптасуына және оның негізгі саяси-идеологиялық тірегіне айналуда<br />
маңызды рөлге ие болған Еуразия жайлы ойлар мен жаңа идеялар келе бастайды.<br />
Дегенмен, әлдекімдердің жаңа еуразияшылықты тың келбетте көрсетуге<br />
тырысып баққандары байқалып отырғанымен де, ақиқатында ол өзінің Еуразия<br />
аталатын классикалық жаратылысынан еш уақытта айнымайтыны да, бастапқы<br />
тамырынан ажырамайтыны да айдан анық. Классикалық еуразияшылық<br />
дегеніміз түркілер гегемониясы дәуірінен кейінгі Ресейдің Еуразияда үстемдігін<br />
орнатуға талпынған доктринасы, ал Ресейлік еуразияшылық дегеніміз,<br />
ресейлік фундаментализмнің саяси-идеологиялық жүйесі болып табылады.<br />
Жалпы панисламизм мен славянофилге негізделгенімен, олардың бұдан әрі<br />
философиялық-мәдениеттану тұрғысына тереңдетіле түсуі мен ресейлік<br />
еуразиялықтың артық дәріптелуі Ресей қоғамындағы Батыс және Шығыс жаққа<br />
қарайтын көзқарастағы азаматтар арасына жік түсірді және оны күшейтті.<br />
Сайып келгенде, мұның барлығы да Ресей саясатындағы батыс және шығыс<br />
қайшылықтарын жою үшін жасаған шаралар болатын. Мұндай күш салулар<br />
әлі күнге дейін жалғасып келеді және ол ұзақ пікірталастар да тудырып жатыр.<br />
Сондықтан да түрлі пікірлер мен талқылаулардың үсті-үстіне дамуы барысында<br />
туындаған еуразияшылық доктринаның эволюциясы түрлі қайшылықтар мен<br />
ауыр үдерістерге де тап болды.<br />
Ресейдің саяси-философиялық ойының кейбір жекелеген өкілдері ресейлік<br />
еуразияшылықтың бойынан үнемі қайшылықтар көріп келді. Алайда, өздерінің<br />
осыны мойындауларына қарамастан, бастапқы идеяны жүзеге асыру жолында<br />
аталған қайшылықтарды жоюға бағытталған пайымдар айтып, Ресей жүзеге<br />
асыратын басқыншылық пен тиімсіздікке негізделген саясатты ақтап қалуға<br />
тырысып бағуда.<br />
Мәселен, Ресей империясының қалыптасу үдерісін зерттеген орыстың<br />
көрнекті философы Николай Бердяев Ұлы Петрдің реформасын «жоғарғы<br />
деңгейдегі революция» деп атады. Өйткені, «Петрдің халқы үшін соншалықты<br />
140
Ресей еуразияшылығы<br />
азаппен және күштеумен жүргізген реформасы болмағанда, Ресей өзінің әлемдік<br />
тарихтағы миссиясын орындай және өз сөзін еркін айта алмаған болар еді» деп<br />
жазады (144. 16 бет). Ресейдің «өзін іздеу» үдерісін түсіндіруге тырысқан Петр<br />
Чаадаев сонау 1829 жылдарғы Ресей империясының жүзеге асырылуы кезіндегі<br />
өзінің жаулап алушы пиғылындағы саясаты жөнінде аса бір құштарлықпен<br />
былайша: «Біздер адамзат аталатын ұлы отбасының бірде-біріне жатпаймыз.<br />
Біздер не Шығыстан болмаса не Батыстан да емеспіз. Біз олардың дәстүрлерін<br />
де білмейміз», деп жазады (196. 508 бет).<br />
ХІХ ғасырдың соңына таман, сол уақытта Ресейдің Еуразияның гегемоны<br />
ретінде күш алып тұрған кездерінде, орыстың ұлы ойшылы Федор Достоевский<br />
орыстың өзіндік сәйкестілігі турасындағы пікірталастарға қатысып, жеке<br />
басының өткір пікірін былайша: «Еуропада біздер – татарлармыз, ал Азияда<br />
біздер – еуропалықтармыз», деп білдірген еді (158. 509 бет). Осы мойындаудың<br />
өзінен-ақ, еуропалықтардың дәл осы кезеңдері татарлар деп ат қойып, айдар<br />
тағып отырған этностары, яғни түркілер, Еуразияның нағыз болмысы ретінде<br />
қабылданды. Осы себептерге байланысты ХІХ ғасырдың екінші жартысында<br />
ресей идеологтары мен парасаттылары алдында – өздерін Еуропалық мемлекетпіз<br />
деп көрсету керек пе, жоқ әлде Азиялық мемлекетпіз деп атау керек пе деген<br />
екі таңдау тұрды. Дегенмен бұл империя ерте ме, жоқ әлде кеш, пе бәрібір,<br />
әйтеуір өздерінің геосаяси «мәртебесіне» сәйкес, ешқайда да қашып құтыла<br />
алмайтын «еуразиялық» аталатын жамылғыны жамылулары тиіс. Ал Шығыс<br />
пен Батыс арасындағы идеялық күресте бұл елдің гегемонға айналуы үдерісіне<br />
қатысты өзін-өзі танытуы мен геосаяси маңыздылығы жөніндегі қорытынды<br />
бойынша Шығыс жеңіске жетті. Жалпы, славян әлемі ерекшеліктерінің идеясы<br />
тұрғысынан қарайтын панславистер өздері ұстанған көзқарастың салдарынан<br />
еуропалықтардың тарапынан мойындамаушылығына ұшырады. Панславизмнің<br />
арнайы теориясын ұсынған Николай Данилевский 1862 жылы жазылған «Ресей<br />
мен Еуропа» атты шығармасында өз елінің Батыстың жаңа парадигмасына<br />
қатысты қарым-қатынасқа келуі қажеттігі туралы идеясын негіздеуге тырысады.<br />
Николай Данилевский еуропаландырылған пікірлер мен еуропаландырылған<br />
адамдарды орыс өмірінің сырқаты деп атады және де батыспен жүргізілген<br />
күресті «орыстың сана-сезімін құтқарудың жалғыз жолы» деп есептеді (156. 323,<br />
529 беттер). Николай Данилевский «Еуропаның арийлік тайпаларға, ал Азияның<br />
– семиттік, тұрандық (түркілік) халықтарға жататынын» мойындады (156. 370<br />
бет). Автор мынадай: өзінің дұшпанын мұсылмандар мен түркілер емес, өзінің<br />
жауын славяндар деп есептейтін Еуропа, түркі әлемі Түркияның көшбасшысы<br />
мен славян әлемі Ресейдің көшбасшысын үнемі бір-біріне айдап салуға тырысып<br />
деген айқындаманы ұстанады 156. 400-401 бет). Ақырында панславизмнің басты<br />
мақсаты алдыңғы қатарға шықты: «...ұлы тарихи естеліктердің шоғырланған<br />
жері, православиенің орталығы саналған Константинопольді (Ыстамбұлды)<br />
жаулап алу Ресейге Шығыстың барлық елдеріне ықпалын жүргізуге үлкен<br />
141
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
мүмкіндік берер еді». Константинопольді «патшақаласы» деп атаған орыс<br />
идеологы, оны тек Ресейдің ғана астанасы ретінде емес, сонымен қатар оны<br />
«бүкілславяндық одақтың» астанасы деңгейінде көруді көксейді (156. 467-<br />
470 беттер). Әрине, Византияны кері қайтарып алу және Константинопольді<br />
(Ыстамбұл) славян әлемінің орталығына айналдыру дегеніміз бар болғаны<br />
күлге айналған Рим империясын қалпына келтіру секілді сандырақ идея ғана.<br />
Ақырында Ресейдегі империялық идеологияның шегіне жеткендігі соншалық,<br />
енді олар әлемдік гегемонияға жету күресі жолындағы дұшпандарын Шығыста<br />
– түркілер деп таныса, Батысында еуропалықтардың бойынан көріп отыр.<br />
Дәл осы кезден бастап Ресей Еуразияны игеруді және оны өзінің ұлттық<br />
идеясына айналдыруды қажет деп шешіп, аталған мәселелердің жүзеге<br />
асырылуын қолға ала бастайды. Ал шынтуайтында Еуразия тек түркілерге ғана<br />
қараған және түркілік гегемонияны ғана мойындаған. Еуразияшылық өзінің<br />
алдындағы ізашары – панславизмге қарағанда, Ресейдің империялық геосаясатын<br />
басшылыққа ала отырып, Азияға қатысты орыстық фундаментализмнің жаңа<br />
қадамдарымен жақындасады. Владимир Ламанский өзінің 1892 жылы жарық<br />
көрген «Азиялық-Еуропалық құрлықтың үш әлемі» атты шығармасында бірінші<br />
рет Ресейді Еуразияның мемлекеті ретінде қарайды және Еуразияны Орал<br />
тауларының бөктерінен бөлінетін екі құрлықтан тұрады деп емес, керісінше,<br />
ол Еуропа, Еуразия және Азия секілді үш құрлықтан құралады деген қате<br />
көзқарасты ұсынады.<br />
Оның пікірінше, Ресей өзінің ұлттық сәйкестігін «аталған үш әлем» түйіскен<br />
кеңістіктен тауып отыр. Ал, Владимир Ламанскийдің замандасы Константин<br />
Леонтьев болса, тіпті алысқа құлаш сермеп кетіп, Ресейді келешектегі Азиядағы<br />
мемлекет ретінде көрсеткісі келеді. Сондай-ақ ол мұны Ресейдің Еуропадан<br />
бас тартқандағы салмақ түсетін нүктесі ретінде таниды. Осылай болуы керек<br />
деген түсініксіз де дәйексіз долбарларды алға тартқан ол: «өзінің славян<br />
әлеміне қарағанда, Тұран әлеміне көбірек тартып кеткенін» білуі керек секілді<br />
(279. 3 бет). Сонымен, орыстық ой-сананың түсінігі бойынша «Тұран әлемі»<br />
Еуразияның өзіне теңестірілген кеңістік болып саналады. Князь Николай<br />
Сергеевич Трубецкий классикалық еуразияшылықтың жетілдірілген жүйелік<br />
тұжырымдамасын ұсына отырып: «Ресейдің түпкі тарихын Батыстан емес,<br />
Шығыстан іздеу керек» дегенді айтады (192).<br />
Түрлі халықтардың қолымен тұрғызылған Еуразияны таңдаулы өркениеттік<br />
кеңістік ретінде көрсеткісі келетін ол, Еуразияның тұтастығын қамтамасыз<br />
ететін негізді осыдан 700 жыл бұрын Шыңғысханның жасап кеткенін<br />
мойындайды: «Бүгінгі тарихи жағдай туралы айтар болсақ (1920 жылдар), онда<br />
қазіргі Ресей немесе КСРО деп те аталатын мемлекеттің еншісінде (мәселе,<br />
оның атауында емес) Шыңғысхан құрып кеткен Моңғол-Татар империясының<br />
да бір бөлшегі жатыр... Ресейдің географиялық аумағы осы империяның<br />
өзегімен дөп келіп жатыр». Трубецкий, «Мәскеулік князь ретінде өзін Алтын<br />
142
Ресей еуразияшылығы<br />
Орда хандығына мұрагердің бірі ретінде санайтынын» айтады, сондай-ақ ол,<br />
«Еуразия аумағына орналасқан Ресей мемлекеттігін Шыңғысхан мемлекетінің<br />
тікелей мұрагері және оның ізін жалғастырушы» ретінде көрсеткісі келеді.<br />
Тіпті, Николай Трубецкий дегеніңіз аталған мұрагерліктің генетикалық негізін<br />
де таптым деп санайды: «Финдік-угорлық және славяндық халықтар секілді,<br />
орыстардың тамырында да түркінің қаны ағып жатыр. Тек славяндар ғана емес,<br />
сонымен қатар түркілердің де біздің бауырларымыз екендігі (діні мен тіліне<br />
емес, мінезі мен мәдениетіне қарайды) жәйшылық уақытта ұмыт қала береді»,<br />
деп көсемсиді (192. 14, 15-17, 31-36 беттер). Орыс идеологының пікірінше, егер<br />
де Ресей өзін Шыңғысханның мұрагері және оның ізін жалғастырушы екендігін<br />
сезінгенде ғана, Еуразия өзінің шынайы тарихи орынын таппақ екен! Демек,<br />
мақсат айқын: Еуразияның гегемоны болу үшін, Ресей «түркі қоспасына»<br />
байланысты қайшылықтарды бейтараптандыру мақсатында жерін жаулап алған<br />
түркілермен өздерін «қандас бауырлар» ретінде жариялағысы келеді.<br />
1917 жылы Ресей империясының құлап,оның аумағына КСРО құрылып<br />
жатқан кездері еуразияшылық эмигранттар арасында да арнайы саясиидеологиялық<br />
үрдіс ретінде дамиды: 1932 жылы шетелде Еуразия партиясы<br />
ұйымдастырылды. Осы партияны құрушылардың бірі Петр Савицкий<br />
еуразиялықтың теориясын дайындап болған соң, оның саяси тұғырнамасын<br />
жасады. Еуразияшылық идеяға өмірінің соңғы күніне дейін адал болып қалған<br />
Петр Савицкий ресейлік геосаясаттың Еуразиялық нұсқасын жетілдірумен<br />
қатар, оның теориялық тұрғыдан әрекет етуінің практикалық негізін көшіріп<br />
басады. Ол да өзінің алдыңғы ізашарлары секілді, Ресейдің тағдырын Азиямен<br />
байланыстырады, орыстардың азиаттардан қабылдап алған «құрлық сезімін»<br />
оның Еуразияда үстемдік етуінің басты шарты деп санайды (185. 155 бет).<br />
Әрине, КСРО-ның ресми түрде коммунизм идеологиясын басшылыққа<br />
алуына байланысты, мұнда еуразияшылыққа орын болған жоқ. Сондықтан да,<br />
әрі кетті дегеннің өзінде, белгілі бір идеялардың долбары ғана пайда болуы<br />
мүмкін еді. Дегенмен, осыларға қарамастан КСРО-ның «жасырын» түрдегі<br />
өктемдік жүргізу саясатының ауқымы еуразияшылыққа қарағанда әлдеқайда<br />
көлемді де менменшіл болды. Еуразияшылықтың ашық доктринасы Кеңес<br />
Одағы құлағаннан кейін қайта жаңғыра бастады, бұл беталыс теориялықсараптау<br />
әдебиетінде «жаңаеуразияшылық» деп аталды (279.3-6 беттер).<br />
Жаратылысында классикалық еуразияшылықтан еш айырмашылығы жоқтай<br />
көрінетін жаңаеуразияшылық өзін қазіргі заманғы саяси жағдайдың негізінде<br />
және соған сәйкес жайғастырылым деп ойлайды. Алайда, тарихи ахуалдарды<br />
салыстыру кезінде, оның бойынан өте қауіпті өзгешеліктердің бар екендігі<br />
байқалды: Ресейдің бұрынғы «жоғалған» «одақтық» республикалары өздерінің<br />
осылайша «ғайып» болып кеткендеріне бой ұсына қойған жоқ, керісінше, олар<br />
өз тарихында тұңғыш рет мемлекеттік саясаттың, оның жүйесінің маңында<br />
елес кезген еуразияшылыққа айналуға бастамашылық жасайды. Бүгінгі күні<br />
143
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
Ресейде еуразиялану үдерісі бір-бірімен тығыз байланысты төрт бағыты: (1)<br />
ғылыми-теориялық және гуманитарлық-мәдениеттану тұжырымдамасы; (2)<br />
қоғамдық-саяси қозғалыстар ұстанымы; (3) саяси партиялардың идеологиялық<br />
тұғырнамасы; (4) мемлекеттік саясаттың бағдарлары пішіні бойынша жүргізіліп<br />
келеді. Еуразияшылыққа қатысты, оны қазіргі заманғы жақтаушылардың<br />
назарын аударып отырған басты мәселе Ресей мемлекетінің бүгінгі геосаяси<br />
қуатының сақталуы мен оның дамуының бүгінгі тарихи-саяси мүмкіндіктері<br />
болатын. Ресей Федерациясы Ғылым Академиясының философия институты<br />
әлеуметтік-философиялық зерттеулер орталығының басшысы Александр<br />
Сергеевич Панарин өзінің «Әлемдік тарих кезеңіндегі Ресей», «Жаһандық саяси<br />
болжамдар», «Жаһандануға алдану» (178; 176; 177) атты шығармаларында<br />
ресейлік «еуразияшылықты» Батыстың «атлантизміне» балама ретінде қояды.<br />
Ол Ресей империясы мен Кеңестер Одағының тікелей мұрагері болып табылатын<br />
Ресейді алдымен Еуразия құрлығына, содан кейін бүкіл әлемге үстемдік құрушы<br />
саяси күшке айналдыру жайын қатты ойлайды және өзінің осы байламын<br />
жұртшылыққа ұсынады. А.С.Панарин «Ресейдің құлдыруының жалғасып келе<br />
жатқандығын» мойындайды (176. 78 бет), солай бола тұра, ол өзінің осы ойына<br />
қайшы келетін, Ресей үшін әлдеқандай сопылық қисындағы сюрреалистік<br />
болашақтар туралы айтады. Ол Ресей үшін қайта күресудің негізін жасайтын<br />
үдерістерды былайша түсіндіріп: «Біздер бүгін үш Еуразиялық жобаның<br />
бәсекелестігін бақылаудамыз: Солтүстік Еуразия жобасы, ресейлік Еуразия,<br />
мұсылмандық Еуразия (түркі мемлекетінің ықпалындағы Еуразия) және қытай<br />
Еуразиясы (Қытай үстемдігімен Ұлы Жібек жолының қайта жандануына<br />
байланысты Еуразия)» деген ой түйіндейді. Өйткені, мұндағы соңғы екі жоба<br />
да Атлантикалық және Тынық мұхиттарын Ресейді айналып өту арқылы жалғау<br />
үшін ойластырылған. «Екі жоба да Каспийдің мұнай байлықтарын ашуға<br />
бағытталған» (176. 163 бет).<br />
Автордың пікірінше, егер үдерістер «орыс жобасы» бойынша дамитын<br />
болса, онда мұның табыс әкелері сөзсіз. Панариннің «Жаңаеуразияшылығы»<br />
айдалада жалғыз қалған Ресейге «одақтас» серік іздегенді көз алдыңызға<br />
елестететін секілді. Ол өз мемлекеті үстемдікке ие болған кезде жаңа<br />
жаһандық альянстардың пайда болатынын болжағанымен де (176. 317 бет),<br />
бұл тұжырымның саяси прагматикадан қаншалықты алшақ жатқандығы<br />
күннен-күнге әйгілене түсуде. Өйткені, іс жүзінде Еуразия алаңына жаһандық<br />
бәсекелестікте «орыс жобасына» көнбейтін ықпалы күшті салалар қалыптаса<br />
бастады. Еуразияшылықтың Ресейдің барлық саяси партияларының саяси<br />
тұғырнамаларына орналастырылуы, ресей қоғамының консервативтік бөлігіне,<br />
оның ішінде әсіресе КСРО-ны аңсайтындар арасындағы коммунистердің, әлемдік<br />
аренада Ресейдің үстемдігін қолдайтын ұлтшылдардың, сондай-ақ Ресейдің<br />
саяси этникалық бейнесінің жан-жақтылығын көрсететін космополиттердің<br />
арасында ерекше танымалдықа ие болу үшін аталған партиялардың барлығының<br />
144
Ресей еуразияшылығы<br />
да асқан белсенділікпен насихат жүргізіп келе жатқандығы ашықтан ашық<br />
көрсетіліп отыр.<br />
Еуразияшылықты Ресейдің қоғамдық-саяси қозғалыстарының деңгейіне<br />
алып шыққан Александр Дугин «Еуразиялық көзқарас» атты кітабында өзінің<br />
«Еуразиялық тұғырнамаға» қатысты негізгі қағидасын ұсынды. Жалпы Дугиннің<br />
қоғамдық-саяси қызметі (қазіргі кезде ол Ресей Федерациясы Мемлекеттік<br />
Думасы жанындағы сараптау кеңесінің мүшесі) бұрынғы кеңестік<br />
республикалармен ықпалдастық жағдайында Ресейдің «Еуразияның<br />
супердержавасы» мәртебесін қайта қалпына келтіруге бағытталып<br />
отыр. Автордың «Еуразия» атты кітабы Жалпыресейлік қоғамдық-саяси<br />
қозғалыстың әрекеттік бағдарламаларының негізгі ережелерінен құралған.<br />
Жаңаеуразияшылықтың идеологы Александр Дугин ұсынып отырған<br />
тұғырнаманың өзегін былайша суреттеуге болады: жаңаеуразияшылық классикалық<br />
еуразияшылықтың идеологиялық базасында қалыптасады. Ал оны<br />
«жасаушының» басты тезисі «Батыс адамзатқа қарсы» деген идеядан тарайды<br />
(160. 6 бет). Сондықтан да Батысқа еліктеген бірде-бір ел өз жолын өздері<br />
анықтай алмайды, үнемі солардың жетегінде жүрді. Ресейдегі батыстық саясат<br />
жеңіп алған ұстанымдар құлдырауға ұшырады, тіпті оның жоғалып кетуіне<br />
жол ашты. «Тап қазіргі заманғы Ресейдегі идеялық дағдарыс» өз бастауын тура<br />
осы жерден алады. Дәл бүгінгі сәтте Батыстанушылық жаһанданудың үлгілері<br />
көрініс беріп қалады. Сондықтан да осы аталған қатерлерге қатысты белгілі<br />
деңгейде ұйымдастырылып отырған қарсылықтар да бар: «Дүние жүзін, оның<br />
ішінде Ресейді де қоса америкаландыру жаңа гегемонға құлдық ұрып, көнбістік<br />
ишарасын білдіру көпшілікке ұнамайды» (160. 5 бет).<br />
Жаһанданудың бірполярлық әлем тек еуразияшылдық қана дүниетанымның<br />
жалғыз көзі ретінде баламалы таңдау бола алады. Соның өзінде «Еуразиялық<br />
Федерализм» идеясын күшейту, ТМД негізінде «Еуразиялық Одақ» құру, ТМД<br />
кеңістігі ішіндегі стратегиялық ықпалдастықтың аясын кеңейту, Мәскеу –<br />
Тегеран – Дели – Пекин бағытындағы «одақтық мемлекеттер өзегін» жүзеге<br />
асыру басымдыққа ие болып табылады» (160.14-15бет). Тарихта бұған дейін<br />
де болып келгені секілді, великорустардың бүгінгі күні де славян, түркі және<br />
финн-угорлық этностардан будандастыру арқылы «бір халық қалыптастыруды»<br />
қамтамасыз етуге жағдайы бар. «Еуразияшылықтың «дүниетаным, философия,<br />
геосаяси жобалар, экономикалық теориялар, рухани қозғалыстар, сондай-ақ<br />
саяси күштердің кең спектрінің шоғырлануының өзегі» болуы мүмкіндігіне»,<br />
өзінің күш-қуатына сенгенгендіктен «Еуразия – бұл тұтас әлем» деп мәлімдеді<br />
(160.34-35 беттер).<br />
Алайда Александр Дугин өз жобасында Ресей империясынан, тіпті Кеңестер<br />
Одағы мен ТМД-ден да ары асып түсті: өйткені, ол Еуразия кеңістігінде дүниеге<br />
келген «Еуразиялық Одақты» тәуелсіз мемлекеттер одағының ұйымы деп емес,<br />
оны, керісінше, қазіргі заманғы Ресей Федерациясы аясының федеративтік<br />
145
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
негізінде құрылған біріккен унитарлық мемлекет ретінде танытқысы келеді<br />
(160. 62-69 беттер) . Мұның соңына ала бере ол өзі иланғын идеалдық сеніммен<br />
«Еуразиялық ортақ үй» жобасын ұсынады, оны ұсынып қана қоймастан осы<br />
үйге кіруге Азияның – Моңғолия, Қытай, Жапония, Иран, Ауғанстан және<br />
Үндістан секілді мемлекеттерін шақырады (160. 70-76 беттер). Өздері жүзеге<br />
асырмақ ниеттегі жұмыстарының «бүкіләлемдік маңыздылығына» ерекше<br />
аңғалдықпен ессіз сеніп отырған Дугин мырза кітабының соңғы беттеріне,<br />
барлық еуразиялықтардың есі кете құмарта оқып және осы ұйымға мүше болуға<br />
ұмтылулары тиіс Жалпыресейлік қоғамдық-саяси қозғалыстың Ережесін<br />
орналастырып қояды!<br />
Орыс идеологының өз елі бақылауда ұстап отырған Еуразияшылықтың<br />
беталысын осыншалықты менмендікпен мемлекеттік саясат деңгейіне<br />
дейін жеткізіп отырғаны жәй ғана кездейсоқтық емес. Мынаған қараңыз,<br />
«Еуразиялықтар президент В.В.Путиннің Ресей билігінің геосаяси қуатын<br />
қайта жаңғырту және Ресей мемлекеттігін күшейту жөніндегі бағытына<br />
ерекше үмітпен қарайды» (160. 88 бет). Еуразияшылық бүгінгі күндері<br />
Ресей Федерациясының мемлекеттік саясатына алып келетін саяси бағыт<br />
болып табылады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығымен шектелмегендіктен,<br />
мүмкін, одақ достастығының ресмилігіне сене қоймағандықтан болар, Ресей<br />
«Еуразиялық Одақты» жүзеге асыру үшін маңызды шараларды бастап кетті<br />
(«Кеңес Одағымен» ұқсастығы көрініп тұр) (139). Еуразиялық Одақты құру<br />
туралы 2011 жылдың 12 қарашасындағы декларацияға Ресей, Беларусь және<br />
Қазақстан қол қойды және осы айтылған одаққа мүшелікке өтуге Қырғызстан<br />
мен Тәжікстанның кандидатуралары бекітілді. Еуропалық Одақтың құрылуы<br />
Еркін Сауда Аймағы, Еуразиялық Экономикалық Одақ, Кедендік Одақ, Бірыңғай<br />
Экономикалық Кеңістік секілді ықпалдастыру кезеңдеріне бөлінген болуы тиіс.<br />
Құрастырушылардың пікірінше, мұндай жоба жеткілікті дәрежеде өте «тиімді».<br />
Егер де мақсат жүзеге асар болса, онда Еуразиялық Одақ жер көлемі жағынан<br />
(20 030 748 шаршы шақырым) әлемде бірінші орынды, халқы жағынан (169<br />
315 689 адам) жетінші орынды, ал ІЖӨ (2. 720 трл. доллар) жағынан алтыншы<br />
орынды иеленген болар еді.<br />
Жоба авторлары, егер де солардың тілімен айтқанда, «өз тәуелсіздіктерін<br />
жариялаған посткеңестік мемлекеттер, оның ішінде Абхазияны, Оңтүстік<br />
Осетияны, Днестр бойы мен Таулы-Қарабақ Республикасын» Еуразиялық<br />
Одақтың жаңа тәуелсіз мүшелері ретінде көріп отыр. Осылай дей отырғанымен<br />
де, Ресей тәуелсіз республикаларды өздерінің ықпал ету аясынан шығарғылары<br />
келмейді және де БҰҰ-ға мүше болып табылатын тәуелсіз республикалардың<br />
ішінде сепаратизмді ашықтан-ашық ынталандыру арқылы оларды «Еуразиялық<br />
Одаққа» кіргізуге ұмтылыс жасап бағуда. Мұның халықаралық құқықты<br />
бұзудың өрескел актісі болып саналатыны ақиқат.<br />
146
Ресей еуразияшылығы<br />
Орыс еуразияшылары Еуразиялық Одақты саяси, экономикалық, әскери<br />
және кедендік кеңістік бойынша мұраттас болған, тәуелсіз мемлекеттердің<br />
конфедеративтік ұйымы деп қарайтындықтарын ешкімнен де жасырмастан,<br />
мұны сондай сенімділікпен мәлімдейді. Сондай-ақ олар, «Кеңестер Одағын<br />
Еуразиялық Одаққа, ал коммунизм идеологиясын еуразиялық идеологияға»<br />
айналдыруды осы Ұйымға ауадай қажет деп, ашық мәлімдеп отыр. Ресей<br />
Президенті Владимир Путин мен Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев<br />
Еуразиялық Одақтың мемлекеттік деңгейдегі авторлары аталады. Владимир<br />
Путин әлі премьер-министр болып отырған кезінде, 2011 жылдың күзінде<br />
жарияланған «Еуразияның ертеңі үшін – бүгін туындап отырған ықпалдастықтың<br />
жаңа жобалары» (181) атты мақаласынан кейін-ақ арада көп уақыт өтпей жатып,<br />
Еуразиялық Одақты құру туралы декларацияға қол қойды. Ресей мемлекетінің<br />
басшысы Владимир Путин осы Одақтың еуразиялық геосаясатта құрылуы<br />
барысында мұнда «қазіргі заманғы полюстердің бірінің мүддесін білдіретін» күш<br />
қалыптасады деп ойлайды (181). Барынша қысқа уақытта «ұлттық» Еуразиялық<br />
парламент пен Еуразиялық одақ құрылып, олардың толықтай жүзеге асырылуы<br />
2015 жылға жоспарланды. Одан кейінгі кезеңдерде ықпалдастықтың бұданда<br />
ауқымды жоспарлары барысында, ол құрамына Қытай, Үндістан, Иран, тіпті<br />
Еуропаның да бірқатар елдері кіретін «Үлкен Еуразиялық Одаққа» айналмақ!<br />
Шындығында да қазіргі заманғы халықаралық саясат Ресейдің әлемдік<br />
үстемдік құруына жол бере қояр ма екен?! Мұндай ықтималдықтың тіпті адам<br />
сенбестей болып көрінетіні хақ! Классикалық еуразияшылықты білдіретін<br />
ресей идеологтары Николай Трубецкий, Владимир Ламанский, Константин<br />
Леонтьев немесе Петр Савицкий секілділердің мұндай Одақтың тіршілік етуі<br />
үшін, алдымен барлығын тұтастай ұстап тұратын жалпы тарихи-өркениеттік<br />
тамырдың болуы қажеттігін алдын ала ескермегені немесе оны ескеруді қажет<br />
деп санамағаны көзге көрініп тұр.<br />
Сонымен қатар «жаңаеуразияшылықтардың» (Александр Панарин,<br />
Александр Дугин) көзқарасына үңілер болсақ, онда Ресейдің жаңаеуразияшылықтың<br />
тұғырнамасы арқылы өзінің имперлік саясатын ақтап қалуға<br />
деген ұмтылысы, адасушылықтан әлі күнге дейін арыла алмағандығы мен<br />
ұстанымының сындарлы емес екендігінен нақты көріністер береді. Өйткені өн<br />
бойы имперлік идеологиямен сусындап, соған әбден қаныққан еуразияшылық<br />
бірінші кезекте Еуразия халықтарына Ресей билігін толықтай мойындатуға<br />
арналған саясат болып табылатыны сөзсіз. Ал халықаралық саясаттың бүгінгі<br />
конфигурациясында, мұндай саясаттың жемісті бола қалатынына сену барып<br />
тұрған аңғалдық, немесе тарих дөңгелегінің кері айналуына илану секілді<br />
барып тұрған қияли дүние. Еуразияшылық идеологиясын жақтаушылар<br />
өздері барын салып, жанталаса қорғаштап жатқан айқындамаларының бәрібір<br />
де Еуразия тарапынан еш уақытта қабылданбайтынына көздері жетулері<br />
керек және оны өздері мойындаулары тиіс. Өйткені, Ресей өзінің имперлік<br />
147
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
тарихында басқа түгілі, тіпті түбі бір славян халықтарының өзіне де өкшесін<br />
аямай батырып, оларға өлшеусіз қиянаттар жасап келді. Бауырластарының өз<br />
алдына тәуелсіз ел болып дамуына қарсы қолдарынан келгенше тиым салды.<br />
Басқаны айтпағанда, бойларында мемлекеттіктің үлкен дәстүрлері сақталған<br />
Украина мен Польшаның өздері де Ресей тарапынан жасалған қысымға қатты<br />
ілігіп отыр. Сондықтан да орыс панславизмі сол қиял күйінде қалып қойды.<br />
Панславизм мен еуразияшылық Ресейдің имперлық пиғылдағы саясатында тек<br />
құрал ретінде ғана пайдаланылды.<br />
Еуразияның Батысеуропалық бөлігінің Ресейге деген қарым-қатынасы<br />
жоғары өркениеттілік деңгейде қалыптасты. Батыс болса Ресейді өзіменен<br />
терезесі тең ел деп айтудың еш қисынын таба алмай басы қатып отыр немесе оны<br />
іздегісі де келмейді. Ал Еуразияның Шығыс бөлігі, әрине, (ең бастысы Орталық<br />
Азия) «Ресей үшін оңай олжаға» айнала қойғылары келмейді. Сондықтан да<br />
тарихтың барлық кезеңдеріндегі сияқты Ресейге жасалған азиаттық қарсылық<br />
еуропалықтағы секілді мейлінше қатаң болады және солай бола да береді.<br />
Сонымен, еуразиялық жобалар бойынша көзделген мақсаттарының бәрі бірдей<br />
Еуропа мен Азия тарапынан шеттетуге ұшыраған Ресейдің геосаясаты мен<br />
геоөркениеті күмәнға ілігіп, оны бағытынан жаңылыстырады. Еуропаның<br />
ыңғайлы да ықшамдырақ және тығыздау кеңістігінен ысырылған Ресей үшін<br />
ендігі жерде Азияның ыңғайсыздау, ықшамды да және тығыздау да емес<br />
кеңісітігіне бас сұғып, осында бекінуден басқа жол қалған жоқ. Еуропадан<br />
теріс айналуға, сөйтіп Азияның қолтығына келіп тығылуға мәжбүр болған<br />
еуразияшылық идеяны жақтаушылар геосаяси сүйеніштерін Азияға қарай<br />
бұруда. Дегенмен, соның өзінде де олар Еуразияның өздеріне жақын жатқан<br />
бөлігінің түркі өркениеті мен түркі этносының тіршілік етіп келген мекені<br />
екендігін де жақсы түсінеді. Бұл жердегі әңгіме ғасырлар бойы славян жерінде<br />
(әсіресе Алтын Орда кезінде) мемлекет құрып және этногенездің даму үдерісіне<br />
белсенділікпен қатысқан түркілер жайында болып отыр. Осы себептерге<br />
байланысты еуразияшылық идеясын жақтаушылар азия әлемі мен түркі әлемін<br />
бір деңгейге қояды. Түркі әлемін жаулап алудың Азияны да игеру екендігін<br />
олар жақсы түсінеді (279.171-201; 202-204 беттер). Шындығында, Еуразияның<br />
геосаяси тарихының бас авторы түркілер екендігі ақиқат нәрсе, бұған ешкімнің<br />
де күмәні болмаса керек.<br />
Ресейдің Еуразияға үстемдік етуінің шыңы екінші Дүниежүзілік соғыс<br />
аяқталған кезден бастап 1980-ші жылдарға дейін, шамамен 40 жылға созылды.<br />
Тарихи тұрғыдан келгенде, осы қысқа уақыт аралығында Ресей бағынышты<br />
елдердің саяси жүйесін өзгертіп, олардан өздеріне «серіктес-мемлекеттер»<br />
жасады. Тіпті, Германия секілді алып мемлекеттің өзін екіге бөліп тастады.<br />
Жағасын Тынық мұхитының суы шайып жатқан Курил аралардына қарай<br />
бет алған ол, Жапонияға барып тірелді. Қытаймен бірге, Қиыр Шығыстағы<br />
Азияның басқа да көптеген елдерін Шығыс Еуропадағы секілді «социалистік<br />
148
Ресей еуразияшылығы<br />
лагерге» қосты. Жаратылысында диктаторлық мемлекет болғандықтан,<br />
Ресей екі полярлық әлемнің бір полярындағы доминанттық елге айналды.<br />
Сондықтан да кезіндегі І Петрдің реформасына ұқсаған күштеу саясатынан<br />
басқа бағытты қолданып көрмеген, ешқандай да прагматикалық тәжірибесі<br />
болмаған бұл елде КСРО-ның құлауы қарсаңында ықпалдастықты ыдыратудың<br />
үдерісі жедел түрде басталды. Кеңестер Одағы кезінде зорлықтың күшімен<br />
одақтық республика атанған және «адал социалистік лагер» ретінде көрінген<br />
елдер ендігі жерде саналы түрде одан алшақтай отырып, тарихи-саяси қисын<br />
көптен талап етіп келген әлемдік құрылыстың үдерісіне келіп қосылды. Қазір<br />
бұрынғы уақыт емес: тәуелсіз елдерді, соның ішінде Еуразияның тәуелсіз<br />
түркі республикаларын да ендігі жерде Еуразиялық Одақтың «торына» әкеліп<br />
түсіру мүмкін емес. Мұны күштеп жүзеге асыра салатындай Ресейдің бойында<br />
бұрынғы қауқары жоқ.<br />
Ресейлік саяси талдаушы, Мәскеулік Карнеги Орталығының директоры<br />
Дмитрий Тренин Ресейдің бүгінгі таңның халықаралық өміріндегі рөлін<br />
анықтауға арналған зерттеуінде («Постскриптум: Еуразияның Тарихы»,<br />
«Еуразияның ақыры: геосаясат және жаһанданудың айрығындағы Ресей»), бұл<br />
елдің жаңа экспансиялау көзқарасындағы саясаты болашағының бұлыңғыр<br />
екендігін ашық та шынайы түрде көрсетіп береді, деген пікір айтады. Ол мұны<br />
былайша суреттейді: ХХІ ғасырдың жаңа Ресейі бұрынғы Ресейден мүлдем<br />
өзгеше. Коммунизмнің күйреуі идеология бостандығы мен құндылықтар үшін<br />
игіліктің хабарын жеткізді... Ресейдің 500 жылға (меніңше, 300 жыл – Дж.Ф.)<br />
созылған имперлік тарихы өшті және супердержаваның кеудемсоқтығы да<br />
бірте-бірте жойыла бастады. Сонымен қатар, тап қазіргі сәттерде Ресей сырттай<br />
кеңеюдің орнына іштей тарылып келеді» (310. 9 бет). Империяға қайта оралу<br />
ендігі жерде мүмкін емес. Өйткені халықаралық саяси ахуал «ұлттық мемлекет<br />
құрады және соларға сүйенеді де» деп, ащы шындықты ақтарып салады (310.<br />
13 бет).<br />
Еуразияның тарихи өткені мен оның осы күнгі ахуалын тереңдете талдаған<br />
Дмитрий Тренин еуразияшылық идеяны жақтаушылар мен осы кеңістікті<br />
орыстандыруға ниеттенгендер әуел бастан-ақ қате стратегияны таңдады:<br />
бағытты Еуразиядан Азияға қарай бұрған олар заңдылықты мойындамау<br />
жолында тарихи қателіктерге жол берді. Алайда «фундаменталдық тұрғыдан<br />
алып қарағанда Ресей еуразиялық емес, ол еуропалық ел болып табылады».<br />
Осындай себептерге қарағанда Ресейдің еуропалық келешегі оған әлдеқайда<br />
мол мүмкіндіктер ашқан болар еді: бәрінен бұрын ол Батыс өркениетінің бір<br />
бөлшегіне айналар еді. Ал қазір Азияның ұшы-қиыры көрінбейтін ұланғайыр<br />
даласының бір бұрышында қалып қойған Ресей, әлі күнге өзін-өзі таба алмай<br />
елес кезіп жүр. Бүгінгі тарихи ахуалда «Еуразияны тартылыс орталығына<br />
айналдыруда Ресейдің рөлі аяқталды». «Еуразияшылықтың күні бітті, ендігі<br />
жерде ол Еуропада да, Азияда да Ресейдің көзқарасы мен ұстанымын күшейте<br />
149
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
алмайды» деген қорытындыға келді (311.94-99, 138-147 беттер). Ресейдің<br />
империализмнен кейінгі қайтадан қолға алған саяси күрестерінің салдары<br />
оны бұрынғыдан ауыр жағдайларға алып келеді: оның жұмсақ әрі күштеуге<br />
негізделген айла-амалдары тәуелсіздік жолындағы ең маңызды, күрделі және<br />
дағдарысқа толы кезеңдерінен бірге өткен елдерді бұрынғыдан да алыстата<br />
түсті. Оларды «жоғалтып» алуы себебінен Ресейдің бойын кернеген агрессия<br />
оны «үлкенірек» Солтүстік Кореяға айналдырып жіберуі әбден кәдік. Ақыр<br />
соңында, ықпалдастықтың ыдырау үдерісі бұл жолы оның өз ішінен басталуы<br />
да бек мүмкін!<br />
Осындай себептерге байланысты Ресей «жаңаеуразияшылықтың» қиялына<br />
беріліп, өзін-өзі алдамуы және «Славяндық Одақ» пен «Еуразиялық Одақ»<br />
аталатын қос кұрылымның арасында босқа сенделіп қалмауы тиіс. Өйткені,<br />
онсыз да жер көлемі жағынан әлемдегі ең ірі елдердің бірі саналатын Ресей үшін<br />
«жаңа одақтар» мен «федерациялар» құру есебінен бұдан әрі үлкейе түсудің<br />
еш қажеттілігі жоқ. Ресейдің өзінің осыншалықты үлкен аумағының ішінде<br />
әлі күнге дейін шешімін таппаған мәселелері жетіп артылады. Сондықтан да,<br />
еуразиялық Ресей елі Еуропада үстем Еуропа, ал Азияда үстем Азия атану<br />
амбициясын тоқтатып, жарға соқтырар жаңсақ идеядан үзілді-кесілді бас тартуы<br />
керек. Өйткені, Ресейдің осы айтылып отырған ішкі ниетімен оның тек өзі ғана<br />
болмаса, Азия мен Еуропадағы бірде-бір мемлекеттің мұны еш уақытта да<br />
қолдамайтындығы, өліп бара жатса да бұған ықтиярымен келісім бермейтіндігі<br />
ақиқат. Бүгінгі Ресей Еуразиядағы халықаралық ынтымақтастықтың аясындағы<br />
өз міндетін орындап, ізгіліктің бұдан әрі дамуына өзіндік үлесін қосқаны<br />
абзал болар еді. Дегенмен, бұл әзірге тілек қана, ал өкінішке қарай, мәселенің<br />
шындығы басқаша қалыпта өрбіп тұр.<br />
150
11. ЕУРАЗИЯНЫҢ ӨЗГЕРМЕЙТІН ЖӘНЕ ӨЗГЕРМЕЛІ<br />
БАТЫСТЫҚ САЯСАТЫ<br />
Ренессанс, Реформация мен Ағартушылық қозғалыстары қоғамдық, саяси,<br />
экономикалық және мәдени өмірді түбегейлі өзгертуге дайындалу үстіндегі<br />
Еуропаның барлық қапталындағы үдерістерге қозғау салды: еуропалықтар<br />
жүздеген жылдар бойы билік жүргізген корольдерді орындарынан кетіруден<br />
және оларды жазалаудан, әулеттерін өлтіріп тастап, жаңа саяси жүйе<br />
қалыптастырудан (Француз революциясы), саяси тәжірибеде – парламенттік<br />
мәдениетті күшейтуден (британдық реформа), өндірісті революциялық<br />
әдістермен өзгерте отырып, экономиканың капиталистік жүйесін қалыптастыру<br />
және оны бүгінгі күннің тұрғысында жүзеге асырудан еш уақытта қашқан<br />
емес. Вестфальд бітімі (1648) жасалғаннан кейін Еуропада ұлттық<br />
мемлекеттердің пайда болу үрдісі қайталанбайтын болды. Әрине, осыдан кейін<br />
аймақтардағы соғыстар бірден тоқтап қалған жоқ, дегенмен құрлықтық өзінөзі<br />
ұйымдастыруының саяси қисыны Еуропа ішіндегі жанжалдарды Еуропа<br />
сыртындағы бәсекелестік алаңына қарай бағыттай бастады. Планетаның<br />
географиясы және оның түрлі аймақтарында тіршілік етіп жатқан адамдардың<br />
өмір сүру салты жөніндегі тың ақпараттарының легі «еуропалықтарды оятты».<br />
Олар өз уақытында Александр Македонский, одан кейін Рим империясы<br />
кеңейтіп кеткен сонау шекара аймақтарына қайтадан оралуды қиялдады.<br />
Бұдан әрі, олар қалыптасқан шектеулерден аттап өтіп, ендігі жерде Азия,<br />
Африка, сондай-ақ Америка құрлықтарында «өздерінің үкіметін» құрудың<br />
мүмкін екендігіне шексіз сеніммен қарай бастады. Еуропалық мемлекеттердегі<br />
экономиканың дамуы саяси құрылымдардың ілгерілеуіне, оның ізін ала әскери<br />
өнеркәсіптің дамуына жол ашты.<br />
Еуропаның қатты дамыған елдері Еуропадан тыс алып геосаяси кеңістіктердегі<br />
өзінің «өркениеттік артықшылықтарын» әскери-саяси өктемдіктерімен<br />
алмастыру үшін бір-бірімен қатал бәсекелестік күреске кірісіп кетті. Тарихы<br />
XVIII ғасырдан басталып, өзінің шырқау шыңына ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ<br />
ғасырдың басында көтерілген Еуразиялық империализм, планетаның басым<br />
бөлігін өздерінің саяси экспансиясының желісіне тартып алды. Планетамыздың<br />
батыс бөлігінің жарты шары ХХ ғасырға дейінгі уақытта әлемдік саясатты<br />
басқаруға қатысқан жоқ. Есесіне, осы кездерге дейін бұл саясаттың негізгі алаңы<br />
Шығыстың жарты шары бөлігінің, нақтылап айтқанда, Азия мен Еуропада<br />
бірін-бірі алмастырып жатқан гегемон-мемлекеттердің қолында болды. Тек<br />
Құрама Штаттары мен Батыс жарты шары ғана, гегемондардың менмендігінің<br />
басымдығына айналған «нақты саясаттың» бағытын жүргізе асырылған сәттен<br />
бастап қана, олар әлемдік саясатқа шықты (272. 17-55, 137 беттер).<br />
151
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
АҚШ, Еуропаның Батыс жарты шарына қарасты бөлігіндегі тым «көбейіп»<br />
кеткен экспансияны, Еуропамен бірлесе отырып «Батыс өркениеті» және<br />
«Батыс империализмі» аталатын ерекше құбылысына айналдырды. Еуропа мен<br />
АҚШ арасындағы көптеген өзара қарама-қайшылықтар мен түсінбестіктерге<br />
қарамастан, шешуші сәттерде олар бір ұстанымның аясынан табыла алды.<br />
Сонымен қатар, олар Еуразия мен Азия, сондай-ақ Шығыс пен Батыс<br />
арасындағы қарым-қатынастар бойынша батыс саясатын бірлесе ілгерілетті.<br />
Батыс империализмі Америка, Африка және Австралия құрлықтарына ендеп<br />
кірген ұзақ жылдарғы тарихи кезеңінде, Таяу Шығыс пен Оңтүстік-Шығыс<br />
Азияның бірқатар елдеріне өз ықпалын орнатты, ал мұндай үдерістің жалғасын<br />
тоқтату тек қана Еуразияның планетарлық деңгейдегі екі күшінің ғана қолынан<br />
келді: олар – Осман және Ресей империялары болатын (189. 154-163 беттер).<br />
Дегенмен, ағылшын тарихшысы Арнольд Тойнби атап өткендей, Ұлы Петр<br />
мен Мұстафа Кемел Ататүрік Батыстың қуатты қаруы – батыстандыру үдерісін<br />
соңына дейін жеткізбестен, оны асқан ептілікпен олардың өздеріне қарсы асқан<br />
шеберлікпен қолдана білді (190.256, 266-291 беттер): Ресей мен Түркия Батыс<br />
империализмінің Еуразияға абсолюттік деңгейде үстемдік жүргізуіне мүмкіндік<br />
бермеді. Дегенмен, осыған қарамастан, планетаның үстем саяси күші ретінде<br />
қалыптасып үлгерген Батыс империализмі әлемнің барлық құрлықтарында<br />
өздерінің отарлық жүйесін орнатты. Отаршы елдердің бар байлығы Еуропа<br />
мен Американың қалаларына қарай ағылды. Америка Құрама Штаттары күш<br />
алып, қуаттанған сайын батыстың трансатлантикалық кеңістігінің геоөркениеті<br />
бұрынғыдан да кеңейе түсті. Батыстың еуразиялық үдеріске мамық дипломатия,<br />
қатал радикализм және қанқұйлы соғыспен жанталаса араласуы Шығыс пен<br />
Батыстың арасындағы нәзік геосаяси тепе-теңдікті түбегейлі түрде Батыстың<br />
пайдасына қарай өзгертті. Азияның көптеген елдері Батыстың ырқынан шыға<br />
алмайтын, оған тәуелді күйге түсіп, осындай жағдайда тіршілік етуге мәжбүр<br />
болды. Салыстыру үшін айта кетер болсақ, 1800 жылы Азия мемлекеттерінің<br />
ішкі жалпы өнімі жалпыәлемдік ІЖӨ-нің 60 пайызын құраса, бұл көрсеткіш<br />
Батыста – 30 пайыз ғана құраған. 1750 жылы Ұлыбританияның отаршылығына<br />
айналмай тұған кезінде Үндістан әлемдік экономиканың 25 пайызын (яғни,<br />
бүгінгі АҚШ секілді) иеленіп келді. Ал Британия империясының басқаруында<br />
болған 1900 жылы оның әлемдік экономикадағы үлесі 1,6 пайызға дейін<br />
құлдырап кетті (213. 15 бет).<br />
Жалпы Батыс империализмі сол тарихи кезеңде Азия мемлекеттерінің<br />
экономикасын құлдыратып, оның деңгейін төмендетіп жіберді және бұл<br />
елдерді арзан жұмыс күші мен шикізат қорына айналдырды: «Еуропа ХХ<br />
ғасырды бас айналдырған байлық және асқан қуаттылықпен қарсы алды. 1900<br />
жылы Ұлыбритания, Германия, Франция, Ресей және Австро-Венгрия секілді<br />
еуропалық бес ірі елдің әлемдік өндірістегі салыстырмалы салмағы, АҚШ-тың –<br />
26,6 пайызына қарағанда - 51,9 пайыз құрады» (184.141бет). 1492 жылы Колумб<br />
152
Еуразияның өзгермейтін және өзгермелі батыстық саясаты<br />
алғаш рет Жаңа Жерге табан тіреген кезде еуропалықтар жер шарының тек қана<br />
9 пайыз аумағына иелік етуші еді. Ал 1801 жылы үштен бір бөлігін басқарды.<br />
Бұл көрсеткіш 1880 жылға қарай үштен екіге дейін жетті. 1935 жылғы зерттеу<br />
қорытындысы бойынша еуропалықтар жер беті аумағының 85 пайызына, ал<br />
оның тұрғындарының 70 пайызына саяси бақылау жүргізді» (191. 163 бет).<br />
Алайда ХХ ғасырдың ортасынан бастап бұл үдерістің екпіні төмендей бастады:<br />
ІЖӨ-нің 46 пайызын өз үлесінде қалдырған батыс өркениеті блогы (Солтүстік<br />
Америка, Батыс Еуропа, Австралия және Жаңа Зеландия) әлі де болса (2000<br />
жыл) әлемдік экономикадағы артықшылығын қамтамасыз ете алды. Дегенмен,<br />
бұл көрсеткіш 1950 жылғы үлестік мөлшерімен салыстырғанда (54,5 пайыз)<br />
айтарлықтай төмен еді. Ал ХХІ ғасырдың алғашқы онжылдығында солардың<br />
иелігінде болып келген әлемдік экономиканың үлестік көрсеткіші бұдан әрі<br />
құлдырай береді (2015 жылға дейін – 38,5 пайызға төмендейді) деп болжануда<br />
(198.32 бет).<br />
Әрине, бұл болмай қалмайтын үдеріс: өйткені, Екінші Дүниежүзілік<br />
соғыстан кейінгі өткен жүзжылдықтың 60-шы жылдарына қарайғы Батыс<br />
империализмін жаулап алған дағдарыс пен планетаның барлық құрлықтарында<br />
басталған ұлттық-азаттық қозғалыстар түбегейлі түрде тұрақты халықаралық<br />
саяси жүйеге алмасты. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылуымен халықаралық<br />
құқықтық нормалар талабына сәйкес, мемлекетаралық қарым-қатынастарды<br />
құру және оны дамыту тәжірибесі қалыптасты. Осыған байланысты әлемдік<br />
гегемония жолындағы күрестің айла-тәсілі де, оны жүргізудің үлгісі де өзгерді.<br />
Халықаралық саяси жүйені құрайтын алдыңғы қатардағы мемлекеттер<br />
амалдарының жоқтығынан ғана халықаралық нормаларға сәйкес келетін<br />
икемді айла-тәсілді жүргізді. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінің<br />
негізін екінші Дүниежүзілік соғысты жеңген елдердің өкілдері құрағандықтан,<br />
халықаралық саяси жүйелерді енгізу және халықаралық әділеттіліктің<br />
бұзылуына жағдай туғызушылардың әрекеттерін ауыздықтау да солардың<br />
құзырында болды. Бірақ олар мұндай келеңсіздіктерді толығымен тоқтата<br />
алмады. Соңғы жүз жыл (1910-2010) ішінде халықаралық саяси үдерістердің<br />
дамуының шиеленістерге толы болғандығы соншалық, «жаһандық үстемдіктің<br />
әлемдік иерархиясындағы көшбасшы елдер конфедерациясы мен басқа да<br />
мемлекеттер түбегейлі түрде бес рет өзгеріске ұшырады» (213. 24 бет).<br />
Осы мезеттерде үлкен күйзелістерге алып келген әрбір тектоникалық<br />
толқындағы өзгерістер, сол «иерархия» сатысының ең жоғарғы баспалдағына<br />
тек қана батыс әлемін көрсететін елдердің ғана (Франция, Ұлыбритания,<br />
Австро-Венгрия, Германия,Ресей және Құрама Штаттары) тұрғанын ескеруіміз<br />
қажет. Солардың азғыруымен болған екі дүниежүзілік соғыс пен одан кейінгі<br />
халықаралық жанжалдардың оттай өршіп тұрған кездерінің өзінде де олар бірбірінің<br />
беттеріне тура қарап тұрып, жаһандық басқарудың тетігін уыстарында<br />
мықтап ұстады. Батысқа кірмейтін көшбасшы елдерге жаһандық гегемония<br />
153
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
қазанының «құлағын» қолдарына ұстатудан қатты қорыққан олар мұндай<br />
әрекетке еш мүмкіндік бергізбеді.<br />
Батыстың еуразиялық саясатының бірқатар маңызды сәттерін ағылшын<br />
географы, академик Хэльфрод Маккиндер, америкалық дипломат және<br />
саясаттанушы Георг Кеннан, Польшаның саяси қайраткері және маршал Юзеф<br />
Пилсудский, америкалық геостратег Збигнев Бжезинский және америкалық<br />
геосаясаткер Александрос Петерсон өздерінің шығармаларында былайша<br />
тұжырымдайды. Бүгінгі күнгі геосаясаттың негізін қалаушы Хэльфод Маккиндер<br />
Батыстың Еуразиядан басталған әлемді билеу жолына, оның доминанттық<br />
саясатының негізін қойса (282), Георг Кеннан тура осы парадигманы басқаша<br />
бағытта түсіндіріп, Америка Құрама Штаттарының жаһандық саясатын өзінше<br />
түрлендіреді. Ол «Саясатты тежеуді» («Contain-ment») дәлелдейтін негізгі<br />
теориялық ережеге сәйкес, Ресейді Еуразияның геосаяси кіндігінен шығарып<br />
тастап, осы аймаққа Құрама Штаттарының геостратегиялық ұстанымын<br />
күшейту идеясын тыққыштайды.<br />
Ал маршал Юзеф Пилсудскийдің идеясына сәйкес, Батыстың Еуразияға<br />
қатысты «прометеизм – интермариумдық» саясаты әлдеқайда әділетті және<br />
орынды болуы тиіс. Еуразия қандай да бір гегомонның соңынан тіркеліп жүруге<br />
тиісті емес. Польша да құрамына кіретін Еуразиялық мемлекеттер «қысқара<br />
және кішірейе түсуі» салдарынан Еуразияда Ресейдің үстемдігінің артуына жол<br />
беріліп отыр. Юзеф Пилсудский Еуропа мен Азия арасының тиянақты тірегі<br />
ретінде, Германия мен Ресей секілді үлкен екі мемлекеттің арасындағы қырғиқабақтылыққа<br />
қатысты болған Шығыс Еуропа мемлекеттері бірлігі идеясын<br />
жүзеге асырушы ретінде көрінуге тырысады. Жапониядағы жиырма жылдық<br />
эмиграциядан кейін Польшаға қайта оралған Юзеф Пилсудский 1926 жылы<br />
саяси билікке ие болады. Алайда, екінші Дүниежүзілік соғыстың алдындағы,<br />
өткен ғасырдың 20-30 жылдарындағы қайғылы үдерістер кезінде «прометеизм»<br />
қозғалысы тұншықтырылды. Осы жердегі қызықты бір жайт, аталған қозғалысқа<br />
тек Шығыс Еуропа халықтарын ғана емес, сонымен қатар кавказдықтарды да,<br />
соның ішінде Әзербайжандықтарды да тартудың әрекеттері байқалып қалып<br />
жатты (315.273-275).<br />
АҚШ президентінің ұлттық қауіпсіздік мәселелері бойынша 1977-1981<br />
жылдарғы бұрынғы кеңесшісі, халықаралық саясат мәселелері жөніндегі<br />
бестселлердің авторы Збигнев Бжезинский Батыстың Еуразиядағы<br />
геосаясатының стратегиялық бағытын тұжырымды түрде жасап шықты. АҚШ<br />
стратегиясы Еуразияны тарихи түп тамыры бар, үнемі дау-жанжал туындатып<br />
отыратын мазасыз, еш уақытта да ауыздықтауға келмейтін геосаяси аймақ<br />
ретінде мойындайды: мұнда тарихи қалыптасқан және мемлекеттер құрған<br />
ұлттармен қатар, дәстүрлері жоқ этникалық топтар да бірлесе отырып, аса<br />
күрделі құрамдастық жасайды; КСРО-ны құру кезіндегі Еуразияның біртұтас<br />
аумағының бөлшектендіріліп, олардың этникалық тұтастығының бұзылуы<br />
154
Еуразияның өзгермейтін және өзгермелі батыстық саясаты<br />
себебінен мұндағы халықтар арасында жанжал туындауы мүмкін; сондықтан<br />
да үлкен мемлекеттердің осындағы жанжалдардан өздеріне пайда шығарамыз<br />
деген пиғылы аймақтағы тұрақсыздықты одан әрі ушықтыра түседі. Збигнев<br />
Бжезинский «көпжақты бәсекелерге» ашық, осы аймақтағы саяси үдерістерді<br />
басқаруға айтарлықтай ықпал ететін маңызды факторлардың бірі ретінде –<br />
Орталық Азиядан Балқанға дейінгі созылып жатқан «түркінің этнотілдік және<br />
этносаяси аймағы» ендігі жерде біртұтастықтың қажеттігін қатты сезініп отыр<br />
деп, атап көрсетеді (145. 163-166 беттер). Азиядан Еуропа бағытына қарай<br />
ақырындап өсіп келе жатқан геосаяси қарбаластық Кавказ шегінде өз шыңына<br />
жетті: мұндағы Ресей, Түркия және Иранның геосаяси бәсекелестігі (145. 167<br />
бет) Еуразия империясының өткен уақытындағыдай немесе жасампаздық,<br />
ынтымақтастық және нығаю кезеңіндегі деңгейде жалғасты.<br />
Збигнев Бжезинский талдаудың тек өз бойына ғана тән қабілеті негізінде:<br />
«АҚШ үшін Еуразияға қатысты кешенді, оны тұтастай қамти алатын және ұзақ<br />
мерзімге лайықтандырылған геостратегияны жасайтын және оны қолданатын<br />
кез келді» деген қорытынды жасайды. Мұндай қажеттілік екі фундаменталды<br />
шындықтан келіп туындайды: Американың бүгінгі күні бірегей супердержава<br />
екендігі ақиқат, ал Еуразия болса, ол әлемнің орталық аренасы. Осы тұрғыдан<br />
қарағанда, Еуразия құрлығындағы күш пен оның арасалмағының өзгеруі<br />
Американың әлемдік билік жүргізуі мен тарихи мұрасы үшін өте шешуші маңызға<br />
ие болады» (145. 230 бет). Осылайша, АҚШ-тың Еуразияға сөзсіз гегемония<br />
жүргізу стратегиясы аталған өктемдікті жүзеге асыру барысындағы «жаңа<br />
әлемдік тәртіпке» рұқсат береді. Оның пікірінше, «Әлемнің және Еуразияның<br />
бүгінгі төрешісі АҚШ». Еуразияның қандай да болмасын мемлекеттеріне<br />
немесе «сырттан» келгендерге көшбасшылық жасаудың төтенше шараларына<br />
қатысуларына ешқандай да мүмкіндіктер берілмеуі керек; өйткені, жаһандық<br />
саясаттың ең басты одақтасы Еуропа болса, мұны жүзеге асырушы басты құрал<br />
НАТО деп танылады. «Жаңа Еуропа енді-енді ресімделу үстінде, егер де жаңа<br />
Еуропа «еуроатлантикалық» геосаясаттың бір бөлігі болып қалса, онда НАТОны<br />
кеңейту қажет» (145. 237 бет).<br />
Еуразияны тоқтаусыз ағып тұрған қорытпаның бұлыңғыр да көмескі жүйесі<br />
ретінде ғана көретін Збигнев Бжезинский бұл құрлықта «геосаясаттың алуан<br />
түрлілігінің» болуы мүмкін екендігіне сенбейді. Ресей, Қытай, Үндістан,<br />
Иран және басқа да мемлекеттердің АҚШ-тың гегемондық саясатына қарсы<br />
қандай да бір конфигурацияның одағын құру жөніндегі әрекеттерін қадағалай<br />
отырып және олардың арасындағы айтарлықтай қайшылықтардың бар<br />
екендігін ескере келе ол, «одақ» секілді ұйымның құрылуы мүмкін емес деген<br />
ойға келеді: дегенмен, Штат Еуропамен одақтаса және НАТО-ны да күшейте<br />
отырып, керек бола қалған жағдайда Еуразия мемлекеттері арасындағы өзара<br />
қайшылықтарды өздеріне қарсы бағыттап, «коалициялық әрекеттер» мен басқа<br />
да іс-қимылдарды жойып отыру керек деп түйіндейді. Көріп отырғанымыздай,<br />
155
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
Збигнев Бжезинский АҚШ-тың көшбасшылығана орайластырылып жазылған<br />
«Қауіпсіздіктің еуразиялық жүйесі» еңбегінде, Еуразия мемлекеттеріне тек<br />
құрал ретінде ғана қарайды және солай деп есептейді де. Дегенмен, Еуразияның<br />
геосаясатын гегемон мемлекеттің пайдасына негіздей отырып белгілегенімен де,<br />
осындағы аймақтар арасындағы орын алатын қайшылықтар мен жанжалдарды<br />
дер кезінде тыя алмайды. Сондай-ақ аймақтардың бір-бірінен тәуелсіз жағдайда<br />
дамуы мақсатында ұйымдастырылып келе жатқан шаралар үдерісін дұрыстап<br />
ынталандыра да білмейді.<br />
АҚШ Атлантикалық кеңесінің Еуразиялық энергетикалық орталығы<br />
директорының орынбасары және Әзербайжанның геосаяси жағдайы туралы<br />
құнды пікірлердің авторы Александрос Петерсен өзінің «Бүкіләлемдік арал:<br />
еуразиялық геосаясат және Батыстың тағдыры» атты кітабында бүгінгі күннің<br />
халықаралық саяси тұғырнамасында батыстың классикалық геосаясатының<br />
негізгі ұстанымдарын қайтадан дәйектеуге тырысып бағады. Осы мақсатта<br />
ол «Еуразия үшін ХХІ ғасырдың геосаяси стратегиясын» ұсынады (290):<br />
бұл стратегия өзінің барлық өлшемінде Батыс мемлекеттерінің саясатын<br />
Еуразиялық мемлекеттердің саясатымен толық үйлестіреді; ол Батыстың<br />
«еуразиялық геоэкономиканың» жоғары деңгейдегі қайта құрылуына<br />
қатысуын өте қажет деп санайды. Ресейге, Түркияға, Қытайға, Қазақстанға,<br />
Түрікменстанға, Өзбекстанға, Әзербайжанға, Грузияға, Арменияға,<br />
Ауғанстанға, Қырғызстанға, Тәжікстанға, Монғолияға, Украинаға, Молдоваға<br />
және Белорусқа қатысты, олардың әрқайсымен жеке-жеке жүргізілуі тиіс<br />
арнайы саяси бағыттарды бақылап отырған автор аймақтың әрбір мемлекетінің<br />
жөнге салып қойған саясатының, «Еуразиялық әмбебап саясатпен» үйлесім<br />
тапқанда ғана Батыс өзінің Еуразиядағы үстемдігін қамтамасыз ете алуы мүмкін<br />
деген қорытындыға келеді. Еуразиялық мемлекеттердегі саяси жүйелердің<br />
басым бөлігі «батыстық» болып табылмайтындықтан, олардың Ресейге немесе<br />
Қытайға қарай жақындасуы заңды да, өйткені «бұл елдерді демократияландыру<br />
дегеніміз Батыс саясатының қозғалысын қамтамасыз ете алу болып табылады»<br />
(290. 119-122 беттер).<br />
Александрос Петерсен батыс геосаясаты өкілдерінің ішіндегі Хэлфорд<br />
Маккиндер, Георг Кеннан және Юзеф Пилсудский секілді идеалдарға сүйене және<br />
«Еуразия үдерістерінің шынайы сипаттары» ұстанымын айта жүріп: «Грузиядан<br />
Монғолияға дейінгі шағын мемлекеттер» Батыстың қолдау көрсетуінің<br />
арқасында күшеюі тиіс және олар осы аймақта үстемдік құруға ниетті болып<br />
отырған үлкен мемлекеттермен геосаяси теңдікті жөнге келтірулері керек,<br />
деген пікір айтады. ХХІ ғасырдың геосаяси стратегиясы Еуразияға ауқымы күн<br />
санап кеңейе түскен Батыстың ықпалынан да басым болуы тиіс. Сондай-ақ бұл<br />
жүйе Батыстың Еуразияға әсерін және онымен ықпалдасудың мүмкін екендігін<br />
ғана емес, оның стратегиялық көзқарас тұрғысындағы императивтік идеясын<br />
негізге алады, сонымен қатар оның ықпал жүргізу аймағы тек қана Қара теңіз<br />
156
Еуразияның өзгермейтін және өзгермелі батыстық саясаты<br />
өңірімен шектеліп қалуға тиісті емес, бұған қоса Каспий аймағы мен Орталық<br />
(Ішкі) Азияны да қамтуы тиіс... Бұл өзін-өзі оқшаулайтындай соншалықты<br />
үмітсіз стратегия емес, сонымен қатар ол – империалистік менмен наразылық<br />
болып та саналмайды. Географиялық өлшемге ие бұл стратегия шексіз<br />
шындыққа негізделген. Оның бойында жаңаруға және Еуропаның өзін қорғауға<br />
деген қажеттілік жатыр. Қысқасы, бұл Батыстың Еуразияға қатысты адам<br />
нанғысыз зиянын көріп және оны толықтырып отырған ақылды стратегиясы...<br />
Батыстың тағдыры әлдеқашан белгіленіп қойған және бұл Дүниежүзілік<br />
Аралдағы (Еуразиядағы) орын алып жатқан оқиғалар арқасында анықталып та<br />
келеді. Сондықтан да Батыс Еуразияның геосаятында тиянақты түрде және ұзақ<br />
уақыт қалғысы келсе, онда оның үкіметі, халқы мен ұйымдары бойларындағы<br />
барлық энергиясы мен ресурстарын осында шоғырландырулары керек (290.<br />
144-145 беттер). Әрине, «империалистік талаптарға» қарағанда бұл шараны<br />
әлдеқайда «сақ және прагматикалық қадам» деп санауға болады. Еуразияның<br />
өзінің жеке саяси үдерістерінің дамуы Батыстан өзіне деген көзқарастың<br />
түбегейлі өзгеруін талап етеді. Бұл бірінші кезекте еуразиялық посткеңестік<br />
кеңістіктегі жаңа қалыптасқан шындықтарды есепке алудың қажеттігінен<br />
туындауы тиіс: Батыс Еуразияның жаңа тәуелсіз мемлекеттерін әлі күнге дейін<br />
Ресей Федерациясының «ықпалынан» шыға алмай, оның темір «құрсауында»<br />
келе жатқан және әлемдік қауымдастықта ықпалдастық жасауға дәрмені<br />
жетпейтін қауқарсыз ел ретінде танымауы керек. Әрине, бұл тұста Құрама<br />
Штаттары қашанғы қалпы бойынша, консервативтік қадамының шамадан тыс<br />
баламалы нұсқаларына тәуекелмен кіріседі: олар Ресейді Орталық Азиядан<br />
ысырып тастағылары келеді. Вашингтон осы аймақта өзінің ірі әскери базасын<br />
құру жөніндегі жоспарын біртіндеп жүзеге асыру үстінде. Орталық Азияны<br />
өзіне қаратып алудың Ресей мен АҚШ арасындағы күресінде Вашингтон өз<br />
басымдығын арттыра түсті. 2012 жылы америкалықтар өздерінің Өзбекстандағы<br />
әскери қуатын күшейте түсу үшін ел үкіметімен келіссөздер жүргізді. Ал Ресей<br />
болса, өзінің «серіктесі» деп санайтын Қырғызстанмен жақындасу жөніндегі<br />
шаралар белсенділігін арттыра түсті. Бұл тұрғыда да Құрама Штаттары<br />
қол қусырып, қамсыз отырған жоқ, олар Қырғызстан мәселесіне қатысты<br />
Ресеймен бәсекелестік құруды ойластыруда. Ұрымтал сәттегі «баламалы<br />
саясатты» қолданып қалғысы келген Қырғызстан өз кезегінде АҚШ-пен де<br />
ынтымақтастыққа дайын екендігін жариялады.<br />
Вашингтонның Ташкентпен келіссөздерінің мақсаты АҚШ-тың Өзбекстанда<br />
Жедел Әрекет ету Орталығын («Center for Operative Reactiori») құруға<br />
арналғаны белгілі. Нақтысында, 2014 жылы аталған Орталықты АҚШ-тың<br />
әскери базасының құрамына пайдалануға беру жоспарланды. Орталық алғашқы<br />
кезеңдері аймақтағы орын алуы мүмкін төтенше жағдайларды бақылауға<br />
алуға арналды. Оның техникалық базасы Ауғанстандағы НАТО-ның әскери<br />
техникалары есебінен құрастырылады. Біраз уақыттан кейін бұл техникалар<br />
157
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
Өзбекстанға беріледі (258). Дипломатиялық үдерістің белсенділігі, ақиқатын<br />
айтқанда, АҚШ-тың Орталық Азияда ірі әскери база құру туралы ниетін ашық<br />
та анық көрсетіп отыр. Орталықамерикалық және Орталықеуропалық батыс<br />
геосаясатының дихотомиясы: біріншісі радикалдық саяси бағытты ұстанса,<br />
екіншісі – орташа бағытты қолдайды. АҚШ-тың Еуразиядағы стратегиялық<br />
мүддесінің Еуропамен қаншалықты сәйкес келетіндігі бүгінгі күні қызу<br />
талқылануда. Германиядағы Мартин Лютер университетінің профессоры Рауль<br />
Петер Дас, «Америка Құрама Штаттары Азиядағы әрекеттерінің қарқынын<br />
күшейте түсуде, бұл сөз жоқ, «еуропалық міндеттерінің» әлсіреуіне жол<br />
ашады» деген қорытындыға келеді. Сондықтан да Еуропа өзінің әлеуетін<br />
шоғырландырып, қолындағы құралын жаһандық оқиғаның ықпалын күшейту<br />
бағытына арнауы керек, деген ойын айтады.<br />
Егер де Еуропа осындай қарсылықтарға дер кезінде тиімді шаралармен<br />
жауап бере алмаса, онда саяси төтенше күштер саласы шектеулілікке ұшырау<br />
қаупімен бетпе-бет келген күйінде қалып қояды (225. 1 бет). Өйткені Еуразияда<br />
болып жатқан үдерістердің жаһандық саяси кеңістікке ықпалы күшейе түседі де,<br />
күштердің арақатынасындағы шағын өзгеріс халықаралық қарым-қатынастар<br />
түрінің тепе-теңдік факторына түрленімдер енгізеді. Алдымен Батыстың,<br />
кейін одан да басқа да халықаралық саясаттың жатпай-тұрмай Еуразияның<br />
геосаяси құрылымын жаппай қадағалауға алуы мен жетекші геостратегиялық<br />
үрдістердің анықталуы өзектендіріле түсті. Өйткені, Еуразияның өз күшіне<br />
сену үдерісі, өзінің ішкі әлеуетіне деген шамалауы тоқтаусыз болды.<br />
Әлемдегі табиғи байлықтың басым бөлігі Еуразияның үлесінде. Экономикасы<br />
мен әскери бюджеті күшті, жер көлемі мен халық саны жағынан тек Құрама<br />
Штаттарынан кейін ғана тұрған, қуатты саналатын алты (соның ішінде, ядролық<br />
қаруға ие) мемлекет Еуразияда орналасқан. Егер де, бөтен мемлекеттердің<br />
бөлшектектендіруге бағытталған экспансионистік пиғылдағы араласуылары<br />
болмаса, онда бұл аймақ өзінің жеке әлеуеттерін пайдалана отырып,<br />
дамудың жаңа деңгейіне көтеріле түсері сөзсіз. Еуразия бүгінгі күнгі өзінің<br />
«ішкі» геосаяси дамуының өлшеміне қарай бойындағы қазіргі заманғы<br />
халықаралық саясаттың ең озық гуманистік үрдістерін өзгертеді, ал мұндай<br />
труппалардың одақтар мен үстемшілдік секілді алдамшы да зиянды екендігі<br />
белгілі. Еуразияның осы үрдістерді оңтайландыру және прагматикаландыру<br />
бағыттарындағы мәселелеріне деген Батыстың маңызды ықпалы оған оң әсерін<br />
тигізеді. Еуразиялық мемлекеттердің өз тәуелсіздігін нығайту барысында<br />
табандылық танытуы, «тіркемелі саясаттың» соңынан ергісі келмеуі мен ұлттық<br />
экономиканы жаңғыртуы, сондай-ақ демократияландыруды нақты жүзеге<br />
асыру әрекеттері, сөз жоқ, Батыс тарапынан саймасай қатынасты талап етеді.<br />
Бірқатар саяси талдаушылардың пікірлері бойынша, егер Құрама Штаттары мен<br />
Еуроодақ Батыс әлемін дамытқылары келетін болса, онда олар Азия әлемінің де<br />
158
Еуразияның өзгермейтін және өзгермелі батыстық саясаты<br />
дамуына мүдделі болулары тиіс: Батыс ешқашанда Азияға «төменге қабатқа»<br />
қарағандай биік көзқараспен емес, керісінше оны халықаралық саясаттың ақиқи<br />
талаптарына сәйкес, толыққанды әріптес ретінде көруі тиіс.<br />
Шығыстың да және Батыстың да жаңа дәлелдемелерінде мұндай тәсіламалдар<br />
пайда бола бастады. Еуразияның жаһандық кеңістігіндегі өзін-өзі<br />
танытуының қажеттілігі Түркия Республикасының Премьер-Министрі<br />
Реджеп Тайип Ердоғанның Стамбұлда өткен (2012 жылы) Халықаралық<br />
Форумда жасаған баяндамасының өн бойынан көрініс беріп отырады: «Ендігі<br />
жерде Батыс – әлем орталығы емес. Ендігі жердегі Солтүстік, Батыс, Оңтүстік<br />
және Батыс арасындағы бейбітшілік орталықтары ортақ саяси жүйе болып<br />
табылады. Экономикалық тұрғыдан қарағанда әлем осы жүйенің бағытына қарай<br />
өзгереді. Біздер де осыған сәйкес, қолданыстағы күштер теңгерімін қамтып,<br />
Үлкен Жиырмалық (G-20) құрған саяси жүйені байсалды қабылдаймыз», деп<br />
айтқанынан айқын көрініс береді (109).<br />
Ақиқатын айтар болсақ, осыдан жүз жыл шамасы бұрын планетарлық<br />
деңгейде өз сөздерін Батыстың төрт (Ұлыбритания, Франция, Құрама Штаттары<br />
мен Германия) елі, ал Еуразияда тек бір ғана мемлекет (Ресей) айтып келген<br />
болса, ендігі жерде бұл ахуал Еуразияның пайдасына қарай түбегейлі өзгерді.<br />
Осыдан жарты ғасыр бұрын өзіне ешқандай да назар аудартпаған бірқатар<br />
еуразиялық мемлекеттер, ендігі жерде халықаралық саяси жүйенің алдыңғы<br />
тұғырнамасына шықты. Сондықтан да Батыс бүгінгі күндері Еуразияға<br />
қатысты көпжақты плюралистік саясатты жандандыра түсу, аймақтағы<br />
түрлі мемлекеттермен ынтымақтастықты қажетті деңгейге көтеру, солармен<br />
арадағы келісілген саясатты қиыстыра түсу қажет деп санайды (271 бет).<br />
Еуразияда аймақтық геосаяси тұтастықты құрай алған түркі мемлекеттерімен<br />
осындай кең тұғырнамада қарым-қатынастар орната алу олар үшін өте жоғары<br />
маңызға ие. Еуразиялық Одақтың Шығыстық Әріптестігінің Бағдарламасы<br />
Батыстың Еуразиямен көпжақты ынтымақтастығының тиімді кезеңдерінің<br />
жаңа мүмкіндігін ашатын ең маңызды бастамаларының бірі болып табылады.<br />
2009 жылдың мамырында қабылданған бұл жоба, Еуроодақ пен Еуразияның<br />
жеті мемлекетінің (Ресей, Украина, Молдова, Әзербайжан, Грузия, Армения<br />
және Беларусь) тұғырнамалық ынтымақтастығының дамуын болжайды (276<br />
бет). Еуразияның саяси, экономикалық және мәдени әлеуетінің барысымен<br />
жақсы таныс, аймақтың алдағы даму болашағын мұқият бақылап жүрген<br />
мамандардың бірі, АҚШ-тың Польшадағы және Пәкстандағы бұрынғы елшісі<br />
Томас Симонс өзінің «Еуразияның жаңа Шекаралары: жас мемлекеттер, көне<br />
қоғам, ашық болашақ» атты кітабында, Батыстың Еуразиямен саясатты<br />
жаңа негізде қалауы туралы идеясын айтады. «Бүгінгі Еуразия – бұл кешегі<br />
Кеңестер Одағы емес» (300. 7 бет) парадигмасын дамыта отырған америкалық<br />
дипломат, Еуразияның өзін-өзі танытуы саясатына қолдауын білдірер болса,<br />
онда Батыстың шын мәнінде халықаралық қатынастар динамикасына күшті<br />
159
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
серпін беретінін атап көрсетеді: егер осындай қолдаулар көрсетілсе, онда Құрама<br />
Штаттары өз саясатын Ресейге емес, Еуразияның бүгінгі мемлекеттерімен<br />
байланыстыра отырып, нақты нәтижелерге қол жеткізе алады.<br />
«Еуразиялық мемлекеттермен тиімді әрі пайдалы жұмыстар жүргізу үшін<br />
АҚШ оларға жиырма бірінші ғасырдың барлық талаптарына сәйкес өмір<br />
сүріп келе жатқан, халықаралық қауымдастыққа мүшелікке толық қабілетті<br />
және жауапкершілігі күшті елдер ретінде қарап, қатынастар жүргізуі тиіс.<br />
Сонымен қатар, өзіміз де жиырма бірінші ғасырдың жауапкершілігін терең<br />
түсіне білуіміз керек... Біздер Еуразияда орын алуы мүмкін өзгерістерді<br />
қолдап, оған жол ашуға тиістіміз», дейді ол (300. 12-13 бет). Шындығына<br />
келер болсақ, Батыстың Еуразиядағы өзгермейтін және өзгермелі саясатының<br />
қырлары бүгінгі халықаралық саясаттың күрделі сипатына да байланысты.<br />
Өзгермейтіні – шынайы консервативтік саясаттағы үстемдік доктринасынан<br />
бас тартқысы келмейтінгін көрсетеді, ал өзгермелілігі – әлемді дамытудың<br />
халықаралық саясатындағы демократияны либералдық көзқараспен жаңартуға<br />
қажетті бірқатар шарттарды алдыңғы қатарға шығарады. Халықаралық жүйені<br />
еуразиялық геосаясаттың үдемелі бағытына қарай өзгерту Батыстың, сондайақ<br />
Еуразияның да ұлттық мемлекеттері арасындағы өзара қарым-қатынастың<br />
дамуына, күштерді шоғырландырудың нақты негізін жасауға және оң<br />
өзгерістерді жүзеге асыруға деген қабілеттілікті жаңа деңгейге көтеруі мүмкін.<br />
Дегенмен, ортақ мәмілеге келуге қабілетті белгінің табылуы – бұл тарихи<br />
да қисынды да қажеттілік. Консерватор өз консерваторлығын, ал либерал өз<br />
либералдығын еш уақытта да ұстап тұра алмайды. Мұндай жағдайды сақтап<br />
қалуға деген талап айналып келгенде, халықаралық үндестікке зиянын тигізіп,<br />
оның нормаларын бұзуы мүмкін.<br />
Сондықтан да саясаттағы өзгермейтін үрдістер өзгермеліге қарай жүруі<br />
тиіс, ал өзгермелі үрдіс болса, олардың арасындағы тепе-теңдік сақталуы үшін<br />
жалпы мәмілеге келуі керек. Тарихтың бүгінгі күнгі беталысының үрдісі, Батыс<br />
өз консерватизмін жұмсарта алғанда ғана әлемдік саясаттың демократиялық<br />
үдерістерінде өзін-өзі танытуға қол жеткізе алуы мүмкін екендігін көрсетеді.<br />
Демек, ол Еуразиялық аймаққа әлемдік саясат пен экономикадағы өзіне лайық<br />
орынды тауып орналасуына көмектесуі керек. Тек, осындай саяси беталыс қана<br />
бүгінгі Еуразияға қарай бағытталатын қандай да бір гегемондық талаптарды<br />
болдырмауды жүзеге асырады.<br />
160
12. КАВКАЗ БЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ<br />
ГЕОСАЯСАТТАҒЫ ЖАҢА БАҒЫТТАРЫ. ЕУРАЗИЯНЫҢ<br />
«ТҮРКІЛІК БӘТУАЛАСТЫҒЫ»<br />
Кавказ бен Орталық Азияның еш уақытта да бөлінбейтін ортақ тағдырға ие<br />
болуы Еуразия геосаясатының ең бір маңызды тұсы саналады. Өйткені, Кавказ<br />
Каспий теңізінің артқы жағалауына орналасқандықтан, ол Еуропаға шыға алады,<br />
ал Орталық Азия Каспий теңізінің шығыс жағалауына орын тепкендіктен, оның<br />
Азияға шығуға мүмкіндігі зор. Қос өңір де Еуразияның геосаяси координатының<br />
тиімді жүйесінің екі маңызды аймақтық буыны болып табылады. Ғылыми<br />
әдебиеттерде «Каспий бассейнінің аймағы» деп аталатын осы геосаяси кеңістік<br />
ғасырлар бойы түркілердің бақылауында болып келсе, бүгінгі күні де тарихисаяси<br />
өзгерудің бұрылыс шегіне айналуының шешуші кезеңінің алдында тұр.<br />
Осыған байланысты пайда болған дилемманың құрылымы: Кавказ бен Орталық<br />
Азия елдері жаһандық күштер мен олардың өзара бітпес қайшылықтарының<br />
ықпалына түсіп, «жеңімпазға» бағынышты болып қалады. Немесе тәуелсіздіктің<br />
барлық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, халықаралық қауымдастықтың<br />
тәуелсіз субъектісі ретінде әлемдік жетекші күштердің қатарынан орын алып,<br />
өздері де жеңімпаз атанады!<br />
Әрине, аймақтық мемлекеттер үшін екінші бағыт тиімді саналады. Кавказ бен<br />
Орталық Азия геосаясаттың жаңа жолын таңдауда, нақ осы бағытты ұстанып,<br />
сергектік пен мұқияттылық көрсетулері тиіс.<br />
Дегенмен, Кавказ бен Орталық Азияда орын алып жатқан геосаяси үдерістер<br />
аталған жемісті бағытқа қол жеткізе қоюдың оңай еместігін көрсетеді. Өйткені,<br />
табиғи ресурстарға өте бай осы аймақта гегемон елдердің тойымсыз да ымырасыз<br />
мүдделері қақтығысып, соның ұшқындары «аймақтың ең осал тұстарына» шоқ<br />
түрінде шашырап жатыр. Кавказ бен Орталық Азиядағы түрлі факторлардың<br />
себептерінен туындаған этносаяси жанжалдар, тіпті ел ішіндегі билік үшін<br />
саяси күрестің оттары да қасақана жағылып, оның ұшқындары әдейі өшірілмей<br />
отыр. «Халықаралық төреші» қызметін өз міндетіне алған жаһандық күштер<br />
жанжалды тоқтатудың дұрыс жолын ешуақытта да қарастырмайды, бірақ<br />
оны басқарады. Кеңестік дәуірден кейінгі ең басты және ең үлкен кеңістікте<br />
– Кавказ бен Орталық Азияда тәуелсіздіктерін алған барлық елдердің басында<br />
бір мезетте осындай жанжалдар болды. Тәуелсіз мемлекеттердің мойнына<br />
ілінген осындай жанжалдар, қажет кезінде олардың мысын басуға арналған<br />
құрал ретінде пайдаланылды. Сонымен, Кавказ бен Орталық Азия елдері тек<br />
тәуелсіздікті қалыптастыру жолында ғана емес, сонымен қатар оларды үнемі<br />
қыспақтан шығармауға тырысқан мәселелерді шешу барысында да, гегемон<br />
елдердің аймақтағы тайталастарды теріс пайдаланып кетуін болдырмауда<br />
161
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
да «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаратын» бірлікті көрсетулері керек.<br />
Орталық Азия мен Кавказ үшін қатал және бүкпесіз шындықтың негізі міне<br />
мынадан тұрады: Еуразияның осындай күрделі аймағында сыртқы ықпал емес,<br />
керісінше тең қозғалыстағы ішкі күш шешуші тетікке айналуы тиіс.<br />
Еуразияның тағдыры осы аталған тең қозғалыстағы күштердің маңызын<br />
жете түсінуге алып келеді. Кавказ бен Орталық Азиядағы геосаяси үдерістерге<br />
бақылау жүргізу, бізге Еуразияның дамуының ішкі ынтасын қозғауға қабілетті<br />
күшті анықтау мүмкіндігін береді. Кавказдағы үш елдің бірі – Әзербайжан,<br />
ал Орталық Азиядағы бес ел – Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан және<br />
Қырғызстан барлығы да түркітілдес мемлекеттер. КСРО құлағаннан кейін<br />
олардың әрқайсысы да өз тәуелсіздігін алу құқына ие болды. Басқаша айтқанда,<br />
тәуелсіздіктерін қайта қалпына келтіру жолында олардың барлығы да құрдастар<br />
саналады. Алайда, түркі мемлекеттері мен империяларының Каспий теңізінің<br />
батыс және шығыс жағалауларында құрған этносаяси географиясының әу<br />
бастан-ақ Түркі Одағы эволюциясының бағытына қарай оңтайландырылғаны<br />
белгілі. Сондықтан да, тәуелсіздіктің алғашқы жылынан бастап, Түркі Одағы<br />
аймақтың жалғастырып келе жатқан маңызды идеясы болды. Орталық Азияның<br />
көптеген ғасырлар бойына Түркістан атанып келуінің өзін кездейсоқтық деп<br />
айтуға әсте болмайды.<br />
Этномәдениеттану түсінігінің кеңейтілген деңгейінде және аздаған<br />
романтикалық реңкте қабылданатын Тұран өз кезегінде Моңғолиядан бастап<br />
Түркияға дейінгі аралықты алып жатқан алып геосаяси кеңістіктің атауы болды.<br />
КСРО-ны құру барысында ауызға ілігер түркілік топонимдердің барлығы да<br />
өзгертілді. Нақ осы себептерге байланысты Түркістан Орталық Азия атанды.<br />
Түркіні еске түсірмесе болды, одан қалған атаулардың барлығын да жергілікті<br />
орындарға беруге рұқсат етілді. Егер де «Кавказ» атауында түркі қоспасының<br />
қылаудай күмәні көрініп жатқан болса, онда Гәнжіні «Кировабадқа»<br />
айналдырғандар, бұл атауды да ойланбастан өзгертіп салған болар еді.<br />
Орыстандыру мен кеңестендіру Кавказ бен Орталық Азиядағы (Түркістан)<br />
саяси құрылымды бөтен еткені соншалық, тіпті геосаясатқа қатысты<br />
меншікті дүниелердің өздерін де танымастай ету үшін картографиядағы<br />
топонимдердің атауына дейін өзгертіп жіберді. Тәуелсіздіктің алғашқы дәуірі<br />
Еуразияның өзегін құрайтын осы екі аймақтың геосаясилануына жағдай<br />
туғызатын реформалардың түбегейлі өзектендірілгенінен көрініс береді. Менің<br />
пікірімше, Еуразиядағы түркі мемлекеттерінің шынайы түрде бірігуінің көзін<br />
таба алатын жаңа геосаяси парадигма нақ осыдан тұрады: халықаралық саясат<br />
үшін оның аймақтық күшті саясатын халықаралық саясаттың алдыңғы қатарына<br />
алып шығу өзінің табиғи ресурстарын әлемдік рынокқа жеткізуден әлдеқайда<br />
маңыздырақ болуы тиіс. Кавказ бен Орталық Азиядағы болып жатқан геосаяси<br />
үдерістерге жүргізілген талдаулар, аталған әлеуеттің пайда болуының әлемдік<br />
қауымдастық үшін маңыздылығы соншалықты екендігін көрсетеді. Бір белгілісі,<br />
162
Кавказ бен Орталық Азияның геосаясаттағы жаңа бағыттары. Еуразияның «Түркілік бәтуаластығы»<br />
Кавказ бен Орталық Азияға «посткеңестік» немесе «жаңа кеңестік», яғни<br />
Кеңестер Одағының жаңартылған нұсқасы ретінде қарауға болмайтындығы<br />
анық (300.136; 233.107-111 беттер).<br />
«Ұлтшылдық» ұғымы бұл жерде өркениеттік ұқсастыққа негізделген, жоғары<br />
саяси деңгейде сараланған және ұлттық мемлекеттілікті күшейтуге қызмет<br />
ететін идеологиялық құрал болып табылады. Сонау ХХ ғасырдың бас кездерінде<br />
өте танымал болған «батыстық» атты ұғымның мағынасы бүгінгі таңда Еуразия<br />
елдерін жаңғыртудың қажеттілігі деңгейінен көп төменге құлдырап кетті.<br />
Олар ешкімге де ұқсауға тырыспай, тек өздеріне ғана тән жолмен жүргенді<br />
қалайды. Әлемдік саясатты, экономиканы және мәдениетті өзіне ұқсатуға<br />
тырысып баққан, басқаша айтқанда, «оны игеруге» ұмтылған Батыс ниетінің<br />
жеңіліске ұшырағанын өздері де жақсы түсініп отыр. Осылайша, бүгінгі<br />
күні Еуразия өзін-өзі таныту дәуірінің басында тұр (261.103-120; 300.91-<br />
119 беттер). Қазіргі заманда «күшті мемлекет» деген түсінік те өз мағынасын<br />
түбегейлі өзгертті: бүгінгі күннің субъектілері өздерінің даму қабілеттерін<br />
мемлекеттік маневрлердің мүмкіндіктері, бюрократтық «жұдырықтың» күші<br />
арқылы емес, керісінше либералдық саясатты жүргізу жолын өркендетумен<br />
көрсетіп те дәлелдеп те келеді. Мұндай өзгерудің ең озық үлгісі Шығыс<br />
Азия елдері саналады. Олар өткен 60 жыл ішінде адам танығысыздый болып<br />
өзгеріп, өздерінің либералдық басқару институтының мейлінше жан-жақты<br />
және өте имкемді екендігін дәлелдей алды (194. 13-14 бет). Олар ерекше<br />
талғампаздықтың арқасында, мына әлемнен өздерінің бейнесін, ал өздерінің<br />
бойынан мына әлемді көре білді. Сондықтан да «Азияның күшті мемлекеттерінің<br />
жаһандық өркендеуге ықпалының мүмкіндігі» өсе түсуде (305). Азияның 10<br />
мемлекеті құрайтын ASEAN ұйымы (Оңтүстік –Шығыс Азия Мемлекеттерінің<br />
Қауымдастығы), өздеріне жасалып отырған қысымға қарамастан, аймақтың<br />
дамуын авансценаға шығаруда (267. 188-201 беттер) және Орталық Азия мен<br />
Кавказға – Азияның өзегін үлгі ретінде көрсете білуде.<br />
Тап қазіргі сәтте, егер де біз Азияның геосаяси құрылымына жаһандық<br />
деңгейден назар сала қарайтын болсақ, онда біз мынадай жағдайларға куә<br />
боламыз: Еуразияның Батысеуразиялық бөлігі мен (Германия, Ұлыбритания,<br />
Франция, Норвегия және т.б.) оның Шығысазиялық бөлігінде (бастысы Жапония<br />
мен Қытай) дамыған елдер орналасқан. Солтүстігінде Ресей, ал оңтүстігінде<br />
Иран мен Ауғанстанның арасында қалып, дамуы үшін аталған көршілерінен<br />
ешқандай да көмек нышанын көре алмаған Орталық Азия мен Кавказ елдері,<br />
ендігі жерде маңызды қисындағы саясат жүргізулері тиіс. Сондай-ақ Батыстың<br />
дамуы мен Шығыстық тұғырнама деңгейіне жету жолында да, тек қана өз<br />
мүмкіндіктеріне сүйенуі керек. Мұндай жағдайда жаһандық геосаяси қарымқатынастың<br />
жағымды стратегиясы гегемон елдердің (әсіресе АҚШ пен Ресей)<br />
ашық немесе жабық үлгідегі басқыншылық ниетіне және олардың қоқанлоққы<br />
саясатына жол берілмеуін талап етеді; тұрақсыздық пен идеологиялық<br />
163
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
фанатизм белең алған елдермен қарым-қатынасты өте сақтықпен және абайлап<br />
жүргізу керек, ал Шығыс және Батыс тұғырнамасындағы дамыған елдермен өз<br />
ара қарым-қатынастарды барлық бағытта орнатуға болады. Егер де Орталық<br />
Азия мен Кавказды Шығыстық және Батыстық кеңістік тұғырнамасындағы<br />
халықаралық саяси-экономикалық жүйелердің желісі бойынша сәйкестендіру<br />
дәйекті түрде жүзеге асырылар болса, онда бұл сөз жоқ, әлем дамуын жаңа<br />
деңгейге көтеру үдерісіне тың серпін берген болар еді. Орталық Азия мен<br />
Кавказдың жеті тәуелсіз мемлекеті, оның ішіндегі бесеуі түркілік болып<br />
табылатын елдер тап қазіргі сәттерде өз араларында да, сонымен қатар<br />
көршілерімен де геосаяси қарым-қатынастың күрделі кезеңдерін бастан өткеріп<br />
келеді. Жалғыз түркі мемлекеті – Әзербайжан орналасқан Кавказ барлық<br />
геосаяси желілілер қиысатын геосаяси кеңістік болып есептеледі.<br />
Өзінің әлеуеті бойынша Кавказдағы ең ірі (Оңтүстік Кавказдан да<br />
үлкен) мемлекет саналатын Әзербайжан Түркия мен Орталық Азия елдерін<br />
жалғастырып, сол арқылы ол түркі әлемінің геосаяси тұтастығын қамтамасыз<br />
етіп отыр. Ал Әзербайжанның көршісі – Армения болса, Әзербайжанның жерін<br />
басып алған, Кавказдағы тұтастықты бұзып отырған жалғыз мемлекет саналады.<br />
Егер де кезінде Кавказдағы геосаяси теңдікті бұзып отыру мақсатында, Армения<br />
деп аталатын осы бір шөңкеге Ресей соншалықты қамқорлық көрсетіп, шынайы<br />
ықыласын төкпегенде, оны мәпелей күтіп-баптап өсірмегенде аймақтың<br />
тәуелсіздік алған кезеңдердегі саяси, экономикалық және мәдени өмірі тіпті<br />
басқаша бағытта дамыған болар еді. Ресейдің барлық көршілерімен саяси<br />
қарым-қатынасы доминанттық менмендікке негізделгендіктен, оның әу бастанақ,<br />
түбі сәтсіздікке ұшырайтыны күмәнсіз-тін. КСРО тарағаннан кейін де, өзін<br />
осы аймақтың «көшбасшысы» ретінде есептейтін Ресей алған бетінен қайтып,<br />
өзінің дәстүрлі саясатынан бас тартатын сыңай танытар емес. Егер Кеңес Одағы<br />
күйрегеннен кейін Құрама Штаттары Батыстан Шығысқа қарайғы геоосаяси<br />
желінің бойына Украина, Әзербайжан және Қазақстанды таңдап, соларды<br />
іштарта бастағаны сол еді, Ресей де бұған жауап ретінде Балқан, Кавказ және<br />
Орталық Азиядағы өз ықпалының шегін жасауды шұғыл қолға алды (193.<br />
105 бет). Сөз жоқ, оның Кавказдағы іштартары Армения ғана. Әрине, әскери<br />
қолдаусыз «ергежейлі» Армения өз күшімен Әзербайжанға тиесілі, оның<br />
атадан балаға мирас келе жатқан меншігі Қарабақ жеріне еш уақытта басып кіре<br />
алмаушы еді. Мұны, әзербайжандықтардың өздерімен қатар, Кавказ мәселесі<br />
туралы құлағдар болып отырған әлемдік қауымдастық та жақсы біледі. Тіпті,<br />
бүгін Армения өз еркімен бұл жерді кері қайтарғысы келеді десек те – Кавказдағы<br />
«армяндық үшкірден» айрылмау үшін Ресей бұған еш уақытта да жол бергізбейді.<br />
Тек армяндық қоғамның өзін ғана мысалға алып қарайық, банкротқа ұшыраған<br />
және халықаралық сауалнамаға сәйкес әлемдік қауымдастық арасында өзін<br />
екінші «ең бақытсыз қоғам» ретінде тани бастағаны Ресейдің қанатының астына<br />
кірушіліктің қандай салдарға алып келетіндігін көрсеткендей. Бүгінгі күндері<br />
164
Кавказ бен Орталық Азияның геосаясаттағы жаңа бағыттары. Еуразияның «Түркілік бәтуаластығы»<br />
Әзербайжанның белгілі деңгейдегі тырысуының арқасында Армения барлық<br />
аймақтық жобалардан қағылып, тек шетелдіктердің көмегіне ғана тәуелді күй<br />
кешіп отыр. Егер де жеңімпаздар күшті болатын болса, онда Әзербайжанның<br />
басыбайлы жерін жаулап алған «жеңімпаз» Арменияның жағдайы неліктен<br />
қазіргі таңда кісі аяйтындай күйге құлдырап кетті?! Осы жерде мынадай<br />
салыстыруды айта кеткен орынды: Арменияны қатты тұншықтырған анаконда<br />
Әзербайжан ендігі жерде оның тек соңғы демін шығаруын ғана күтіп отыр.<br />
Жалпы, Ресейге тарихи тақау орналасып, оған сүйеніш ел ретінде қарайтын<br />
Армениядан өзге елдердің барлығын да осыған ұқсас тағдыр күтеді, сондықтан<br />
да алдағы уақыттарда олардың дамуы қамтамасыз етіледі дегенге илана қою<br />
мүмкін емес. Өзінің шексіз кеудемсоқтығының салдарынан «Еуропаның соңғы<br />
елі және Азияның бірінші елі» (239. 58 бет) мәртебесінен бірте-бірте айырылып<br />
келе жатқан Ресей, алып аумағына қарамастан, басқа елдерге сүйеу жағдайынан,<br />
басқа елдерден сүйеніш сұрау жағдайына қарай қарай бет алып келеді. Оның<br />
Еуразиялық Одақ доктринасын халықаралық конфигурация алдында өзін<br />
жоғалтып алу қорқынышынан туындаған саяси жанталасы деп түсінуден өзге<br />
мағына жоқ. Мәскеу – Ереван – Тегеран жүйесі бойынша Ресей құрған «тік<br />
геосаяси өзек» дипломатиясы бірте-бірте өз маңыздылығынан айрылып келеді<br />
(157. 164 бет).<br />
Халықаралық саясат үшін қатердің үлкен ошағына айналған Иран<br />
халықаралық қауымдастықтың нысанасына айналды. Варшава шартына<br />
кіретін социалистік мемлекеттердің блогы құлағаннан кейін және «қырғи-қабақ<br />
соғыс» дәуірі де аяқталған соң (1947-1990 жылдар) басқыншылық саясатымен<br />
өзіне-өзі ор қазып келе жатқан Армения, Азиядағы өз көршілерімен жабайы<br />
тағылар тілінде сөйлесетін Солтүстік Корея, туған халқының басына қара<br />
түнек орнатқан диктаторлық режимдегі Ливия мен Сирия (біріншісі тақтан<br />
тайдырылды, енді екінші де соның алдында) және фундаменталдық Иран, ол<br />
халқының жартысын құрайтын әзербайжандардың ұлттық құқығын аяқасты<br />
етіп келе жатқан ел, Ресейдің халықаралық деңгейдегі одақтастары болып<br />
қалды. Бүгінгі Ресейдің «саяси бет-бейнесін» сипаттайтын бұл көрінісі кімді<br />
болмасын қатты ойландырса керек. Каспий маңы аймақтарына өзінің геосаяси<br />
ықпалы мүмкіндігін шоғырландырған, «америкалықтар мен атлантикалық<br />
саясатқа қарсы күресуші құрлықтық аймақтық мемлекет ретінде» (157. 164-165<br />
бет), Иран өзінің стратегиялық болашағын айқындайды, оның бұл бағыттағы<br />
ұстанымы Ресейдің көзқарасымен толықтай сәйкес келіп отыр. Бұл жерде,<br />
Оңтүстік Әзербайжанға қысым жасауда, Иран мен Ресей екілігінің ұстанымы<br />
жақындасуы әбден мүмкін. Өйткені, түркі мемлекеттерінің бірігуін өзектендіру<br />
Иран мен Ресейді қатты мазасыздандырады. Олар осы аталған үдерісті өздерінің<br />
аймақтағы ықпалын толықтай жоғалту деп түсінеді.<br />
Тіпті, Грузияның аймақтық тұтастығын сақтап қалу күресінде Ресейдің<br />
әскери күшпен берген жауабы, Қарабақты жаулап алу фактісі кезіндегі<br />
165
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
Арменияны өзінің әскери базалармен нығайтуы және осылардың барлығына<br />
қоса айтылатын тағы бір мәселе, қуыршақ мемлекеттермен әскери одақтар<br />
құру туралы келісімдер жасасуы, «постимперлік мемлекеттің» (310. 17 бет)<br />
аймақтың дамуына әлі де болса кедергілер келтіру саясатын тоқтатқысы<br />
келмей отырғанын байқатады. Әзербайжан мен Грузияның күшейе түсуінің<br />
және олардың өздерінің аймақтық тұтастығын қамтамасыз етулерінің нәтижесі<br />
кавказдық геосаясаттың жаңа бағыттарын тереңдете түседі. Қолға алына<br />
бастаған жаңа жобалар аясында Кавказдың осы аталған екі елінің мүдделері<br />
арасындағы байланыстардың пайда бола бастауы мен халықаралық саясаттың<br />
прогрессивтік үдемелі міндеттерін бірлесе жүзеге асыруы аймақтағы Ресей<br />
гегемониясының «күні батқанын» білдіреді. Ал басқыншы Армения үшін бұл<br />
«бітті» деген сөз. Орталық Азия осыдан жиырма жыл бұрын геосаясаттың<br />
жаһандық координатында әлемнің қақ ортасындағы қара ойық («black hole»)<br />
секілді көрінетін. Дегенмен, тәуелсіз мемлекеттер құрудың күрделі мәселелерін<br />
біртіндеп шеше келе, олар тіпті этникалық даудың шиеленісін шешудің кілтін<br />
де тапты. Саяси және экономикалық тұрғыдағы көзқарас бойынша Орталық<br />
Азия республикаларының күшейе түсуі, әрқайсысының өз тәуелсіздігінің<br />
тарихи сындарлы кезеңінен сүрінбей өткендігін және батыл түрде алға қарай<br />
дами беруге қабілетті екендіктерін көрсетті. Дәстүрлі қоғамдарға тән саналатын<br />
бірқатар белгілерге ие бұл елдер дәл қазіргі сәтте ұлттық бостандық базасында<br />
жаңғырудың табиғи үдерісінен өту үстінде.<br />
Халықтың ұлттық бірлігі мен мемлекеттің саяси-экономикалық тәуелсіздігінің<br />
кепілдігін толығымен қамтамасыз ету және әлемдік қоғамдастықтағы<br />
өзінің лайықты орнын алу үшін аймақтық және жаһандық тиімді жобаларға<br />
қатысуға деген ұмтылыс ел басшыларының бүгінгі күндегі ең басты міндеті<br />
мен мақсатына айналып отыр. Жалпы жер көлемі 4 млн шаршы метр аумақты,<br />
ал халқы 65 млн адамды құрайтын Орталық Азия аймағының негізгі геосаяси<br />
мақсаты, өңірдің ортақ бөлігінде тұрып жатқан елдердің әрқайсысына тиімді<br />
негізде аймақішілік және оның маңындағы елдермен саяси-экономикалық<br />
қатынастар орнату болды. Осындағы елдердің әрқайсысының өзіндік<br />
аймақтық ерекшеліктерінің болуымен қатар, олардың бір-біріне қатысты<br />
қалыптасқан әлеуметтік-мәдениеттанымдық таңдаулары, сондай-ақ өндіріс<br />
және шаруашылық жүргізу тәжірибелері де бар. Этносаяси жүйеден ұлттық<br />
мемлекеттік құрылымға ауысу үдерісі кезінде байқалып қалатын қайшылықтар<br />
кей жағдайда этникалық жанжалдың туындауына себеп болады. Алайда,<br />
осының барлығына қарамастан, жас та болса Орталық Азияның көне тарихын<br />
жетік меңгерген республикалардың өз тәуелсіздіктерін «көздің қарашығындай»<br />
етіп қорғай да оны жан-жақты дамыта да алатындықтарына ешқандай күмән<br />
болмаса керек. Сондай-ақ, аймақ ішіндегі және оның маңындағы әлеуметтікэкономикалық<br />
қатынастарды жоғары деңгейге көтере алу, Орталық Азияның<br />
геосаяси қауіпсіздігінің негізі болып табылатыны ақиқат. Бүгінгідей геосаяси<br />
166
Кавказ бен Орталық Азияның геосаясаттағы жаңа бағыттары. Еуразияның «Түркілік бәтуаластығы»<br />
ахуалда Орталық Азияның – Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан және<br />
Қырғызстан секілді төрт мемлекеті, сондай-ақ Тәжікстан аймақтың тұрақтылығы<br />
мен дамуының негізгі жауапкершілігін өз міндетіне алып, өз әлеуеттерін осы<br />
бағытқа жұмылдыруға тырысуда. Олардың барлығы да басым бағыттарды<br />
жаһандық күштерге қарсы тұруға емес, керісінше ынтымақтастыққа<br />
айналдырғылары келеді.<br />
Орталық Азияның геосаяси шекарасының бойына орналасқан Ресей, Қытай,<br />
Иран және Пәкстан осы аймақта ықпалының арту мүмкіндігіне қол жеткізгілері<br />
келеді (218. 211 бет). Аймақтағы ықпалы Кавказбен салыстырғанда күштілеу<br />
Ресей өзінің осындағы үстемдік менмендігін өзгелерден артығырақ деңгейде<br />
көрсетуге тырысады. Ресей Орталық Азияны ТМД-ны «Еуразиялық одаққа»<br />
өзгертудің полигондық лабораториясы ретінде қарайды. Ал Америка Құрама<br />
Штаттары болса Орталық Азияны Ресейдің ықпалынан шығарып алып, оны<br />
жаһандық жобалардың аренасына айналдырғылары, осы аймақты өздерінің<br />
«ықпал жүргізу ландшафты» ретінде көруге ниетті. АҚШ-тың НАТО-мен<br />
бірлесе жүзеге асырып келе жатқан «террорға қарсы күрес» операциясы<br />
көршілес қоныстанған елдердің барлығының да тынышын кетіріп, олардың<br />
мазасын алып отыр. Батыстық Альянстың «Халықаралық Қауіпсіздіктің<br />
Көмек Күші» Еуразияның аталған драмалық аймағында толық табысқа қол<br />
жеткізе алмағанын тілейді, сондай-ақ операциялар жүргізу үшін жұмсалған<br />
миллиардтаған шығындарға қарамастан, аймақтағы этникалық, діни және<br />
саяси жанжалдарды бейтараптандыруға және оны басқаруға үлкен құлшыныс<br />
танытып отыр. Еуразияның «өзегіне» мықтап бекітіп қою үшін олар АҚШ-тың<br />
Тынық мұхиты командованиесіндегі қарулы күштерінің бір бөлігін ортаазиялық<br />
командованиенің құрамына әкеліп қосып қойды (298. 57 бет). Ресейліктер құрып<br />
отырған «Еуразиялық Одақ» атты торға түсіп қалмау Орталық Азия елдері<br />
үшін қаншалықты маңызды болса, Батыстық альянстың «Террормен күресу»<br />
алаңына айналып кетуінен аман қалу да соншалықты қымбат. Ауғанстан,<br />
Иран және Пәкстан жақтардан келе жатқан «Исламдық фундаментализмнің»<br />
толқыны Орталық Азия елдеріне айтарлықтай қауіп-қатерлер туғызады.<br />
Радикалды исламистер (мәселен, «Хазб-ут-тахрир» исламдық партиясы),<br />
аймақтарда «Талибан» секілді топтық қозғалыстар құрып, дәстүрлі исламдық<br />
қауымдастықтан қолдау табуға тырысады (210. 40 бет). Өзінің экономикалық<br />
әлеуеті бойынша әлем елдері арасында екінші және үшінші саналатын, сондайақ<br />
Ресей, АҚШ және басқа да осыған мүдделі күштер арасындағы бәсекеде<br />
Еуразияның жаһандық геосаясаты теңгерімінің маңызды геосаяси құраушына<br />
айналған Қытай мен Жапония, бейтарап саясатты ұстана отырып, Орталық<br />
Азияның табиғи ресурстарын пайдалануға ынта танытады және осы аймақтағы<br />
өндірістік және тұтыну рыноктарының жандана түсуін жүзеге асырады. Әрине,<br />
халықаралық экономикалық ынтымақтастықтың осы айтылған нұсқасы Орталық<br />
Азияның ішкі мүддесін мейлінше қанағаттандыруға жақын. Табиғи<br />
167
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
ресурстарды батыс бағытында Баку-Тбилиси-Джейхан тасымал құбыры арқылы,<br />
шығыс бағытында Қытай арқылы Атлантикалық мұхитына шығу, оңтүстік<br />
бағытында – Ауғанстан, Пәкстан және Үндістан арқылы Үнді мұхитының<br />
экономикалық аймағына шығу, Орталық Азияның экономикасын әлемдік<br />
экономикамен байланыстыру үдерісінде мүлде жаңа кезеңнің басталуына жол<br />
ашуы мүмкін.<br />
«Орталық Азия және Кавказ: Жиырма бірінші ғасырдың Еуразиялық<br />
түйісі» фундаменталдық зерттеулер мен статистикалық мәліметтер жинағына<br />
жүргізілген талдау аталған аймақтарды жоғары деңгейде дамыту үшін нақты<br />
мүмкіндіктердің шексіз екендігін көрсетеді (217). Экономикалық және саяси<br />
келешекті дұрыс та сауатты айқындай білу нәтижесінде айтылып отырған<br />
мол мүмкіндіктерді жүзеге асырудың кепілдендірілген жолы ашылады. Осы<br />
мақсаттарға жетуге байланысты, Орталық Азия республикалары Еуразияның<br />
алып кеңістігінде ынтымақтастық орнату үдерісінің белсенді мүшелеріне<br />
айнала бастады.<br />
Еуразиялық геосаясатты дамытудың осы жердегі барлық қисыны<br />
құрлықтық түркілік геосаясатты сәйкестендіру үдерісі мен оны ұйымдастыру<br />
жүйесіне тікелей байланысты. Бұл екіжақты геосаяси кеңістік,<br />
осында орналасқан жеті республиканың ішіндегі бесеуі – түркілік болғандықтан<br />
да, олар Кеңес Одағы құлаған күннен кейінгі өздерінің қайта қалыптаса<br />
бастауы жолында осы қисынды жүзеге асыру бағытын ұстана дамып келеді.<br />
Түркиядан бастап Қазақстанға дейінгі барлық түркілік қауымдастық, қандай<br />
болмасын халықаралық ұйымдардың «бастарына май жағып қойса да» бәрібір,<br />
түркі мемлекеттерінің достастығы аталатын маңызды ұғымның бәрінен де<br />
жақын екендігін олар жақсы сезінді. Еуразияның геосаяси мәселелеріне, оның<br />
ішінде ұйымдар құру және олардың келешегіне агностикалық қадамдар жасау<br />
жөніндегі бастамашылықтардың бағаланғанына арналған зерттеулер жоқтың<br />
қасы.<br />
Ал, Үндістанның көрнекті ғалымы Анита Сенгуптаның «Еуразияның<br />
үш жері: саяси кеңістіктің геосаясаты» деп аталатын шығармасы осындай<br />
фундаменталдық зерттеулердің бірі саналады. Автор өзінің осы еңбегінде<br />
дамудың «метатарихи» және «метагеографиялық» заңдылықтарында «түркілік<br />
буынның» артықшылыққа ие екендігін және бұдан кейінгі үдерістердің түркілік<br />
геосаяси жүйелердің күшеюіне алып келетіндігін растайды. Көрнекті ғалым:<br />
«Қазіргі заманғы түркі халықтары өркениетінің бірлескен мұрасы» олардың<br />
арасында маңызды рөл атқаратыны соншалық, аталған фактор осы қоғамның<br />
таңдаулы тобының интеллектуалдық идеясының ұлттық негізін қалыптастырады<br />
және түркі халықтарын шоғырландырудың да нақ осы өркениеті негізінде<br />
саналы түрде қабылданатынын көрсетеді (298.75-96, 108-109, 129-141 беттер).<br />
«Дүниежүзілік арал: еуразиялық геосаясат және Батыстың тағдыры»<br />
кітабының авторы Александрос Петерсен өз зерттеулерінің түбегейлі нәтижесі<br />
ретінде, ғұндар дәуірінен бері Еуразиянің ішкі жеріне иелік етіп келе жатқан<br />
168
Кавказ бен Орталық Азияның геосаясаттағы жаңа бағыттары. Еуразияның «Түркілік бәтуаластығы»<br />
түркі халықтары аталған аймақтың дамуына негізгі жауапкершілікті өз<br />
міндеттеріне алуға қабілетті деген қорытындыға келеді. Теоретик ұсынып<br />
отырған Батыс пен Еуразияның мүдделерін байланыстырушы «Еуразия үшін<br />
ХХІ ғасырдың геосаяси стратегиясы» атты мәнмәтіннің бойынан «түркілік<br />
тұғырнама» да айқын көрініс береді. Бұл ұғымдағы – «Еуразияның қақпасын<br />
Азияға ашушы» аталатын Әзербайжан көзқарасын қалыптастырушы топтама<br />
өте жоғары бағалауға ие болады (290.146-160 беттер). Тап қазіргі уақытта «Wall<br />
Street Journal» атты халықаралық деңгейдегі журналдың ақпараттық бюросының<br />
жетекшісі Хью Поуп, өзінің ұзақ жылдар бойғы жұмысында әлемдегі жиырма<br />
елдің ойлау дәстүрін егжей-тегжейлі зерттеп, сондай-ақ Кавказ бен Орталық<br />
Азия (оның ішінде Әзербайжан мен Нахчыван анклавы да бар) мемлекеттерін де<br />
толық аралап шыққан соң мынадай: «Жаулап алушылардың ұрпақтары: Түркі<br />
әлемінің жаңа күншығысы» атты құнды зерттеулер жазды. Осы зерттеулерінің<br />
негізгі қырларын аша отырып, ол түркі елдері туралы: «Менің кітабымда<br />
келтірілетін басты дәлелдер, олардың бұдан кейінгі уақыттарда Еуропа мен<br />
Орталық Шығыстың «шетке қақпайлайтын» қуыршақ ойыншылары болып<br />
қала алмайтындығы немесе АҚШ пен ЕО-ның алыс одақтасы болу рөлін<br />
таңдайтындығында болып отыр. Өйткені, олар жоғарғы құндылықты құптайтын,<br />
бір-біріне көп векторлықпен байланған, өз құқықтарын жақсы білетін халықтар,<br />
сондай-ақ күн өткен сайын гүлдене түсіп және ілгері қарай қарышты қадаммен<br />
дамып келе жатқан мемлекеттер» деп жазады (292. 18-19 беттер).<br />
Өзіміз көріп отырғанымыздай, құрлықтың өзегі саналатын түркі әлемі,<br />
шын мәнінде, Еуразияны дамытудың ішкі ынтасын қалыпты қозғалысқа<br />
келтіре алатын қабілетті күш болып табылады. Еуразияның «үш жеріндегі»<br />
(Маккиндер) түркі мемлекеттері құрған геосаяси жүйелерді нығайту, аймақтағы<br />
басқа да елдердің де (тіпті Ресейдің де) мүдделерін қамтиды. Еуразияның<br />
«Түркілік бәтуаластығы» аймақтық елдер арасындағы келісімнің жалпы<br />
айқындамасын жасайды, соның нәтижесінде олардың қай-қайсы болмасын<br />
жалпы тұғырнамада дамудың мейлінше тиімді мүмкіндіктеріне ие болады.<br />
Еуразияның «Түркі бәтуаластығының» ұлттық, аймақтық және жаһандық<br />
деңгейлерінің үйлесімділігіне құрылған басты артықшылығы, мұнда қандай<br />
да бір саяси субъектінің үстемдік жүргізуіне жол берілмейтіндігінде жатыр.<br />
Әдетте, күшті және әлсіз мемлекеттер бір-бірімен көршілес тіршілік ететін,<br />
аморфтық сипаттағы геосаяси кеңістікте, тұрақты және тұрақсыз саяси<br />
жүйлердің, ілгері үдеген және тұралаған экономикалардың, демократиялық<br />
және демократиялық емес қоғамдардың қатарласа жүруі, кеудемшілдік<br />
гегемония мен үстемдік етушілікке деген пиғылға «іштен» де және «сырттан»<br />
да өте қолайлы жағдайлар туындайды. Сондықтан да, «Түркі бәтуаластығы»<br />
аймақтардағы мұндай «диссонанстық» әрекеттерге негізделген кеселді біртебірте<br />
жойып тастауға тырысуы керек.<br />
Еуразия геосаясатының қауіпсіздігі жағдайында, Жапониядан Британияға,<br />
Ресейден Үндістанға дейінгі елдермен түрлі деңгейдегі ынтымақтастық<br />
169
ІІІ ТАРАУ Еуразия мен түркі мемлекеттерінің даму болашағы<br />
қатынастар орнатуға болады. Міне, мұндай жағдайда мүдделері бір-біріне<br />
қарсы келетін елдер арасындағы қайшылықтар мен келешекте текетіреске<br />
жол ашатын, әскери блоктарға ұйымдасу секілді келеңсіздіктер азаяды. Осы<br />
себептерге байланысты, дәл қазіргі уақытта Түркиядан Қазақстанға дейінгі<br />
аралықта тіршілік етіп жатқан барша түркі елдері байыпты саяси мәдениет пен<br />
көрегендік қисынында, Еуразияның геосаяси қауіпсіздігін жүзеге асыратын<br />
үрдістің жақтаушылары ретінде танылып келеді. Халықаралық деңгейлерде<br />
көптеген мемлекет қайраткерлері мен ғаламдық саяси сарапшылар тарапынан<br />
оң бағаланып жүрген Түркияның белсенділігі ерекше назар аударады.<br />
(272.815-816беттер. 213.77,128,133-140 с.162: 233, с.144-148:271,с.195-218).<br />
Еуразия кеңістігіндегі жаңа геосаяси ақиқат жағдайындағы Түркияның геосаяси<br />
рөлі өңірлік пәтуәнің қажеттілігіне деген сенімді арттырып, сонымен бірге<br />
Жаңа Түркі мемлекеттері Одағы идеясын жүзеге асырудың тағанын қалайды.<br />
Саймон Фрейзер атындағы Канада университетінің профессоры Грехэм Фуллер<br />
мен Фатех түрік университетінің профессоры Бюлент Араз осы тақырыпқа<br />
арналған өздерінің арнайы зерттеулерінде Түркияның Еуразияның геосаяси<br />
ахуалындағы белсенділігінің артуын бүгінгі ең заманауи халықаралық саясаттың<br />
қажеттілігімен байланыстырып,осынау өсе түскен бұл белсенділік өңірдегі барша<br />
елдерде де өрістей түседі деген пікірге келеді (235:203). Түркия мемлекетінің<br />
бұл реттегі тұжырымдама түріндегі өзіндік ресми ұстанымы Түркияның<br />
сыртқы істер министрі Ахмет Давутоглының «Стратегия болмысы: Түркияның<br />
халықаралық қауымдастықтағы орны» деген еңбегінде көрсетілген.Түркияның<br />
басты мақсаты – өз көршілерімен ынтымақтастығын одан әрі де жақсартып,<br />
көршілерінің де өзара қарым-қатынастарын «нольдік проблемалар» деңгейіне<br />
жеткізу. Егер, түркі әлемі «Азия кіндігі» болса, онда Түркия – осынау арқаудың<br />
дем берушісі. Шындығында Түркия бүгінде өзінің жақын көршісі әрі одақтасы –<br />
Әзербайжанмен де өз саясатындағы Кавказ бағытында да, сонымен бірге Кіндік<br />
Азия бағыттарында да табысты белсенділігін жеткілікті дәрежеде үйлестіріп,<br />
Еуразияның өңірлік проблемаларына деген қадамдарын шешу тұрғысынан<br />
қайырлы жолдарын белсендіре түсуде. Еуразиядағы түркі мемлекеттеріндегі<br />
құрылып жатқан саяси, экономикалық және мәдени алаңдардағы жаңа<br />
геосаяси бағыттар осы өңірдегілердің баршасына «Ашық алаң» мүмкіндігін<br />
беруде. Бұл аталған мемлекеттің барша әлем елдерімен даналық қарымқатынастарының<br />
мүмкіндіктерін ашып, оң нәтижелерге, материалдық игіліктер<br />
мен жақсы басымдықтарды еселеуге әлеуеттер ашып және өзара сенімділік<br />
пен иланушылықты орнықтыруда. Әрине, әзірге бұл басымдықтардың іске<br />
асуына кедергі жасайтын күштер баршылық. Мысалға Ресей мен Арменияның<br />
басқыншылық пиғылдардағы шамшылдықтары аталған жарқын істерді жүзеге<br />
асыруға кедергілер жасауға немесе оны өзгертуге бағытталуда. Бұл іс жүзінде<br />
«Түркілік келісім» мұраттарын жүзеге асырмауға бағытталған нағыз қатер<br />
болғанымен, тарихтың толқындары түркі әлемінің бірігуіне қатысты күштердің<br />
тоқтаусыз өрістеп,бөгелмесін алға тартып, заманның ақиқатын көрсетуде.<br />
170
IV ТАРАУ<br />
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САЯСАТ ПЕН<br />
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТА ОДАҚТАР<br />
ҚҰРУДЫҢ МАҢЫЗДАРЫ
13. БҮКІЛӘЛЕМДІК ИНТЕГРАЦИЯ:<br />
БАСЫМДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА БАҒАЛАУ<br />
Бүгінгі замандағы ғаламдасу мен әлемдік тарихтың даму үрдістеріне назар<br />
салсақ, бұл тарихи жолдардың әр кезеңі қадам басқан сайын халықтар мен<br />
мемлекеттерді өзара жақындастыра түскенін анық көреміз. Осынау үрдістер<br />
кенеттен күшейіп, халықтар мен мемлекеттердің өзара байланыстары әбден<br />
бекіген «тарихи-өркениеттік сананың» жағдайларын тұғыр етуде. Осынау<br />
уақыт өткен сайын тереңдей түсіп жатқан қарым-қатынастар ғаламшарымыздағы<br />
жекелеген өркениеттер кеңістіктерін қозғалысқа келтіріп, ғаламдық<br />
интеграциялық үрдістерге жол ашып берді. Бүгінде біздерге арғы бабаларымызтүріктердің<br />
адамзаттың тарихи-өркениеттік сана мен өркениеттераралық<br />
қарым-қатынастарды қалыптастырып, әлемдік кең ауқымды интеграцияға бас<br />
жетелейтін әуелгі жолдың бастауында болғанын мақтан тұтуға болады.<br />
Түркі халықтары Еуразияның байтақ кеңістіктерінде өткен ғасырлардың<br />
ұзын сонар жолдарында айналысында шағын этностарды өз одақтастарына<br />
айналдырып, көпұлтты және сан түрлі мәдениетті жүйені құрып, түрлі<br />
көзқарастар мен сенімдер арасында төзімділік ахуалдарын орнатып, сан<br />
тілді және түрлі діни сенімдегі қоғамдарды саяси тұрғыдан басқарудың<br />
институттарын құра білді. Бұл тұрғыдан алғанда, әлемдік өркениеттердің ешбірі<br />
де түркі өркениетінің әмбебаптығының сапасы жағынан теңдесе алмайды. Тіпті<br />
ең «Әмбебап өркениеттің» өздерінде «бұзуға болмайтын шекаралар мен<br />
тосқауылдар» бар болғандықтан, тараптар бір-бірлерін үнемі де қабылдай<br />
бермейді. Осынау түркі өркениетінің «шамадан тыс әмбебаптығын»<br />
дәлелдейтін үрдістердің басты себебін айқындайтын жәйтті оның барлық<br />
кезеңдердегі «ашықтығы» мен өзге өркениеттердің ең сапалы қасиеттеріне<br />
деген табиғи құмарлығынан оларды өз болмысына терең сіңіре білуінен іздеген<br />
дұрыс. Айтары жоқ, өркениеттер аралық кеңістіктердің қайнаған ортасында,<br />
Еуразияның нақ жүрегінде орналасқан түркі өркениеті айналасындағы елдерді<br />
шоғырлаушы міндетін атқарумен болды. Ол мемлекеттік жүйелерді империялық<br />
деңгейлерге көтеріп, бірегей әлеуметтік, саяси мәдени және әмбебап түрлі<br />
қоғамдардан құрылған «синтез-сала» құра алды.<br />
Сонымен, түркі өркениетінің тарихи дамуының заңдылық ерекшелігі әр елдің<br />
түпқазық сәйкестігін жоғалтуынан тумағандығын айтқымыз келеді. Жекелеген<br />
түркі халықтарының тарихи-мәдени саралануы үрдістерінде мемлекеттер мен<br />
олардағы ұлттық мәдениеттердің қалыптасулары осынау заңдылықтардың<br />
негізінде, яғни, түркі өркениетінің ішкі жаңғыруынан туғаны анық.Түркілер<br />
өзара жіктелу барысында өздерінің бағзыдағы көне өркениеттерімен терең<br />
тамырластығын бар болмыстарымен сезініп, осынау бірліктері тұрғысында<br />
173
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
рухани толғаныстарға берілді. Бір тектілік пен әмбебап қасиеттері мол түркі<br />
әлемінің кеңеюі оның әлемдік интеграция үрдістерін алға бастырушы күшке ие<br />
әлеуеттердің құрамдас бір бөлігіне айналуына мүмкіндіктер берді. Сондықтан<br />
да, бүгіндегі Еуразия кеңістігінде жүріп жатқан ғаламдық интеграциялық<br />
үрдістердің ең үлкен геосаяси және де геоөркениеттік арнасы бар түркі халықтары<br />
мен олардың мемлекеттерінің жауапты қатысуларынсыз елестету мүмкін емес.<br />
Бір сөзбен айтқанда түркі әлеуеттері Еуразияның ғаламшарымыздағы ең үлкен<br />
геосаяси кеңістік қана емес,сонымен бірге ғаламдасуға қарай беттеген қозғалыс<br />
атаулының «өзегі де» болуына мүмкіндіктер тудырады.<br />
Ғаламдасудың «Түркі әлеуеті» әлі Мұзтау үлгісінде тұр.Осынау әлеуеттің<br />
толықтай күшіне енуі мақсатты саяси ерік тұрғысы қисынымен алғанда болмай<br />
қоймайтын интеграцияның ғаламдасу үрдістеріне «ішкі интеграцияны»<br />
қатыстыруға мүмкіндік берерін аңғартады. Бұл үрдістер бүгіннің өзінде басталды<br />
және ғаламдық экономикалық,саяси және мәдени жобаларды іске асыруда өз<br />
жемістерін беруде. «Тарихты жасаушы » түркілер «жасампаздықты жасаушы<br />
мемлекеттер» ғаламдасып жатқан әлемнің интеграттивтік міндеттерін<br />
өзіне алған саяси күштердің сапына қосылды./230,с.235-237.308:127: с.18, с.19/<br />
болгарлық зерттеуші Иван Палчев атап өткендей, осынау түркі мемлекеттерінің<br />
бірі – «кавказ жолбарысы» атанған Әзербайжан өзінің геостратегиялық<br />
саясатын халықаралық жүйенің геостратегиялық саясатымен үндестіре отыра,<br />
өңірдегі жалпы ғаламдасу үрдістеріне басшылық етуде. Өңірдегі «Ресейдің,<br />
Иранның, Түркия мен Еуроодақтың мүдделерін» жақтай отырып, осынау жас<br />
Республика саяси көрегендік көрсетіп, «оның толық құзыретті» өкілі ретінде<br />
танылуда. Түркиямен, Әзербайжанмен және өзге де түркі республикаларымен<br />
бірлесіп, Еуразияда «ғаламдық саясаттың келісімшіл орталығын» құру<br />
ғаламдасып жатқан әлемнің қажетті үндестіктегі үрдістерін күшейтуде.<br />
Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтардың құрылуы<br />
әлемдік интеграцияның басты басымдықтарын, яғни халықаралық саяси<br />
жүйелердің өзіндік нысандарын-егеменді мемлекеттердің маңызын көрсетеді.<br />
Халықаралық нормаларға сай олар өзара келісімге құрылған негіздерде одақтар<br />
құрып, ұйымдастырады.<br />
Бұл одақтарды халықаралық қарым-қатынастар бекіте түсіп, оның мызғымас<br />
тағандарын қалайды. Өз құзыреттеріне өңірлік және ғаламдық қауіпсіздікке<br />
қатысты тиісті міндеттер алған бұл одақтар заманауи халықаралық ұйымдардың<br />
мүшелігіне өтіп, әлемдік даму үрдістерін жылдамдататын кең ауқымдағы «кілт»<br />
рөлін атқара бастайды. «Мемлекеттер ассоциациясы» деп аталатын осынау<br />
ерекше құбылыс (278, с.79) әрекетке кірісіп, жүйелене бастаған ғаламдасу<br />
үрдістерінің арнасындағы негізгі оқиғалардың кіндігінде болады. Осынау<br />
жағдайларда мемлекеттер халықаралық құқық нормалары реттеп отыратын<br />
әлемдік тарихта тұңғыш рет халықаралық саяси жүйенің қалыптасуына<br />
қатысты халықаралық құқық нормалары реттеп отыратын жауапкершілікті<br />
174
Бүкіләлемдік интеграция: басымдықтарды қайта бағалау<br />
бөлісе бастайды. Бүгіннің өзінде-ақ, әлемде БҰҰ, НАТО, Еуроодақ секілді<br />
246 мемлекеттераралық ұйымдар бар. ХХ ғасырдың ортасында басталған<br />
институтционаланудың бұл үрдістері халықаралық саясатта мемлекеттераралық<br />
қатынастарды жоғары деңгейлерде оңтайландыра алатын мүмкіндіктері бар<br />
көп векторлы жаңа халықаралық саясатты құра бастады.<br />
Сонымен, әлемдік интеграциялық үрдістер мемлекеттер арасындағы<br />
«ғаламдық өзара тәуелділік» (172,с.112) деп аталатын солқылдақ та айлалы<br />
әрекеттер құрады. Бұл жағдайда халықаралық жүйедегі бірде-бір субьекті,<br />
болмаса, үлкен мемлекеттердің Трансұлттық Корпорациялары болса да,<br />
лайықты әріптестерсіз өмір сүре алмайды. Ақпараттық қауымдастықтағы<br />
постиндустриалдық түрленуден өткен қоғамдар ғаламдық коммуникация<br />
саласында революцияға әкеледі. Адамзаттың ғылымға негізделген санасы,<br />
сайып келгенде, оны ғаламшарлық деңгейге көтереді. Аспан әлемінде өзін<br />
әр қырынан көріп тұрған жер ғаламшары да өмір мен Адамзаттың Бірегей<br />
Өркениетінің болашағын қамтамасыз етуші тірі ғаламдық субьектіге түрлене<br />
бастайды.Тарихта тұңғыш рет «Бүкіләлемдік Одақ» идеясы өз болмысында<br />
саяси шындыққа айналып, шарықтай өсіп, ғаламдық мағынаға ие болуда.<br />
Бір қызығы, ғаламдық өркениеттің тосындықтары болса, осы сәттерде<br />
белгі бере бастайды. Бұл жағдайда ғаламдық интеграциялық үрдістер әлемдік<br />
қауымдастықты жақындастыра бастайды да, олардың тәуелсіз сипаттары<br />
айқындала түседі. «Этникалық қайта өрлеу» болса, өзінің «Ғаламдық қайта<br />
өрлеу» ішіндегі өмір сүруін танытуда. Бір қызығы, жаһандану проблемларына<br />
арналған көптеген пікірталастарда ғаламдасып жатқан әлемде ұлттық<br />
мемлекеттер мен мәдениеттер бірте-бірте жоғалатыны талассыз деген<br />
алаңдаушылық айтылып тұрады. Алайда, бұлай болуы мүмкін емес және<br />
ол әлі басталған да жоқ. Шындығында, жаһанданудың түрлі үрдістерінің<br />
өздері-ақ, бұндай болжамдардың күлін көкке ұшырып, әлем халықтары мен<br />
мемлекеттеріне жақындаса беру мен интеграцияланудың аса қажеттігін,<br />
ұлттық мемлекеттердің бәсекеге қабілеттерін барынша арттыра түсу олардың<br />
халықаралық жүйеде өзіне айырықша қолайлы орынды жеңіп алуына жол<br />
ашуына мүмкіндіктер жасайтынын дәлелдеуде. Сондықтан бүгінде жаһандану<br />
үрдістерінде «жеңімпаздар» мен «жеңіліске ұшырағандар» деген бір-біріне<br />
кереғар түсініктер қалыптасуда. Неге десеңіз, жаһандануды табысты қолданып<br />
жатқан мемлекеттер бар да, керсінше, осынау сұрапылда абдырап, тұралап<br />
қалған елдер де жетерлік. Жаһандануға қарсы қозғалыстардың өзі де осы екінші<br />
топ өкілдерінің еншісінде.<br />
Жаһандану мен жаһандануға қарсылық бүгінгі халықаралық өмірдің<br />
ақиқатына айналды. Сайып келгенде, олардың өзара күрестері халықаралық<br />
жүйенің икемділігін сақтауда. Ақиқатында ғаламдық интеграциялық үрдістердің<br />
болмай қоймасын түсінген анағұрлым тәжірибелі де батыл қоғамдар онымен<br />
күреске әсте өзін дайындамайды. Керісінше, олар өз қуаттарын осы жаһандану<br />
175
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
үрдістерінің алғы шептерінде болуға шоғырлауда. Мұндай әрекеттердің<br />
қорлануы ұлттық, болмаса, өңірлік субъектілердің ғаламдық кеңістіктегі өз<br />
орнын анықтаудағы маңызды шартына айналуда. Сондықтан біздер ғаламдық<br />
үрдістерге айтарлықтай ықпалын тигізетін өңірлік үрдістердің шешуші<br />
кезеңдерге таяп қалғанын байқап отырмыз. Бұл үрдістердің болмысы негізінен<br />
өңірлік интеграцияның іс жүзіндегі күшіне ене бастауын байқатады. Сондықтан<br />
жекелеген өңірлік мемлекеттер аймақтық интеграциялық байланыстарын саяси,<br />
экономикалық және мәдени негіздердегі деңгейлерге шығаруда. Әлбетте,<br />
бұл жеткілікті дәрежедегі табиғи үрдіс. Неге десеңіз, ғаламшарымыздағы кез<br />
келген өңірдің елдері тарихи өзара байланыстарда өзіндік тәжірибелер мен<br />
дәстүрлерге ие. Егер өркениеті, тілі, діни сенімі, жерінің аумағы, геосаяси<br />
мүдделері секілді факторлар кешенін есепке алар болсақ, онда жаһандануды<br />
өңірлік деңгейден халықаралық сатыларға дейін көтерген осынау үрдістердің<br />
барша мәнін көрер едік. Ғаламдық саясаттағы «интеграцияға функционалды<br />
немесе функционалды емес қызмет ету жөніндегі» теориясы тап осы<br />
тәжірибенің негізінде пайда болды. (268,с.279-280). Өзекті мәселелерді шешуде<br />
ішкі өңірлік мүдделер мен бастамашылдықтар белгілі бір геосаяси аймақтағы<br />
мемлекеттің қарым-қатынастарын функционалдық институционалдандыру<br />
деңгейінде қалыптастыруға жол ашады.<br />
Мұның қажетті үрдіс екені соншалық, тіпті араларында ұзақ уақыттық<br />
соғыстар мен шиеленістер болып тұрған халықтар мен мемлекеттер жалпы<br />
өңірлік мүдделер тұрғысында бірігу керектігінің қажеттілігін сезіне бастайды.<br />
Егер біз өңірлік ұйымдардың мемлекеттераралық «геосаяси картасын»<br />
қарар болсақ, бүгінде ғаламның барлық мемлекеттерінің дерлік Еуроодақ,<br />
Араб мемлекеттерінің Лигасы, Африка Мемлекеттерінің Одағы, Шанхай<br />
Ынтымақтастық Ұйымы, Америка Мемлекеттерінің Ұйымы, Оңтүстік-<br />
Шығыс Азия елдерінің Қауымдастығы, Қара теңіз экономикалық ықпалдастық<br />
Ұйымы, Грузия, Украина, Әзербайжан, Молдова елдерінің демократия мен<br />
экономикалық даму жолындағы Ұйымы секілді халықаралық ұйымдарға<br />
біріккендерін көреміз.( 267,с.145-146:278,с.89-104). Бұлар сондай-ақ, БҰҰ<br />
секілді аса ірі әлемдік ұйымның да мүшелері саналады.<br />
Еуропадағы, Азия мен Америка және Африкадағы өңірлік елдердің<br />
құрлықтық интеграциялары да түрлі сырт пішіндер мен саяси, экономикалық,<br />
һәм әскери ықпалдастықтардың деңгейлеріндегі сатыларда жүруде (11.215).<br />
Еуропада мұндай терең тиімділіктегі ахуал негізінде құрылған одақтар мен<br />
ықпалдастықтар секілді жетілген интеграцияның түрлері құрылған. Еуропа<br />
институттары бірі-бірімен ықпалдаса отырып осы негізде жұмыс істеуде. Өзі<br />
құрылған күннен бастап кеңейіп келе жатқан Еуроодақ та осы тұғырда дамуда.<br />
Құрамына АҚШ пен Канада секілді Америка құрлығының екі ірі мемлекеті<br />
кіретін Солтүстікатлантикалық Шарт Одағы, Еуропа Кеңесі және Еуропадағы<br />
қауіпсіздік пен ықпалдастық жөніндегі ұйым Еуропаның өз ішіндегі және<br />
176
Бүкіләлемдік интеграция: басымдықтарды қайта бағалау<br />
Еуропа айналасындағы мемлекеттер аралық қарым-қатынастарға қатысты<br />
мәселелерін үйлестіре отыра, Еуропа төңірегіндегі тұрақтылық пен құрлықтағы<br />
қауіпсіздікке кепілдік беруде. «Паназат өңірі» құрған Одақтар – Азияның 10<br />
елі кіретін Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің Қауымдастығы мен Азия-Тынық<br />
мұхиты аймағының экономикалық ықпалдастығы, ASEAN өңірлік форумы,<br />
ASEAN еркін экономикалық аймағы, Шанхай Ықпалдастық Ұйымы еркін<br />
экономикалық аймақтардағы құрлықтардың мүдделеріне көбірек көңіл бөле<br />
отыра, сонымен қанаттас өз алаңдарында көп түрлілікке, идеологиялық<br />
алуандықтарға, сонымен қатар ұлттық және субөңірлік бәсекелестіктерге<br />
орын береді (200,с.24). Мысалы, Қара теңіз экономикалық Ықпалдастығының<br />
Ұйымы мен құрамына Грузия, Украина және Молдова елдері және екі түркі<br />
мемлекеті – Әзербайжан мен Түркия да кіретін демократия мен экономикалық<br />
даму Ұйымы өзара ықпалдастық жөнінде шығыс Еуропа, Кіші Азия мен Кавказ<br />
өңірлері елдерімен де қарым-қатынастарын қалыптастыруда (12, 216). Барша<br />
түркі мемлекеттері, яғни Түркия, Әзербайжан, Қазақстан, Өзбекстан мен<br />
Түрікменстан және Қырғызстан құрамына әлемнің 57 мемлекеті кіретін Ислам<br />
Ықпалдастығының ұйымына мүше. Халықаралық саяси-экономикалық жүйенің<br />
дамуында маңызды рөль атқаратын өңірлік және ғаламдық бірлестіктер<br />
бүгінде әлемдік экономиканың қозғаушы күшіне айналып отыр. Атап айтқанда,<br />
сауда, инвестициялық және баспа-бас айырбас операцияларының басым<br />
бөліктері осындай бірлестіктер күшімен жасалады. Мысалға Еуропадағы<br />
өңірлік сауданың 55,2 пайызын Еуроодақ жүзеге асыруда. Ал, Америкадағы<br />
өңірлік сауданың 51,7 пайызын еркін сауда жөніндегі Солтүстік америкалық<br />
келісім ұйымы жүзеге асырып отыр. Азия-тынық мұхиты өңіріндегі сауда<br />
операцияларының 20,4 пайыз үлесі ASEAN Еркін Сауда Аймағының құзырында.<br />
Тынықмұхит аумағы экономикалық ықпалдастығы ұйымының бұл саладағы<br />
үлесі 59,7 пайыз (293,с.443)<br />
Әлемдік ықпалдастықтың басымдықтарына баға бере келе, оның өңір мен<br />
ғаламдық үрдістерді қарама қарсы қоймайтын дұрыс дамуы бағыттарына ерекше<br />
назар салғанымыз жөн. Неге десеңіз, бұл мәселеге әлемдік капитализмнің<br />
дәстүрлі кертартпалық көзқарастары халықаралық саясат пен либералды<br />
ғаламдық экономиканың көзқарасынан мүлдем өзгеше (13, 217). Егер, бірінші<br />
ұстаным екіншісінен мүлдем өзгеше болса, дамыған және дамушы, сонымен<br />
бірге әлсіз дамыған елдер олармен қатынастарын бұл сатылардағы иерархияның<br />
негізінде өз қатынастарын құрып, екінші ұстаным өз жұмысының тұғырын<br />
әлемдік дамуға бағыттап, осы негізде нашар дамыған елдерді өркендетуге<br />
қатысты өңірлік және ғаламдық ықпалдастықтарды табуға күш алып отырғанын<br />
пайдалануда. Былайша айтқанда, әлемдік экономиканың көшбасшылары мен<br />
соңында қалушылар арасындағы жер мен көктей алшақтық түптеп келгенде<br />
бір уақыттарда өздеріміз көріп отырғандай, дағдарысқа әкеліп соғатын болады.<br />
Бұл барынша дұрыс ұстаным. Неге десеңіз, ғаламдық кеңістікте әлемдегі<br />
177
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
барша байлық күштілердің қолына шоғырланып, мүмкіндіктері әлсіздердің<br />
халықаралық көлемдерде жағдайларының нашарлай беруі қоғамдараралық<br />
және мемлекеттераралық қатынастарды қиындатып, екі тарапты да үлкен<br />
қатерлерге ұрындыруы мүмкін.<br />
Демек, халықаралық ықпалдастықтағы демократияландыру мен адамгершілік<br />
ұстанымдарды мұрат ету мен ымырашылық, әсіресе, өзінің ұйымдасуы<br />
деңгейінде әлемдік текетірестерді жоққа шығаратын идеология мен<br />
технологиялық мүмкіндіктерден көрініс бергенде оң нәтижелерге қол жетпек.<br />
Егер ымырашыл, адамгершілік ұстанымдарын мұрат еткен мемлекеттер<br />
қоғамдағы байлар мен орта дәулеттілердің және кедейлердің арасындағы<br />
айырмашылықтарды жоюға күш салып, әлеуметтік-саяси болмыстың негізгі<br />
факторы ретінде орта дәулеттілердің рөльдерін күшейтуге ықыласты болса,<br />
онда мұндай ұстанымды осынау ықпалдасуды іске асыруы тиіс бүкіләлемдік<br />
ықпалдастықтың, халықаралық ұйымдардың барлық деңгейлерінде қолданатын<br />
болса, нәтижесінде деңгейлер аралық айырмашылықтарды біртіндеп жою<br />
жөніндегі әлемнің орташа дамыған елдерін күшейту саясаты өз жемістерін беруі<br />
қажет (14, 218). Біздің пікірімізше, түркі елдері кіретін әлемдік мемлекеттердің<br />
жаңа толқынының даму мақсаттары әлемдік қауымдастықтың осы үрдістерінен<br />
еселей күш алуы керек. Қазіргі кезеңде әлемнің барша саяси субьектілері мен<br />
тиісті халықаралық ұйымдары кіріп отырған Біріккен Ұлттар Ұйымы дамуы<br />
түрлі деңгейлердегі мемлекеттерді ынтымақтастыру ісін жүзеге асырып, осы<br />
тәжірибе мен ұстанымдарды қолдап, өзі де тұрақты түрде кеңейе түсуде (15, 219).<br />
Әзербайжан Республикасы өз тарихында алғаш рет БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің<br />
Тұрақты емес мүшелігіне өтті. Заманауи халықаралық жүйенің пирамидалды<br />
құрылымына сай күштер теңгерімі «үстем күштер», «орта күштер» және «шағын<br />
күштер» аталатын (268, с.279-280) үлгілеріндегі бөліністерге ие. Дегенмен,<br />
иерархия түріндегі мұндай бөліністер дамыған, дамып келе жатқан және баяу<br />
дамыған елдер түріндегі иерархиялық деңгейлерге ие. Десек те, бұл бөліністер<br />
халықаралық саясат пен Халықаралық құқық ұстанымдары бойынша дамуға<br />
серпін беріп, елдердің өркендеуіне қозғаушы бола алмайды. Дегенмен, жаңа<br />
әлемдік тәртіпті әлсіздердің күштіге бағынуы секілді көне ереже негізінде емес,<br />
керісінше, халықаралық субьектілердің құқықтық теңдігі ұстанымдары негізінде<br />
құруға болады. Міне, нақ осындай тәртіп, әлем дамуының жаңа сатысына<br />
көшуді қамтамасыз ете алады. Сондықтан, бүкіләлемдік ынтымақтастық өз<br />
басымдықтарында халықаралық бірлестіктер тарапынан ғаламдық басқару<br />
мен ғаламдық саясатта жаңа үлгілерді қабылдаудың қажеттілігін тұтынады.<br />
Батыс сарапшыларының өздері де «ғаламдық саяси жүйені қайта қарау»<br />
қажеттігі барлығын мойындауда (16, 220). Неге десеңіз, «Еуропа басымдығы<br />
саясатын» рәсімдеу үшін бірде-бір құқықтық негіз қалған жоқ. «Өңірлік<br />
мемлекеттер» «ұстанымына негізделген «Агусбургтік діни әлем» (1555 жыл),<br />
«Вестфаль бейбіт келісімі» (1648 жыл) Еуропаның өзі үшін де бүгінде өздерінің<br />
178
Бүкіләлемдік интеграция: басымдықтарды қайта бағалау<br />
маңыздарын жойды. Неге десеңіз, «Еуропа отары» негізіндегі жоспар мен<br />
әлемді басқару оны алға бастау емес, өткеннің құшағында жоғалып кету деген<br />
сөз. Мұндай қадамдар фрагментация мен әлемдік ынтымақтастық арасында<br />
шиеленістер тудырып, ғаламдық саясатты тығырыққа тірейді. Жаңару үстіндегі<br />
әлем халықаралық жүйенің дамуы үрдістерінде саяси субьектілердің жоғарғы<br />
деңгейдегі ұймдасқан қалыптарын талап етеді. Ғаламдық дүниені басқару<br />
ережелер жасау ұстанымдары плюралистік сипатқа ие және басқарудың жаңа<br />
тәсілдері иерархиялық көпвекторлыққа ауысады (270,с.37). Бұл жерде «қарымқатынастар<br />
полифониясын» есепке алу әлемнің әр елінің ғаламдық саясат пен<br />
басқарудың тұғырындағы ұлттық мүдделерін білдіреді. Ғаламдық басқарудың<br />
негізгі міндеттерін (17, 221) өзіне алған мемлекеттераралық халықаралық<br />
ұйымдар «баламалы саяси, экономикалық үлгілер» көмегімен оны «ұлтүстілік<br />
ақиқатпен» қамтамасыз ете алады (219.с.171-176).<br />
Ғаламдық деңгейде азаматтық қоғам құру үрдістері, әлбетте, «ұлттық<br />
азаматтық қоғамды» дамыту кезінде «космополиттік мүдделерден» жоғары<br />
тұратын болса ғана мүмкін болары ақиқат. Халықаралық саясаттың әдепнамасы<br />
«демократияның ұстамсыздығын» емес, оның ғаламдық саясат кеңістігінің<br />
әр нүктесінде орналасуын талап етеді. Бұл жерде ең бастысы – жергілікті жағдайлар<br />
мен ұлттық-этникалық ерекшеліктерді ескеріп отыру. Басымдықтарды<br />
бағалау кезінде нақты жағдайға байланысты баға өлшемі берілетіндіктен, бұл<br />
мәселе маңызды саналады. Түркі қоғамдарында әр қашанда әлемге ашықтығымен<br />
көрініс беретін ерекше қасиеттерге космополитизм мен жалпы адамзаттық<br />
құндылықтар ерекше қасиеттерге иелігінен, осынау қоғамдардың әлемдік<br />
қауымдастықпен ықпалдасуы тек қана саяси-экономикалық қажеттіліктерден<br />
ғана туындамайды (18, 222). Бұл ақиқатында ішкі ұлттық-әлеуеметтік<br />
психологияның сұранысы нәтижесінде де жүреді. Еуразияның қамтитын<br />
әлемдік ынтымақтастық түркі мемлекеттерінің ішкі ықпалдастықтарымен де<br />
сабақтасып, нағыз ғаламдық бірліктің үлгісіне айналады...<br />
179
180<br />
14. ЕУРОПА МЕН ТҮРКІЛЕР<br />
Еуропалық Одақтың қалыптасуы саясат пен халықаралық құқық тұрғысынан<br />
алғанда осы заманғы адамзаттың аса ірі оқиғасы саналады. Бүгінде біздер үшін<br />
«Еуропалық одақ» пен «Еуропаның бірлігі» деген ұғымдар мазмұндас естіледі.<br />
Неге десеңіз, Еуроодақ өкілдігінің Әзербайжандағы ресми сайтында және<br />
ресми құжаттарда «Еуропалық Одақ» ұғымы пайдаланады да, осынау терминді<br />
қолданудың дұрыстығын оңтайлы көреміз. ЕО-ның маңызы осы заманғы<br />
Еуразия үшін керекті Түркі Мемлекеттері одағының құрылуы мен дамуына<br />
өнеге болады. Жаңа тарихи жағдайларда бұл одақтың құрылуы егер Еуразияның<br />
батыс жағында Еуроодақ құрылса, түркі өркениеті өңірінің шығыс бөлігінде<br />
неғұрлым жетілген түрде Түркі Мемлекеттерінің Одағы құрылуы мүмкін (19,<br />
223). Түркі Мемлекеттерінің Одағы Еуразияға өте жақындығы себепті онымен<br />
бірегей саяси кеңістік мәртебесін алуға мүмкіндігі бар. Осынау парадигманы<br />
күн тәртібіне енгізу біздің Түркі мемлекеттері одағы идеясының Еуроодақққа<br />
балама екенін және оған қарама-қайшы еместігін көрсетеді. Еуразияның<br />
саяси-өркениеттік тұтастығын қамтамасыз ету тарихтағы және оның дамуы<br />
барысындағы аса маңызды кезең саналады. Еуропалық одақты шарттаудың<br />
келесі басты факторларын атап өтелік:<br />
1/ біртұтас тарихи-геосаяси өңірде тұратын және соған жататын елдер,<br />
2/ біртұтас еуропалық өркениетке жататын елдер,<br />
3/ бітұтас үндіеуропалық тілдер тобына жататын елдер (Финляндиядан<br />
басқа),<br />
4/ Мүше-елдердің басым көпшілігі христиан әлеміне жатулары керек,<br />
5/ Одақ көлеміндегі барлық соғыстар мен шиеленістер тоқтатылуы керек.<br />
Осыдан 1800 жыл бұрын Рим әлемінің жойылуы Еуропаны тарихи жағынан<br />
өзара жақындастыра түссе де, осы өңірлердегі дәйектілікпен жалғасқан<br />
соғыстар мен өзге де қайшылықтар ондағы ықпалдасудың ыдырауына әр<br />
уақытта да керекті қолайлы жағдайлар туғызып отырды. Сонымен, осынау<br />
шиеленістердің шешуші себептер ретіндегі тоқтатылуы қажеттіктері өңірдегі<br />
саяси ықпалдасудың болмай қоймауына әкелді (20, 224). Мысалы, ХХ ғасырдың<br />
бірінші жартысында Еуропаның жетекші елдерінің қатысуымен екі ірі әлемдік<br />
соғыс болды.Екінші дүниежүзілік соғыс болса, Еуропаның тарихындағы ең көп<br />
адам құрбандығымен есте қалды. Мысалға осы соғыста 35 миллион еуропалық<br />
қаза тапты (268с.155). Сондықтан неміс авторы Юрген Хабермас былай деп<br />
жазады: Еуропа өзара қырқысып немесе бәсекелесіп жарысып тұратын ұлттық<br />
мемлекеттерден тұрады. Мәселен, түркі халықтары арасында Еуропада пайда<br />
болған «Ұлтшыл экстремизмді» жоюдың қажеттілігі жоқ. Еуропаны біріктіріп<br />
отырған жайлар түркі әлемі ерекшелігінің табиғатына да келіңкірейді. Ұлттық
Еуропа мен түркілер<br />
түркі мемлекеттері Азияны, Кавказды және Кіші Азия мен Еуропа Одағынан<br />
Қытайға дейінгі аралықты қамтитын үлкен геосаяси бірлікті құрайды.<br />
Бұл елдер.<br />
2/ түркі өркениетіне жатады.<br />
3/ түркі тілдері тобына жатады.<br />
4/ Ең бастысы, ислам дінін ұстанатын түркі халықтарының Отаны саналады.<br />
5/ түркі мемлекеттері Еуропадағыдай соғыс қаупін аластату үшін емес,<br />
этносаяси бірлігін қайта орнату үшін және заманауи халықаралық саясат пен<br />
«өзіне деген сенімділік» ахуалы күйінде заманауи халықаралық саясат пен<br />
халықаралық құқық талаптарына сай ғаламдық маңызға ие Түркі мемлекеттерінің<br />
одағын құру үшін бірігеді (21, 225).<br />
ЕУРООДАҚ өзінің құрылу жолынан өткен үлгі ретінде Түркі Мемекеттері<br />
Одағы үшін ең оңтайлы саяси-құқықтық тұжырымдама мен тәртіп саналады.<br />
Еуроодақтың құрылу тарихы Еуропаның қайта бірігуінің қандайлық күрделі<br />
жолдан өткенін көрсетеді. Дегенмен, Еуроодақ жағдайындағы ынтымақтасу<br />
болса, осы жолдағы елдердің табанды ұмтылыстары мен күш-қайрат<br />
жұмсаулары нәтижесінде өзінің ең басты мақсатына жете алды. Сонау 1648<br />
жылы жасалған «Вестьфаль» бейбітшілік шарты бірінші дүниежүзілік соғыс<br />
басталғанға дейін, яғни 1914 жылға дейін Еуропаның ұлттық мемлекеттерінің<br />
Еуропа ұлттық мемлекеттерінің жалпы жүйесін құрудың тағанын қалап берді.<br />
Сонау 1815 жылдың өзінде Наполеонның Францияны Еуроцентризмнің<br />
идеологиясы негізінде Еуропаның көшбасшысы қылмақ талабы іске аспағаннан<br />
соң, оған қарағанда анағұрлым бейбітшілік сүйгіш және озық Еуропаның<br />
ынтымақтастығы идеясы осы өңірдегі санаткерлік саладағы озық идеялардың<br />
біріне айналды (274.с.352-353). ХІХ ғасырдың соңында Фридрих Ницше<br />
Еуропаның ынтымақтасуға ұмтылысы барлығын жариялады. ХХ ғасырдың<br />
басында АҚШ-та Еуропаның бірлескен штаттарын құру идеясы туындасымен<br />
Ортега-и- Гассет, Жан Монне, Альчиде Дегаспери қоғамдық, саяи және мәдени<br />
салалардағы ұйымдасуды мақсат ұстаған Еуропадағы ынтымақтастық үрдістері<br />
күшейе түсті. Ортега-и- Гассет болса, өзінің барша туындыларында Еуропаның<br />
ынтымақтасуы болмай қоймайтын үрдіс деп санаумен болды (22, 226).<br />
«Соңғы үш жүз жылда Еуропа әлемді биледі. Оның басқаруымен әлем бірегей<br />
үлгіде өмір сүрді. Еуропаның гегемониясы дәуірі ендігі ретте соңына таяды.<br />
Сондықтан, «аз халықтардың жиынтығы» ұлттық мемлекеттердің қалыптасуы<br />
дәстүрінің нәтижесі ретінде Ренессанс уақытынан бері пайда болды. Бұл «Батыс<br />
ұлттық мемлекетінің» саяси негізі ретінде «Құрлықтық мемлекетке» айналуы<br />
тиіс. Еуропаның бірегей жүйеде ынтымақтасуы қисынды және ол бірден-бір<br />
дұрыс жол. 1946 жылы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ХХ ғасырдың аса<br />
ықпалды саясаткерлерінің бірі – Уинстон Черчилл өзінің Цюрихтегі сөзінде<br />
«Еуропаның Құрама Штаттары» идеясын алға тартты. Осы тұста Франция<br />
мен Германияның дәстүрлі дұшпандарының өздері «Федералды Еуропа» құру<br />
181
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
жайында келіссөздер жүргізе бастады. Еуропаның 16 мемлекетінің көрнекті<br />
реформаторлары осы елдердің саясаткерлерінің Гаагада өтіп жатқан Еуропа<br />
конгресіне қатысулары үшін нақты қадамдар жасады (278.с.99). Сонымен<br />
Еуропа мемлекеттерінің ынтымақтасуы бірегей саяси-құқықтық мәртебеде<br />
нақты қадамдарға ауысуда. 1949 жылы Еуропа мемлекеттерінің бастамасымен<br />
Еуропаның министрлер кабинеті мен Еуропа кеңесі құрылды. 1950 жылы<br />
Роберт Шуманның мәлімдемесі қабылданып, 1951 жылы 6 мүше-мемлекет<br />
Париж шартына қол қойысты. Осылайша көмір мен темірдің еуропалық<br />
бірлестігі құрылды. 1953 жылы адам құқықтары жөніндегі Еуропа кеңесінің<br />
конвенциясы өз күшіне еніп, осылайша адам құқықтары жөніндегі комиссия<br />
бекітілді. 1957 жылы Рим шартына қол қойылып, оның негізінде Еуропаның<br />
экономикалық ынтымақтастығы және атом энергетикасы жөніндегі бірлестік<br />
құрылды (23,227). 1960 жылы Еуропаның еркін сауда аймағы құрылды. Ал 1961<br />
жылы Еуропа кеңесі құрылды. 1962 жылы жалпы аграрлық саясат жүргізіліп,<br />
1968 жылдың өзінде-ақ бірегей Кедендік Одақ құрылды. 1970 жылы Еуропаның<br />
саяси ынтымақтастығы құқықтық мәртебесін алды. Ал 1978 жылы Еуропаның<br />
валюталық жүйесі мен Еуропа Одағының резолюциясы жұмыс істей бастады.<br />
1979 жылы Еуропа Парламентіне жалпы еуропалық сайлау жүргізілді.<br />
1986 жылы Шенген келісіміне қол қойылды. 1986 жылы бірегей нарық<br />
құруға бағытталған Бірегей Еуропалық акт күшіне енді. 1992 жылы Еуропа<br />
экономикалық одағының негізіндегі Еуропа одағын құру жөніндегі Мастрихт<br />
шарты жасалды. 2003 жылдан бастап ЕО айналымға бірегей валютасын-еуроны<br />
шығарды. 2003 жылы ЕО институционалды реформаларын жүргізе бастады.<br />
2009 жылы осы реформалар бойынша Лиссабон Келісімі күшіне енді (297:<br />
267,с. 161-177: 291: 284. 223).<br />
Бүгінде ЕО басқарудың жалпы жүйесін Еуропалық Парламент, ЕО Кеңесі,<br />
Еуропа Комиссиясы, ЕО соты, Еуропаның аудиторлық соты, Еуропаның<br />
Орталық Банкі атқарады (293,с.423-425). 1957 жылы ЕО-ның байырғы<br />
мүшелері – Бельгия, Германия, Франция, Италия, Люксембург пен Нидерланд<br />
саяси-экономикалық және одақтастық қарым-қатынастардың негіздерін<br />
қалады. 1973 жылы Еуроодақтың кеңеюі басталды. Осы кезеңде оған Дания,<br />
Ирландия, Ұлыбритания, екінші кезеңде – Грекия, (1981 ж.) үшінші кезеңде<br />
– Португалия мен Испания (1986 ж.), төртінші кезеңде Австрия, Чехия,<br />
Эстония, Венгрия, Латвия, Литва, Мальта, Польша, Словакия мен Словения,<br />
алтыншы кезеңде – Болгария мен Румыния (2007 ж.) соңғы кезеңде, 2013 жылы<br />
Еуроодаққа Хорватия кірді (24, 228). Бүгінде Еуроодақ осы құрлықтың 28 елін<br />
біріктіріп отыр. Ресми түрде 23 тіл пайдаланады. Ресми астаналары – Брюссель,<br />
Люксембург, Страсбург және Лондон. Еуроодақтың жалпы аумағы 78 мың<br />
шаршы шақырым, әлемдегі жетінші орында, тұрғындарының саны 503 млн.<br />
500 мың адам. (2012 ж). Бұл жер шары халқының 7,2 пайызы. Еуропа Кеңесі<br />
өз аумағында 400 миллион адам тұратын (түркі мемлекеттерінен Түркия мен<br />
182
Еуропа мен түркілер<br />
Әзербайжан ғана бар) 47 мемлекетті қамтиды. Еуропа Одағының ішкі жалпы<br />
өнімі 17,6 триллион долларды құраса, оның әр жанға шаққандағы үлесі 35<br />
мың доллардан айналады. Бұл әлемдік жалпы өнімнің 20 пайызы. Аса қуатты<br />
ішкі нарығы мен жүйелі түрде ықпалдасатын саяси бағыты бар Еуропа Одағы<br />
халықаралық ұйым ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және Дүниежүзілік Сауда<br />
ұйымына /ДСҰ/, G-8 G -20 мүше.<br />
Еуропа Одағына кіретін елдер экономика мен саясаттың барлық мәселелері<br />
бойынша қабылданған заңдар мен Еуропа Одағының алындағы негізгі<br />
міндеттеріне сай қадамдар жасайды. Десек те, бұл елдер аталған салаларда еркін<br />
де тәуелсіз. Еуропа Одағы мен оның жетекші мемлекеттері де әлемнің саяси,<br />
ғаламдық және экономикалық, һәм мәдени үрдістеріне айтарлықтай ықпал<br />
жасауға қабілетті. Еуроодақтың саясаты, оның өңірлік және ғаламдық даму<br />
бағдарламалары мен өркендеу жобалары әлемдегі демократияның дамуына<br />
шын мәнінде де баға жетпес үлесін қосып келеді. Еуропаның тарихи өткенімен<br />
салыстырғанда қазіргі Еуропада бастаушы да, бастаушылық та жоқ, тек аса күшті<br />
елдерді ынтымақтастырушы құдіретті Одақ бар. Осынау құбылыстың өзі барша<br />
әлем үшін өнеге саналады. Әсіресе, КСРО мен АҚШ арасында болған «қырғиқабақ<br />
соғыстың» текетірес жылдарында Еуроодақ екі мемлекеттің арасындағы<br />
және Еуроатлантика мен Еуразия кеңістіктеріндегі тепе-теңдік ахуалдарын<br />
сақтай алды. Осынау аталған міндеттерді атқара алған Еуроодақты айтарлықтай<br />
қуатты субьект деп бағалаған дұрыс. Бүгінде Еуроодақ ғаламдық дамудың алғы<br />
шебінде тұр. Әлемдік көрсеткіште ішкі жалпы өнімнің 22 пайызына ие АҚШпен<br />
Еуроодақ бүгінде бір деңгейде тұр. Еуроодақ әлемдік жалпы ішкі өнімнің<br />
22 пайызына ие. Дегенмен, әлемдік әскери шығынның 41 пайызын иеленіп<br />
отырған АҚШ-қа қарағанда, Еуроодақ бұл тұста өз ықпалдылығы үшін өзгеше<br />
өркениетті технологияларды қолданады. Сондықтан Еуроодақ төңірегінде<br />
еркін ықпалдастыққа мәжбүр болу ісі күшейе түсуде. Демократиялық және<br />
инновациялық реформалларға мүдделі елдердің Еуроодаққа өтуге мақсаттар<br />
ұстануы осынау үрдістердің ажырамас бөлшегіне айналуда.<br />
Ақиқатында, Еуропадағы ахуалдар біркелкі немесе жеңіл де емес.<br />
Соңғы уақыттарда Еуропаны дағдарыстар толқыны сілкілеуде. Кейбіреулер<br />
ықпалдастықтың кері кетерін болжауда. Десек те, нарықтық экономика<br />
жағдайында Еуроодаққа мүше елдердің экономикаларының шарықтап өсуі<br />
мен құлдырауы табиғи үрдістер саналады. Еуроодақтың жеткілікті тәжірибесі<br />
бар. Оның сындарлы қызметтері қай уақытта да жоғары. Еуроодақтың әлемдік<br />
экономикаға кірігіп кеткені соншалық, ондағы кез келген дағдарыс толқыны<br />
дереу бүкіл әлемді қамти қалады. Сондықтан Еуроодақ пен дамыған елдер<br />
«экономикалық дағдарыс аймағын» қозғалысқа келтіруге мақсат ұстанып,<br />
сондай-ақ, өндірістер мен тұтыну нарығы әлеуеттерінің әлсізденуі үрдістеріне<br />
тосқауылдар қоюлары керек. Сөз жоқ, Еуроодақтың барша кеңістіктері<br />
бәскелестіктің ашық нарығында тұр. Мұндағы оның даму стратегиясын түрлі<br />
183
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
саяси және идеологиялық мұраттар айқындайды. Осыларды негізге ала келе,<br />
осыны бағалай келе, ғаламдық күштердің Еуроодақты қоса алғанда келешектегі<br />
сырт пішіні мен басымдықтары әр түрлі екенін көреміз. Басымдық әлеуеті<br />
тұрғысынан қадамдар басқан АҚШ (американ стратегиясы) мен Еуроодақ<br />
(еуропалық стратегия) түркі әлемі де (түркілер стратегиясы) әрқайсысы<br />
«жиырмасыншы ғасыр – Америка ғасыры», «жиырмасыншы ғасыр – еуропа<br />
ғасыры», «жиырма бірінші ғасыр – түркілер ғасыры» деген сияқты парадигма<br />
үлгілерін алға тартуда. Осындай ойлар Қытай, Үндістан, Жапония мен Ресей<br />
тараптарынан да айтылуы әбден мүмкін. Әлбетте, олардың қай-қайсысы да<br />
өздерінің ішкі әлеуеттерін есептей отыра, нақты болашақтарын көре келе,<br />
осындай дұрыс пайымдар жасап отыр. «STRATFOR CEO» секілді ақпарат пен<br />
болжамдар жасау саласының жетекші компаниясының басшысы әрі құрушысы<br />
Джон Фридман АҚШ әлемді басқарып, қадағалап отыр және осылайша алдағы<br />
жүзжылдықтар да бола бермек деп, санайды. Ол сондай-ақ, заманауи тарихисаяси<br />
үрдістердің мәні – Еуропа өркениетінің сола бастауы мен Америка<br />
тарапының үстем бола бастау қуаттарында деп пайымдайды (233,с.251). Ал<br />
ағылшын саясаткері Марк Леонард болса, бұған кереғар пікірде – Еуропаның<br />
құлдырауы тек Американың көзімен қарағанда ғана деседі. Ақиқатында олай<br />
емес. Американың әлемге ықпалы үстүрт қана. Еуропаның ықпалы болса терең<br />
де жан-жақты. Табиғи қажеттіліктен барша елдер Еуропаның болмысына<br />
тартылуда. Еуропа заңдарының әсерімен олар түпкілікті және мәңгілікке<br />
өзгеруде. Еуропаның күші де заңдарда.<br />
Дүниежүзілік екі соғыстың салдарынан бүкіл Еуропа соғысқұмарлыққа<br />
салынды. Алайда, империалистік пиғылдың қайшылықтарға толы ойлауынан<br />
арылмаған ол демократиялық және одақтық тәуелсіз мемлекеттке айнала<br />
бастауға қайрат тапты. Егер, Америка әлемді өзінің әскери базаларымен<br />
шырмап алса, Еуроодақ, керісінше, өзінің демократиялық қағидаттарымен<br />
жақыны мен алысын да бауырға тартуда. Бүгінде Еуроодақта 109 мемлекет<br />
бар. Саяси көзқарас пен қисындар Америка дәуірлеуінің соңғы кезеңнің<br />
туындап келе жатқанын аңғартады. Неге десеңіз, Американың «әлемнің жаңа<br />
ережелері» әлемнің тәуелсіз мемлекеттерінің мұраттарына қайшы және бұл<br />
оларды қанағаттандырмайды. Бұл жағдайда әлем елдерінің бар назары мен<br />
ықыласы «демократияның қасиетті тұғыры» – Еуроодаққа ауады. Олардың бәрі<br />
де Еуроодақтың құндылықтарын пайдаланатындықтан, оны жоғалту әлемдік<br />
демократияның берік қамалын жоғалтумен пара-пар болатыны сөзсіз.<br />
Еуроодақ – өз табиғатында әлемдегі саяси, экономикалық және өркениетті<br />
бірлестіктер құру мен оны қолдауды мұрат тұтатын және өңірлік һәм ғаламдық<br />
қарым-қатынастарды мақсат еткен елдердің бірлестігі болғандықтан, осы<br />
арнадағы өнеге болып отыр (166.с.10-12,56-57,159-166. 185-204). Өзінің<br />
пікірталасқа шақыратын көзқарастарымен белгілі британ саясаткері ойларын<br />
былай деп түйіндейді: «Өңірлік бірлесудің үрдістері күшейісімен, онда АҚШ<br />
184
Еуропа мен түркілер<br />
секілді құдіретті елдер міндетті түрде ықпалдасттыққа тартылатын болады.<br />
Олар бұл үрдісті баяулатқанымен, таза тоқтата алмайды. Егер олар бұл<br />
үрдістерге қарсы шықса, өздері жапа шегулері мүмкін. Неге десеңіз, өңірлік<br />
клубтардың өздеріне қарсы әрекеттерін жылдамдата түседі. Егер, АҚШ осы<br />
үрдістрді пайдаланатын болса, онда өзінің қуаттарын арттырып, әлемдегі жаңа<br />
ережелердің пайда болуын шапшаңдатады. Осынау үрдістердің жалғасуынан<br />
біздер «Жаңа үлгідегі Еуропаның» замана көкжиегінде пайда бола бастауын<br />
аңғарар едік. Бұл жағдайда Еуропаның әлемді империя ретінде қайта басқаруына<br />
жол ашылмақ емес, қайта Еуропаның көркем мінезін бүкіл әлем үлгі ретінде<br />
қабылдайтын болады (166.217б.). Соңғы ойдың соңғы түйінімен келіспей<br />
отыра, әлемдегі саяси үрдістердің осынау ағымдарға сәйкес жүріп жатқанын,<br />
яғни ықпалдасу бағыттарында белең алуда екенін айтқымыз келеді. Бұл<br />
дегеніңіз, бүкіл түркі әлемінің пайдасына шешілетін жағдаяттар. Халықаралық<br />
саясат пен халықаралық құқықтағы белгіленген өңірлік және ғаламдық<br />
ықпалдастықты құру, одақтар жасау үрдістері болса, Түркі әлемінің де Одағын<br />
жасаудағы оның ішкі қажеттігі болып айқындалады. (Дәл осындай Еуропалық<br />
Одақты құрудың болмай қоймайтын қажеттілігі өткен ғасырдың орта шенінде<br />
туындағаны мәлім). Бүгінде Түркі әлемі де халықаралық саяси өмір туындатып<br />
отырған нақты жағдайларда дәл осы жолды ең дұрыс та, әрі тиімдісі ретінде<br />
таңдап алуы тиіс. Әлбетте, Түркия мен Кавказ және Орталық Азиядағы жас<br />
мемлекеттердің ықпалдасуын Еуроодақ кей кездерде батыстың ықпалдасуы<br />
ретінде қабылдайды. Бұл оң және маңызды үрдістері саналады. Ойға алынған<br />
және мақсаттар ретінде алға қойылған осы бағыттардағы жұмыстардың бір<br />
бөлігі болса, Еуроодақтың шығыстық ықпалдастығы шеңберінде жүруде. Егер,<br />
ЕО-ның түркі әлемімен қарым-қатынастары тарамдалған жолдармен дамитын<br />
болса, бұл қадамдар түркі мемлекеттерінің ЕО-ға мүше болуларына әкелер ме<br />
еді.<br />
Түркі әлемі тарихының осы заманғы шешуші кезеңдерінде оның стратегиялық<br />
және келешектегі жоспарларын таразылай келе, біздер Еуроодаққа кіргіміз келе<br />
ме деген сауалға жауап іздеуіміз керек. Болмаса, еуропалықтар секілді барша<br />
қиындықтар мен сынақтарды бастан кеше отырып, өзіміздің түркілік бірлігімізді<br />
құруымыз қажет бола ма. Сонымен, осынау нұсқалардың қайсысы бізге тиімді.<br />
Еуропалық одақ па, әлде түркі мемлекеттерінің одағы ма? Жауап біреу,әрине<br />
тек өз одағымыз болуы керек. Осындай қисынмен Еуропалық одақта «Әрине,<br />
өз одағымыз!» деген дилеммаға келгенде осылай дер еді. Еуроодақтың шығыс<br />
бағытында кеңейе түсуге қатысты өз жоспарлары бар. Дегемен, Еуроодақтың<br />
күн тәртібінде әзірге түркі мемлекеттерінің мүшелігіне қатысты мәселе жоқ.<br />
Десек те, ЕО-нің Еуропа өркениетінің шекарасынан атап өтпеу жөніндегі<br />
уақытша саясаты нені аңғартады. Алдымен осы жағдайда аталған саланың<br />
барынша кеңейіп, беки түсуіне жол ашылады да, институционалдық жүйе<br />
де тереңдей түседі. Бір сөзбен айтқанда, ЕО өзіне артық жүктің артылуын<br />
185
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
қаламайды. Әсіресе, Еуразия құрлығындағы мемлекеттерге, оның ішінде<br />
түркі тілдес елдерге Ресейдің ықпалын азайтуға күш салады. Десе де, ЕО өз<br />
шекарасының аясында түркі тілдес елдермен қарым-қатынастар жасап, олармен<br />
ынтымақтастыққа ықыласты екенін байқатқысы келеді.<br />
Дегенмен, қазірдің өзінде де түркі тілдес мемлекеттер даму жағынан<br />
Еуропа елдерімен деңгейлес дәрежеде. Мұны Түркияның мысалынан-ақ<br />
көруге болады. Ол өзінің жер көлемі мен тұрғындарының саны жағынан, һәм,<br />
экономикалық қуаттары тұрғысынан да аса ірі түркі тілдес мемлекет саналады.<br />
Түркияның АҚШ-тан кейінгі НАТО-дағы Еуропаның қауіпсіздігін қамтамасыз<br />
етіп тұрған екінші мемлекет ретінде аса ірі әскери қару-жарақтарға иелігіне<br />
және Еуропаның біріктіріп тұрған әлемнің ең құдіретті мемлекеті болуға<br />
мүмкіндігінің молдығына және 1963 жылы Түркияның ЕО-тың ассоциативті<br />
мүшесі болғандығына да қарамастан, оған Еуроодақтың есігі әлі ашылмай тұр.<br />
Десек те, 1963 жылы Түркия ЕО-ға ассоциациялық мүше ретінде өтті. Ал 1987<br />
жылы Еуроодаққа мүшелікке өту жөнінде өтініш білдірді. Осыдан соң Түркия<br />
бірнеше еуропалық институттарға өтті. Еуроодақтың бірнеше кезеңдерде<br />
кеңейе түскеніне қарамастан, Түркия 1987 жылдан бері әлі бұл одаққа<br />
мүшелікке өте алмай отыр.Түркиядан анағұрлым кейін, яғни 2007 жылы ғана<br />
өтініш білдірген Болгария мен Румыния одаққа мүшелікке қабылданды.Сайып<br />
келгенде Түркияның ЕО-ға өтуіне барлық негіздер болды. Дегенмен, ЕО-ның<br />
жетекші мемлекеттері «Дәстүрлі себептерін» келтіріп, бұл мәселенің тағы да<br />
кейінгі қалдырылуына себеп болды.<br />
Десек те Түркияны бұлайша шеттету жайбарақат өткен жоқ. Сол кездерде осы<br />
іске арналған пікірталастар өрістеп, нәтижесінде Ероодақтың Түркияны одаққа<br />
мүшелікке қабылдауды мүмкін емес әрі зиянды деп есептейтіні белгілі болды.<br />
Әлбетте, халықаралық аренадағы салмағы күн санап артып келе жақтан және<br />
оның ықпалының түркі әлемінен де тысқары жерлерге күштілігі белгілі болып<br />
тұрған уақытта, һәм түркі мемлекетері Одағын құру мүмкіндігіне барлығына<br />
қарамастан, Түркияның Еуроодаққа мүшелікке өтпеуінің себебі неде деген<br />
сауалдар туындай бастады. Онда Түркия неліктен Еуроодақтың есігінің алдында<br />
ұзақ күтуі керек. Саяси болжауларға қарағанда бүгінгі Түркия кешегі Түркиядан<br />
даму сатылары бойынша оқ бойы ұзық тұр. Болжауларға сенер болсақ, 2020 жылы<br />
Түркия ең қуатты дамыған әлемнің 10 елінің сапына қосылады. Бүгінде Түркия<br />
халықаралық саясаттың шығыстық платформасын жаңа демократиялық арнаға<br />
түсіруді басынан өткерген ел ретінде әлем назарында тұр. Осынау бауырлас ел<br />
Таяу Шығыс пен Орталық Азияның саяси өмірлеріндегі өзгерістерге өзінің оң<br />
ықпалдарын тигізуде. Әсіресе, Түркияның халықаралық беделі мазасыз шығыс<br />
елдеріндегі демократияландыру мен гуманитарлық қасіреттер барысында<br />
көрсеткен көмектерінен соң өсе түсуде. Бұл жағдайда Түркия шын мәніндегі<br />
түркілік ізгілік пен адамгершілік тұрғысынан қол ұшын беріп, аталған елдерде<br />
азамат соғысының тұтанып кетуіне жол берген жоқ.<br />
186
Еуропа мен түркілер<br />
Әлбетте, Түркияның халықаралық және өңірлік саясаттың алғы шебіне<br />
шығуын кей саясаткерлер қателік болар еді деп, есептейді. Ол жаңа османдану<br />
деп бағаланады (неоосманизм термині тұңғыш рет гректер тарапынан 1974<br />
жылы Түркия Солтүстік Кипрдің Түркі республикасын қорғау үшін Кипрға<br />
әскер кіргізгенде қолданған болатын). Әлбетте, бұл жаңа османизм деген пікірге<br />
қосылуға болмас. Шын мәнінде, Түркия әлемді жақсы жаққа қарай түрлендіргісі<br />
келеді. Барша күшін гуманистік мемлекет қасиеттерін иеленуге және осынау<br />
күрделі жолда өз жақтастарын қалыптастыруға қадамдар жасауда. Әрине, бұл<br />
мақсаттарда оның ең жақын одақтастары түркі тілдес мемлекеттер бола береді.<br />
Ғаламдық саясаттың стратегі және болжаушысы Джордж Фридманның ойынша,<br />
осыдан соң Түркия империя бола алмайды. Ол тек ислам мемлекетері үшін<br />
тартылыс орталығы ғана болуы мүмкін. Бүгінде Түркия әлемнің барша ғаламдық<br />
күштілерімен – Құрама Штаттарымен, Еуроодақпен, Ресеймен,<br />
Қытаймен және Жапониямен өз қатынастарын орнатып, олардың арасындағы<br />
ықпалдастықтар секілді маңызды істің бөлігі ретінде қабылданып, өз қызметімен<br />
халықаралық саясаттың басымдығын алға бастыруда. Сонымен Түркияға<br />
жоғарыдағылар да, төмендегілер де сенім артуда. Түркия дипломаттарын Ақ<br />
үйде де, Еуропаның өзге астаналарында да сыйлы, сенімді саяси тұлғалар ретінде<br />
жақсы қабылдайды. Түркия болса, шығыстағы мәселенің алтынортасы саясатын<br />
қандай да жағдайларда болсын, табысты алға жылжыта білетін мемлекет. Неге<br />
десеңіз, осынау бауырлас ел мемлекеттік және саясаи дипломатияда аса бай<br />
тәжірибеге ие. Мемлекеттераралық қарым-қатынастардағы суық кездер мен<br />
тоқырау мезгілдерін өткере келе, бұл ел өзінің әлем мен өңірлер үшін қажет<br />
мемлекет ретіндегі маңызын барған сайын дәлелдей түсуде.Түркиямен шекаралас<br />
Еуроодақ өзімен қанаттас тұрған бұл елдің аса құдіретті де қуатты мемлекет<br />
ретінде қайта дәуірлей бастағанын көріп отыр. Осыған байланысты Еуропа мен<br />
Азия арасындағы қарым-қатынастар және Түркияның өзіндегі ынтымақтастық<br />
үрдістері және өзге де түркі тілдес елдер дамудың жаңа кезеңіне ауысуда. Бұл<br />
жағдайда Еуропалық Одақтың Ресей секілді аталған үрдістерге тосқауыл қоюы<br />
екіталай деп ойлаймыз. Десек те, оны қолдамайтыны айдан анық. Сонымен,<br />
Еуропалық Одақтың түркі мемлекеттерінің геосаяси өңіріне қатысты пейілдері<br />
өзгеруі керек. Бүгінде Еуропаның өз ішіндегі түркі құрамдасы айтарлықтай<br />
салмақты. Нақтылай айтсақ, Еуропа елдерінің аймақтарында 3,8 миллион түрік<br />
тұрады және олардың 1,3 миллионы сол елдердің ресми азаматтары ретінде<br />
тіркелген. Түріктер Еуропаның саяси, қоғамдық, экономикалық және мәдени<br />
өмірінде аса маңызды рөлдер атқарады. Олар христиан мен ислам әлемдерінің<br />
әмбебап құндылықтарын қалыптастыруға белсене араласуда. Түріктердің<br />
Еуропаның өркениетті кеңістігінде өмір сүріп жатқандарының өзі-ақ Еуроодақ<br />
пен Түркияның арасындағы қарым-қатынастарға ерекше реңк береді. Тіпті<br />
Батыстың өзі әлде де Түркияның Еуроодаққа мүше болудан бас тартуының бұл<br />
елге ешқандай зиян әкелмегенін және мұның өзі Еуразияға балама одаққа қарай<br />
187
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
өңірлік төңкеріс жасауға бет алғызғанын мойындайды. 2007 жылы Еуроодақ<br />
кеңейе бастағанда, яғни Түркияның ЕО-ға мүшелігі ақиқатқа айналмай қалғанда,<br />
Түркияның өз реакциясы әлі күшті еді. Американың Герман Маршалл қоры<br />
жүргізген әлеуметтік талдау 2004 жылға қарағанда 2007 жылы Еуроодақты<br />
жақтаушылар саны Түркияда анағұрлым азайып кеткенін көрсеткен. Сайып<br />
келгенде бұл Түркияның Еуроодаққа деген сенімнің аздығын айғақтаумен қатар<br />
осынау елдің өз болашағына деген сенімінің мықтылығын дәлелдейді. Түркі<br />
мемлекеттері Одағына ерекше рухтағы пікірталасын арнаған Назми Чора да<br />
Еуроодақ тарапынан Түркияға қосарланған саясат ұстануының салдары аталған<br />
елдің ЕО-ға мүшеліктен бас тартуына себеп болғанын атап өткеніміз жөн.<br />
Еуроодақ Түркиямен ықпалдастықпен қатар оның ұлттық бірлігіне қатер<br />
төндіретін талаптар да қоюда. Сайып келгенде, ол талаптар Түркияның сыртқы<br />
және ішкі саясатын шектеп, түбінде «Еуроодақтың босағасында тұрғаннан<br />
гөрі Түркия біздермен ынтымақтастықтың баламалы түрін табуы керек. Ондай<br />
қадамдардың тағанына толық мүшелік құқықтың күн тәртібінен шығып,<br />
кедендік Одақтың Түркиямен қарым-қатынастарын шектеу және өмір сүру<br />
стратегиясына қарай икемлеуі керек. Мұнымен қатар Түркия барша әлеммен<br />
бірігіп, ғаламдық экономиканың идеясын алға жылжытуға көмектесуі қажет.<br />
Сөйтіп, заманауи әлеммен қатар жүрудің мүмкіндіктерін табуы керек»<br />
қағидатын ЕО басты міндет етіп қоюда (101.216 б). Ақиқат мынада жатыр:<br />
егер Түркия соңғы онжылдықтарда Еуроодақта болғанда, онда халықаралық<br />
деңгейлерде бүгінгідей тәуелсіз саясатын жүргізе алмаған болар еді. Осы<br />
жылдар ішінде Түркия Еуроодаққа мүше елдерге қарғанда, бұл бағыттарда<br />
айтқарлықтай табыстарға жетті. Осы кездерде Түркия өзінің өткен саясаты мен<br />
келешектегі жасайтын қадамдарын айқын көріп отыр.Түркия тәуелсіз саясат<br />
жүргізуді одан әрі де жалғастыра беру саясатын ұстанып отырған қадамдарына<br />
үйрене алмай келе жатқан АҚШ пен Еуроодақ бұл елдің үлкен әлеуеттерін анық<br />
байқауда (120.21 б). Осынау мүмкіндіктерді іске асыра берудің ең әлеуетті тұсы<br />
Түркияның Еуразиялық саясаты екені анық. Түркияның түркі мемлекеттерімен<br />
ынтымақтасуды ұйымдастыруға қатысты нақты қадамдары ЕО-ны алаңдатпай<br />
қоймайтыны рас. Айтары жоқ, бұл істегі Түркияның батыс қанатында аса<br />
күшті Еуроодақ орналасқан. Ал Шығыс жағында түркі әлемі кеңістігін бірібіріне<br />
тарту мен қосуға керекті бүкіл әлеуеттер шоғырланған. Рухани әлем мен<br />
ақыл-ойдың, тарихтың да кіндігі осы жер – теңдесі жоқ түркі әлемі өркениеті<br />
Отанының баршамыз мыңдаған жылдар басымыздан кешкен ұлы тағдырының<br />
шешілуі керек мұраттарының мекені. Бұл жерлер түркілер үшін тек қана ұлы<br />
дала емес, бүкіл түркі мәдіниетімен өркениетінің де Отаны саналады. Қазіргі<br />
уақыттың өзі де оны далалардағы түркі өркениетінің Моңғолиядан Балқанға<br />
дейінгі құлашын жайып жатқан түркі өркениетінің өзінің алты туелсіз елден<br />
тұратын Түркі Мемлекеттерінің Ұлы Одағын құруын талап етуде. Неге десеңіз,<br />
еуропалық өркениет өз тарихындағы ең қасіретті кезеңнен соң екінші әлемдік<br />
188
Еуропа мен түркілер<br />
соғыстан кейін оның қирандыларынан шығып, Кеңестер Одағы мен АҚШ өз<br />
дамуының шырқау шегіне жеткенде шаңырақ көтеріп, мақсаттарына жете алды.<br />
Біз де өз мұраттарымызға қол арта аламыз.<br />
Бұл тұстарда бір еске аларлығы: еуропалықтардың Еуроодақты құрудағы<br />
кезеңдердің бірде-бір шешуші уақыттарын жадыларынан тастамайтыны.<br />
Еуродақтың жетекші елдері - Германия мен Францияның көшбасшылары Ангела<br />
Меркель мен Француа Олландтың «Әлем сөзі» деген атаумен өткен одақтың<br />
50 жылдық мерекесіне арналған салтанатта 1962 жылы Франция президенті<br />
Шарл де Голльдің сөйлеген мына сөздерін еске алысты: «Біздер баршамыз<br />
үлкен халықтың үлкен қателіктер жіберген елінің перзенттеріміз» деп неміс<br />
тілінде айтқан ойларын еске түсірулері де тегін емес. Мінеки, осы мойындаудан<br />
кейін миллиондаған адамдарын жоғалтқан, әсіресе, бұл тұста көп қасіреттер<br />
көрген Германия мен Франция бірте-бірте жақындаса бастаған еді. Мерекелік<br />
аталған шарада әсіресе,Француа Олланд «Біздер – Еуропаның жүрегіміз» деп,<br />
Еуроодақтағы Франция мен Германияның ерекше жауапкершіліктерін атап<br />
өткен. Екі ел басшыларының да ішкі еуропалық бірлікті қорғаудағы және<br />
дағдарысты кезеңдерді жою және болашақ бірегей Еуропаға деген сенімді<br />
тереңдете түсу мақсаттарындағы шақырулары Ангела Меркельдің «Біздер<br />
өз бақыттарымыз үшін ынтымақтасқан еуропалықтармыз» деген жолдауыпарадигмасында<br />
негізгі ойдың өзегі ретінде тартылған (259 б).<br />
Еуропалықтардың осыдан жарты ғасыр бұрынғы ұқсас тарихи тағдырлары<br />
түркілерге де келді. Бүгінде олар үшін де одақ құру жөніндегі сананың орнығуы<br />
стратегиялық көрегендікке, батыл шешімге келуге, ұлы мақсаттар жолындағы<br />
ынтымаққа ұмтылуға әкелді. Егер, олар бүгінде «біздер еуропалықтармыз»<br />
деп өздері жайында ерекше мақтанышпен айтатын болса, осындай қисынмен<br />
біздер де «біздер түркілерміз» деуге тиіспіз. Өз арманына Түркі Мемлекеттері<br />
Одағын құру идеясын тудырған біздер де ғаламдық өркениет мәртебесінде<br />
түркі әлемінің тұғырға қонуының айдай ақиқат екеніне сенеміз.<br />
189
15. БІРТҰТАС ТҮРКІ ӘЛЕМІНДЕГІ ОНЫҢ ҚҰРАМДАС<br />
БӨЛІГІ БІРЕГЕЙ ӘЗЕРБАЙЖАН...<br />
Түркі мемлекеттерінің аумағы соңғы жүзжылдықтарда түркі әлемінің<br />
аса кең этножағрапиялық аумағынан айтарлықтай азайды. Егер осынау<br />
жағрапиялық аумақта тұрып жатқан түркі тілдес халықтар өздерінің саяси<br />
тағдырларын бекіте алса, онда Еуразияның Қытайдан Балқанға дейін созылып<br />
жатқан саяси картасы мүлдем өзге болар еді. Алайда, қатыгез соғыстар мен<br />
аяусыз күрестер жағдайында өздерінің көнеден бергі тарихи аумақтарында<br />
мемлекеттерін құрып, өмір сүре жүріп, Еуразияның кең байтақ өңірлерінде өз<br />
тіршіліктерін сақтай алды. Осынау олардың өздері туған түркілік кеңістіктері<br />
осыдан мың жыл қандай болса, сондай болып сақталып қалды. Дегенмен, ащы<br />
шер мен ауыр тұрмыстарға қарамастан біздер тарихи ақиқатты мойындап,<br />
одан қорытындымызды шығара білуіміз керек. Түркі мемлекеттері аумағының<br />
соңғы екі жүз жылдағы азаюы үрдістерінде бұл бағытта ең көп шығынға<br />
ұшыраған Әзербайжан болды. Тарихи Әзербайжан мемлекетінің аумағы<br />
осы кезеңдерде бөлшектеліп, Иран мен Ресейдің құрамына берілді. Иранда<br />
Оңтүстік Әзербайжан болса, Ресейде Солтүстік Әзербайжан мүлдем әртүрлі<br />
саяси-идеологиялық жолдарға түсті. Ал Солтүстік Әзербайжанның тәуелсіздік<br />
алуымен оған тағы бір ауыр соққы жасалды. Таулы Қарабақ сол баяғы<br />
агрессиялық саясаттың салдарынан басып алынды. Бүгінде әлемдегі әрбір түрік,<br />
әсіресе, әзербайжан ұлтының әр өкілі Әзербайжан мемлекетінің тарихында<br />
оның аумағы мұншалықты азаймағанын білуі керек. Бір сөзбен айтқанда,<br />
әзербайжан ұлты еш уақытта да өз тарихында мұндай шағын аумақта өмір<br />
сүрмегенін ұмытпауы тиіс. Тіпті олардың Кавказдағы жер аумағы қазіргіден<br />
анағұрлым кең болатын. Қарабақ мәселесіне әлемдік қоғамдастықтың назарын<br />
аударсақ та, екі мемлекеттің Иран мен Ресей тарапынан Әзербайжан аумағын<br />
екіге бөлген әділетсіздіктің тарихи-саяси ахуалына деген енжарлықтан құтыла<br />
алмадық. Әзербайжан мәселесіне арналған әлемдік деңгейдегі зерттеулерде<br />
осы ақиқаттарға деген көзқарастар терең де жан-жақты болғанымен, біздер<br />
осынау мәселе туралы мықтап ойлануымыз керек. Соңғы он жылдықтағы осы<br />
мәселеге халықаралық деңгейдегі көзқарастардан Әзербайжанның екіге бөлінуі<br />
мәселесі әлемдік деңгейлерде кез келген уақытта көтерілетін көккейкесті жай<br />
екенін көреміз. Неге десеңіз, осынау қасіретті оқиғаның басталуы мен одан<br />
туындаған оқиғалар түркі әлемінің саяси тағдырын ажырататындықтан, оның<br />
түп тамырларына тағы бір үңілу керек. ХVШ ғасырдың аяғы мен Х1Х ғасырдың<br />
басындағы Еуразиядағы түркі мемлекеттерінің әлсіреуімен және Батыс<br />
империализмінің күшеюі, Ресей империясының Шығысқа қатысты өктемдігі<br />
Әзербайжаның Кавказдағы мемлекеттігіне айтарлықтай қауіптер төндірді.<br />
190
Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей Әзербайжан...<br />
Ашығын айту керек, осы тұстарда Әзербайжан мен барша түркі мемлекеттері<br />
де Осман империясынан басқа өзгелердің басып алуына әзір тұрған еді.<br />
Еуразиядағы үлкен түркі мемлекеттері шағын феодалдық мемлекеттерге,<br />
хандықтарға дейін ұсақталып кеткен еді. Осы кезде әлемдік империализмнің<br />
Үлкен Ойын саясатын іске асыруға қолайлы жағдайлар да туған еді. Иранның<br />
аумағындағы сефевид хандығының ыдырауымен Парсы мен Әзербайжан аумағы<br />
Ресей-Парсы, Англия-Парсы соғыстарының алаңына айналды. Жалпы түркілік<br />
тарихты бұрмалаудың жаңа кезеңі дәл осы уақыттан басталды. Ресей жағында<br />
соғысушылардың сапында негізінен Әзербайжан хандығы болса, ал ресми<br />
құжаттарда бұл оқиға Ресей-Парсы соғысы аталған. Осы дәлелдерге қарамастан,<br />
аталған аумақта Атабековтерден (21ғасыр) Сефевидтер (28) басқарған кезде<br />
тек түркі мемлекетері өмір сүрді. Олар Осман империясының аумағы кіндік<br />
Азия мен Каспийдің оңтүстік иінін қосатынын жақсы білді. Мұнда Кавказдан<br />
Түркістанға дейінгі аумақта Әзербайжан елі жатты. Олар Парсыны, яғни<br />
өңірдегі түркі әлемінің бірлігін бекемдеп отырған Әзербайжанды басып алғысы<br />
келді. XIV ғасырдың 20-шы жылдарында Үндістанның Ұлыбританияның<br />
бодандығына айналғанын, Ресейдің Оңтүстік Кавказды бағындырып өз<br />
дегендеріне жете алды. Араз өзеніне дейінгі жерлерін басып алуына байланысты.<br />
Әзербайжан хандығы болса, Ресейге жалғыз өзі ғана қарсылық көрсетіп, ақыры<br />
Ресейдің бодандығында қалды. Еуропа мен Қара теңіз жағалауындағы Осман<br />
империясының әлсізденуі осы кезден бастап қарқын ала бастады. Осыдан<br />
кейінгі жүзжылдық түркі мемлекеттерінің тарихтағы құлдырау кезеңіне ұласып,<br />
олар бір-біріне көмектесе алмаған дәуірге тап болды. Сөйтіп олар бет-бетімен<br />
шашыраңқы күйде ғұмыр кеше бастады.<br />
Түркі тілдес елдердің Еуразиядағы ежелгі дұшпандары (қытайлар, парсылар,<br />
орыстар, армяндар) бұл мүмкіндіктерді пайдалана бастады. Сөйтіп, Осман<br />
империясынан өзге түркі мемлекеттерін Еуропадан ысыра бастады. Олар<br />
көрші империялардың құрамдарына еріксіз енді. Хандық билік Империяны,<br />
Ханның өзі де Императорды жеңе алмады. Дегенмен, ең үлкен қасірет Шығыс<br />
пен Батысты және түркі әлемінің оңтүстігі мен солтүстігін біріктіріп тұрған<br />
Әзербайжанның өзінің екіге бөлінуі еді. Бұл бөлініс осы елдің Еуразияның<br />
ықпалына түсіп, әлемдік империализмнің әсеріне кіру үрдістерін шапшаңдатуға<br />
жол ашып берді. 1828 жылдың 10 ақпанында екінші Ресей-Парсы соғысының<br />
аяқталуына себеп болған 16 баптан тұратын Туркманчай бейбітшілік келісіміне<br />
қол қойылды. Түркманчай селосында қол қойылған осы келісім арқылы<br />
Әзербайжанның жаңа шекарасы бекітілді. Бұл келісімге Ресей тарпынан Иван<br />
Паскевич, Парсы тарапынан Мирза Абдул хан қолдарын қойды (186,314-324).<br />
Келісімге қол қою рәсіміне Ресей мен Әзербайжанның сол кездердегі көрнекті<br />
қайраткерлері А.С. Грибоедов, А.А.Бакиханов (аудармашы ретінде)<br />
қатысты. Бұл келісімде ресми тараптар ретінде бүкіл ресей императоры мен<br />
парсы падишахы қатысқаны көрсетілген. Осынау ақиқаттың өзі Әзербайжанды<br />
191
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
екіге бөлген орыстар мен парсылар екенін дәлелдейді. Осы келісімге қол қойылған<br />
күннен бүгінге дейін Оңтүстік Әзербайжанның тәуелсіздігі жайында<br />
мәселелер көтеріле қалса, Ирандағы парсы билігі барша әлемге Әзербайжанның<br />
әуелден-ақ Иранның құрамында болғаны жайында бар дауысымен айта бастайды.<br />
Егер осылай болса, онда неге Иран Солтүстік Әзербайжанды Ресей<br />
басып алғанда қарсылық көрсетпеді екен. Аталған ел еш уақытта Солтүстік<br />
Әзербайжанды Ресейдің басып алғаны жайында халықаралық деңгейлерде<br />
мәселе көтерген емес. Керісінше, Түрікманчай келісімін үнемі рахаттана<br />
отырып орындаумен болды. Осы келісімге қол қойылған күннен бастап<br />
Ресей мен Иран туысқан бауырлас достас ел болып келеді. Бір-бірінің жер<br />
аумақтарының бүтіндігіне құрметпен қарауда.Үнемі құбылып тұратын<br />
халықаралық жағдайларда бірі-бірін қолдаумен, қорғаумен болуда. Сонда Иран<br />
неге өз жерін Ресейден азат етуге талаптанып көрмейді. Демек, Әзербайжан<br />
жері жайындағы ақиқатты тарихи шындық деп түсіну керек. Тек жері бөлініске<br />
түскен Әзербайжанның өзі мен ондағы әзербайжан түркілері ғана азаттығы<br />
жолында күресуге талпынды. Бір сөзбен айтқанда, тек Әзербайжанның өзі<br />
ғана оңтүстікте Иранға қарсы, ал солтүстікте Ресейге қарсы өз тәуелсіздігі мен<br />
егемендігі үшін күресумен болды. Ресей мен Иран әредік осынау тәуелсіздік<br />
жолындағы күрестерді ең қатаң күштермен басып тастауға күш салды. Иран<br />
Әзербайжанды екіге бөліп тастап, болашақта екі бағытта жеңіске жетуді көздеді.<br />
Атап айтқанда, Иран билігі түркілерден құтылуды көздеді (мысалға, Атабеков<br />
пен Севервидовтар) және түркі әлемінің бір бөлігі ретінде қанаттас орналасқан<br />
ұлы Әзербайжан тарапынан төнер қатерден құтылмақшы болды. Екіншіден,<br />
Ресей жағы да өздері басып алған әзери жерінің бөлігін бермеу арқылы бұл<br />
елдің бөлшектелген халімен әр уақытта да келісе береді деп және Әзербайжан<br />
елінің бірігуіне мүлдем қарсы бола береді деп, ойлады. Ресей жағы болса,<br />
Әзербайжанның Оңтүстік Кавказдағы аумағын басып алып, максималистік<br />
геожағрапиялық жоспарын іске асыра алды. Сөйтіп, Оңтүстік Кавказда<br />
Әзербайжан жерін тартып алып, шығыс ислам елдерімен арадағы қауіпсіздіктің<br />
кавказдық белдеуін құрды және түркі әлемінің геожағрапиялық мақсаттарына,<br />
яғни Османдық Түркия мен Орталық Азиядағы Түркістанның бірігіп кетуіне<br />
тосқауыл қойды. Екі ғасыр бойына оқтын-оқтын болып тұрған орыс-түрік<br />
соғыстары Ресейді көздеген мақсаттарына жеткізген жоқ. Әзербайжанның<br />
бір бөлігін алып қойған Ресей болса, Алтайдан Балқанға дейінгі аралықтағы<br />
Еуразия кеңістігінде басым рөльге ие түркі белдеуін үзіп отыр.<br />
Осы басып алудан кейін Ресей Иран мен Сириядағы, содан соң Түркиядағы<br />
армяндарды осы жерлерге қоныстандырып,1920 жылы Әзербайжаннан тартып<br />
алған жерлерге тұңғыш армян мемлекетін құрды. Оның күні бүгінге дейін<br />
сақталуына ықылас білдіруде. Бұдан соңғы үрдістер Әзербайжанды басып алуда<br />
Ресей мен Иранның мүдделес екенін көрсетуде. Ол мүдделілік күні бүгінге<br />
шейін жалғасуда. Әзербайжан елі екіге бөлінгеннен кейін Иран тарапының<br />
192
Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей Әзербайжан...<br />
елді парсыландыру саясаты, ал солтүстікте орыстандыру саясаттары біртіндеп<br />
жүргізіле бастады. Ресей империясы Әзербайжандағы түркі құрамдасты<br />
бейтараптандыру үшін қолынан келген мүмкін шараларының барлығын<br />
жасап бақты. Ресей империясы Кавказдағы армян азшылығын күшейту үшін<br />
және өзінің тірек пункті ретінде осы жерде христиандық Арменияны құрып,<br />
Әзербайжан мен Түркияның арасында аралық аймақ ұйымдастырды.<br />
Көрші елдерден Әзербайжанда құрылған Эривандық хандыққа армян қоныс<br />
аударушыларының жаппай көшуін де Ресей өзі ұйымдастырып, оларды негізінен<br />
Бакудің мұнайлы өңірлеріне қоныстандыруға күш салды. Бір сөзбен айтқанда,<br />
бүкіл Кавказ патшалық Ресейдің орталығы Тбилисиде болған губерниялар<br />
үлгісіндегі басқару жүйесіне енгізілді. Ал Әзербайжанда басқару жүйелері<br />
негізінен орыс пен армяндарға тапсырылды. Осы жүйедегі саясат тіпті кешегі<br />
кеңес кезеңінде де жалғасты. Ресейдің мақсатты түрде жүргізген саясатының<br />
салдарынан 1872 жылдың өзінде Әзербайжан өнеркәсібі орындарындағы<br />
армяндардың үлесі әзербайжандарға қарағанда 10 есеге көбейді. 1900 жылы<br />
Мирзоев, Маилов, Лианозов, Арамянц, Таветосян мен Манташев секілді қоныс<br />
аударушылар Баку губерниясының өнеркәсіп орындарының 3,2 пайызына<br />
қожалық етті. Әзербайжандықтар болса, осы кәсіпорындардың 18 пайызына<br />
қожалық ете алды. Әзербайжан кәсіпкерлері Гаджи Зейналабдин Тагиев,<br />
Муса Нагиев, Муртаза Мұқтаров, Шамен Асадуллаев, Иса бек Гаджинский,<br />
Сейид Мирбабаевтардың ұлттық капиталданудың қайнар басында тұрып,<br />
елдің дамуына бағытталған демеушілік қайырлы істерде аса үлкен жұмыстар<br />
жасаумен болды.<br />
ХІХ ғасырдағы ұлттық-ағартушылық қозғалысты Мирза Фатали Ахундзада<br />
бастап, ХХ ғасырдың басында ол табиғи эволюция жолымен ұлт-азаттық<br />
қозғалысына айналды. Оңтүстік және Солтүстік Әзербайжанда болған<br />
оқиғаларды шендестіре қарағанда, олардан өте бір қасіретті үрдістерді<br />
байқаймыз. ХХ ғасырдың басында Ирандағы конституциялық революцияның<br />
көшбасшысы Саттар-хан (1905-1911 ж.ж.) өз төңірегіне азаттық жолындағы<br />
күрескерлерді жинап, парсы езгісіне қарсы көтерілісті бастады. Конституциялық<br />
революцияның мақсаты – ирандық әзербайжандардың ұлттық-конституциялық<br />
жолмен келуі керек тәуелсіздігі еді.<br />
Осы мақсатпен 1908 жылы Саттарханның басшылығымен жоғарғы әскери<br />
Кеңес құрылды, сол жылы Тебриз революциясы да жеңіспен аяқталды. Осыдан<br />
кейін кімдер мазасызданды дейсіздер ғой! Әрине,Иран билігі мен патшалық<br />
Ресей және Англия!1910 жылдың 10 наурызында Англияның сыртқы істер<br />
министрі Эдуард Грей Ирандағы осы елдің елшісі Джорджу Бирлиге Саттархан<br />
мен оның серігі Багир-ханның көздерін жоюды бұйырды. Армян Ефрем<br />
Давидьян Саттарханды ауыр жаралап, соңынан өзі де қаза тапты. Дегенмен,<br />
Әзербайжанның конституциялық революциясын қанқұйлы қатыгездікпен<br />
басып тастау азаттық жолындағы екінші қозғалысты тоқтата алмады. Ол<br />
193
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
қозғалысты прогрессшіл саясаткер, революционер-демократ Шейх Мухаммед<br />
Хиябани алдымен идеологиялық майданда бастап, өзінің бостандық пен<br />
тәуелсіздік жайындағы идеяларын халық зердесіне кеңінен терең ұялатып,<br />
елдің зор құрметіне бөленді. Оның Әзербайжан Демократиялық партиясы<br />
Иран Әзербайжанындағы тұңғыш партия болды. Ол 1917 жылы ашық майданға<br />
шықты. Хиябани де Саттархан секілді Иранның, Ресейдің және Англия мен<br />
Германияның биліктерін құлатуға мақсат ұстанды. 1920 жылы Тебризде<br />
Әзербайжан Демократиялық партиясы халық арасында аса үлкен ықпалға ие<br />
болған митинг өткізді.<br />
Сол жылдың 22 маусымында Әзербайжан Демократиялық Партиясы Ұлттық<br />
Үкімет құру туралы шешім қабылдады. Десек те, әлемдік империализмнің<br />
бірлескен саясаты тағы да Иранды құтқарып қалды. Демократиялық өзгерістерге<br />
жаны қас парсы-иран режимі Хиябани қозғалысын аса қаталдықпен басып<br />
тастады.<br />
«Бөліп ал да, билей бер» ұстанымын мақсат еткен империялық пиғыл<br />
Әзербайжанда әзерилер мен армяндар арасына от салып, кескілескен жанжал<br />
тудырып, 1905 жылы армян-орыстардың әзерилерге жасаған бірлескен<br />
кескілеуіне қарсылық ретінде Әзербайжанда тұңғыш рет ұлттық-саяси<br />
бағдардағы Дифаи партиясын құруға алып келді. Ұлттық тәуелсіздікке ұмтылған<br />
халықтар үшін Ресейдегі революция толқынында Ресей империясынан<br />
бөлініп кетудің мүмкіндіктері пайда болды. Бұл мүмкіндікті солтүстік<br />
әзербайжанның перзенттері лайықты пайдаланып, ол жерде Әзербайжан<br />
Демократиялық Республикасы құрылды. Бұл республиканың қандай ауыр<br />
заманда өмір сүргенін елесетету қиын емес еді. Өйткені, бірінші дүниежүзілік<br />
соғыс аяқталар кезінде Таяу Шығыста аса ірі әсери күші бар Англия Кеңестік<br />
Ресейге әскери интервенция жасағандықтан, Баку одан бөліп алуға күш салды<br />
және Бакуге Германияны жақындатпауға әрекеттенді.<br />
Баку мұнайын басып алуға тырысқан империалистік күштер Әзербайжанда<br />
тек өздерінің ғана мақсаттарына қызметтер жасайтын қуыршақ билік құруға<br />
тырысты. Бірақ, Бакуге Нұры паша басқарған Осман Түркиясының әскері<br />
кірісімен жергілікті ұлт – Әзербайжандарға қарсы қанды қырғын жасау<br />
тоқтатылып, Әзербайжан Демократиялық Республикасын орнатуға жол<br />
ашылды. Бірақ дашнактік Арменияның Әзербайжан жерінің біртұтастығына<br />
қарсы жасаған дұшпандық әрекеттері бұл жердегі тұрақтылықты орнатуға<br />
кедергі келтіре берді және дұшпандарға қарсы күресетін жасақтар жинауға<br />
мүмкіндік бермеді. Осыны пайдаланған Қызыл Армия Әзербайжанды басып<br />
алды. Қарап отырсаңыз, Иран мен Әзербайжандағы ұлт-азаттық қозғалыстарын<br />
басудың еш айырмашылығы болмаған және екі елде де бір сценарий бойынша<br />
жүргізілген екен. Солтүстік Әзербайжан одақтас республика ретінде өзге де<br />
республикалар секілді КСРО-ның құрамына енді. Бұл формальды болғанымен,<br />
ұлттық тілді, білім мен мәдениетті дамытуға жол ашылды. Ал монархиялық<br />
194
Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей Әзербайжан...<br />
Иранда осы мүмкіндіктердің өзі болмаған еді. Монархиялық Иранда парсы<br />
режимі күні бүгінге дейін оңтүстіктегі әзерилерге туған тілдерінде оқытатын<br />
бірде-бір мектеп ашқан жоқ. Солтүстік Әзербайжанның – КСРО-да, Оңтүстіктің<br />
– Иранда қысымға ұшырағанына қармастан, таразының екі жағында тұратын<br />
әзерилер әлі де бір-біріне ұмтылумен, қосылуға ынталанып келеді. Кеңес<br />
Одағының Иранға қатысты саясатында оңтүстік Әзербайжанды кеңестендіру<br />
белсенді түрде өрістеді. Оңтүстік Әзербайжанның әр уақытта да Ираннан<br />
бөлініп, тәуелсіздік алып, солтүстікке қосылуды армандаған демократтары<br />
жаңа тарихи ахуалды пайлануға күш салды.<br />
Олар Саттархан мен шейх Мұхаммед Хиябанидің дәстүрлеріне беріктік<br />
танытып, Тудэ партиясын, одан соң Әзербайжан Халықтық Партиясын<br />
құрды. Осының нәтижесінде КСРО-ның қолдауына ие болған ұлттықдемократиялық<br />
күштер осыдан кейінгі революциялық қозғалыстарға қатысты.<br />
Иран Әзербайжанының астанасы – Тебризде Сейид Джафар Пишеваридің<br />
жетекшілігімен Әзербайжан Ұлттық Үкіметі құрылды (1945-1956 ж.ж.). Бұдан<br />
соң Әзербайжан Ұлттық Үкіметі мектептерде ұлттық тілде сабақтар беру<br />
туралы жариялап, Иран Мәжілісіне, АҚШ-қа, Ұлыбритания мен Францияға,<br />
Қытайға мәлімдеме жасады (302.с.140-144).<br />
Сөйтіп, Әзербайжан Ұлттық Үкіметі мектептерде сабақтардың ұлттық<br />
тілде жүрулеріне мүмкіндіктер ашты. Жұмысшылар үшін еңбек жөнінде заң<br />
қабылданды. Әйелдерге ерлермен теңесетін құқықтар берілді. Жер реформасы<br />
жүргізілді. Елді көріктендіру мен сәулеттендірудің бұрын-соңды болмаған<br />
жұмыстары жүре бастады. Оңтүстік Әзербайжандағы бұл демократиялық<br />
реформаларды дұшпандардың өздері де мойындады. Ол жылдары Батыстың<br />
реакцияшыл баспасөздері Пишеваридің жетекшілігімен Ұлттық Үкіметтің<br />
жарты ғасырлық жұмыстарды жыл ішінде ғана орындағанын жазып жатты.<br />
Дегенмен, Оңтүстік Әзербайжандағы осынау демократиялық реформалар<br />
тек Иран реакционерлерін ғана емес, Иран байлықтарын пайдаланып отырған<br />
Ұлыбритания мен АҚШ-ты да шошытып, олар өзара бірігіп, Әзербайжан<br />
Ұлттық Үкіметін қанға бөктірді. Сөйтіп, бұл елдегі 15 мың әзери Кеңестік<br />
Әзербайжанға қашуға мәжбүр болысты. Оңтүстік Әзербайжанның ұлт-азаттық<br />
қозғалысын қатаң жазалау АҚШ пен Еуропа мемлекеттерінің және шығыстық<br />
Ислам елдерінің, әсіресе Иранның империалистік саясаттарының салдарынан<br />
туды. Олар Батыстық және мұнайлы Иранды бөлуге еш уақытта да жол бермес<br />
еді. Олар Оңтүстік Әзербайжанда автономды мемлекет құрудың аяғы Кеңестік<br />
Әзербайжанмен табиғи түрде қосылуға әкелетінін білді. Алғашқыда Кеңестер<br />
Одағы мен оның лидері Сталин 1945-1946 жылдарда Әзербайжандағы ұлтазаттық<br />
қозғалысын қорғады да, артынан бұл саясатын өзгертті. Кеңестер Одағы<br />
екінші Дүниежүзілік соғыстағы негізгі одақтастары – АҚШ пен Англияның<br />
дегеніне көнді. Тегеран режимі қарсы болса да, Кеңестер Одағы Иран мен<br />
Әзербайжанды емес, Шығыс Еуропаны таңдады (230.188б).<br />
195
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
Кеңестер Одағы «Батыс қабырғаны» бекіте түсу үшін Шығыс Еуропаны<br />
советтендіру саясатын таңдап алды. Өзі грузин болғандықтан, Сталинді<br />
солтүстік пен оңтүстік Әзербайжанның болашақта бірігіп кетуі толғандырмай<br />
қоймағаны ақиқат. Егер, екі ел қосылған жағдайда Әзербайжан халқының саны<br />
артып, Кавказдағы одақтас үш мемлекеттің «геосаяси теңгерімі», яғни тепетеңдігі<br />
бұзылған болар еді. Егерки, аталған оқиғалар Оңтүстік Әзербайжанның<br />
автоноиясына әкелгенде кеңестер Одағы құлаған соң, Әзербайжан Республикасы<br />
біртұтас әрі тәуелсіз үлкен мемлекет болар еді. 1979 жылы Иран Ислам<br />
Революциясы болып, оңтүстіктегі әзербайжандардың ұлт-азаттық қозғалысы<br />
тағы да тарих сынағына түсті. Онда алдыңғы сапқа насихат шығып, ұлт-азаттыққа<br />
ел назарын аударған газеттер мен журналдар әзери тілінде шыға бастады. Одан<br />
кейінгі жылдарда Оңтүстік Әзербайжанда жаңа заманға лайықты ұлт-азаттық<br />
қозғалысының үрдістерін жүзеге асыратын үрдістер замана қажеттілігіне<br />
айнала бастады. Иран Әзербайжанындағы оқиғалар кеңестік Әзербайжанда да<br />
өз толқынын туғызғанын мақтанышпен айта аламыз.<br />
1971 жылы Әзербайжан жазушылары одағының 7-ші сьезінде жалпы ұлттық<br />
көшбасшы Гейдар Әлиевтің де екі Әзербайжанның арасындағы байланысты<br />
нығайта түсу керек деген сөздері тұңғыш рет халықаралық деңгейде әлем<br />
назарын аударды. Бұдан соң Гейдар Әлиевтің шетел дипломаттарымен «мен<br />
болашақта екі Әзербайжанның бірігеріне сенемін» деген сөзі Лондонның аса<br />
ықпалды «Тhe times» газетінде жарияланды (302.191б). 1982 жылғы Гейдар<br />
Алиевті тарихта тұңғыш түркі ретінде ең жоғарғы лауызымға, КПСС Орталық<br />
Комитеті Саяси Бюросының мүшелігіне және КСРО Министрлер Кеңесі<br />
Төрағасының бірінші орынбасарлығына тағайындау, Әзербайжанның өзінің<br />
тарихи-ұлттық проблемаларын шешумен айналысуына жол ашты. Сол уақыттың<br />
мүмкіндіктері шеңберінде Түрікманяай шартының әділетсіздігі туралы<br />
ақиқаттар әлем жұртшылығына кеңінен тарады. 1959 жылы «Гүлстан» атты<br />
саяси поэма жазған Бахтияр Вахабзаде ол шығармасын Саттархан мен Шейх<br />
Мухаммед Хиябаниге арнап, 80-жылдардың соңында солтүстік Әзербайжанның<br />
тәуелсіздігі жолындағы қозғалыстың жетекші қайраткерлерінің біріне<br />
айналды. 1970-80 жылдардағы Араздың екі қапталындағы (оңтүстіктепарсылануға,<br />
солтүстікте-орыстануға) қарсы әзербайжандардың «біртұтас<br />
Әзербайжан» идеясы жолындағы күрестері үдей түсті.<br />
Әсіресе, бұл қозғалыстар Иран билігін қатты алаңдатты.Сондықтан, Иран<br />
мен Кеңес ғалымдарының өздерінің бірлескен еңбектерінде Әзербайжанның<br />
жергілікті тұрғындарының әуел баста иран тілді болғанын, тек артынан<br />
түркі мемлекеттерінің ықпалымен түркі тілді болып кеткенін және осынау<br />
тұрғындарды туған тілдері-фарсы тіліне оралту керектігін дәлелдеуге тырысуы<br />
тегін емес еді. Олар бұл үшін арғы тегі әзербайжан емес, тебриздік ғалым Ахмед<br />
Кесревидің (249) еңбектерін мысалға келтірді. Неге десеңіз, Ахмед Кесреви<br />
ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазіргі Әзербайжанның аумағы тарихи<br />
196
Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей Әзербайжан...<br />
жағынан Албания және Аранмен байланысты еместігін дәлелдеген-мыс. Оның<br />
айтуынша, солтүстік Аразды әзербайжандық деп Осман жаулап алушылары<br />
атапты. Большевиктер болса, осы дәстүрді жалғастырған. Әзербайжандағы<br />
қазіргі тіл олардың ана тілдері емес. Әзербайжан болса ықылым замандардан<br />
бері Иран мен оның ұлттық қозғалысының (әзербайжан мәселесі, яғни Оңтүстік<br />
Әзербайжан мен Солтүстік Әзербайжанның тәуелсіздіктері) бөлінбес бөлшегі<br />
болған. Қалғандарының баршасы империализмнің әзәзіл сандырағы деп жазады<br />
әлгі ғалымсымақ. Бұл тұста егер туған тілді бұл ғалым айтқандай оп-оңай<br />
ауыстыру мүмкін болса, Иранның түркі-әзербайжандары неге 200 жыл бойына<br />
халқы тек парсы тілінде ғана сөйлейтін Иранда, бұл елде өз ана тілдерінде<br />
бірде-бір мектеп болмаса да, туған тілдерін ұмытпаған екен.<br />
Дегенмен де, империалистік пиғылдың салдарынан Әзербайжан екіге<br />
бөлінген деген ой кеңес жүйесіне жақты. Бұл мәселеге қатысты нағыз ақиқат та<br />
бүгіндегі Әзербайжан Республикасының егеменді ел ретінде тарих аренасына<br />
қайта оралуымен ашылып отыр. Солтүстік Әзербайжанда тәуелсіз Әзербайжан<br />
мемлекетінің туының желбіреп тұруы оңтүстіктегі әзерилерді де тәуелсіздікке<br />
қанаттандыруда. Бүгінде оңтүстік Әзербайжандағы ұлт-азаттық қозғалысының<br />
толқындары шекара бағанын бұрынғыдан да күштірек соғуда. Бұл қозғалыс<br />
барған сайын Иранда ұйымдық жағынан беки түсіп, азаттықты қолдаушы<br />
демократиялық мемлекеттердің күшімен әзерилер мен түріктердің бірлесуі<br />
жолындағы қызметтерін ықпалды ете түсуде. Осынау ұйымдардың арасында<br />
жетекші ретінде Оңтүстік Әзербайжанның оянуының Ұлттық қозғалысы<br />
ерекше көзге түсуде. Оны 1995 жылы профессор Махмудали Чехраганлы<br />
мен оның мұраттас серіктері астыртын құрған болатын. Бұл ұйым да ауыр<br />
күндерді басынан кешіріп, тұтқындау мен қудалауды көп көрсе де, Оңтүстік<br />
Әзербайжанның азаттығы жолындағы қозғалыстың іргетасы мен оңтүстіктегі<br />
түркі идеясының тарауына керекті тағанды қалай алды. Махмудали Чехарганлы<br />
бүгінде бұқаралық акциялар мен қарсылықтарға және ағартушылық<br />
қозғалыстарына басшылық жасауда.<br />
Иранның ұлттың құқықтарына қатыстының баршасына төзімсіздігін<br />
еске ала келе, осы елдің өз ішінде бұл қозғалыс Оңтүстік Әзербайжанның<br />
Ұлттық қозғалысы деп аталады. Десек те, бұл ұйым Ирандағы миллиондаған<br />
тілектестерімен жақтаушылары бар және өз төңірегіне түркілік жаңғыру мен<br />
өркендеудің идеяларына арқа сүйеген жүздеген ғылыми-әдеби, ұлттық-мәдени,<br />
қоғамдық-саяси ұйымдарды біріктіріп отырған үлкен демократиялық және ірі<br />
қоғамдық-саяси ұйым саналады. Оның ондаған белсенді мүшелері Тегеран<br />
режимінің құрбанына айналды, ал жүздеген мүшелері мен жақтастары қазір<br />
Иран түрмелерінде отыр. Қозғалыстың орталық штабы Оңтүстік Әзербайжанда<br />
орналасқан және ел аймақтарында комитеттері мен бөлімшелері жұмыс істеуде.<br />
2002 жылдан бастап аталмыш қозғалыстың шетелдік өкілдіктері де ашылды.<br />
Бүгінде оның 24 өкілдігі шетелдерде қызметтерін жасауда. Ондай өкілдіктер<br />
197
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
бүгінгі Әзербайжан Республикасында, Түркияда, АҚШ-та және Еуропада<br />
орналасқан. Аталған халықаралық ұйым БҰҰ-ының көптеген комиссиялары,<br />
бірнеше халықаралық ұйымдар мен Еуроодақ тарапынан мойындалды. Бұл<br />
ұйым халықаралы құқықтар мен ұстанымдарға арқа сүйей отыра, Оңтүстік<br />
Әзербайжанның өз тағдырын өзі шешуі құқығы жолында күресуде.<br />
Әзербайжан мәселесі бүгінде халықаралық деңгейлерде, ғылыми және<br />
саяси орталарда, сонымен бірге азаматтық қоғамдарда да маңызды мәселеге<br />
айнала бастады. Осы мәселеге қатысты іргелі еңбектер де жазыла бастады.<br />
Олардың арасындағы екі еңбек ерекше көзге түседі. Көрнекті америкалық<br />
әзербайжантанушы профессор Тадеуш Святоховскийдің «Ресей мен<br />
Әзербайжан: өтпелі кезеңдегі шекаралық аймақ» және Гарвард Университетінің<br />
профессоры Бренд Шаффердің «Шекара мен туыстар: Иран және Әзербайжан<br />
біртектілігінің проблемалары» атты еңбектері көңіл аударуға тұрарлықтай. Бұл<br />
туындылар өте құнды саналады. Неге десеңіз, онда Оңтүстік және Солтүстік<br />
Әзербайжанның бостандығы күрестері жолындағы күрескерлердің ерікжігерлері<br />
мен күрестері жайында сөз етеді. Олардың бір ғасырдың ішінде төрт<br />
рет күреске шыққандары тілге тиек етіледі. Аталған кітаптарда тәуелсіздік<br />
жолындағы күреске күш беретін қайнарлар да айтылады. Екінші кітапта<br />
тәуелсіздікке ұмтылған әзербайжандықтардың бауырластығын шекарамен<br />
бөлуге болмайтыны тілге тиек етіледі. Ол бауырластықтың тамырлары тереңде<br />
жатыр және аса мықты ұлттық сананы тұғыр еткен. Кітап авторлары біртектілік<br />
жайындағы өз теориясын алға тартады.<br />
Әлбетте, оңтүстік пен солтүстік Әзербайжанға қатысты батыстың саяси<br />
ұстанымы ХХ ғасырдың басы мен орта шеніндегіден онша өзгере қойған жоқ.<br />
Иран өзінің АҚШ-пен және Еуропамен де бұған дейінгі байланыстарында,<br />
әсіресе, ішкі ұлттық проблемаларды шешуге қатысты істерінде еш өзгерген<br />
жоқ. Бұл ел өзін 1979 жылғы революциядан кейін Ислам Республикасы деп<br />
жарияласа да, Әзербайжан мұсылмандарына ана тілдерінде мектептер ашуға<br />
рұқсат бермей келеді. Иранның әлемдік демократия үрдістеріне кереғар<br />
келетін соғысқұмарлығы мен негізгі ұстанып отырған саяси бағыттары ішкі<br />
қарсылықтарға да, халықаралық деңгейлердегі қолдамаушылыққа да кездесуде.<br />
Халқының 16 пайызы әзербайжандар саналатын Иранды (бұл ресми мәлімет,<br />
ақиқатында, бұл елдегі 75 миллион тұрғынның 25 миллионы әзербайжандар)<br />
көрші тәуелсіз Әзербайжан Республикасының күн санап күшейе түсуі қатты<br />
алаңдатуда. Әлемдегі 50 миллион әзербайжан ұлтының жартысы тұрып<br />
жатқан Оңтүстік Әзербайжанда Иран билігі ұлтқа қарсы саясаттар жүргізіп,<br />
әзербайжандардың тарихи жерінің тұтастығына қол сұғып, оны үшке, Батыс,<br />
Шығыс және Ардебиль аумағына бөліп тастады. Әзербайжанның қалған жерлері<br />
өзге әкімшілік аумақтарға берілген. Бүгінде Иранда парсы ұлтшылдығының<br />
асқынған түрі мен дін көшбасшыларының авторитаризмі белең алып тұр.<br />
198
Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей Әзербайжан...<br />
Сондықтан да Иранның бұрынғы Президенті Мохаммед Хатами: «Мен<br />
елдегі жағдайды өте нашар деп бағалаймын, өзге де шешімін таппаған қазіргі<br />
жағдайлар мен үшін Иранның жеңілуіне әкеледі, болмаса, оны майшамдай<br />
ертіп жіберуі мүмкін» деп мәлімдеуге мәжбүр болды. Осыған қарамастан,<br />
Иран Әзербайжан Республикасына қатысты ұстамсыздық пен Әзербайжан<br />
республикасына қоқан-лоққы көрсетушілік пиғылынан танбай отыр. Кейде ол<br />
біздің елімізге жерге қатысты талаптар қоюдан да бас тартпай отыр. Мұндай<br />
жағдайда Әзербайжанның халықаралық саясаттағы тұжырымдары Иранға<br />
қарағанда анағұрлым табиғи әрі мүмкін нұсқа болып табылады. Америкалық<br />
стратег Эбигнев Бзежинский Әзербайжан Республикасының халықаралық<br />
және экономикалық маңызына тоқталып, оған назар аудара отырып, оны АҚШ<br />
тарапынан ең қуатты геосаяси қолдауға лайықты мемлекет деп атайды және<br />
оның өңірлік саясаттағы, экономикадағы, мәдениет пен технологиядағы және<br />
демократиядағы геосаяси орталық ретінде қайталанбас орнына жоғары баға<br />
береді. З. Бзежинский Иран-Түркия-Әзербайжан үштігіндегі ұлттық-өңірлік<br />
көкейкесті жайларды шешудің маңызды болашағына қатысты жайттарды да<br />
былай деп қозғайды: «Егер Әзербайжан тұрақты саяси және экономикалық<br />
дамудың орнықты жолына шықса, Ұлы Әзербайжанды құру идеясы<br />
күшейе түсетін болады». Сөйтіп, Әзербайжанның әлемдік қауымдастықпен<br />
ынтымақтасуының үрдістерін қамтамасыз ету оның ұлттық- тарихи мүдделері<br />
мен ықпалына лайықты табиғи жағдайда сабақтасатын болады. Батыстың<br />
ықыласы Иранға өзгере бастаған мына заманда біздер Тәуелсіз Әзербайжан<br />
мен Оңтүстік Әзербайжанның ұлттық мүдделерін қорғай білуіміз керек.<br />
Ядролық бағдарламасы мен өзге де өңірлік проблемаларын шеше алмай отырған<br />
Иранға санкциялар қолданып отырған Батыстың әрекеттерінде бізге қолайлы<br />
тұстар баршылық.<br />
Дегенмен, бұл саясаттар әзірге бұлыңғырлау. АҚШ-тың ғаламдық деңгейдегі<br />
саясаткері Генри Киссенджердің ойлары болса, бізге Еуропаның өзгерістері<br />
аясындағы Иранның орнын аңғаруға мүмкіндік берері сөзсіз. Ол: «Иран -<br />
Американың Ресей мен Қытай табытына қаққан соңғы шегесі болады..» – деп<br />
жазады. Америка Құрама Шаттарының ықпалды бір басылымы болса, бұл<br />
өзгерісті жүзеге асыруды «Әлемнің жаңа картасы » халықаралық қауымдастығына<br />
тапсыруды ұсынады. Бұл картадағы өзгерістерде Әзербайжан да бар. Онда<br />
Иранның қазіргі режимі құлаған кезде Иран Әзербайжанының тәуелсіздік алып,<br />
Оңтүстік пен Солтүстік Әзербайжанның қосылмай қоймайтыны көрсетілген.<br />
Бұл үрдіс пен Таулы Қарабақты қайтаруға Әзербайжанға аса ықпалды өңірлік<br />
мемлекет Түркия көмектесуі мүмкін... Өткен жылдың 12 қыркүйегінде<br />
конгрессмен Дана Рорабахер АҚШ-тың Өкілдер палатасына «Иранда тұратын<br />
әзербайжандардың өз тағдырларын өздері шешулеріне қатысты құқықтарын<br />
мойындау туралы резолюциясын» ұсынды.<br />
199
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
Бұл тұста (жалпы Батыс саясатында) әзірге Иранды бөлшектеудің орнына,<br />
оған қатысты саясаттың тек қана босаңси бастағанын ғана байқауға болады.<br />
Әлбетте, барша бастамалар мен мәлімдемелер де, болжамдар да ең алдымен<br />
АҚШ-тың мүдделеріне жауап беретін үрдістерді әзірлеуге жұмсалатынын<br />
білеміз. Бүгінде Әзербайжан Республикасының өзінің тәуелсіз саясатын<br />
жүргізе отыра АҚШ пен өзге де елдердің қолындағы олардың мүдделеріне<br />
қызметтер жасайтын саяси құралға айналмайтыны анық. Халықаралық және<br />
өңірлік саясаттардың дамуындағы келешекте біздерге ұлт ретінде әзербайжан<br />
проблемасы мен өзге де жайларды «саяси құрал ету» маңызды. Болашақта<br />
Иранды бөлшектеу емес, Әзербайжанның бірігуі біздер үшін басым бағыт<br />
болуы керек. Замануи халықаралық саяси үрдіс Әзербайжанның 185 жыл<br />
бұрын бөлінуін қалпына келтіру және осынау саясаттың түрленуінің оң<br />
кезеңіне айналуы тиіс. Келесі ақиқаттар да заманауи халықаралық саясат пен<br />
халықаралық құқықтарда үнемі ескеріліп отыруы заңды.<br />
Әзербайжанның тарихи тұтастығы:<br />
1. 1828 жылы Ресей мен Иранның екеуара Түркіменчай шарты арқылы<br />
біртұтас Әзербайжанды екіге бөлуі:<br />
2. Оңтүстік Әзербайжанның кең байтақ аумағында 25 миллион әзерилердің<br />
тарихи тұтастықта тұрып жатқандығы:<br />
3. Оңтүстік Әзербайжан тұрғындарының өзінің ұлттық құқығы мен<br />
бостандығы жолындағы жүздеген жылғы күрестері.<br />
4. Халықаралық құқықтағы Әзербайжанды кез келген бірлескен мемлекет<br />
секілді біртұтас мемлекет ретінде тану мен қабылдауға қарсы дәлелдердің<br />
жоқтығы.<br />
Егер Әзербайжан мен Иранның шекара алды аумақтарын қарасаңыз, оның<br />
ұзына бойының Түрікменстанға дейінгі шегінен бірде-бір парсыны көрмейсіз,<br />
тек тұратындар әзерилер. Бұлай болуы себепті ол жерлерде ықылым замандардан<br />
бері тек әзерилер тұрған. Тебриздің өзі де, тарихқа үңілсек, әуелден-ақ<br />
Әзербайжанның астанасы болған. Бір тілде сөйлейтін миллиондаған әзербайжан<br />
ұлтының неліктен біртұтас мемлекеті жоқ болуы керек. Бұл сауалдар үнемі<br />
жаңғырғып, көңілдерге оралады да, осы заманнан өз жауабын күтеді. Оған<br />
жауап бермеу әділетсіздік болар еді. Осынау әділетсіздікті жою Әзербайжан<br />
елінің біртұтас ел болуына және түркі жұртының да бірігуіне жол ашар еді.<br />
Бір сөзбен айтқанда, түркі жұртының бірігуі бүгіндегі Иранның қолындағы<br />
оңтүстік Әзербайжаннан және Ресей басып алып, армяндарға берген Таулы<br />
Қарабақтан, яғни барша біртұтас Әзербайжан мемлекетінен өзек тартады.<br />
200
16. ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ОДАҒЫ – ХАЛЫҚАРАЛЫҚ<br />
САЯСАТТЫҢ КӨШБАСШЫСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ<br />
ҚҰҚЫҚТЫҢ НЫСАНЫ<br />
Үшінші мыңжылдықтың басындағы әлемдік саяси үрдістердегі оң<br />
заңдылықтар әлем елдерінің тұрақты түрде және біртіндеп империалистік<br />
өзекке бірігуден батыл түрде бас тарта бастауына жол ашты. Әрине, таптаурын<br />
болған әбден әлемдік империализм өзінің отаршылдық ғадетінен түрлі<br />
амалдарымен бас тартпауға күш салуда десек те, өзің бастарта бастағанды сақтап<br />
қалу – қиынның қиыны. Әлемдегі либералды-демократиялық құндылықтар<br />
саяси мінез-құлықтарды қалыптастыратын күш ретінде әлеуеттерін арттыра<br />
бастағанда бұлай жасау оңайға соқпауда. Ендігі ретте әлемді көнерген<br />
тәсілдермен басқарудың соңы аяқталуға жақын.Үшінші мыңжылдықтың<br />
халықаралық саясат пен халықаралық құқық үшін жетекші үрдісіне өңірлік<br />
және ғаламдық деңгейлердегі әлем елдерінің ынтымақтасуы зорлап қосу емес.<br />
Саяси қажеттілік жатуы керек. Біздің пікірімізше.<br />
Елдердің өздері жүздеген жылдар тәуелді болған бодандық қамытынан<br />
шығуы осынау туралау нүктесінен басталады. Ал әзірге әлемді саяси саналылық<br />
пен саяси ойлау тұрғысынан алғанда көнерген тәсілдермен басқару замануи<br />
қазіргі дәуірдегі күштілер әлсіздерді бағындырған кездерде атам заманғы тәсіл<br />
ретінде бағаланады. Бұндай уақытта әлсіздер дами алмайды. Ал нашар дамыған<br />
субьект қай уақытта да қауіп-қатерлердің көзі болады. Замануи дәуірде күштілер<br />
мен әлсіздердің арасындағы шыңырау тереңдей түскен жағдайда бұл қауіптер<br />
онан сайын шиеленісе түсуде. Сондықтан ғаламдық лаңкестік өз қаруын екі<br />
нүктеден көтеруде; олар: мемлекеттік лаңкестік пен патриархалды лаңкестік:<br />
егер әлемдік империализм ғаламдық лаңкестікті тудырушы болса, ол жаппай<br />
қырып-жоятын аса қатерлі қаруды қолдануы мүмкін. Онда, аталған қауіптерді<br />
тудыратын себептерден арылуға тура келеді. Бұл құтылу күштілердің әлсіздерге<br />
өз дегенін жүргізетін имперализм үстемдікті тудырып, үстемдігінен арылуға<br />
бағытталады. Имперализм үстемдікті тудырып, ол қауіпті еселейді. Соңғы<br />
жүз жылдықта имперализмге қарсы тұрар ең әлеуетті күш ұлттық қарсылық<br />
күштерінің қозғалыстары /ұлтшылдық/ болып отыр. Тап осы қозғалыстар әлем<br />
картасында жаңа мемлекеттердің пайда болуына игі ықпалын жасады.<br />
Дегенмен, үшінші мыңжылдықтың басында империализмнің ұлттық<br />
күштермен күресі, яғни ұлттың өзін-өзі сақтап қалуы санасынан туған<br />
идеологиямен күресі жаңа кезеңге, тәуелсіздік алған түркі мемлекеттері<br />
ғаламдық үстемдіктің саясатымен емес, халықаралық саясаттың алғы шебіне<br />
өз саясаттарын шығаруға талпынуда. Тап осы үрдістер ғаламдық үстемдік<br />
пиғылдың кеудемсоқтығын басып, халықаралық-құқықтық үлгідегі қарым-<br />
201
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
қатынастарға басымдықтар беріп, халықаралық ықпалдастықтарды осы<br />
негізге жатқызуға талпынып келеді. Ашығын айту керек, күні бүгінге дейін<br />
халықаралық саясаттың ғаламдық билігін беруге онша құлықты емес және<br />
үстемдікті мақсат еткен империализм халықаралық саясат пен халықаралық<br />
құқықтар арасындағы шиеленістерді тудыруға себеп болуда. Айтары жоқ,<br />
халықаралық құқықтар нормасын халықаралық саясатта басымдыққа ие ету<br />
Жаңа Әлем жүйесін құруға жауапты мемлекеттердің өңірлік және ғаламдық<br />
ынтымақтасудың үрдістерінде пайда болуда. Ескірген тәсілдермен әлемді<br />
басқаруға ұмтылатын күштер бар уақытта осындай ынтымақтасудың қажеттілігі<br />
де арта түсуде. Неге десеңіз, қай уақытта да ынтымақтсудың сыртында қалған<br />
жекелеген елдермен жекпе-жек түрде есеп айырысу оңайырақ. Десек те, осы<br />
заманғы саясат көрсетіп отырғандай, бұл қажеттілікті жете сенгенмен, қалай<br />
болса солай ынтымақтасудың жеткіліксіздігі көрінуде. Бірлесу үшін әлеуетті<br />
болу керек. Кез келген уақытта ыдыратып жіберуге болатын әлсіздердің<br />
бірігуі ешқандай нәтиже бермейді. Неге десеңіз олардың ынтымақтасуы ұзаққа<br />
созыла алмайды. Сондықтан, іргесі ажырамайтын, тұғыры мықты одақ қана<br />
мәңгілік болмақшы. Заманауи саяси тарих көрсетіп отырғандай, халықаралық<br />
құқықтармен басқарылатын аса күшті ұлттық-демократиялық күштердің бірігуі<br />
бүгінде басты күшке айналуда.<br />
Массачусетс Технологиялық Университетінің профессоры Дарон Аджеоглу<br />
мен Гарвард Университетінің профессоры Джеймс Робинсон ұлттық<br />
мемлекеттерді біртіндеп демократияландыру мен осы бағытта нығайта беру<br />
әлемдік саясаттағы олардың мықты болуларына және өңірлік пен әлемдік<br />
ынтымақтастыққа еркін енулеріне жол ашады (199,с. 368-462). Әлбетте,<br />
мемлекеттер мен әлем халықтарының бірігуі «империялық жолмен» жүзеге<br />
асқандықтан, өзін ақтамады. Батыс империализмі кедей өңірлердің қанын<br />
сорып, өзінің ең шетін отаршылдық үлгісіне ауыстырды. Сондықтан әлем елдері<br />
империалистік кезеңнен кейінгі үрдістерінде империализмге қарсы күреске<br />
бірігуге қатысты ұмтылыстарында халықаралық саясатта нағыз революция<br />
тудырып, біздің көз алдымызда әлем отар елдерден ұлттық мемлекеттердің<br />
әлемдік одағына айналуда. Бұл халықаралық саясатты түбегейлі өзгертуге<br />
ұшыратуда.<br />
Ендігі реттерде халықаралық қауымдастықтың егеменді саяси субьектілері<br />
өз бастамаларының қандай да бір күштердің айтуымен жүруіне жол бермеуі<br />
тиіс. Біздер үшін тарихи маңызы жоғары Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру<br />
түркі халықтарының әлеуеттерін іске асыру болып табылады. Еуропалық<br />
Одақтан кейін халықаралық саясатта Жаңа Әлем Жүйесін құру болмай<br />
қоймайтын үрдістерді жақындата түсті. Еуропалық модельге балама ретіндегі<br />
түркі мемлекеттерінің Одағын құру екуропалық үлгімен жасалуы керек.<br />
Мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастар уағында жинақталған тәжірибелер<br />
өңірлік ынтымақтастық үрдістері Еуропадағы секілді өркениетті үлгі екенін<br />
көрсетуде. Адамдар және қоғамдар мен мемлекеттер бірлесудің немқұрайды<br />
202
Түркі мемлекеттерінің одағы – халықаралық саясаттың көшбасшысы және ...<br />
түрлерін емес, ұлттық тамырлармен сабақтастатын нағыз үлгілерін артық<br />
көреді. Осынау жүйенің ішіндегі оңтайлы одақ пен ұлттық-генотиптік жүйенің<br />
үндестігін құра білу маңызды. Түп тамыры немесе негізі жоқ одаққа кім сене<br />
алады.<br />
Егер түркі елдеріне Ресей Еуразиялық идеяны ұсынып, ынтымақтасуға<br />
шақырса, ол одақта Ресейдің басымдықта боларын және ол ынтымақтасудың<br />
өзі зорлықпен жасалатын бірлесу болар еді. Ертеме, кеш пе ондай одақ кешегі<br />
КСРО секілді ыдырамай қоймайды. Шындығында социалистік блоктың қорғаны<br />
болған және небір ауыр соққыларға төтеп берген ол империяны ешкім<br />
де сақтап қала алмады. Демек, мұндай табиғи одақтардың ғұмыры ұзаққа бара<br />
алмайды. Солтүстік Кавказ бен Таяу Шығыстағы жағдайлар Шешенстанның мың<br />
жылдар өтсе де Ресейге, ал Ауғанстанның АҚШ-қа бағынбайтынын көрсетеді.<br />
Бұл тарих пен өмірдің бұлжымайтын қисындары. Демек, ұлттық-генотиптік<br />
жүйе өзі туған шеңбері мен құрамдас сыңарларын ғана қабылдап, өзге жат<br />
денелерді қабылдамайды. Сондықтан түркі мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан<br />
соң, олардың ынтымақтасуы жөніндегі идеялар да өзді-өзінен пайда болды.<br />
Сондықтан олардағы билік пен халықтар барша күштерімен осы мақсаттарды<br />
іске асыруға құлшынысты. Неге десеңіз, бұл мақсаттар мыңдаған жылдар<br />
бойына түркі халықтарының өз ішінде дамып, тарихи тұрғыдан келгенде,<br />
жалпыұлттық әмбебап идеялар ретінде алға шықты. Тілден өркениетке дейін<br />
сабақтасып жатқан осынау тамырларды кім үзе алады. Мұны Ресей империясы<br />
мен Кеңестер Одағы секілді үстемдікке құрылған жүйелердің өздері құрта<br />
алмаған еді... Неге десеңіз, табиғилық қашанда жасандылықты жеңіп отырады.<br />
Сондықтан осыған дейін де атап өткеніміздей еріксіз ынтымақтасу емес,<br />
саяси мақсаттармен құрылған одақтар ғана болашаққа ие болмақшы. Түркі<br />
Мемлекеттерін Ынтымақтастыру тек саяси мақсаттармен ғана құрылатын<br />
болады.<br />
Анығында, ұлттық біртекіліктің аса қуатты болатыны соншалық, тіпті<br />
АҚШ секілді аса күшті мемлекеттегі классикалық түсініктегі ұлтшылдық<br />
өзінің идеологиялық түсініктемесін айғақтауы әбден мүмкін. Ғаламдық саясат<br />
жөніндегі бірқатар даулы еңбектердің авторы С.Ф. Хантингтон бұл жолы<br />
америкалық ұлтшылдық идеологиясын негіздеуге күш салды. Оның айтуынша,<br />
1820-1954 жылдар аралығында өз құрлықтарын тастап кеткен еуропалықтардың<br />
60 пайызы АҚШ-та тұрақтап қалды. Штаттар болса, сайып келгенде,<br />
Еуропаның жалғасы секілді болған. Осыдан соң, әлемнің барлық түкпірлерінен<br />
келген қоныстанушылар тасқыны Американың бет әлпетін бүтіндей өзгертіп<br />
жіберген. Ассимляция мүлдем жүрген жоқ дейді. «Келгінбайлар» солай қалып,<br />
«жергіліктілер» де өзгерген жоқ. Штаттар ұлттық құрамы жағынан аморфты,<br />
яғни тұлғасыз мемлекетке айналды. Ал бұл олар үшін үлкен қауіпті жағдай.<br />
Әлемдегі мемлекеттердің негізі ұлттық құрамға негізделген болса, АҚШ бұл<br />
тағаннан айырылып отыр. Егер халықтар америкалық болмау үшін, түріктер<br />
203
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
Германияға неміс болмау үшін қоныс аударатын болса, онда адамдар қайда<br />
барса, өз ұлттығын сонда апарады» дейді ол өз пайымында (262.с.190-192).<br />
Демек, тіпті шағын ғана мемлекет өз ұлттық біртектілігінен және діни<br />
сенімінен барып, өрениетті таңдау жасайтын болса, онда АҚШ секілді алып<br />
мемлекет олай істемеуі керек. Сондықтан аталған ғалым «біз кімбіз» деген<br />
заңды сұрақ қояды. С.Ф. Хантингон өзі бұған былай деп жауап береді:<br />
«америкалықтар тәңір мен өз еліне берілген. Олар ұлттық біртектілігін діннен<br />
іздейді...» Бұл қате пікірлер. АҚШ-қа соғысты Ирак ашқан жоқ, керсінше<br />
АҚШ өзі бастап отыр. Профессордың пайымынша, Түркия 2002 жылдан бері<br />
Ататүріктің жолынан ауытқып, вестернизациялануға бет алуда. Бұл елде<br />
исламның саяси қозғалысына ұмтылу бар /262,с.356/. Бұл да олай емес. Түркия<br />
батыстана бастаған жоқ, керсінше, жаңғырып, анағұрлым түркілене бастауда.<br />
Бұл түркілену тек Түркиямен ғана шектеліп қалмайды, ол жалпытүркілік<br />
көлемде жүре береді. Түркия өзінің түркілермен және ислам әлемімен тарихи<br />
байланыстарын мүлдем жаңа деңгейлерде жүргізіп, Шығыс пен Батыстың<br />
қарым-қатынастарын өңірлік елдер үшін пайдалы арнаға бұрады /235.с.67-162./.<br />
Өңірдегі барлық түркілік мемлекеттерде осынау үрдістер ғаламдық<br />
көлемдерде белең алуда. Бұл дегеніңіз халықаралық саясатта күштердің бірегей<br />
ортақ кіндігі ретінде өз шеңберінде қажетті кескіндемесін жасайды. Тек қана<br />
Түркиядағы ғана емес, бүкіл Түркі әлеміндегі түркілендіру қозғалысы өзінің<br />
көріністері мен қызметтері жағынан идеологиядан нақты істерге көшуді<br />
байқатады. Түркілендіру түркі мемлекеттерінің ұлттық идеологияларын<br />
айқындап, нақтылай және тереңдете отыра, олардың қасиетті сапынан өз орнын<br />
иеленеді. Мұндай әмбебап ұлтшылдық, яғни тамырлары тарихи тереңде жатқан<br />
жалпы түркілік өзінің адамгершілік-өркениеттік мақсаттарымен ұлтшылдықтан<br />
мүлдем өзгешелікте болады. Американың табиғатынан С.Ф. Хангтинтон көргісі<br />
келетін американизм өзінің субсаясаттық табиғатында бір ғана мемлекеттің<br />
әлемдік үстемдігінен тұрса, Еуразияның негізін құрайтын ұлттар құратын<br />
Түркі мемлекеттерінің ОДАҒЫ мүлдем басқаша мазмұнда болмақшы. Жалпы<br />
алғанда, бір ғана мемлекеттің біртіндеп әлемге билік жасауы (тіпті зорлықпен<br />
құрылған одақ болса да) өзінің ұлттық идеологиясы мен саясаты тұрғысынан<br />
да өмір сүруі мүмкін емес. Неге десеңіз, әлемдік қауымдастықтың мұраттарына<br />
қайшы шығатын ахуалға жатады. Қазіргі заманғы дәуірде әлем елдерінің<br />
жалпыұлттық, өңірлік, лингвистикалық, діни және өркениеттілік ұстанымдары<br />
бойынша ішкі ынтымақтасуға кіруі және осы ынтымақтасуға сәйкес алыс<br />
келешектерде олардың саяси және экономикалық мүдделері осынау одақтарды<br />
құрудағы мықты кепілге айналады. Түркі мемлекеттерінің ішкі ынтымақтасуын<br />
қамтитын бұл үрдістер де халықаралық құқықтармен реттеліп отыратын<br />
халықаралық саясатқа және жаңа өркениетті-анархиялық кезеңге көшуін<br />
білдіреді.<br />
Тарихта тұңғыш рет халықаралық саясат пен халықаралық құқық бірігіп,<br />
принципті ұстанымға аяқ басуда. Неге десеңіз, бұл үрдістерде халықаралық<br />
204
Түркі мемлекеттерінің одағы – халықаралық саясаттың көшбасшысы және ...<br />
саясат пен халықаралық құқықтардың заңдары керек. Соңғы жүзжылдықтағы<br />
халықаралық қатынастарды халықаралық заңдылықтармен және ұлттық<br />
заңдармен сәйкестендіре реттеу мемлекеттераралық заңдардың дамуындағы<br />
адамзаттың табысы саналады /237.с.124-144/. Халықаралық саясаттың өзі де<br />
осынау үрдістерді туындатушы саналады. Сондықтан бүгінде халықаралық<br />
саясат халықаралық қатынастар және мемлекеттераралық байланыстарды<br />
орнату мен дамытудың «ғаламдық жауапкершілігін» өзіне алуда. Бұл<br />
қарым-қатынастар өз дамуының табиғи қажеттілігі жағынан ықпалдастық<br />
пен одақтастықтың белгілі бір деңгейдегі ұймдастырушылық үлгілерін<br />
қалыптастыруда. Мемлекеттераралық халықаралық құқықтың ең басты<br />
ұстанымы барлық жағдайларда да «мемлекеттердің егемендігі мен теңдіктерін»<br />
қорғау болып табылады/212.с.289-298/. Олардың одақ құрудағы қызметтері осы<br />
қағидаттарға арқа сүйейді.<br />
Сондықтан екі тарапты және көп тарапты келісімдер негізінде мемлекеттер<br />
арасындағы одақтар ешуақытта да егемендік пен теңдікке қатысты құқықтарға<br />
нұқсан келтірмейді. Осынау құқықтардың тағанында құрылған одақтар,<br />
керісінше, әр мемлекеттің мүмкіндіктерін оңтайландыра түседі.<br />
Өзінің негізгі ұстанымдарына халықаралық құқықтардың жоғарғы<br />
заңдылықтарын енгізген Біріккен Ұлттар Ұйымы өз Жарғысының бірінші<br />
бабында «Біріккен Ұлттар Ұйымы», теңдік пен өз тағдырын өзі шешу<br />
ұстанымдарын негізге ала отыра, ұлттардың өзара достық қарым-қатынастарын<br />
дамыта беруді мақсат етеді және жалпыға ортақ бейбітшілікті бекіте түсуге<br />
қатысты шаралар қолданады» – деп атап көрсеткен /207, с.3/. Сондықтан<br />
ықпалдастықтар мен халықаралық қатынастарды қолдайтын БҰҰ өз Жарғысына<br />
сай халықаралық құқықтардың негізгі ұстанымдары тағанында қызметтерін<br />
жасай беруі керек.<br />
«Саяси және құқықтық одақ құру туралы акт» тәуелсіз мемлекеттердің<br />
ғаламдық қоғам құрудағы тәжірибесінің бастапқы кезеңі ретінде керек /22-<br />
26.7270-271б./, неге десіңіз, осынау үрдістерде ол еркін қызметтер жасап,<br />
өзгелердің айтуынсыз, өзіне анағұрлым қолайлы жолдарды таңдап ала алады.<br />
Әлемдік экономиканы либерализациялаудың жалғасуы мемлекетерге аса сақ<br />
болуды, саяси және экономикалық қатынастардың себеп-салдарларын дұрыс<br />
тарзылай алуды талап етеді. Егемендіктің ұлттық мүдделері мен одақтар<br />
құрудың әмбебап ұстанымдарына сай ынтымақтастыққа қол жеткізу өзіне<br />
қатысты терең зерттеулерді қажет етеді. Бүгінгі заманғы халықаралық құқық<br />
мемлекеттер арасындағы тұрақты қарым-қатынастар мен қауіпсіздіктің кепілдігі<br />
күштерді біріктіруге өңірлік және ғаламдық деңгейлерде блоктар емес, сондайақ,<br />
одақтастықтың саясатын бірлесе жүргізуге мүмкіндіктер береді. Олардың<br />
институциялық бірлестігі де белгілі бір өңірдегі қауіпсіздік үшін жауаптылықты<br />
мойынына алып, халықаралық құқықтың субьектісіне айналады /265.746-749б,<br />
309. 226-228б/.<br />
205
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
Бейбітшілік пен тұрақтылықтың кепілі ретіндегі қауіпсіздіктің өңірлік<br />
салалары өсіп және нығая түскен сайын және бүлдіргіш күштердің бұл<br />
аймақтардан кетуі бұл өңірлерде қасақана арандатуларға тосқауылдар қояды.<br />
БҰҰ, НАТО мен ЕО тараптарынан батыс өркениеті елдерінде «Қауіпсіздік<br />
шоғырларының» құрылғаны осыған мысал бола алады. Ұлттық және<br />
әмбебап мұраттар, құндылықтар мен өзара міндеттер негізінде құрылған<br />
мемлекеттер ғаламдық басқарудың белгілі бір міндеттерін мойынына алған<br />
мемлекеттераралық және халықаралық институттардың мәртебесін иеленеді.<br />
Неге десеңіз, одақтас мемлекеттер бірлестігі халықаралық құқықтардың<br />
ережелері бойынша ұйымдасып, олар ғаламдық ашық жүйенің құрамдас<br />
бөлігіне айналып, құқықтық ынтымақтасудың тұжырымдамасынан орын<br />
алып, мемлекеттердің өзара ынтымақтасуының халықаралық құқықтық<br />
ұстанымдарының нақты мазмұны бойынша әрекеттер жасайды /214. 312б/.<br />
Осы бірлестіктердің және қазірдің өзінде іс үстіндегі халықаралық<br />
ұйымдардың (БҰҰ), сондай-ақ, өзге де мемлекеттераралық ұйымдардың<br />
араларында міндетті қатынастар орнығады. Осынау үрдістердің баршасы және<br />
қолданыстағы халықаралық құқықтар тұғырында әмбебап адамзат қоғамын<br />
құруды мақсат еткен ғаламдық ашық жүйенің дамуына әкеледі. Сөйтіп, Түркі<br />
Мемлекеттерінің Одағы халықаралық саясат пен одақтар құру жөніндегі<br />
халықаралық құқықтар тұжырымдамасының келесі негіздерінде құрылуы<br />
мүмкін:<br />
1. Тарихи-саяси дәлелдерге құрылған түркі мемлекеттері ынтымақтасуына<br />
деген қажеттіліктердің:<br />
2. Тарихи-саяси дәлелдерден туындаған себептер тұғырындағы оның<br />
құрылтайшыларының тәуелсіз саяси еріктерінің актісі ретіндегі Түрік<br />
Мемлекеттерінің Одағын құрудың мұраттарының негізінде:<br />
3. Мүше-мемлекетер ретіндегі түркі мемлекеттерінің өзара егемендігі мен<br />
теңдіктері негізінде:<br />
4. Олардың өзара тиісті өңірлік және ғаламдық жауапкершіліктерді тең<br />
бөлісіп алуы жағдайында:<br />
5. Одақтың өз ішінде және өзге де мемлекеттермен ынтымақтастықтың тең<br />
қарым-қатынастары тағанында:<br />
6. Түркі мемлекетерінің және өзге де мемлекеттердің ықпалдастығының тең<br />
жағдайында:<br />
7. Одақтастардың мемлекеттераралық қатынастарындағы өңірлік және<br />
ғаламдық қауіпсіздіктердің басымдығы жағдайында:<br />
8. Түркі мемлекетері одағының ғаламдық басқару ісінің белгілі бір бөлігін<br />
алған халықаралық ұйым мәртебесін алған жағдайда.<br />
9. Жоғарғы деңгейлерде өзге де халықаралық ұйымдармен және БҰҰ секілді<br />
халықаралық ұйымдармен қарым-қатынастар орнату негізінде:<br />
206
Түркі мемлекеттерінің одағы – халықаралық саясаттың көшбасшысы және ...<br />
10. Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру барысында Әлемдік Қоғамдастықтың<br />
жетіле түсуіне ықпал ететін инновацияны қолдану, ғаламдық саяси және<br />
құқықтық жүйелерді жетілдіру негізінде.<br />
Халықаралық саясат пен Еуразия кеңістігіндегі дамуға үлес қосатын<br />
халықаралық құқықтың субьектісі ретіндегі түркі мемлекеттері одағының пайда<br />
болуымен әлем дамуының жаңа кезеңі басталады. Бүгінде түркі әлеміндегі<br />
қоғамдық-саяси өмірдің шеңбері аясындағы оқиғалардан біздер ынтымақтастыққа<br />
деген ұмтылыстың күштілігін көреміз. Түркі мемлекеттерінің<br />
көшбасшылары қоғамның еркін білдіретін осынау үрдістерді басқарып, бірлесу<br />
идеясын тұжырымдап, оны саяси мәнде қарастырады. Жоғарыда өзіміз атап<br />
өткен баптар түркі мемлекеттері одағын құрудың негізгі ұстанымдарына<br />
айналып, түркі әлемі саяси және мәдени қайраткерлерінің қызметтерінде айқын<br />
көрністер беруде. Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам Әлиев<br />
түркі әлемінің көкейкесті жайларына арналған сөздерінде Әзербайжанның<br />
заманауи саясаттың «Еуропамен және үлкен мемлекеттермен қарымқатынастарда<br />
біздің ұстанымдарымыз ұқсас. Бұл біздің бірлескен қызметіміздің<br />
жоспарын құру үшін үлкен маңызға ие» – деп, атап көрсетті. Түркияның Премьер-<br />
Министрі Реджеп Тайып Эрдоған түркі әлемінің бірлесуін оның тәуелсіз түркі<br />
мемлекеттері мен олардың халықтарының саяси еркі субьектісіне айналуының<br />
тоқталуы деп бағалайды.<br />
Оның пікірінше, «бүкіл әлемдегі түркі ұлттарының мүдделерін қорғаудағы<br />
бауырлас елдердің бірі-біріне қолдау көрсетуінен асқан табиғи қажеттілік<br />
жоқ. Біз бұл бірлесудің еш күмән туғызбайтын тұрақты болып, ықпалдастықтардың<br />
тереңдей түсуіне қызметтер жасауына бағытталған пайдалы<br />
идеяларды көріп отырмыз. Сондай-ақ, бұдан да нақты және ықпалды әрекеттердің<br />
жүйелі үлгілерге айналуын қалар едік. Бұл жолда бізге артылар міндеттер өте<br />
маңызды. Бұл істе біздердің баршамыз – саясаткерлер де, ғалымдар да, мәдениет<br />
қайраткерлері де, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері де, инвесторлар<br />
да, кәсіпкерлер де белсене қатысуымыз керек. Аталған істе қол ұстаса бірлесіп,<br />
тығыз ынтымақта боламыз да, бүкіл түркі елдерін жарқын болашаққа бастайтын<br />
боламыз..».<br />
Түркі әлемінің көрнекті өкілдерінің бірі, Қазақстанның ЮНЕСКО жанындағы<br />
елшісі, жазушы Олжас Сүлейменов тарихи-саяси себептер негізіндегі түркі<br />
мемлекеттері ынтымақтасуының Еуразиялық үлгісінің өзінің геосаяси тұрғыдағы<br />
артықшылықтарына назар аударатын уақыттың келгенін атап өтеді: «Әлемде<br />
қырықтан астам түркі тілдес халықтар бар. Бұл өте кең ауқымды жағрапия.<br />
Тарих біздерді Моңғолиядан Жерорта теңізіне дейінгі аймақтарға таратты.<br />
Өзгеріп тұратын тарихи жағдайлар біздерді кеңістіктерге жіктеп жіберді. Осыған<br />
қарамастан, біздер өз мақсаттарымызды бірдей түсінеміз. Ортақ қасіреттерімізге<br />
де бірге күйзеліп, ортақ жетістіктерімізде де бірге шаттанамыз. Осыдан барып,<br />
түркі тілдес халықтарды ұлы түркі әлемінің аса үлкен түркілік суперэтносы деп<br />
ұғамыз» – дейді қазақ қаламгері /32,с.23/. Түркі елдері өңірлері ықпалдастығының<br />
207
IV ТАРАУ Халықаралық саясат пен халықаралық құқықта одақтар құрудың маңыздары<br />
көп жақты дамуының қажеттілігі, тиісті өңірлік және ғаламдық жауапкершіліктер<br />
мен міндеттерді әділ бөлісу, одақтық деңгейдегі тұрақты бейбітшілік пен өзара<br />
ықпалдастықты құру, жоғарғы кепілдік жағдайында олардың қауіпсіздіктерін<br />
бірлесе шешу, оларды бірегей саяси жүйеде нығайтудың шараларын жасауға<br />
жұмылдыру күн тәртібінен әсте түспеуі керек. Осыған дейін кезең-кезеңмен<br />
өткізілген түркі мемлекеттері одағының идеясын дамытуға қатысты шаралар<br />
түркі әлемінің ынтымағының нығая түсуіне қызмет етті.<br />
Әсіресе, Президент Илхам Әлиевтің бүгінгі заманғы әлемдік саясат пен<br />
көкейкесті мәселелер аясындағы түркі дүниесін халықаралық қауымдастықпен<br />
байланыстыратын көптеген маңызды жайларды түсінуге көмектесетін<br />
сөздері мен мәлімдемелерін ерекше атап өткеніміз абзал. Мемлекет Басшысы<br />
бүгіндегі әлемдік экономиканың Еуразидағы түркі мемлекеттерінің аса бай<br />
энергоқорларына мұқтаж екенін атап көрсетеді. Әзербайжан бүгінде Еуропаның<br />
энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге белсене қатысуда. Қазақстан да<br />
бұл үрдістерге қатысуда. Ендігі ретте Түрікменстанды да қолға алынып жатқан<br />
жобаларға тарту күн тәртібінде тұр. Осынау үш елдің энергиясын, яғни мұнайгаз<br />
қорларын біріктіру арқылы Әзербайжан өзінің де ғаламдық нарықтағы<br />
үлес көлемін арттыру арқылы көптеген үрдістерге ықпал ете алады. Президент<br />
Илхам Әлиевтің пікірінше, түркі мемлекеттерінің экономикалық әлеуеттерін<br />
осылайша біріктіру осы елдердің саяси мүмкіндіктерін де біріктіруге қол<br />
жеткізеді.Түркі өңіріндегі мемлекеттердің экономикалық қуаттарын осылайша<br />
біріктіру бұл мемлекеттердің халықаралық аренада күштердің бірегей<br />
орталығына айналуына да жол ашады. «Түркі әлемінің бірлігі-тарихи қажеттілік»<br />
байламы Әзербайжан және әлемдегі түрік диаспоралары басшыларының<br />
І-ші форумында қабылданған Баку Декларациясының негізгі идеясында<br />
бекітілген осынау құжатта Әзербайжан мен Түркияның ұлттық мүдделерін<br />
қорғау мен шетелдерде тұратын әзерилер мен түріктердің қоғамдық- саяси<br />
белсенділіктерін арттыру ісі де өз байламын тапқан /80.265 б./.<br />
Мұның баршасы түркі дүниесінің бірлігі анық болашаққа ие екенін көрсетеді.<br />
Түркі өңірі елдерінің өзара ынтымақтасуының әлеуеттері соншалық, олар тіпті<br />
аса даулы жайлардың өзін де сырттан және өзгелердің араласуынсыз-ақ, бірлесе<br />
шеше алады. Мысалға, Әзербайжан мен Түрікменстан арасындағы Каспийдегі<br />
Кяпаз кен орнына қатысты дау-дамайды екі ел Түркияның қатысуымен шешуге<br />
күш салуда. Жалпы алғанда, түркі мемлекеттері аймағындағы мемлекеттердің<br />
бірегей энергетикалық саясатының ортақ алаңын құру қажет. Бұл үрдістер<br />
түркі мемлекеттері арасындағы экономикалық ынтымақтасудың шешуші<br />
қадамдарының біріне айналса оңды. Түркі өңірі мемлекеттерінің (ТӨМ) Түркі<br />
мемлекеттері одағына (ТМО) айналуы осы бағыттағы мақсатты және сатылы<br />
қызметтердің нәтижесінде жүзеге асудың қарсаңында тұр. Түркі Мемлекеттерінің<br />
Одағы өз қалыптасуының бастапқы кезеңінде тұрса да халықаралық саясат<br />
пен халықаралық құқықтың көшбасшысы ретінде Еуразиядағы геосаяси және<br />
өркениеттің жаңғыруын іске асырудың үрдістерін бастай беретін болады.<br />
208
V ТАРАУ<br />
МЫЗҒЫМАС ТҰҒЫР<br />
НЕГІЗІНДЕ
17. ТҮРКИЯ МЕН ӘЗЕРБАЙЖАН: ӘЛЕМДІК ТҮРКІ<br />
ҚАУЫМДАСТЫҒЫНЫҢ ТАРТЫЛЫС ОРТАЛЫҒЫ<br />
Бірі-бірінен айырмашылықтары болса да, ұқсас қырлары бар жекелеген<br />
тарихи уақыттарда ХХ ғасырдың басы мен соңында Түркия мен Әзербайжан<br />
елдерінің негізін қалаушылар Мұстафа Кемел Ататүрік пен Гейдар Әлиев<br />
ерекше саяси көрегендікпен түркі әлемін біріктіретін үрдістердідің қажеттілігін<br />
ерте саяси сезініп, сайып келгенде, оны жүзеге асырудың стратегиясын<br />
құра алды. Сондықтан Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам<br />
Әлиев пен Түркия Республикасының басшылары мен түркі тілдес өзге де<br />
елдердің жетекшілері бүгінгі әлемдік ахуалдардың ақиқи жағдайында аталған<br />
стратегияны іске асыруға үлестерін қосуда. Әзербайжан мен түркі дүниесінің<br />
көшбасшысы Гейдар Алиевтің ұлы қызметтерінің арқасында осынау идеяның<br />
іске асырылуы жаңа уақытта да ықтиятпен қолға алынуда. Сондықтан ендігі<br />
мерзімде Түркия мен Әзербайжан арасындағы туыстық байланыстар дамып<br />
келе жатқан түркі әлемінің тартылыс орталығына айналуда. Мұстафа Кемел<br />
Ататүрік жоғары саяси көрегендікпен әлемдегі жаңғыру үрдістеріне орай түркі<br />
дүниесінің өзді-өзін тануы мен қазіргі тұғырларын бекіте түсуі керектігін айтқан<br />
болатын. Ол: «Түркі ұлты сен батырлық пен ерлік тұрғысында адамзаттың<br />
бір бөлігі ғана емессің, сен өркениет пен рухани дүниесінің де ажырмас<br />
бөлшегісің! Сен құрған өркениет жайындағы мақтаныш сезімдері тарихта<br />
молынан айтылады. Десек те, сенің табиғатыңа қарсылыққа бағытталған саяси<br />
және қоғамдық факторлар бірнеше ғасырдан бері жолыңа бөгесін болып, сенің<br />
рухыңда ондаған жылдардан бері асыл мұра болып, лаулап тұрған мәдени және<br />
идеялық құндылықтардың жасампаздыққа қарай одан әрі қадамдар жасауын<br />
бөгеттер қоюда. Мыңдаған жылдардың қасиетті жүгін арқалаған тарих саған<br />
өркениеттегі лайықты орныңды саусағымен нұқып көрсетуде. Сен сол орныңа<br />
барып, өсіп, өркенде де, даму жолына түс. Бұл сенің ұлы құқығың және сонымен<br />
бірге талассыз асыл парызың да...» (164.74б/.<br />
Ататүріктің пайымынша, ұлылыққа өрілген өткен шақтың өркениетті<br />
құндылықтарын түріктер көрсете алады және өткен мен болашақтың арнасында<br />
құрылып жатқан өркениетте өз ұлылығының бар болмын таныта алар еді.<br />
Сонда барлық жұрттар мен өркениетті әлем ұлы ұлттың түркілер екенін<br />
мойындар еді. Мен қысқа ғана уақытта қайтадан түркі ұлтының ұлы халық<br />
екенін мойындап, әлемдегі жаңа күн секілді нұрын шашқан ұлы түркі жұртына<br />
таңдана қарар еді-дейді Ататүрік /97.т.11.с.272/. Әлемдегі түркі мемлекеттері<br />
үшінші мыңжылдыққа бірегей саяси және мәдени стратегиямен қимылдау<br />
қажеттігімен кірігіп, осынау үрдістерді табыспен және батылдықпен іске<br />
210
Түркия мен Әзербайжан: әлемдік түркі қауымдастығының тартылыс орталығы<br />
асыруда. Өткен мыңжылдықтың кеткен соңғы ғасырында адамзаттың жаңа<br />
тарихындағы осынау халықаралық саясаттың аясындағы бұл қажеттілік туралы<br />
алғаш пікір айтқан Мұстафа Кемел Ататүрік болғанын әлгінде атап өттік».<br />
«Біз Кеңестер Одағымен достасып және ықпалдастып өмір сүрудеміз. Десек<br />
те, ол елде біздің тілі мен ділі, діні бір қандас бауырларымыз тұрып жатқанын<br />
естен шығармауымыз керек. Кеңестер Одағы алып империя. Сондықтан кез<br />
келген империя сияқты ол да құлайды. Біздер болашақта өз бауырларымызға<br />
көмектесуге дайын болуымыз керек...».<br />
ХХ ғасырдың соңғы жүзжылдығы Ататүріктің осынау көрегендігін ақиқатқа<br />
айналдырды. Бүгінде саяси билік пен қоғамдық-адамгершілік деңгейлерінде<br />
түркі дүниесі бірлігіндегі туысқандық және бірегей саяси және мәдени<br />
тамырларға ие түркі ұлттық мемлекеттерінің түркі әлемінің тұтастығына шақыру<br />
идеясы белсене түсуде. Түркі әлемінің бірлігінің, түрік ұлттық мемлекеттерінің<br />
бірегей саяси және мәдени стратегиямен қызметтер атқару стратегиясы<br />
Әзербайжанда, Түркияда және өзге де бауырлас түркі елдерінде саяси билік пен<br />
қоғамдық-адамгершілік деңгейлерде белсене түсуде. Тәуелсіз мемлекеттілік<br />
тәжірибелері бар Әзербайжан мен Түркия әлемдік түркизмнің отаны ретінде ең<br />
қиын уақыттардың өзінде осынау түркі ынтымағы идеясын сақтап, дамытып,<br />
осынау тұжырымға берік таған қалауда. Бұл саясат Әзербайжан мен Түркияда<br />
әлемдік ақиқаттарға негізделіп, аса қуатты тағанға орнығып, тамырын тереңге<br />
жая түсуе. Бүгінде Әзербайжан мен Түркия осынау өмірлік маңызы бар мәселеде<br />
бірауыздылық танытуда. Сондықтан аталған елдердегі көптеген экономикалық,<br />
саяси және мәдени жобалар екі мемлекеттің бірлескен күштерінің арқасында<br />
жүзеге асуда. Жалпы алғанда, түркі әлемінің бүтіндігі мен оның әлем<br />
кеңістігіндегі геосаси алаңы және осынау жерлердегі болып жатқан үрдістерге<br />
бірлесе қимылдар көретуіне жол ашуда. Егер Түркия мен Әзербайжанды өзге<br />
де бауырлас түркі республикалары қолдаса, түркі мемлекеттерінің ынтымағын<br />
әлем таныр еді. Профессор, доктор Мұстафа Эркелдің пайымынша, түркі<br />
әлемінің мәдени мұралары бұл ретте оның анағұрлым әлеуетті тұғырдағы жаңа<br />
бірлігінің ең басты кепілі болады /105.с.18-26/. Бұл үрдісте Әзербайжан түркі<br />
әлеміне анағұрлым саяси жуықтайтын тірек болады. Еуразиядағы суперэтнос<br />
ретіндегі түріктердің тарихи дамуына қатысты геоөркениетті қарым-қатынастар<br />
тұрғысынан қарағанда, Әзербайжанның осынау ғаламдық маңызы зор мәртебені<br />
жеңіп алуы үшін елімізде бастапқы және барша қажетті шарттар жасалып отыр.<br />
Әзербайжан-Түркия секілді Азия мен Еуропаны Орталық Азиядағы түркі<br />
елдерімен ынтымақтастыратын ең үлкен түркі мемлекеті. Ол бұл жағдайында<br />
геожағрапиялық, экономикалық, геоөркениеттік тұрғыдан қарағанда да Каспий-<br />
Кавказ аймақтарының тұтастығын сақтауға да үлесін қосуда. Әзербайжанның<br />
жалпыұлттық Көшбасшысы Гейдар Әлиев тәуелсіздік кезеңінде бұл идеяны<br />
ақиқатқа айналдырып, іргетасы ХХ ғасырда қаланған мақсатқа түркі әлемінің<br />
көшбасшысы ретінде Түркі тілдес мемлекеттердің ынтымақстастығын құру<br />
211
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
ісінің тарих үшін маңызын айқындап берді. Осынау ұлы Көшбасшымыз түркі<br />
халықтарының қоғамдық-саяси өмірінде бұл үрдістердің қаншалықты маңызға<br />
ие болатынын көрегендікпен болжай алды. Түркі әлемінің мақтанышы Гейдар<br />
Алиев түркі халықтарының достық, туысқандық және ықпалдастық сьезіне<br />
қатысушыларға жолдаған хатында: «өз дәуірінің жаңа кезеңін басынан кешіріп<br />
отырған бүгінгі заманғы түркі әлемі адамзаттың өркениетіне теңдесі жоқ<br />
үлгілер бере алады. Бүгінде егемендігін алған түркі республикалары түркі<br />
әлемінің жарқын болашағына деген үкілі үмітті орнықтырады. Экономикалық,<br />
саяси және мәдени өмірлердің тарқамас түйіндерімен байланған көптеген түркі<br />
республикалары жаңа әлемнің маңызды факторына айналуда /34.25. 427-428 б/.<br />
Гейдар Алиевтің саяси ойлай білу үлгісінің жарқын мысалына айналған<br />
бұл сөздері түркі әлемінің қазіргі дамуындағы жолынан, оның халықаралық<br />
аренадағы арнасынан және әрбір түркі мемлекетінің әлемдік және жалпытүркілік<br />
саяси ахуалдармен үндескен шеңберінен өзінің оптимистік және ақиқи орынын<br />
тапты. Ұлы ойшыл осынау тұжырымдаманың ғана жағдайында, бүкіл түркі<br />
әлемін қанағаттандыратын барша саяси шараларды барлық саяси бағыттарға<br />
арнағанда ғана түркі дүниесі өз еркін білдіріп, жалпы адамзаттың мұраттары мен<br />
өз мақсаттарына, ұлттың саясатына қызмет етудің алғы мұраттарын орындап,<br />
блашақта әлемнің ғаламдық дамуына, әсіресе Еуразияның өркендеуіне игі<br />
ықпалын тигізе алатынын болжай алды. Бұдан бұрындары да атап өткеніміздей,<br />
түркі дүниесінің ынтымағы Түркия-Әзербайжан қарым-қатынастарының<br />
деңгейлеріне байланысты. Сондықтан, жалпы ұлттық көшбасшымыз Гейдар<br />
Әлиев бағыттап берген сыртқы саясаттағы осы стратегияда атап көрсетілген<br />
өзге де елдермен қарым-қатынастарды тұрақты бекіте беру басым бағытымыз<br />
болады. Сондықтан, 2002 жылы Әзербайжан мен Түркияның арасындағы қарым-қатынастардың<br />
орнағанына 10 жыл толуына арналған мерекеге орай<br />
жолдаған үкіметтік құттықтауында Гейдар Әлиев Түркия Президенті<br />
Ахмет Неджет Сезерге былай деп мәлімді: «Біздің елдеріміздің арасындағы<br />
көне заманнан бері қалыптасқан достық пен ықпалдастық соңғы ондаған<br />
жылдардан бері одан әрі беки түсіп, дамуда. Біздің елдеріміздің арасындағы<br />
осынау стратегиялық достық пен одақтастық алда да кеңейе береді және<br />
халықтарымыздың әл-аухаттарының арта берулеріне қызметтер жасайды деп<br />
сенемін! Түркияның елшісі Ахмед Унал Чевикоздан сенім грамотасын қабылдап<br />
тұрып Гейдар Алиев былай деп ерекше атап өткен болатын: Біздер Түркияда<br />
да, Әзербайжанда да мақтанышпен былай дейміз. Біздер екі мемлекеттің бір<br />
ғана ұлтымыз. Түркия-Әзербайжан үшін ең жақын ел. Біздің халықтарымыздың<br />
арасындағы байланыстар тамаша да үлкен тарихқа ие. Ондаған жылдардан<br />
бері бұл байланыстар дамып келеді. Олар Түркияда ерекше дамуда. Біздің<br />
саяси, экономикалық және мәдени, ғылыми және гуманитарлық салалардағы<br />
байланыстарымыз әр қашанда да кеңейіп, дамуда. Бұл екі халықтың, екі<br />
мемлекеттің де шын ықыласынан туған жағдайлар. Ататүріктің ұлы дәстүрлері<br />
212
Түркия мен Әзербайжан: әлемдік түркі қауымдастығының тартылыс орталығы<br />
Түркиядағы халықтың, ұлттың, қоғам мен мемлекеттің де жадында. Мұны<br />
мен бүгінгі күннің ең басты шарты деп ойлаймын.Түркия мен елі үшін<br />
Әзербайжаннан жақын ел жоқ. Әзербайжан мен Түркия қатынастарының түрлі<br />
көкейтесті мәселелерін талқылағанда Гейдар Әлиев айқындап берген осынау<br />
стратегияны айқын көреміз және екі елдің арасындағы үнемі тереңдей түсетін<br />
байланыстардың осы кешенді тұтас тұғырын аңғарамыз.<br />
Жалпы ұлттың көшбасшысы Гейдар Алиев түркі әлемінің бірлігін нығайтып,<br />
бекіте түсудегі Түркияның рөлін қай кездеде жоғары бағалаумен болды. Ол<br />
бірнеше рет Түркия мемлекетінің негізін қалаушы Мұстафа Кемал Ататүріктің<br />
тарихи рөлін жоғары бағалады. Оны жиырмасыншы ғасырдың ұлы ойшылы<br />
деп бағалап, оның тұлғасымен тарихи еңбектері және идеяларына бауырлас<br />
Әзербайжан халқының аса үлкен құрметпен қарайтынын талай атап өтті.<br />
Ататүріктің кемеңгерлігі мен даналығы біздер үшін тарихи күш беретін қайнардеп<br />
атап көрсетті ол /15.т.22с.441/. Гейдар Әлиевтің Түркия мен Әзербайжан<br />
жайындағы ұстанымдарының, пікірлері мен ойларының серпіндеріне қарап<br />
отрсақ, осынау ұлы стратег-көшбасшының болып жақтан оқиғалар мен<br />
үрдістерді дұрыс бағалап, екі ел үшін де пайлаы болар шешімдерге келіп, қимыләректетер<br />
үшін ең оңтайлы жолдарды таңдай білгенін көреміз. Осынау екі ел<br />
үшін ғана емес, жалпы түркі мемлекеттері үшін де жоғарыдағыдай өте дұрыс<br />
стратегиялық шешімдер негізінен мызғымас ынтымақтастықтың іргетасына<br />
сүйенеді. 1999 жылдың 1 қарашасында Әзербайжан Республикасының<br />
Президенті Гейдар Әлиевке Ататүрік атындағы халықаралық бейбітшілік<br />
сыйлығын табыстау барша түркі әлемі үшін, әсіресе түрік-Әзербайжан қарымқатынастары<br />
үшін ерекше маңызды оқиға болды. Бұл оқиғаны жалпыұлттық<br />
көшбасшы Гейдар Әлиевтің өзі былай деп бағалады: «Маған Ұлы Ататүріктің<br />
атындағы халықаралық бейбітшілік сыйлығы табыс етілді. Мен мұны мақтан<br />
етемін. Ататүріктің тұлғасы мен оның құрған мемлекеті Түркияның мен үшін<br />
үлгі, өнеге болып табылады» /35.т.22.441б/. Гейдар Әлиевке Ататүрік атындағы<br />
халықаралық сыйлықтың тапсырылуы Түркия мен Әзербайжан арасындағы<br />
өзара тиімді ықпалдастықтың тереңдей түсуіне жол ашып, кейбір белгіленген<br />
идеялар мен жобалардың жүзеге асуын жеделдетті.<br />
Әзербайжан мен Түркия қарым-қатынастарының жаңа беттерін ашып<br />
берген өзінің саяси бағыттарымен Гейдар Алиев осы екі мемлекет арасындағы<br />
ынтымақтастықтың жаңа көкжиектерін белгілеп, жалпы түркі әлемі үшін де<br />
бірлесе дамитын өркениеттің жаңа мүмкіндіктерін жасап берді. Бұл стратегия<br />
барша түркі мемлекеттері үшін, әсіресе осы заманғы Түркия үшін де ерекше<br />
маңызға ие. Түркиядағы саяси ахуалдар алуандығы мен бағыттары қаншалықты<br />
өзгергенімен, осынау ұлы түркілік мемлекеттің алған бағытынан және<br />
Ататүріктің белгілеп берген жолынан таймайтынына деген сенім күшті.<br />
Гейдар Алиев өзінің саяси бағыттарымен Әзербайжан мен Түркия қарымқатынастарының<br />
одан әрі өркендеуінің жаңа көкжиектерін ашып, түркі әлемінің<br />
213
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
бірлескен өркениетінің ортақ стратегиясын құрып берді. Бұл стратегия барша<br />
түркі мемлекеттері үшін де, әсіресе бүгінгі заманғы түркі үшін де аса үлкен<br />
маңызға ие. Түркиядағы Ататүрік құрып берген және Әзербайжандағы Гейдар<br />
Әлиев жасаған Ұлттық Идеологияның өркениетті мақсаттары болашақта<br />
осынау түркі мемлекеттерінің және барша түркі елдерінің ынтымақтаса<br />
түсуіне даңғыл жолдар аша беретін болады. Ататүрік пен Гейдар Әлиев Түркия<br />
мен Әзербайжанды біріктіріп тұрған мызғымас көпірдің болат діңгектері!<br />
«Бір ұлт, екі мемлекет» иедясын жүзеге асыруға деген сенім тұрғысындағы<br />
мұраттар уақыт өткен сайын батыл жүзеге асырылуда. Әзербайжан мен<br />
Түркия ықпалдастығының жаңа кезеңі де осы тұғырдан күш алады. Осынау<br />
мұраттардағы аталған жұмыстарда әлем елдерінің жаңа буынымен /оның<br />
ішінде соңғы онжылдықтарда тәуелсіздік алған жаңа замандағы түркі елдері де<br />
бар / байланыстардың жаңа үлгісі керек. Ұлттық Әзербайжан мен Түркияның<br />
мемлекеттері мен оның мәдениеттерін құрудағы Гейдар Әлиевтің және Мұстафа<br />
Кемел Ататүріктің саяси тәжірибелері жаңа одақты құрудағы істерде аса қажет.<br />
Осынау екі кемеңгердің түркизм мен әзербайжанизм аталатын идеологиялық<br />
жасампаз тәжірибелерінің өзін ақтағанын бауырлас ел Әзербайжанның<br />
өмірінен көруге болады. Гейдар Әлиевтің осынау мақсатты саясатын<br />
Әзербайжанда елдегі саясат пен мәдениеттің қайраткерлерімен бірлесе отырып,<br />
Әзербайжан Республикасының қазіргі Президенті Илхам Әлиев жалғастырып,<br />
жемісті дамытып келе жатқаны әбден заңды екенін атап өткеніміз жөн.<br />
Президенттің Әзербайжанды басқарған алғашқы жылдарындағы алғашқы<br />
қадамдары, оның Қазақстанға, Өзбекстанға және Түркияға ресми сапарлары,<br />
Гейдар Әлиоғлының саяси бағыттарына сай келетін қабылдаған шешімдері<br />
осы мемлекеттермен және өзге де түркі тілдес елдермен ынтымақтастықтың<br />
жаңа кезеңінің басталғанын көрсетті. Мемлекет басшысы Илхам Әлиев өзінің<br />
әзербайжан-түрік қарым-қатынастарының даму бағыттары стратегиясына<br />
қатысты бағдарламалық кей сөздерінде, осы заманғы түркі мемлекетерінің өзара<br />
байланыстарының жүйелерін жетілдірудегі Кемел Ататүріктің тарихи еңбектерін<br />
атап өтеді. Ол өз еңбектерінде түркі мемлекеттерінің ұлттық стратегиясының<br />
нендей идеологиялық деңгейлерде бір-біріне сәйкес келетінін және оның<br />
жалпы түркілік саяси ойлау үрдістері тұжырымдамасында қалай түйінделгеніне<br />
ой жүгіртеді. Ол өз еңбегінде: «Мұстафа Кемел Ататүрік ұлы мемлекет және<br />
саяси қайраткер. Оның ең үлкен еңбегі - Түрік Республикасын құру. Бүгінгі<br />
заманғы Түркия расында да Мұстафа Кемел Ататүріктің перзенті, Түркия әлемде<br />
үлкен саяси салмағы бар ел. Түркия әлемдік қауымдастықта өте маңызды<br />
орынды иеленген. Әзербайжан тәуелсіздік алғаннан кейін оны Түркияның бірінші<br />
болып мойындауы да тегін емес еді. Сонымен, Түркия мен Әзербайжанның<br />
арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастар күн өткен сайын нығайа түсуде.<br />
Бұл ынтымақтастықтардың осылайша нығая түсуінде Гейдар Әлиевтің үлесі<br />
өте үлкен. Оның соңғы он жылдағы Түркия мен Әзербайжан елдері арасындағы<br />
214
Түркия мен Әзербайжан: әлемдік түркі қауымдастығының тартылыс орталығы<br />
ынтымақтастықты тереңдете түсудегі қызметтері еңбектерінің арқасында екі<br />
елдің ынтымақтастығы ерекше күшейіп, ол халықаралық қатынастарда өзгелерге<br />
өнеге бола алады. Екі ел де осынау саясатқа адал болуда. Біздер Әзербайжанның<br />
жаңа басшылығы қай бағыттарда болмасын Гейдар Алиевтің салып берген<br />
жолымен келе жатырмыз. Түрік-әзербайжан қатынастарына қатысты дамытуға<br />
бағытталған істерде де сол саясатқа адалмыз» – деп атап көрсетті /36.295-297б/.<br />
Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам Әлиев Американың түркі<br />
Ассоциациясының ХІV сьезіне жолдаған «ХХ1 ғасырдағы түрік-әзербайжан<br />
байланыстары» атты хатында және өзге де шараларда Ататүріктің ұлы саяси<br />
көрегендігін жоғары бағалап, ғаламшарымыздағы дамудың келешегіндегі<br />
түркі әлемінің алар орнының шарттары мен жағдайлары, ортақ құндылықтар<br />
мен үлгілі мәдениет, белсенді саяси стратегия сөз етілді. Илхам Әлиев түркі<br />
әлемінің бірлігі идеясын жүзеге асыру үшін оны бірегей және бөлінбес ақиқи<br />
күшке айналдыру керектігін атап өтті.<br />
Барлық салалардағы түрік-әзербайжан қарым-қатнастарының дами беруі<br />
маңызды әрі шешуші бола береді. Мұстафа Кемел Ататүрік тек Түркияны<br />
ғана ойлап қойған жоқ, ол барша түркі әлемінің қамын жеді. Оның ішінде<br />
Әзербайжанда болып жатқан оқиғалар қай кездерде оны толғандыратын.<br />
Оның елімізбен барша бауырлас әзербайжандарға деген махаббаты мен<br />
құрметі ерекше еді. Елдеріміздің арасында табысты ықпалдастықтар, барлық<br />
салалардағы қарым-қатынастар бар. Біздің саяси, экономикалық, әскери және<br />
мәдени байланыстарымыз дами түсуде. Бұл бізді қуантады. Бүгінде Түркия<br />
мен Әзербайжан әлемдегі ең үлкен Баку-Тбилиси-Джейхан жобасын жүзеге<br />
асыруда. Бұл жоба біздерді бұрынғыдан да жақындата түсуде. Жоба өңірлік<br />
ынтымақтастыққа тамаша мүмкіндіктер ашатын болады.<br />
Жалпы алғанда, болашақта да өңірдегі барша үрдістерге оң ықпалын тигізеді.<br />
Біздің күшіміз – бірлікте. Тәуелсіздік алғаннан кейін Әзербайжан Түркияның<br />
қолдауын үнемі сезіне бастады. Бұл тұрғыда біздер жалпыұлттық көшбасшымыз<br />
Гейдар Әлиевтің «біздер бір ұлт, екі мемлекетпіз» деген сөздерін әрқашанда<br />
жадымызда ұстаймыз. Көшбасшымыз: «Түркия қайда болса, Әзербайжан да<br />
сонда болуы керек. Алда да осылай боларына сенемін» деген болатын. /36.т.3.396-<br />
297б/. Бұның дәлелі үшін Әзербайжан мен Түркияның екі елдің одақтастығын<br />
түркі мемлекеттері үшін және өңірдегі елдерге ынтымақтастық үшін де өнегеге<br />
айналдыру жолындағы жасап жатқан жемісті қызметтерін айтсақ та жеткілікті.<br />
Осының баршасынан көшбасшымыздың жоғарыдағы ойларының айқын<br />
келешекке арналып, түркі әлемінің бірігуі үрдістеріне идеялық демеу болып<br />
отырғанын аңғарамыз. Биік деңгейдегі Әзербайжан-Түркия ықпалдастығы<br />
Кеңесінің шеңберінде өткізіліп жатқан шаралар мен жұмыстар тарихи маңызға<br />
ие және екі туысқан елдер арасындағы ынтымақтастықты тереңдетіп, тарихи<br />
маңызын арттыра түсуде. Аталған кеңестің бірінші отырысы Түркияда өтсе,<br />
екіншісі 2012 жылы Әзербайжанда болды. Соңғы шаралар мен одан кейінгілері<br />
215
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
Әзербайжанның тарихи аймақтары Габала мен Шекиде болып, оған Әзербайжан<br />
Президенті Илхам Әлиев қатысып, халықаралық деңгейдегі Әзербайжантүрік<br />
қарым-қатнастарының нақты істердің нәтижесінде барған сайын жемісті<br />
бола түскенін атап өтті. Сөз жоқ, бұл нәтижелердің ішінде ең бағалысы - TA-<br />
NAP жобасы. Трансатлантикалық газ құбыры, «Бүгінде Түрік-Әзербайжан<br />
қарым-қатынастары екі жақты ынтымақтастықты дамытуда ғана маңызды емес,<br />
сонымен қатар өңірдегі бейбітшілік пен тұрақтылықты және қауіпсіздікті де<br />
қамтамасыз етуде үлкен ықпал етеді. TANAP жобасы қазірдің өзінде әлемге<br />
кеңінен мәлім. Бұл жобаға халықаралық деңгейлердегі ықылас ғаламдық<br />
энергетикалық саясатты қайта құруға ықпал жасайды. Бұл жобаға халықаралық<br />
деңгейде назар аударылуының өзі Түркия мен Әзербайжанның аталған<br />
бастамамен уақтылы бірге айнылыса бастағанын көрсетеді. Жақын болашақтағы<br />
бес жылда аталған жобаны жүзеге асырамыз деп ойлаймын. Сонда Әзербайжан<br />
газы Түркия арқылы Еуропаға шығатын болады» – деп атап көрсетті Илхам<br />
Әлиев /19.10-11 б/. Шындығында, егер ғасыр шарты секілді алғашқы жобаны<br />
халықаралық инвесторлар қаржыландырса, бүгінде еліміз жан-жақты күшейіп,<br />
экономикалық жағынан әлемдегі 16-шы орында тұрған туысқан Түркиямен<br />
бірлесіп, жоғарда аталған TANAP жобасын іске асыруға кірісті. Аталған екі<br />
түркі мемлекеті өз тарихындағы ғаламдық мәні бар жобаны үшінші немесе<br />
тысқары инвесторлардың араласуынсыз-ақ іске асырып жатыр. Ақиқатын айтар<br />
болсақ, елдің көбі энергетикалық нарықтағы әлемдік орын үшін небір күштілер<br />
тайталасқа түсіп жатқан геосаяси кеңістікте Түркия мен Әзербайжан мұндай<br />
батыл қадамдарға барады деп, ойламаған еді. Расында да, екі түркі мемлекеті<br />
ортақ мақсат жолындағы өңір мен халықаралық қауымдастыққа осынау геосаси<br />
жобаны игере алатынын көрсетуде. Саяси еріктерін танытуда. Қысқасы, осынау<br />
геостратегиялық жобаны жүзеге асыру Түркия арқылы Еуропаның нарығына<br />
Каспий теңізінің Әзербайжан секторындағы табылған 2,6 триллион шаршы метр<br />
газды жөнелтуге жол ашатын болады. Мемлекетіміздің басшысы атап өткендей,<br />
жобаға бес жылдың ішінде шамамен 7 млрд. доллар салынып, газ құбырының<br />
өткізу қуаты 16-дан 50 миллиард шаршы метрге жететін, трансанадолы газ<br />
құбырының 80 пайызы - Әзербайжандікі, ал 20 пайызы- түркиянікі болмақшы.<br />
Келешекте TANAP жобасы Болгария, Румыния және Италия бағыттарына<br />
тартылатын болады. Бұл қадамдардың өңірдегі түркі мемлекеттерінің қолына<br />
осы аумақтағы энергетикалық саясатты шоғырландыруға мүмкіндік беретіні<br />
анық. Жоба Еуропадағы жаңа геосаясаттың да шешуші факторларының бірі<br />
екені анық /203.18-19 б/.<br />
Түркияның Премьер-Министрі Реджеп Тайып Ердоған Әзербайжан-Түркия<br />
Ынтымақтастығының Жоғарғы Кеңесінде сөйлеген сөзінде былай деген болатын:<br />
«екі мемлекет те алдағы уақыттарда да одақтық мәндегі экономикалық<br />
және саяси қарым-қатынастарды одан әрі жалғастырып, одақтастық<br />
стратегиясы бағытын дамытатынына сенім білдірді. Бұл сенімнің беріктігіне<br />
216
Түркия мен Әзербайжан: әлемдік түркі қауымдастығының тартылыс орталығы<br />
оның халықаралық деңгейлерде қолдау табуында және түркі мемлекеттерінің<br />
өз айналасында халықаралық шоғырлануды құра бастауы себеп болуда». Сайып<br />
келгенде, екі тарапты жоғары деңгейдегі мұндай ықпалдастық халықаралық<br />
аренада табиғи түрде өз орнын табуда. Оның барлық халықаралық деңгейлерде<br />
ақиқат үлгі екені шындық бола түсуде /Дж.Ф./. Өздеріңіз білетіндей,<br />
Әзербайжанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты емес мүше болуы біздер<br />
үшін орасан зор маңызға ие. Мен Әзербайжанның осынау миссиясы аяқталғанан<br />
соң осынау ұйымға тұрақты емес мүшелікке кандидат Түркияның 2015-<br />
2016 жылдарғы жұмыстары біздің бірлігімізді бекіте түсіп, біздің одан арғы<br />
дамуымызды қамтамасыз етті /20.14 б/.<br />
Түркия мен Әзербайжанның ұстанымдарының жақындығы жүздеген<br />
жылдарғы елдеріміздің қарым-қатынастарының тағанында тұр. Бұны<br />
Түркияның Премьер-министрі Реджеп Тайып Ердоғанның: «тіпті біздердің<br />
ойларымыздың өзі де бірі-бірінен айынымайды» – деген сөздерінен байқауға<br />
болады. Осынау ойлардың ақиқаттығын екі мемлекеттің басшылары Илхам<br />
Әлиев пен Реджеп Тайып Ердоғанның таяудағы уақыттағы Шекидегі көне<br />
Әзербайжан ескерткіштерін аралап көрген кездегі сәттерден байқауға болар.<br />
Осынау ұмтылмас кездесуге мен де қатысып, түрік саяси қайраткерлерінің<br />
жергілікті халықпен әңгімелерін тыңдап, екі елдің достығы мен бірі-біріне<br />
деген зор сыйластығының куәсі болдым. Туысқан түрік ұлтына деген біздің<br />
әзербайжандардың да бауырмалдық сезімдері осы оқиғада айқын аңғарылды.<br />
Кездесуге қатысқан адамдардың көздерінен жарқын болашаққа деген сенім<br />
оттарын көрдік. Ол сенімдердің мәңгіге өшпесіне уақыт пен тарихтың өздері<br />
куә.<br />
217
18. БІРЛЕСУ АНАТОМИЯСЫ:<br />
БОЛМАЙ ҚОЙМАЙТЫН ҰЛЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ<br />
Түркі әлемінің ынтымақтастығы халықаралық саясат пен мемлкетаралық<br />
қатынастардың өңірлік дамуын ғаламдық деңгейге шығаратын бетбұрысты<br />
үрдіс ретінде бүгіндері сенім мен табыстарды иеленуде. Үшінші мыңжылдықтың<br />
басында халықаралық саясатқа күштеу факторына оралту, сондай-ақ оны<br />
ғаламдық тұрақтылықты сақтау мақсатымен аса шиеленісті жағдайларда<br />
дипломатиялық әдістермен теңестіру түркі өркениетіне қарайтын мемлекеттің<br />
ғаламдық үрдістер бағытын ұстанған мұндай күштеу орталығынан бойын<br />
аулаққа салатынын көрсетті. Еуразия құрлығының аса үлкен аумағындағы<br />
адамзат баласының 250 миллион түрік ұлысынан тұратын тоғыз жарым<br />
миллион шаршы метр жердегі аса ірі бөлігінің бірігуі біртұтас саяси алаңдағы<br />
ғаламдасу үрдістеріне көшбасшы болатын ірі күшті өмірге әкелер еді. Әлемдік<br />
қауымдастықпен байланыстарын сақтай отыра, барша ғаламшарымыздың түркі<br />
мемлекеттері өздерінің тәуелсіздіктерін сақтай отыра және ғаламдық геосаяси<br />
кеңістікте баршасы бірегей саясат ұстана отыра, тек қана өз қуаттары мен<br />
құқықтарын танытып қана қоймай, тарихи қисындарға негізделген әрекеттер<br />
жасар еді. Түркиямен қоян-қолтық бауырластық пиғылда келе жатқан түркілік бес<br />
республика-Әзербайжан, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан мен Түрікменстан<br />
өздері тәуелсіздік алғаннан кейін әлемдегі өзге де мемлекеттер секілді олардың<br />
арасынан өздерінің лайықты орындарын тауып, алдарынан ашылған ғаламдық<br />
ынтымақтастық пен жаңа халықаралық қарым-қатынастарда өздерін таныта<br />
түсуде. Осынау мемлекеттердің аталған өзара тиімді ықпалдастықтарын<br />
ескермей, өңірлік ынтымақтастықтарды керекті деңгейлерге көтеру мүмкін<br />
емес. Соңғы онжылдықтарда түркі мемлекеттерінің одағын нығайта түсетін<br />
барша бастамалар олардың жүргізген саясаттарының негізгі бағыттары болды<br />
және осы ұстанымдар келешекте одан әрі де нығайып, сабақтаса беруі керек.<br />
Тек осынау түрленудің берік ұстанымдары ғана халықаралық саясаттағы түркі<br />
елдерінің келешектегі де ақиқи бағыты бола береді. Осы мемлекеттердің бірі -<br />
Әзербайжан Республикасын Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесіне,<br />
ал 2012 жылдың мамыр айынан Әзербайжанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне<br />
төрағалыққа сайлануын түркі әлемінің үлкен табысы деп қараймыз. Бұл қадам<br />
сонымен қатар халықаралық қауымдастықтың оның көкейкесті жайларына<br />
(әсіресе, Таулы Қарабақ ісін) шешуіне көңіл аударту болып та табылады.<br />
Түркі мемлекеттерінің кез келгенінің әлеуетке ие болуы - жалпы алғандағы<br />
түркі әлемінің де әлеуеттер жинауы болып есептеледі. Бұл жағдайда оларға<br />
саяси, экономикалық және мәдени салалардағы ықпалдастықтарға кең жолдар<br />
218
Бірлесу анатомиясы: болмай қоймайтын ұлы ынтымақтастық<br />
ашылады және дәстүрлі түркілік кәсіпкерліктің өркендеуі өрге басады әрі<br />
қызметтің кең көлемде өрістеуіне мүмкіндіктер молаяды. Бауырлас елдерге<br />
инвестиция құю мен Транскаспий жобаларын жүзеге асыру, сөйтіп түркі<br />
дүниесінің экономикалық, саяси және мәдени жағрапиясын іс жүзінде<br />
біріктіруде Әзербайжан өмір жолына айналып келеді. Каспий бассейнінің табиғи<br />
байлықтары мол өңіріндегі түркі мемлекеттері осы жолмен үлкен халықаралық<br />
экономикалық қарым-қатынастарға шығуда. Баку-Тбилиси-Джейхан-Баку-<br />
Тбилиси-Эрзерум мұнай-газ құбырлары өңірдің жаңа энергетикалық картасын<br />
құруда. Осы жолдармен және дәліздермен Каспий теңізінің шығыс жағалауынан<br />
Қазақстан мен Түрікменстаннан олардың батыс жағалауына Әзербайжан мен<br />
Түркия жерлерінен өтіп, ол жақтан мұнай мен газ Еуропаға тасымалданып,<br />
әлемдік нарыққа шығады.<br />
Салынып жатқан Баку-Тбилиси-Карс теміржолы Түркиямен Әзербайжанды<br />
ғана емес, елімізді Орта Азямен де сабақтастыратын болады. Кезі келгенде<br />
бұл теміржол Еуропаны кіндік Азиямен жалғамақшы. Айтары жоқ, жыл өткен<br />
сайын ұлы Түркі дүниесін ынтымақтастыратын жұмыстар күш алып, өткен<br />
ғасырдың соңғы онжылдығында тәуелсіздік жолында өріс алған қозғалыстар<br />
егеменді түркі елдерінің халықаралық қауымдастықта өз орынын анық<br />
табуына жол ашты. Осыдан барып, соңғы жиырма жылдағы жалпы түріктік<br />
компоненттің халықаралық жүйеде нығая түскенін байқаймыз.1993 жылдан<br />
бері үзіліссіз өткізіліп келе жатқан достық, бауырластық, ықпалдастықты<br />
нығайта түсуге арналған түркі халықтарының съездері түркі халықтарының<br />
арасындағы достық пен туыстықты нығайта түсуге және түркі әлемінің бірлігі<br />
идеясын тиімді насихаттауға жол ашуда.<br />
Осы сьездерде талқыланған мәселелерге қатысты шешімдер көрсетіп<br />
отырғандай, түркі халықтарының көкейкесті мәселелері бірі-бірінен<br />
айырмашылықсыз ортақ. Мұны өздерінің түркілік тарихи жерлерінде, бірақ<br />
түркілік емес елдерде, яғни, Ресейде, Украина мен Молдовода, Македонияда<br />
және Болгария мен Иракта, Грузияда да тұрып жатқан түркілердің де<br />
өмірлерінен байқауға болады. Атлған елдерде тығыз тұрып жатқан түркілерге<br />
ұлттық рухани құндылықтарына ана тілдеріндегі оқулықтар қажет. Бұл<br />
тұрғыда олардың мәдени орталықтарына әрбір түркілік мемлекет қолдау,<br />
көмектер көрсетуді өзінің моральдық парыздары санайды. Түркі тілдес<br />
мемлекеттер басшыларының Саммиті 1992 жылы Анкарада өтсе, 1994 жылы<br />
Ыстамбулда,1995 жылы-Бішкекте, 1998 жылы Астанада, 2000 жылы Бакуде,<br />
2006 жылы - Анталияда, 2009 жылы-Нахчыванда ұйымдастырылды. 2010 жылы<br />
қыркүйекте Ыстамбұлда өткен түркі тілдес мемлекеттер Х саммитінде Түркия<br />
Президенті Абдолла Гүл Әзербайжанда өткен ІХ саммитте қабылданған түркі<br />
тілдес мемлекеттер арасындағы ықпалдастықты бекіте түсу жөніндегі шешімнің<br />
маңызын атай келе, 2009 жылы 3 қазанда қабылданған Нахчыван Келісіміне<br />
жоғары баға берді.<br />
219
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
Бұл шешімнің елдер арасындағы ықпалдастыққа, әсіресе түркі тілдес<br />
елдердің ықпалдастығы жөніндегі кеңесті құрудағы жұмыстардың түрі мен<br />
мазмұнын жаңалаудағы маңызын жоғары бағалады. Осы сөзінде ол былай<br />
деп атап өтті:-Енді біздер алты мемлекеттегі бір ғана ұлтпыз. Осы кеңестің<br />
құрылуымен әрекет үстіндегі бірлік іске аса бастайтын болады. Барша түркі<br />
мемлекеттері осы құрылымға бірігуі керек. Бұл жердегі мақсат бюрократтық<br />
ұйым құру емес. Мақсатымыз - халықтардың іс үстіндегі рухы мен кәсіпкерлік<br />
әлеуеттерін жаңғырту/44/. Саммитте Әзербайжан Республикасының Президенті<br />
Илхам Әлиев тарихи геосаяси үрдістердің Түркі әлемінің жағрапиясына кей<br />
уақыттарда қалайша ықпал жасайтынын тілге тиек етіп, осы жағрапиялық<br />
өңірде тұрып жатқан түркі тілдес халықтардың замануи әлемдегі ақиқаттарға<br />
табан тіреген жоғарғы саяси мәдениеті бар мызғымас одағын құру үшін<br />
үлкен нартәуекелділік керек екенін ескертті. «Түркі әлемі – ұлы ғалам.<br />
Әзербайжаннан бір замандарда түркі дүниесінің көне де, ажырмас бөлігі<br />
болған Зангезкур ауданының бөлініп, Арменияға қосылуының салдарынан<br />
түркі әлемінің бағзыдағы біртұтастығы бүлінді. Картаға қарасақ, егер, осынау<br />
тарихи әділетсіздік болмағанда, бүгінде бүртұтас түркі әлемі мен оның кеңістігі<br />
жағрапиялық тұрғыдан қарағанда бірегей кеңістік ретінде өмір сүре берер еді.<br />
Дегенмен, осының баршасына қарамастан, бізді тек қана жағрапиялық жағдай<br />
ғана емес, біздің өткеніміз бен бүгініміз де бауырластыра береді. Бізді бұған<br />
қоса ықпалдастығымыз бен ұлттық терең тамырларымыз да біріктіреді».<br />
Жиырма жылдан бері біздің тәуелсіз мемлекеттеріміз егемендікте өмір сүріп<br />
келеді. Осы кездерде біздің мемлекеттігіміздің негізі қалыптасып, тұрақтанып,<br />
күшейе түсті. Бүгінде Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан,<br />
Түрікменстан секілді елдер өз кезектерінде Түркияның күшейіп, Түркия да өз<br />
кезегінде аталған елдер әлеуеттерінің жоғарылауына әсер етуде. Біздің күшміз<br />
де – бірлікте. Біздер барлық салаларда да осы бірлігімізді нығайта беруіміз<br />
керек. Ол – БІЗДЕРДІ БІРІКТІРЕТІН ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫМЫЗ<br />
БЕН ӨТКЕНІМІЗ ЖӘНЕ БҮГІНГІ КҮНДЕРІМІЗ.Түпкі мақсаттарымызда түркі<br />
әлемінің ұлы бірлігінің болмысы жатыр. Аталған келешекте Түркі әлемінің<br />
бүтін бір ағзадай қалыптасуы өз қызметінің белгілі бір деңгейлеріне ие<br />
болады. Осынау ұлы мақсатқа біртіндеп жетуі мүмкін. Осылайша түркі тілдес<br />
мемлекеттер жетекшілерінің Х саммитінде Нахчыван келісіміне сай түркі тілдес<br />
елдер ықпалдастығының кеңесінің негізі қаланды.<br />
Түркияның Премьер-министрі Реджеп Тайып Ердоған түріктерді біріктіруді<br />
дамытудағы бұл кеңестің рөлін жоғары бағалай келе, оның екі бауырлас ел,<br />
әлемде теңдесі жоқ ерекше байланыстары бар Түркия мен Әзербайжанның<br />
арасындағы байланыстарды одан әрі дамытып және аталған Кеңестің осынау<br />
туысқандық туын мәңгілік көтеріп тұратын тұғыр боларына сенімділік білдірді<br />
/43/. Түркі тілдес елдер ықпалдастығы жөніндегі Кеңестің І Саммиті 2011<br />
жылдың қазанында Алматыда өтті. Әзербайжан Республикасының Президенті<br />
220
Бірлесу анатомиясы: болмай қоймайтын ұлы ынтымақтастық<br />
Илхам Әлиев Кеңестің қызметтерінде түркілік туысқандықты бекітуге<br />
бағытталған шаралардың маңыздарын атап өтті. Ол қызметтер елдердің іс<br />
жүзіндегі мүдделері мен жемісін бере бастағаны анық нәәтижелер аясында<br />
қорытындыланып отырулары керектігін де тілге тиек еткен. Президенттің<br />
ойынша, осы кезеңде ықпалдастық жөніндегі Кеңес қалыптасып болған соң,<br />
өз назарымызды нақты жобаларға аударуымыз керек. Неге десеңіз, осы күнге<br />
дейін салиқалы мәлімдемелер жасалып, құжаттарға қол қойылды.<br />
Егер, алдағы жылдар ауқымында нақты жобаларға көңіл бөлетін болсақ, ол<br />
біздің ұйымымыздың дамуында оң ықпалдар жасап, елдеріміздің арасындағы<br />
бірлікті бекіте түседі деді ол. Біздер бұған әзірміз және нақты жобаларды<br />
орындауға қатысты ұсыныстарымызды береміз деді Илхам Әлиев өз сөзінде.<br />
Біздер түркі әлемінің қазіргіден де күшейе түсуі үшін қолдан келгеннің<br />
барлығын жасауымыз керек деген пікірде Президент. Бұл үшін елде барлық<br />
мүмкіндіктер бар. Ең алдымен қуатты саяси еркіміз бар. Осынау кездесулерді<br />
жоғарғы деңгейлерде тұрақты өткізіп отыру және ықпалдастық жөніндегі<br />
бірінші Кеңесті өткізу, онда қабылданған шешімдер аса күшті саяси еріктің<br />
бар екенін көрсетеді деді ол /81/. Бұл тұста осынау жоғарғы деңгейлердегі<br />
кездесулерде Әзербайжан президенті Илхам Әлиевтің Баку қаласында түркі<br />
тілдес мемлекеттердің Мәдени қорын құру жөніндегі ұсынысы да қолдау тапты.<br />
Осыған байланысты TURKSOY-дің түркі әлемін гуманитарлық негіздерде<br />
біріктіріп келе жатқан өзгермес рөлін ерекше атап өткен жөн. Өзі құрылған<br />
күннен бастап, бүгінге дейін TURKSOY түркі халықтары мен мемлекеттерінің<br />
дәстүрлерін дамытуға, олардың арасындағы туысқандық байланыстарды тығыз<br />
бекіте түсіп, түркі әлемінің аса бай рухани және мәдени байлықтарын, замануи<br />
өркениеттің жоғарғы құндылықтарына жалғастырып, молайта түсуде. Сөйтіп,<br />
олардың халықаралық қауымдастыққа, жаһандық мәдениеттерге өлшеусіз<br />
қызмет жасап, адам құқықтарына да жұмыс істеуін қамтамасыз етуде.<br />
Бүгінгі Еуроодақты қандай да бір қиындықтарға тап келсе де, мемлекеттердің<br />
құрлықтық көлемдегі, экономикалық, саяси, құқықтық негіздерде бірігуінің<br />
ең көрнекі үлгісі деп тану керек. Сондықтан, неміс философы Юрген Хаббермас<br />
Еуропадағы үрдістердің кері ынтымақтық ахуалға ауысып кетуі қауіпін атай<br />
келе, Еуропаның бірігуінің саяси бағыттағы табысын әлемнің өзге өңірлеріне<br />
өнеге болардай сынақтық сипаттағы ахуал деп түсінуге шақырады. Осы<br />
себептен де ол Еуроодақ дамуының келешегін ХХІ ғасырдың бүгінгі күндегі<br />
ең үлкен жобасы деп таниды. Еуроодақтың құрылымдық үш жүйесін, яғни<br />
Еуроодақ қауымдастығын, жалпы сыртқы саясат пен қауіпсіздік саласын<br />
құқықтық салалардағы құқық қорғау органдары мен сот органдарының<br />
ықпалдастықтары ол Еуроодақтың негізгі тіректері деп тұжырымдайды.<br />
Осынау үш тұғырға қондырылған Еуроодақ жетекші үш бірегей институтқа ие.<br />
Атап айтар болсақ, олар Еуропарламент, ЕуроКеңес, ЕуроКомиссия, Еуросот<br />
және Еуропалық Есеп комитеті және мүше-мемлекеттердің бірегей құрамы<br />
221
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
мен ортақ валютасы бар. Еуропалық Парламент пен Еуропалық Кеңес ішкі<br />
Еуропалық мәселелермен қатар әлемдегі болып жатқан оқиғаларға және саяси<br />
жаңғыру мен демократияландырудың жалпы әлемдік үрдістеріне деген өз<br />
көзқарастарын белсенді түрде білдіріп отырады. Мәселен, Түркі тілдес елдер<br />
Парламентінің Ассамблеясы / TURKPA / секілді әмбебап табысты тәжірибенің<br />
одан әрі жалғасуы Еуроодақ парламентінің құрылу тарихи қажеттілігімен<br />
жақын келешекте түркі әлемінің бірлігі жолындағы қозғалыста TURKPA<br />
маңызды рөлін көрсететін болады. TURKPA 2008 жылдың 21 қарашасында<br />
Әзербайжан Республикасының, Қазақстан Республикасының, Қырғызстан мен<br />
Түрікменстан республикалары Парламенттерінің жетекшілері Ыстамбулдағы<br />
Долмабахча Сарайында қол қойғаннан соң құрылған болатын.<br />
TURKPA-ның негізгі мақсаты парламентаралық ықпалдастықтың сапалы<br />
жаңа кезеңіне жататын парламенттік дипломатия арқылы тарихи, мәдени және<br />
тілдік ортақтыққа негіздеп, мемлекеттер арсындағы саяси үнқатысуларды<br />
қамтамасыз етіп, ұлттық заңнамалардың жақындасуына қол жеткізіп,<br />
парламенттераралық қырым-қатынастарға жататын мәселелерге қатысты<br />
аса тығыз ықпалдастыққа қол жеткізіп, тең құқықты өзара тиімді өркендеуге<br />
ықпалдар жасау. Бұларға қоса өз қызметтерімен түркі тілдес елдердің<br />
өмірлерінде мәні зор құндылықтарды келер ұрпақтарға жеткізу, әсіресе мәдени<br />
мұраларды, тарихи және өнердегі, әдебиеттегі құндылықтарды қастерлеп, жас<br />
буындарға беру тараптар арасындағы саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени,<br />
гуманитарлық, құқықтық байланыстарды тереңдетуге ықпалдар ашу.<br />
2001 жылдың 27-28 сәуірінде Қазақстанда өткізілген түркі тілдес<br />
мемлекеттердің парламенттік Ассамблеясының пленарлық сессиясында<br />
қабылданған Астана Декларациясына сай түркі ұлттық парламенттерінің тиісті<br />
мәселелерге байланысты жайларын үндестірудің ұстанымдары анықталды.<br />
Астана Декларациясында Ислам ұйымдары Одағының парламенттік<br />
ассамблеясының бақылаушы мәртебесі бар Парламенттераралық Одағы<br />
өзінің қысқа уақыттағы қызметінен толық құқықты парламенттераралық<br />
жүйеге айналды. Ол өзінің түркі тілдес елдер парламенттерімен өзара тиімді<br />
ықпалдастығын жемісті жүргізуге мақсат ұстанған жұмыстарын ойдағыдай<br />
жүргізуде.<br />
Парламент Асамблеясы түркі тілдес мемлекеттердің тәуелсіздік алғандарына<br />
20 жыл толуын маңызды оқиға және осынау халықтардың жаңа<br />
тарихында аса маңызды рөл атқарады деп мәлімдейді. Бұл бағыттағы ұйымдық<br />
жұмыстарда Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымына төрағалық<br />
пен Еуропадағы ықпалдастық бағыттары мен аталған халықаралық ұйымның<br />
Парламенттік Ассамблеясына түркі тілдес мемлекеттердің белсене қатысулары<br />
біздің елдеріміздің халықаралық қауымдастықтағы беделіне оң әсер<br />
етіп, Еуразия құрлығындағы көкейкесті жайларды шешудегі халықаралық<br />
қауымдастықтың жұмыстарына қатысуға ұмтылған істерде үлкен сенімділік<br />
222
Бірлесу анатомиясы: болмай қоймайтын ұлы ынтымақтастық<br />
пен күш береді. Түркі тілдес елдердің Парламенттік Ассамблеясы 2011 жылы<br />
Әзербайжанда өткен Бүкіләлемдік Мәдениеттераралық үнқатысу форумының<br />
маңызын атай келе, түрлі мәдениеттерге, этностарға, діндер мен тілдерге,<br />
мұраларға ие адамдар мен топтардың арасындағы өзара сыйластық пен<br />
түсінушіліктерді және құрметтердің өзара түсіністік ахуалында жеткізетінін<br />
және оның мәдениеттер аралық үнқатысулардың дамуына үлкен үлес қосуы<br />
ерекше деп ой түйеді. Ғаламдық саяси, экономикалық, мәдени кеңістіктегі<br />
халықаралық жүйені құрайтын мемлекеттердің жүйеленуі ұлттық- тарихи<br />
дәсүрлердің жүзеге асуына байланысты.Сондықтан, түркілік ұлттық<br />
мемлекеттер мен халықтар бірегей саяси және мәдени негіздерде әрекеттер<br />
жасай отыра, осынау стратегиялық бағыттарда өз мүдделері мен пайдаларын<br />
өзгелермен келісе отырып, үйлестірілген стратегияларын замануи әлем<br />
дамуының жетекші үрдістеріне айналдыра білулері қажет. Бұған қоса түркі<br />
әлемінің бүтіндігі әрбір түркі мемлекетінің өзінің ұлттық мәдениетін дамытып,<br />
сақтап, бекіте түсудегі басты шарты боларын естен шығармау керек.<br />
Түркілердің ұлттық мәдениетінің үйлесімі олардың әр қайсысының<br />
өзіндік ерекшелігінің жалпы түркілік мәдениетінің синтезіне табиғи кірігуі<br />
арқылы мәңгілікке қалуында. Олардың бүгінгі заманғы саяси дәстүрлері<br />
мен мемлекеттік мәдениеттері де осынау бұлжымас негізде дами береді. Ал<br />
аталған негіз болса, бірлікті құрайды. Бұл жай ғана ұран сөз емес, бұл дегеніңіз<br />
ойлау бейнесі, өмір салты және идеялар мен мақсаттардың және саяси және<br />
гуманистік идеалдардың, түркі халықтарының шығармашылық рухтарының<br />
шыңы. Бірлікке сүйеніп, өзінің ұлттық рухтары және мәденитерінің тарихи<br />
және қисынды себептеріне сабақтасқан тамырларын дамытып, таратуды мақсат<br />
еткен ұлттардың бірлесуі болмай қоймайтын құбылыс. Осынау ынтымақтасуды<br />
дамыту мен қолдау және қорғау түркілердің мақсаттары болған және бола<br />
да берері анық.<br />
223
19. САЯСИ-МӘДЕНИ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ<br />
ГУМАНИТАРЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ<br />
Түркі Мемлекеттерін құру үрдістерін соңына дейін ойдағыдай жеткізіп,<br />
оның бүкіл әлемдік бірлестіктердің маңызды бір субьектісіне айналуы үшін осы<br />
мақсаттағы қызметтерінің басты бағыттарын дұрыс анықтап алу керек.Үлкен<br />
бірлестікті өмірге әкелуге арналған үлкен жолдағы атқарылған жұмыстардың<br />
негізгі кезеңдерінде бірегей гуманитарлық саясатты жүзеге асыру барған<br />
сайын қызметтің жүйелі де тұрақты сабақтасқан қарекеттерін қажет ететінін<br />
дәлелдейді. Тәуелсіз әрбір түркі мемлекетінің Ұлттық Гуманитарлық саясаты<br />
олардың бірлікке бағытталған қозғалыстарында өзара келісім сәттерін тауып,<br />
бір-біріне жуықтай береді. Осының нәтижесінде түркі Мемлекеттерінің Одағы<br />
тиімді үйлескен біртұтас гуманитарлық саясатқа айналды. Түркі мемлекеттерінің<br />
жуықтасу саясаты егеменді түркі республикаларының арасындағы қазіргі<br />
жағдайларда өз болмысында саяси-мәдени интеграцияның негіздерін құруды<br />
мақсат етеді. Олардың негізінде Одақты құру үрдістерінде дұрыс идеялық<br />
алаңын жинақтау мен мақсат түбегейлі орындалғанға дейін оны сау-саламатта<br />
сақтау міндет. Ең бастысы, түркі Мемлекеттері Одағын құрудың тарихи-саяси<br />
қажеттілігі тұрғысынан төмендегі әрекеттерді жасау керек.<br />
1. Одақтың саяси идеологиясын қалыптастыру және идеялық тұжырымдамасын<br />
құру.<br />
2. Интеграциялық үрдістердің алдын ала ұстанымдары тағандарын біріктіру.<br />
3. Интеграциялық үрдістердің негізгі тағамдарын алдын ала біріктіру.<br />
4. Бірегей саяси-мәдени кеңістіктің лингвистикалық-мәдениеттанулық<br />
алаңын дайындау.<br />
5. Мәдени-өркениеттік құндылықтарды жуықтату<br />
6. Мәдени және өркениеттік құндылықтарды жуықтату<br />
7. Түркілік саяси Әдепнама мен Қабілеттіліктің геосаяси аумақтық ауқымдағы<br />
оңтайлылығын бекіту.<br />
8. Түркі тектес халықтар арасында Түркі мемлекетері Одағын құру идеясын<br />
кеңінен насихаттау.<br />
Түркі республикаларының күшімен достастық сьездерін, түркі халықтарының<br />
бауырластық пен ықпалдастық және түркі тілдес мемлекеттер басшылары<br />
деңгейінде жоғарғы кеңес жиналыстарын өткізу, TURKSOY шеңберінде<br />
кездесулер жасау, түркі тілдес мемлекеттердің Парламенттік Ассамблеясы<br />
сессияларын шақыру және өзге де шараларды ұдайы ұйымдастыру күн өткен<br />
сайын ұлы түркі дүниесінің гуманитарлық қызметтерін кеңейте түсуде. Бір мақсат<br />
жолындағы бағыттар біріктіріліп, жүйелене түсуде. Бүгінде түркі халықтары<br />
бұрын-соңды болмаған жақындасуға ие болып, бірі-бірлерін жақынырақ білуге<br />
224
Саяси-мәдени интеграцияның гуманитарлық негіздері<br />
мүмкіндіктер алуда. Бұл тұста түркі халықтары ортақ тамырларының бір екенін<br />
жете түсініп, ортақ мұраттар мен идеяалдар төңірегінде топтасудың мәнін<br />
сезінулері керек. Ғаламдасу дәуірі болса, түркі халықтарының бүтіндігінің<br />
ақиқаттығын дәлелдеуде. Бұл үрдістер жалпы түркілік ішкі терең ойлау<br />
қажеттігін алға тартады. Ақиқатында «Ғаламдасу жалпы түріктік мәдениеттің<br />
қайта өрлеуін тудырады» (331с.44-47).<br />
Бұл үрдістер ұлттық, әлеуметтік және мәдени құрамдастықтағы саяси<br />
субьектілердің жинақталуы жолын игерген болмыстың ғаламдасып жатқан<br />
әлемнің ішкі табиғатында жүруімен өтеді. Әлемдік болмыстың бір бөлшегі<br />
ретіндегі жалпы түріктік әлеуметтік-мәдени саланың оралуы өзінің тереңде<br />
жатқан адамгершілік-санаткерлік негіздерінде ғаламшарымыздың ең түп тамыр<br />
кеңістігіндегі үлкен нұрлы жарықты білдіреді. Егер, ұлттардың тамыры ортақ<br />
болса, онда олар неге бүгін мен келешекте де бірге болмауы керек.<br />
Осынау бірлікке бәрінен бұрын түркі өркениеті – ұлы мемлекеттер,<br />
ұлы империялар мен ұлы мәдениеттер құра білген біздің Өркениетіміз<br />
алдымен лайықты. Аса құдіретті Түркі өркениеті өзінің қайнар бұлақтарынан<br />
ажырамаған болмысымен соншалық алуан түрлі, соншалықты көп бояулы және<br />
кереметтей сан қырлы. Сондығынан екені талассыз, тіпті осынау өркениеттің<br />
алыс қиырларында жатқан түркі халықтарының өздері бірі-бірінің сөздерін<br />
терең түсініп, бауырларының рухтары мен жүрек жанарларын көңіл көзімен<br />
көре біледі.Түркі табиғатын тиімді түсіну өзінің талассыз қисынға негізделген<br />
табиғатымен жарқын сезімдерге негізделгендігін бүгінгі түркі өркениетінің<br />
қозғалысындағы бірлесудің идеалдарында оның сенімділік пен жеңілмейтін<br />
рухты иеленгенін көреміз.Түркі әлемін бірлесуге апаратын гуманитарлық<br />
қызметтің негізіне Ұлы Ақиқат идеясы алынған. Сондықтан, осыған дейін<br />
біздер еске салған шаралар ресми-үстірт шара емес жалпы түріктік мәдениеттің<br />
өзін-өзі құрудағы байыпты ұтымды жолдары болып саналады.<br />
Түркі дүниесіне осыдан 20 жыл бұрын көптеген келешектер қол<br />
жетпестей көрінсе, қазіргі уақытта олар түркі мемлекеттері мен қоғам үшін<br />
түркі мемлекеттерінің күнделікті үйреншікті жұмыстарына айналды. Түркі<br />
мемлекеттерінің стратегтері мен жетекшілері қызметтерінің шапшаңдығы кең<br />
көлемді ауқымды да оңтайлы қызметтерге жетелеуде. Мысалға, 2012 жылдың<br />
тамызында Бішкек қаласында өткен Түркі Мемлекеттері Ықпалдастығының<br />
жоғары дәрежедегі кездесуінде маңызды саяси құжаттармен қатар қажетті<br />
гуманитарлық мәселер бойынша да шешімдер қабылданған болатын. Осы<br />
шарада сөз алған Қырғызстан Республикасының Президенті Алмазбек Атамбаев<br />
Түркі тілдес Мемлекеттердің Ықпалдастық Кеңесі 2009 жылы Нахчыванда<br />
өткен түркі тілдес мемлекеттер басшыларының кездеуінде құрылғанын еске<br />
салып, ендігі кезекте Түркі Тілдес Мемлекеттер Ықпалдастығы Кеңесінің<br />
төрағалығы Қырғызстанға ауысуына байланысты өзінің ризашылығын білдірді.<br />
Міндетті қызметтерінің шапшаңдығы түркі мемлекеттерінің стратегтері мен<br />
225
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
басшыларын одан да ауқымды да үлкен жұмыстарға жетелейді. Қырғызстан<br />
Президенті осынау жүйенің мүшелері-мемлекеттер арасында гуманитарлық<br />
салалардағы байланыстарды тереңдете түсу үшін не істелгенін сөз етті. Өз<br />
сөздерінде Түркияның, Қазақстанның және Әзербайжанның да басшылары<br />
мемлекеттер аралық қарым-қатынастардағы көптеген маңызды мәселелерге<br />
тоқталысты. Мысалы, Әзербайжан үкіметінің басшысы түркі тілдес мемлекеттер<br />
ынтымақтастығының одағына мүше мемлекеттер арасындағы ықпалдастықтың<br />
өсе түскенін атай келе, ағымдағы жылда олар мен Әзербайжан арасындағы<br />
тауар айналымының 55,56 пайызға өскенін атап өтті.<br />
Талқылау барысында түркі тілдес мемлекеттер одағы кеңесінің аясында<br />
мәдениет, білім беру салаларын игеру және бірегей әліппи мен арнайы<br />
оқулықтар жасау істерін қолға алу мақсатында осы кеңестің Түркі академиясы<br />
туралы сөз болды. Түркі тілдес мемлекеттер одағы кеңесінің тарихи осынау<br />
саммитінде оған мүше-мемлекеттер арасында төрт құжат қабылданды,<br />
олар: Түркі мәдениеті мен мұрасының жалғасы, түркі тілдес мемлекеттер<br />
ықпалдастығының кеңесі хатшылығының қаржылық ережелері жөніндегі<br />
жарғысы, Түркі академиясын құру туралы келісім, сондай-ақ жоғары деңгейдегі<br />
екінші түркі кеңесінің декларациясы қабылданды. Түркі мемлекеттерінің<br />
арасындағы саяси және экономикалық қарым-қатынастардың заңды жалғасы<br />
ретінде гуманитарлық қатынастар саласы да кеңейе түсуде. Осы күндерде<br />
түркі әлемінің санаткерлерінің бірлескен қызметтерінің арқасында Түркиядан<br />
Қазақстанға дейінгі аралықта кең ауқымды ұйымдастыру жұмыстары басталып<br />
кетті. Бұл ретте әр жеке түркі тілдес мемлекетте болсын, немесе баршасын қоса<br />
алғанда да түркі өркениеті мен олардың ұлттық мәдениеттері мәселелерімен<br />
айналысатын гуманитарлық орталықтар жұмыс істеуде. Олар TURKSOY-<br />
Түркі Мәдениетінің Халықаралық Ұйымы, ВАКФ Түркі әлемін зерттеу<br />
орталығы, TIKA-Үйлестіру мен ынтымақтастық жөніндегі түркі агенттігі,<br />
Түркі халықтарының бүкіл әлемдік ассамблеясы, Түркі өркениетін зерттеу<br />
орталығы, TUDEV–Түркі мемлекеттерінің ВАКФ-ы және достық, туысқандық<br />
қоғамдастығы ынтымақтастығы, Түркі тілдес мемлекеттердің саясаттарын<br />
қолдау қоры, TASAM-стратегиялық зерттеулердің Түркия-Азия Орталығы,<br />
Түркі әлемі журналисттерінің бірлестігі, Әлемнің жас түркі жазушыларының<br />
бірлестігі, Түркі әлеміне туыстас қоғамдар қызметтерінің үйірмесі, Түркі әлемі<br />
муниципалиттетерінің бірлестігі және өзге де құрылымдар.<br />
Бұл ұйымдар әр түрлі бағыттардағы түркі әлемінің бірлігіне қатысты насихат<br />
қызметтерін-халықаралық кеңестер өткізуден, кітап бастырудан, журналдар,<br />
альманахтар шығарудан бастап, мақсатты ғылыми-гуманитарлық зерттеулерге<br />
дейінгі істермен белсене айналысады. Бұл бағыттардағы аталған қызметтердің<br />
нәтижесінде бірлескен ғылыми орталықтар, оқу орталықтары, университеттер<br />
ашылып, жалпы түркілік тарих пен мәдениеттерді іс жүзінде нақты зерттеулерге<br />
мүмкіндіктер ашылып, түркі мемлекеттері арасында Моңғолиядағы,<br />
226
Саяси-мәдени интеграцияның гуманитарлық негіздері<br />
Түркия мен Әзербайжандағы белгілі болған түркі ескерткіштерін халықаралық<br />
деңгейлерде зерттеуге жол ашылып, замануи түркі тілдерін сақтай отыра,<br />
ортақ әліппиіне көшу мәселелері күн тәртібіне қойылды. Сонымен бірге осы<br />
жұмыстармен қатар осы заманғы түркі тілдерінің әмбебап сөздігін жасау<br />
аяқталып, түркілік тілдердің автоматтандырылған тәржіма жүйесі жасалды.<br />
Түркі әлемінде гуманитарлық қатынастар дамып, идеология, мәдениет,<br />
ғылым, білім беру, әдебиет және өнер салаларындағы құндылықтарды<br />
бірлесе жасау тәжірибелері тереңдей түсуде. Түркі өркениетін ұлттық<br />
мәдениеттер жәдігерлерімен толықтыра беру, олардың басымдықтарын алға<br />
шығару - бұл заңдылықтарды түлетудің болмысы екенін және оның жанды<br />
жұмыстар болатынын айғақтауда. Тұжырымдалған түркі гуманитарлығының<br />
орталандырылған саясаты өзінің тарихи табиғатындағы генезисі мен<br />
тәжірибесін тұғыр еткен түп тамыры бір мәдениетін дамытудың жаңа кезеңіне<br />
аяқ басуға қабілетті.<br />
Бүгінде Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру ісіне қызметтер жасайтын<br />
гуманистік саясатты жүзеге асыратын бірлескен бастамаларды тұғыр еткен<br />
үлкен ғылыми әлеуеттерге сүйенген түркі мемлекеттері ғалымдарының<br />
қызметтері үлкен қолдауға ие болуда. Осынау үрдістерде түркі өркениетінің<br />
қайнарынан туындаған аса қуатты санаткерлік қозғалысы, атап айтқанда,<br />
Орталық Азия мемлекеттерінің беделді ғалымдары мен олардың күшімен<br />
құрылған Түркі Халықтарының дүние жүзілік ассамблеясы ерекше мәнге ие.<br />
Түркі халықтарының бүкіләлемдік ассамблеясының тұжырымдамалық негізгі<br />
алаңы TXUA–Түркі халықтарының бүкіләлемдік ассамблеясы да бұл тұста<br />
ерекше маңызға ие. TXUA-ның негізгі тұжырымдамалық алаңы TXUA-ның<br />
жетекшілері, қазақстандық академик Ерментай Сұлтанмұратов пен татарстандық<br />
профессор Рафаэль Мухамеддиновтің және ортатүрік институтының<br />
директоры, өзбекстандық философ-лингвист Бахтияр Каримовтың бірлесіп<br />
жазған «Тұрақтылықтың түркілік белдеуі: Түркі халықтарының әлемдік<br />
ассамблеясы» атты кітабында көрініс тапқан. Онда аталған авторлар өздерінің<br />
бағдарламалық идеяларын ұсынып, бүгінгі әлем үшін Түркі бірлігінің<br />
тарихи маңызы мен мағынасы туралы ой толғасады. Сондай-ақ, ғалымдар<br />
түркі әлемі бірлігінің іргетас негіздері, түркі халықтары тілдерінің тілдік<br />
бірлігі тұжырымдамасы туралы баяндап, түркіліктің өміртану пәлсәпасының<br />
жүйелерін анықтап, түркі әлеміне бағытталған әмбебап гуманитарлық саясаттың<br />
басты ұстанымдарын көрсетіп, түркі бірлігінің бәсекелестері ұстанымдарымен<br />
пікірталастарға түседі. Стратег ғалымдар түркі бірлігінің түркі әлемінің<br />
дамуы үшін бірден-бір жол екенін дәлелдеуге тырысады. Дамудың осынау<br />
үрдісінде мемлекет тәуелсіздігінің негіздері дамып, күшейе түседі және ұлттық<br />
экономикалардың өңірлераралық байланыстары күшейіп, бәсекелестік артады.<br />
Түркі әлемі бірлігіндегі саяси ұстанымдарды үнемі өзара келісіп отыру, оның<br />
әлеуеттерін арттыра түседі және өздерінің саяси тұғырын бекітіп, түркі исламы<br />
227
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
өзінің ең жақсы қасиеттерін ұсынып, осы заманғы ұлттық, мәдени және діни<br />
һәм, адамгершілік қасиеттердің үндесуіне, жарасуына жол ашады. Түркі<br />
Мемлекеттері Одағының осынау бағдарламасы тұңғыш рет өз халықтарының<br />
мұраттарына қызмет етуші әлемдік саясаттың нысаны мәртебесінде ұсынылды.<br />
Онда геосаяси әлеуеттерден шығатын аса үлкен табиғи және материалдық<br />
байлықтарын ұлттың мүддесіне жарата отырып, Түркі Мемлекеттерінің Одағы<br />
(1) түркі мемлекеттерінің шын мәніндегі тәуелсіздігін қамтамасыз етеді.<br />
Одақ әрбір түркі тілдес халықтың ұлттық бостандығын жетілдіре отырып<br />
өз мүмкіндіктерін қуатты заманауи қоғамның экономикасын, ғылымы мен<br />
қорғаныс қуаттарын күшейтуге жұмсайды. Осы мақсаттарда әр түріктің<br />
материалдық игілікке бай, бақуатты өмірін қамтамасыз етіп, ғаламдық бірліктің<br />
ең жоғарғы деңгейлеріне шығып, түркілік суперұлттың қалыптасуына жол<br />
ашады. Осынау жағдайда түркілердің құқықтары да әмбебап гуманитарлық<br />
құндылықтар негізінде қорғалатын болады. Одақтың міндетіне сонымен<br />
бірге дұшпандық пиғылдағылардың басып алушылық ниеттерінен қорғану,<br />
халықтық капитализм жолында түркілік дамудың бағытына түсу, қоғамдағы<br />
демократиялық реформаларға жол ашатын және азаматтардың меншіктерін<br />
қорғау үшін барша мүмкіншіліктерді жұмылдыру парыздары да жататын<br />
болады (188.9-10б).<br />
Түркі Халықтарының Бүкіләлемдік Ассамблеясын құрушылар Түркістанның<br />
тарихи бірлігі идеясын, Түркі Мемлекеттері бірлігінің маңызды даму<br />
кезеңі ретінде бірінші кезеккее шығаруды ұсынуда. Олар кіндік Азияның<br />
сайып келгенде Түркістан екенін көрсетуде. Сонау 1920 жылдың өзінде,<br />
Кеңестер Одағының алғашқы қалыптасу жылдарында-ақ Орта Азия елдерінің<br />
көшбасшылары бүкіл Түркістанды біріктіретін Түркі Кеңес Республикасын<br />
құрғысы келген. Бірақ Ресей мен Кремль Ресейден де аумағы жағынан үлкен<br />
Орта Азия түптеп келгенде бір мемлекет болып кетуі мүмкін деген қауіппен<br />
бұл бастаманы басып тастады. Кремль тіпті орыстың әйгілі шығыстанушытүркологы<br />
Бартольдтың «Түркістанды бөлшектеу-бұл тарихи қателік» деген<br />
пікіріне де құлақ асқан жоқ. Аталған бастаманың өкілдері болса, саяси қуғынсүргінге<br />
ұшырады.<br />
Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін Түрікстан идеясы қайта жаңғырды.<br />
1989 жылы Орта Азияда Түркістан халық қозғалысы басталды. Мәскеуде,<br />
Қазақстанда және Әзербайжанда «Түркістан» газеттері шыға бастады. Ал<br />
Швецияда «Орталық Азия» журналы жарық көрді. Одан кейінгі жылдарда<br />
түркінің ұлы перзенті, әлем таныған жазушы Шыңғыс Айтматов «Түркістан<br />
– біздің ортақ үйіміз» бастамасын көтерді. Өзбек ғалымы Бақтияр Кәрімов<br />
Ортатүрік атты тіл әдістемесін дайындап, ол Түркілік қозғалыстың ұлы түркі<br />
әлемін біріктіретін Тұран атауымен Түркістан бастамасына ұласты. Бағзыдағы<br />
Түркілер Отанындағы өркениет ынтымақтастығының тоқтаусыз саяси-мәдени<br />
геосаяси маңызы осынау аймақтың Ресей мен Қытай секілді ірі мемлекеттерінің<br />
228
Саяси-мәдени интеграцияның гуманитарлық негіздері<br />
ұстамсыз саясаттарынан қорғанудың мүмкіндіктерін ашып беруінде дер<br />
едік. Түркі тұрақтылығының белдеуі болса, Еуразия аймағындағы барша<br />
мемлекеттерге қолайлы жағдайлар тудырып отыр.<br />
Түркі халықтары Ассамблеясының 2007 жылы өткен V съезінде айтылған<br />
қорытындылар мен ойлардың мазмұнында түркі мемлекеттері одағының<br />
мақсаттарын іске асырудағы бағыттағы істерге анағұрлым қарқындылық<br />
керектігі, яғни әлемдегі түркі ынтымақтастығының болмысындағы әлеуметтікадамгершілік,<br />
ғылыми-санаткерлік қырларын күшейту керектігі аталып өтті.<br />
Осылармен қатар съездің іс жүзіндегі шараларында бірнеше гуманитарлық<br />
жобалар да болды. Ассамблея тарихи бағзы заманалардан бері түркі халықтары<br />
тұрып жатқан жанды кеңістіктегі, яғни тарихи Жібек Жолы бойынан Тұран<br />
қаласының іргесін қалау туралы, сондай-ақ осы қалада Көктүрік монументті<br />
ескерткішін орнату және түркі халықтары Ассамблеясының бүкіләлемдік<br />
съезінде қабылданған Әлем Түркілеріне Үндеу мәлімдемесін келесі сөздермен<br />
қортындылауды ұсынды: Көктүрік ескерткіші мен Тұран қаласы түркі ұлты<br />
мен түркі өркениеті өрлеуінің символикалық бастауы болады (188. 98б). Манас<br />
қырғыз-түрік университетінің жанынан құрылған Түркі Өркениетін Зерттеу<br />
Орталығы /TSAM/ да түркі өркениетінің тарихымен және оның осы заманғы<br />
дамуының көкейкесті мәселелерін зерттеумен айналысып, оларды іске асырумен<br />
шұғылданады. /TSAM/ шығаратын түркі өркениетін зерттейтін жорнал болса,<br />
қазірдің өзінде-ақ халықаралық деңгейде аса беделді ғылыми-гуманитарлық<br />
басылымға айналып үлгерді. Осы жорналда жарияланған мақалаларда әлемдік<br />
өркениеттің кеңістігіндегі түркі өркениетінің орнына негізінен айрықша көңіл<br />
бөлініп, халықаралық саяси-мәдени ортадағы түркі ұлттық мемлекеттерінің<br />
алар орны анықталады (118).<br />
Түркі мемлекеттерінің одағын құруда әмбебап қатынастардың орталықтандырылған<br />
түркі тілінің көкейкесті жәйларына байланысты гуманитарлық<br />
саясатты жүзеге асыру маңызды тұс болып саналады. Бұл мәселелер<br />
көптен бері Түркияда және Әзербайжан мен Орталық Азия республикаларында<br />
талқылауға шығарылып, осыған орай мамандар бұл мәселеге қатысты оңтайлы,<br />
болмаса шендесе бермейтін ойларын ортаға еркін салуда. Сонау, 1968 жылыақ<br />
The New York Times газетінің тілшісі Дж.Л. Сульцбергер еуразиялық түркі<br />
тілінің таралу аймағын елестете отыра болжап: «Егер, бір адам осы күндері<br />
атына мініп, Болгариядан Шығыс Қытайға дейін сапарға шықса, онда сапар<br />
үстінде түркіше сөйлессе, оны міндетті түрде түсінер еді. Бұл ақиқатты<br />
мойындау керек. Шынжырларын сылдырлата жүріп түркілер Ұйғырстанның<br />
астанасы Үрімшіге дейін осындай кеңістік құрды» (106), деп жазды. Расында<br />
да Көктүрік империясы өмір сүрген уақыттан бастап (VI ғасыр) соңғы<br />
жүзжылдыққа дейін түркілер тілі ортақ қолданыста болды. Бірегей Түркі<br />
этномәдениетінің бүтіндігін айғақтайтын түркі тілі жүздеген жылдар бойына<br />
Еуразия кеңістігіндегі жанды қатынастың тілі болды және осынау ұлы тіл<br />
229
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
арқылы түркі және әлемдік әдебиеттің ғажайып жәдігерлері жасалды. Алайда<br />
тарих өз ісін жасады. Түркі өркениетінің даму үрдісінде Түркі Тілдерінің ұясы<br />
құрамындағы көне түркі тілдері жіктелуге түсті. Сөйтіп, түрлі сападағы ұлттық<br />
түркі тілдері пайда болды. Мұндай үрдістер үлкен тілдік топтарында да орын<br />
алды. Алайда бүгінгі заманғы түркі тілдерінің ерекшелігі сонда, олардың түп<br />
тамырларында түркі тілінің әмбебап нұсқалары қалыптасуы әбден мүмкін.<br />
Осы дәлелдерге сүйенген көптеген тіл мамандары орташаланған түркі<br />
тілін қалыптастыруды ұсынуда. Ғалым Бақтияр Кәрімов те Ортатүрік немесе<br />
Анатүрік тілдерінің әдістемесін құрып, бұл мәселені жан-жақты зерттеді. Жалпы<br />
түркілік әдеби тілдің мүмкіндіктері жөніндегі Әзербайжан Ұлттық ғылыми<br />
академиясының корреспондент-мүшесі, милли мәжілістің мәдениет жөніндегі<br />
комитетінің төрағасы, Әзербайжандағы Ататүрік орталығының жетекшісі,<br />
профессор Низами Джафаровтың да пікірі аса бағалы. Ғалым жалпытүркілік<br />
тілге көшудің бірнеше нұсқаларын салыстыра келе, олардың арасындағы ең<br />
қолайлысын таңдап алуды ұсынады және келесі нұқасын ең оңтайлысы деп<br />
пікір тастайды: Осы заманғы түркілік әдеби тілдің біреуі ғана таңдап алынады.<br />
Ол тілде жеңіл жинтықтау операциясы жүргізіліп, сол тіл ғана жалпы түркілік<br />
әдеби ортақ тіл ретінде таңдалып алынады дейді. Әрине, бұл мәселе барлық түркі<br />
мемлекеттері мен ұлттық қауымдастықтардың өзара келісімдері негізінде аса<br />
ықтиятпен және зор көңіл бөлулерімен мұқият қаралуы керек. Барлығымызды<br />
қанағаттандыратын және түркі әлемінің қарым-қатынастарын қамтамасыз<br />
етердей нәтижелер болуы тиіс.<br />
Түркі дүниесінің әмбебап қатынастарына қол жеткізетін Түркі Мемлекеттері<br />
Одағының орталандырылған тілі түркі мемлекеттері арасындағы ресми<br />
тіл атануы қажет. Десек те, орталандырылған түркі тілінің қалыптасуы түркі<br />
тілдерінен бүтіндей бас тарту дегенді білдірмейді. Ол тілдерді шектеулі ғана<br />
ортада пайдалану қажет деген талаптар да қойылмауы керек. Неге десеңіз, әрбір<br />
ұлттың түркі тілі - сол ұлттың тарихы және рухани қазынасы , сол халықтың<br />
тарихы мен тағдыры және мәдени ғұмыр кешуінің негізіне жатады. Былайша<br />
айтқанда, түркі өркениетінің сұлулығы да оның барша түркі тілдеріне ортақ<br />
қасиеті-сан бояулығы бола бермек. Осынау тілдерде ғажайып та аса зор<br />
мәдениеттер жасалды. Түркі тілдері одан әрі де дамып, гүлдене береді. Түркі<br />
тілдерінің қазіргі өзара жақындығы соншалық, нәтижесінде осы заманда<br />
орталандырылған түркі тілін қалыптастыруға үлкен мүмкіндіктер ашып отыр.<br />
Осынау орталандырылған түркі тілі өзге де бауырлас түркі тілдерімен қанаттаса<br />
көркейіп, дами беретін болады. Ол да өзіне тілдің әмбебаптық қасиеттерін<br />
алып, өзге де түркі тілдерімен қанаттаса жүріп, ресми-мәдени орталарда<br />
пайдалана беретіні ақиқат болмақшы. Тіпті шетелдіктердің өздері де түркі<br />
мемлекеттерінде жүріп, осынау тілді еркін пайдалана алады. Уақыт өте келе<br />
орталандырылған түркі тілі халықаралық қатынас тілі ретінде Біріккен Ұлттар<br />
Ұйымына ұсынылуы тиіс. Бір атап өтерлік жәйт, Біріккен Ұлттар Ұйымының<br />
230
Саяси-мәдени интеграцияның гуманитарлық негіздері<br />
білім беру, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы соңғы кездерде түркі<br />
өркениетінің әлемге сый еткен материалдық және мәдени ескерткіштеріне<br />
жіті көңіл бөліп, халықаралық деңгейлерде шаралар өткізіп, жалпы түркілік<br />
мәдениет классиктерінің мерейтойларын өткізе бастады.<br />
Әлбетте, алдағы уақыттарда да жалпы түркілік гуманитарлық мәдениеттің<br />
заманауи әлемдегі ғаламдық алғы шептерде болып, өзінің конструктивтік<br />
тұғырынан көрінетініне күмән келтірмейміз. Тілдік, ойлау қабілеттілігі мен<br />
мәдени жақындасулар жалпы түркілік мәденилену жүйесінің болмысында<br />
рухани ішкі дамудың жанды жаратылыстық құрылымын қалыптастырып, оны<br />
адасудан және қателіктер жіберуден қорғайды. Түркі әлеміндегі мәдениеттер<br />
арасындағы қарым-қатынастарды дамытудың ең күшті негізі мен келешектегі<br />
дамуының ынталандырушы бәтуалы қуатына бәтуалы гуманитарлық ойлау мен<br />
іс жүзіндегі әмбебап қызметінің ішкі жүйелік болмысы жатады. Оның бүтіндігін<br />
сақтау-бұл дегеніңіз Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру мақсаттарын<br />
іске асыру деген сөз. Ал бұл мақсаттар ең алдымен жалпы түркілік тарихты<br />
дайындауға, жалпы түркілік тілдегі сабақ беру мен әліпбилерді әзірлеуге және<br />
осыларды оқыту мен дайындауға, жалпы түркілік тарихты, адамгершілік және<br />
ойлау ерекшеліктерін орнықтырып, түрлі салалалардағы көкейкесті жайлар<br />
жайындағы жариялайтын баспа органдарын қалыптастыруға тәуелді. Біздің<br />
міндетімізге де осы бағыттарды жалғастыру мен дамыта беру жатады.<br />
231
20. ОДАҚТАСТЫҚТЫҢ ИДЕОЛОГИЯСЫ МЕН<br />
ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ ҰСТАНЫМДАРЫ<br />
Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру ісіне байланысты гуманитарлық<br />
саясаттың тұжырымдамалық негізіне идеология жатады. Түркілік Ұлы<br />
классикалық саяси-идеология дәстүрлерінде құрылған түркизм идеологиясы<br />
оған қатысты толып жатқан біржақты, сыңарезу ұстанымдарға қарамастан,<br />
жалпы түркілік гуманистік саясаттың негізгі тұғырлық алаңы ретінде<br />
өмір сүре береді. Классикалық түркизм түркі халықтарының көпшілігінің<br />
империялардың бодандығында болған қиын уақыттарында өмірге келді. Біздің<br />
кешегі уақыттарымыз тәуелсіз түркі мемлекеттерінің егемендік пен бірлікке<br />
ұмтылыстарына тосқауылдар қойған заман болғанына қарамастан, түркі<br />
елдері өз дербестіктері үшін күрестерін тоқтатқан жоқ. Күрескерлік рухын<br />
сол классикалық түркизмнен алған бүгінгі заманғы түркілік рухты тұтынған<br />
елдер жаңа тарихи дәуірде Түркі Мемлекеттері Одағын құру жолындағы<br />
қозғалыстың көшбастаушысы бола білуде. Дегенмен де, қазіргі заманғы саяси<br />
үрдістер күрделі болғандықтан, тәуелсіз түркі мемлекеттерінің одағын құру<br />
жолында кедергілер де көптеп кездесуде. Ұйымды бөлуге және белсенді түрде<br />
оған бөгет жасауға назар салатын күштері бар бүгінгідей қайшылыққа толы<br />
уақытта бірегей және мызғымас саяси-идеологиялық ұстанымның шешуші<br />
рөль атқаратыны ақиқат. Сондығынан да қазіргі заманда идеологиялық жүйенің<br />
ойлау ісінің бүтін болмысы ретіндегі түркілікті дамытудың қажеттілігі басым.<br />
Сондықтан да қазіргі заманда осының негізінде Түркі Мемлекеттері Одағының<br />
тұжырымдамалық идеологиясын дамыта беру керек.<br />
Бүгінгі заманғы түркіліктің негізгі идеологиясына елдердің тәуелсіздіктеріне<br />
нұқсан келтірмейтін, қажетті ықпалдастықтан соң асыра үстемдігі бар<br />
мемлекет құруды мақсат ұстанбайтын, конфедерация құруды мұрат жасамайтын<br />
түркі мемлекеттерін құру жатады. Бұл сонда халықаралық жүйедегі<br />
егемен субьектілердің одақтық бірлестігі болады. Түркілік мысалға<br />
Әзербайжандағы секілді түркі мемлекеттерінің ұлттық идеологиясына қарсы<br />
емес. Керісінше, ол бірлесудің басты мақсаттарын ықпалдасу идеологиясына<br />
телитін мұраттарға бағынады. Түркі мемлекеттерінің арасындағы одақтастықтың<br />
тұжырымдамалық идеологиясының негізіне келесі шарттар жатады (1).<br />
Одаққа тарихи-фундаменталдық ұстанымдар мен жалпы түріктік<br />
құндылықтарынан туындайтын міндеттерді ескере отыра өту (2) Тәуелсіз<br />
түркі мемлекеттерінде ұлттық идеологияны басшылыққа ала отыра даму (3),<br />
осы республикалардағы одақ құруға қатысты қызметтер мен ықыластарды<br />
зерттеу (4), осы елдердегі саяси биліктің гуманитарлық- идеологиялық алаңын<br />
232
Одақтастықтың идеологиясы мен тұжырымдамалық ұстанымдары<br />
дайындау (5), мемлекеттераралық шоғырлануды бекітумен қатар шетел<br />
идеологиясына қарсы жүйелі ұйым құру (6), халықаралық деңгейде, әсіресе<br />
түркі халықтары мен диаспоралық ұйымдарда табыстарға жету (7). Осы негізде<br />
халықаралық қауымдастықты Түркі Мемлекеттерінің Одағын құруға дайындау,<br />
әлем елдерінің оған қолдау көрсететін және түркі елдерімен және олардың<br />
қоғамдарымен одақтасатын мемлекеттері мен халықаралық ұйымдарды және<br />
жаңа күшті саяси бірлестіктің құрылуымен ғаламдық жаңғыруға беталатын<br />
үрдісті ұйымдастыру.<br />
Біздер, түркілер өз тарихи тағдырымыздың көкжиегіне анық жанармен көз<br />
салғанда, көкейімізге сан сауалдар оралады. Егер біздің ұлы бабаларымыз<br />
құрып кеткен орасан зор түркі мемлекеттері мен империялар көптеген ғасырлар<br />
бойына тек түріктерді ғана емес, біртіндеп Еуразияның өзге де халықтары мен<br />
этностарын бірегей саяси, идеологиялық, діни және өркениетті жүйелерге<br />
біріктіре алған болса, біздерге неге Түркі Әлемінің ауқымында өңірдегі<br />
бірегей суперэтнос шеңберінде осыны жасамасқа. Бүгінде өткен ғасырдың<br />
орта шенінде Еуропада құрылған Одаққа қарағанда біздің мүмкіндіктеріміз<br />
әлдеқайда жоғары. Себебі біздің өңірлерімізде олардағыдай қанды соғыстар<br />
болған жоқ. Бұл - біздің ең үлкен және айырмашылығы орасан ерекшелігіміз<br />
екені ақиқат. Біздер тәуелсіз ел болып, алып империядан бөліндік. Баршамыз<br />
да ұлттық мемлекеттер мен мемлекеттілік құру ісінде қанаттаса қатар адымдап<br />
келеміз. Бірден-ақ бір-бірімізге бауырластық қолымызды созып, тілектес бола<br />
бастадық. Осылайша туыстығымызды сезініп, өзара жақындаса бастадық.<br />
Ынтымақтасу жолында кедергі болардай ішкі шиеленістер де жоқ. Неліктен<br />
біздер Еуроодақ пен НАТО жағына сағынышпен қарап, осы тақылеттес әлемдік<br />
альянстарға қызғанышпен көз салуымыз керек. Неге біздер әлемге өзіміздің<br />
қуатты бірлестігімізді танытпауымыз керек.<br />
Қазіргі ғаламдық саясат көрсетіп отырғандай, Түркі Мемлекеттері Одағын<br />
құру жолында енді тайсақтауға, жарты жолдан тоқтауға әсте болмайды.<br />
Осы жолдарда пайда болатын сансыз сауалдар мен қиындықтарға да әзір<br />
болуымыз және күш-қуаттарымызды ортақ мақсатымыздың ақиқат жолына<br />
бағыттай білгеніміз дұрыс. Біздер қазірдің өзінде Одақ құру жолындағы<br />
гуманитарлық кезеңнен өтіп, саясаттағы, экономика мен әскери салалардағы<br />
болашақ одақтастығымыздың іргетасын қалап алдық десек те, әлі де болса,<br />
бірегей бағдарламалық жобамыз бен Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру<br />
ісіне жауапты саяси өзара келісілген субьектілерді толық анықтаған жоқпыз.<br />
Сондай-ақ, ұлы мақстымызды жүзеге асыратын бірегей механизмді де құрған<br />
жоқпыз. Алдымызда тезірек шешілуі қажет көптеген көкейкесті жайлар тұр.<br />
Ендігі ретте жасалған ауқымды істерді кеңейтіп, саяси, экономикалық және<br />
әскери салалардағы ықпалдастыққа бағытталған жүйелік-тұжырымдамалық<br />
бірлестікке көшуіміз дұрыс. Сайып келгенде «ұлтқа зораю емес, кішірейе беруді<br />
жазмыштың жазғанын» естен шығармауымыз керек (101.67 б).<br />
233
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
Осынау афоризмнің иесі Незми Чора өзінің Түркі мемлекеттерінің<br />
одақтасуына және түркі тілдес елдердің бірігуіне арналған кітабында осы<br />
бағыттардағы көптеген жайлармен қанаттастыра бірлесуге бастайтын<br />
үрдістердің саяси- идеологиялық тұстарын да мұқият зерттейді. Көздегені<br />
Түркі Мемлекеттерінің Одағы құру болатын түркизм идеясына сүйенген Незми<br />
Чора кез келген ұлт армиядан немесе шетел күштерінің өзге де материалдық<br />
қуаттарынан жеңілмес бұрын, алдымен олардың моральдық-идеялық езгісіне<br />
түседі деген пікірін айтады. Мысалға, рухани жеңілген ұлтты соғыста жеңу<br />
жеңіл дейді. Сондықтан да болашақтарының көкжиектерін айқын көрулері<br />
үшін түркі елдерінің идеологиялық мызғымас тұғырын қалау керек. Сөйткенде<br />
олар болашақта да жеңілмес қамалға айналады.Түркі мемлекеттерінің бастарын<br />
қосатын түркизм бірегей күштер тұрғысынан қарағанда барша ұлттардан да<br />
жоғары тұратын идеология болуы керек. Түркизм асқақтау үшін емес, өзгелерді<br />
де жоғарылататын идея болуы керек. Өз-өздерін осы жолда құрбан ететін<br />
көптеген адамдары бар қоғам қашанда өркендеуге бейім болады (101.53б).<br />
Незми Чора ұлттың өзін-өзі төменшік сезінуінен және айналысындағы һәм<br />
әлемде болып жатқан оқиғаларға, ең бастысы, өз болашағына салқын-самарқау<br />
қарауынан арылуының маңызын атап өтті. Ол ұлттардың өз ойларын тұрақты<br />
түрде жоғары адамгершілік қасиеттермен тазартып тұруын, ұлттық идеологияны<br />
сырттан таңылатын өзгелердің ықпалынсыз жаңғыртып отыруды ұсынды. Ұлт<br />
мәртебесінің үнемі биікте болуы үшін рух бірлігі, мақсат ортақтығы керек.<br />
Бүгінде түркі ұлты басынан талай қиындықтарды өткізгеніне қарамастан,<br />
әлемдегі ең үлкен ұлттардың қатарында тұр. Дунай мен Балқан тауларынан<br />
бастап Қытайға дейінгі аралықта сіздер тек қана түркілерді кездестіресіз.<br />
Осынау ұлы кеңістіктің басынан ең шетіне дейін түркі халықтарының<br />
жерлерінен өтесіз. Осынау ғажайып ұлттың жасаған істері оның алып бейнесін<br />
зорайта түседі және ол тарихтың айдынына тағы шығады. Осының баршасы<br />
осынау өлкелерге көз тіккендерді толғантпай қоймайды. Сондықтан олар түркі<br />
ұлттарының бірігіп кетпеуі үшін қоятын кедергілерін күшейтіп, ең алдымен<br />
осы халықтардың ынтымағы мен туыстығын бұзып, жоқ еткісі келеді.Осы<br />
жолда олар түркі халықтары жайында арандатушылық материалдар таратып,<br />
арандатушылық әрекеттер жасайды.<br />
Түркі ұлттарының дамуы үшін кез келген түркі ұлты бірлікті, теңдікті және<br />
нендей қиындықтар болсын бірлесе шешуді мұрат ұстанулары керек. Біздің<br />
бірлігімізге қарсы арнадатушылық әрекеттердің басында жершілдік тұр. Өзінің<br />
шындап дамуы үшін Түркі өзінің ұлттық абыройына, ұлттық болмысына қайта<br />
оралуы керек (101. 64б).<br />
Көктүріктік тамырлары тереңде жатқан ұлттық ойлаудың тұғырларына<br />
сүйенген Незми Чораның шын жүректен шыққан сөздері ақиқат. Осынау<br />
туындысымен Незми Чора әлемдік түркизмге сүбелі үлестер қосқанымен,<br />
234
Одақтастықтың идеологиясы мен тұжырымдамалық ұстанымдары<br />
оның кітабының мұқабасындағы Түркия мелекеттерінің бірлесуі деген атаудың<br />
дұрыс еместігін аңағартқымыз келеді. Өйткені, Түркі мемлекеттерінің бірлесуі<br />
деген атаумен жоғарыдағы аттың айырмашылығынің бөлектігіне автор онша<br />
мән бере қоймағанға ұқсайды. Әлем түріктері бір ғана мемлекеттің бастауымен,<br />
басымдығымен құрылған бірлестікті өзге мемлекеттердің мойындамайтынын<br />
жақсы біледі. Әлбетте, Түркия түркі мемлекеттерінің ынтымақтастығында<br />
үлкен рөль атқарады. Ол түркі тілдес елдердің қиын кезеңдеріндегі қорғаны да.<br />
Дегенмен, Түркияның бірлескен мемлекеттері деген атаумен ынтымақтасуға<br />
бірде-бір ел келісім бермейді. Түркияның өзі болса, түркі әлемі мен<br />
халықаралық қауымдастыққа келгенде сындарлы саясат ұстанып, үстірт те қате<br />
қадамдар жасаудан сақтанып отырады және ондай жаңылуларға бармайды.<br />
Сондықтан Түркияның ресми саясаты өте анық. Онда болжамды ұстаным мен<br />
түркі дүниесінің бірігуіне қатысты мақсаттар бар. Сондығынан мұндай шетін<br />
көзқарастардан бойды аулаққа салған дұрыс.<br />
Түркі дүниесінен тысқары жерлерде түркі мемлекеттерінің болашақ<br />
одағын болдырмауға бағытталған шиеленіскен саяси-идеологиялық ойындар<br />
ұйымдастырылуда. Осы жағдайда Түркияны бірлескен мемлекеттердің<br />
орталығы түрінде меңзеуге жол бермеген жөн. Онсыз да батыстың сарапшылары<br />
бүгінгі заманғы Түркияның түркі әлеміндегі және барша мұсылман дүниесіндегі<br />
дағдарыстарды еңсеруге бағытталған сыртқы саясатына талдау жасай отырып,<br />
негізінен мұны Осман империясын құруға талпыныс немесе османизм деп<br />
түсіндіруде (216).<br />
Демек, қазірдің өзінде халықаралық қауымдастықта аталған мәселеге<br />
дұрыс көзқарасты қалыптастыру қажет. Түркі Мемлекеттері Одағын құру ісі<br />
Түркияның ғана мұраты емес, барша түркі елдерінің бірлескен ықыласы мен<br />
еріктері деп қараған жөн. Өйткені, мұның ақиқат екені шындық. Ол жағдайда<br />
осынау бірлестіктің халықаралық құқық шеңберіндегі ынтымақтасуының<br />
жүйеленуіне деген сенім де пайда болады.<br />
Түркі әлемінің геосасаи кеңістігі кең де түрлі себептердің салдарынан<br />
жаңғыруларға тап болса, бұл жерлердегі ұлттық саяси-идеологиялық<br />
жүйелерде белгілі бір айырмашылықтар болды. Тарихи даму заңдылықтарының<br />
шарттарына сай осынау геосаяси кеңістіктің Батыс және Шығыс қанаттары<br />
қалыптасты. Түркі әлемінің геосаяси қанаты Шығыс бөлігі Моңғолиядан<br />
бастап Каспийге дейін, яғни Орталық Азия деп аталып жүрген Түркістанды<br />
құрайды. Ал Батыс геосаяси қанаты болса, Каспий теңізінен Балқанға дейінгі<br />
аралықты алып жатыр. Бүгінде осынау екі қанатта да Түркі Мемлекеттерінің<br />
Одағын құруға деген ықыластар күшті. Дегенмен де, осы бағыттардағы<br />
жекелеген батылсыздықты, яғни өзге ықпалдастық үрдістеріне қосылуға деген<br />
ықыластардың бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Осыдан барып түркі әлемін<br />
біріктіру жолындағы интеграциялық жобалар мен бірлескен шараларда, әсіресе<br />
235
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
бірлескен конституционалдануға кейбір түркі республикаларының қатыспай<br />
қалатынын байқаймыз. Мысалға, 2012 жылы тамызда Бішкек қаласында өткен<br />
Түркі мемлекеттерінің Ықпалдастығы Кеңесінің екінші Саммитінде түркі<br />
мемлекеттерінің бірегей туы қабылданды. Түркияның сыртқы істер министрі<br />
Ахмет Дәуітоглу тудың Қазақстан, Қырғызстан, Түркия және Әзербайжан<br />
секілді түркі республикаларының, яғни төрт елінің мемлекеттік байрақтарын<br />
көрсетеді деп атап өтті. Өкінішке қарай, осынау тарихи оқиғаға Түрікменстан<br />
мен Өзбекстан қатысқан жоқ. Демек, осы екі мемлекет одаққа қосылғаннан<br />
кейін Түркі елдерінің туын қайта қарауға тура келмекші. Түркі Мемлкеттерінің<br />
Одағын құруға қатысушы мемлекеттер оның құрылуы кезінде өңірлік және<br />
ғаламдық интеграциялық үрдістерге қатысты өз көзқарастарын анық та<br />
айқын білдіруі керек. Егер Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру түпкілікті<br />
және негізгі мақсат болса, ақиқатты айтудан жасқанбаған дұрыс. Біздер өз<br />
ынтымақтастығымызға зиянын тигізетін өзге одақтық жобаларға кіріп, өзімізді<br />
алдамауымыз керек.<br />
Әрине, кез келген мемлекет өзінің егемендік құқығын мемлекеттераралық<br />
қатынастарда пайдалануға құқылы. Бірақ Түркі Мемлекеттерінің Одағы мен<br />
Түркі аймағының геосаяси еуразиялық кеңістігінің болашағы болса, оған<br />
деген көзқарас нақты болуы шарт. Түркі әлемінің Шығыс және Батыс беттері<br />
(Орталық Азия, Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан) - Кавказ<br />
бен Кіші Азия (Әзербайжан, Түркия, Солтүстік Кипрдің Түркі Республикасы)<br />
-баршасы бірегей саяси алаңда қимылдар жасауы керек. Егер саяи тұрғыдан<br />
келер болсақ, түркі әлемінің Шығыс бөлігіндегі түркі республикалары өзара<br />
өте жақын. Ал түркі әлемінің Батыс қанаты-Әзербайжан, Түркия және Кипрдің<br />
Түркі Республикасы болса, Одақ құру мен оның болашағына қатысты<br />
ортақ көзқараста. Демек, аталған бастапқы ортақ көзқарастар келісімі<br />
түркі республикаларының арасындағы болашақ Одақ тағдырына қатысты<br />
көзқарастарға қозғаушы күш және мықты таған бола алады.<br />
Өзін Еуразияның көшбасшысы санайтын Ресей Федерациясы мүмкіндігінше<br />
кешегі кеңестік елдерді Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының аясынан<br />
шығармауға, ал шамасы жетсе, Еуроазиялық Одаққа тартуға қарманып қалары<br />
сөзсіз. ТМД, КСРО ыдыраған соң, 1991 жылдың 8 желтоқсанында Беловежье<br />
Келісімімен құрылған болатын. Бүгінде Грузия мен Балтық жағалауы<br />
республикаларынан басқалары, яғни кешегі кеңестік республикалар (ішінде<br />
түркі республикалары да бар) сол ТМД-дан еш айырмашылығы жоқ Еуразиялық<br />
Одақтың мүшелері. Еуразиялық Экономикалық Одақ Ресей, Белорусь және<br />
Қазақстан арасындағы 2011 жылдың 12 қарашасындағы келісімге сай қалыптаса<br />
бастаған еді. 2012 жылдың 23 мамырында Астана қаласында өткен Астананың<br />
экономикалық форумында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев:<br />
«Біздер 2025 жылға дейін Еуразияның экономикалық одағын құра аламыз»<br />
236
Одақтастықтың идеологиясы мен тұжырымдамалық ұстанымдары<br />
-деп, Еуразиялық одақтың болашағына сенім білдірген болатын. Еуразиялық<br />
экономикалық одақтың келешегін әлемдік интеграциялық бірлестік ретінде<br />
қарастыратын Қазақстан Басшысы сонымен бірге түрлі саммиттерде түркі<br />
тілдес мемлекеттердің де болашақ одағы жайлы батыл әрі мықты негізделген<br />
мәлімдемелер жасауда.<br />
Түркияның премьер-министрі Реджеп Тайып Ердоған 2013 жылдың<br />
ақпанында өткен Түркия мен Еуроодақтың экономикалық кеңесшілдік<br />
комитетінің отрысында: «Біздер Еуроодақтың көтерген жүгін өзімізге<br />
алмақшы емеспіз» - деп, мәлімдеді. Сонымен қатар Түркия басшысы<br />
болашақта Түркияның да Еуроодаққа мүшелікке мүшеліке өтетініне батыл<br />
сенім білдірді. Ердоған мырза да Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы секілді<br />
Түркі әлемінің ынтымақтастығы үшін күресіп жүрген әлемдегі аса ықпалды<br />
саясаткерлердің сапындағы ұлы қайраткер. Олай болса, бұл жерде келесі<br />
таңдау туралы еріксіз ойланасың. Түркі әлемінің ең үлкен екі мемлекетінің<br />
екі ұлы басшысының, яғни Түркия мен Қазақстан көшбасшыларының түркі<br />
республикаларының арасындағы ынтымақтастыққа аса маңыз берумен қатар, өз<br />
елдерін Еуроодақтың құрамынан көргісі келетінінде не сыр бар екен. Әлбетте,<br />
Түркияның Еуроодаққа мүшелікке кіріп, Қазақстанның бүкіл Орталық Азия<br />
елдерімен бірге Еуропалық Одаққа мүшелікке өтуге қатысты қадамдар жасауы<br />
кезінде түркі мемлекеттерінің одағын жүзеге асыру мүмкін бе? Бұл тұста сөзсіз<br />
басым бағыт таңдалуы қажет. Еуразиялық одақ қаншалықты қызықтырғанымен,<br />
Еуроодақ үлгісіндегі ынтымақтасу қаншалықты жеңіл болғанымен, олардың<br />
ешбірі де ұлы түркі тарихының таң арайы тудырған түркі мемлекеттерінің<br />
одағына жете алмайды. Қазіргі түркі мемлекеттерінің одағын құру жолындағы<br />
айқын мақсаттар кезеңінде осынау тарихи миссияны жіберіп алмау керек. Бұл<br />
кезеңдегі ынтымақтықты ыдыратпау мен ұйымшылдықтың іргесін нықтамау<br />
Еуразиядағы замануи түркі ынтымақтастығын белгісіз күштердің ықпалына<br />
беру арқылы түркі бірлігін кері кетіру деген сөз.<br />
Түркі мемлекеттерінің бірлігін құру жолы көптеген өзекті мәселелерді<br />
шешуді талап етеді және әлемдегі ұлы державалармен бетпе-бет келуді<br />
қажет етеді. Бұл мақсатта сырт күштердің қарсылығына тойтарыс беріп, аса<br />
үлкен күреске шығуға тура келеді. Сондықтан, Түркі мемлекеттерінің одағы<br />
ең сенімді, болашағы берік одақ болады. Ол жағдайда елдеріміз Еуропа мен<br />
Ресейдің ықпалынан арылады.Түркі мемлекеттерінің ертеңін кәміл сеніммен<br />
басқару керек. Бұған қоса, осыған дейін түркі мемлекеттерімен нығайған<br />
қарым-қатынастарды одан әрі бекітіп, дамуға кедергі болар барша бағыттарды<br />
жіті анықтап алу керек. Баршамызды Түркі мемлекеттерінің одағына апаратын<br />
саясатты одан әрі бекітіп, идеологиялық саясатты тұрақты түрде дамытып,<br />
әрбір жаңа тарихи жағдайлармен сәйкес келетін жетілдірілген ғылымигуманистік<br />
тұжырымдамамен алға жылжи отырып, жаңа саяси-идеологиялық<br />
237
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
технологияларды іске қосу қажет. Ғаламдық басқарудың басты жетекшілік<br />
мақсаты- ғаламшарымызда әскери басымдықтармен қатар идеолгоиялық<br />
үстемдікке қол жеткізу болып табылады. Бүгінгі заманда мұндай артықшылыққа<br />
қол жеткізу үшін идеологиядан бас тарту жоспарынан туындайтын саясаттарға<br />
қарсы шаралар жасалуда. Бұндағы басты дәлелге өркениеттер арасындағы<br />
қатынастардың асқынуы идеолгиялар арасындағы текетірестер идеологиялар<br />
арасындағы қатынастарды екінші сатыға түсірді (262.53.125-122 беттер).<br />
Осынау қозғалыстың негізін қалаушылардың бірі - америка ұлтшылдығын<br />
негіздеуге күш салып жүрген американ стратегі С.Р. Хантингтон: «Азияөркениеттердің<br />
қайнаған қазаны (262.53.219 беттер). Анығын айтқанда, Азия<br />
өркениеттерінің арасында ымырасыз соғыстар жүруде. Егер жағдай осылай<br />
болса, Азия (болмаса өзге құрлық) түрлі өркениеттерге жататын мемлекеттердің<br />
ұлттық идеологиясының «қайнаған қазаны» болып есептеледі. Идеологиялар<br />
ұлттық мүдделерге орай өседі. Олар ұлттың еркі мен кемшіліктерін де көрсетеді<br />
(236.57-13 беттер).<br />
Қандай да бір халықаралық бірлестікке кірген ұлттық мемлекеттің<br />
ынтымақтастығы барысында олардың идеологиясы әлсіремейді, қайта<br />
белсене түсіп, икемділік машықтарына ие болады. Әлемнің көп өркениетті,<br />
нешеме түрлі өркениетті ахуалдарында ұлттық мүдделер идеологиялары үшін<br />
әрекеттер жасаудың ауқымды мүмкіндіктері ашыла бастайды. Сондықтан<br />
түркі мемлекеттерінің одағын қалыптастыру үрдістері осынау қайшыласқан<br />
ағымдардан тыс қала алмайды. Одақтастықтың саяси идеологиясы бүгінгі<br />
заманның кейбір сапаларын алуы керек. Осыдан кейін ғана демократиялық<br />
әлем бұл қадамдардың жасампаздыққа бағытталғанын және өздеріне пайдалы<br />
боларына сенеді. Ал жас түркі республикалары болса, жетілген демократиялық<br />
жүйелермен тең дәрежедегі қырым-қатынастарының оң нәтижелі қадамдарын<br />
жетілдіріп, қызметтер істей берулері керек. Олар еуропалық демократияның<br />
азиялық демократиямен синтезінің сәттерін көресетуі қажет. Әлбетте, бұл<br />
оңай іс емес, неге десеңіз, осы уақытқа дейін Азия патриархалды қоғам ретінде<br />
қабылданып келді. Сондығынан да демократиялық Түркияның Азияның саясиидеяологиялық<br />
жүйесін жаңғыртуға қатысты ұстанымын әлемдік қауымдастық<br />
түсіністікпен қабылдауда 203.90-93беттер).<br />
Түркі тілдес мемлекеттердің одағын құру идеялогиясына қауіп төндіретін<br />
себептердің ішінен Еуразияда көшбасшы болуға үмтікерлердің жоғарыдан<br />
туғызар және діни-идеологиялық радикалды топтардың төменнен жасар<br />
арандатуларын бөле жара атағанымыз жөн. Бұлардың екеуі де қатерлі. Бірі<br />
аймақты әскери базалардың көмегімен бақылауға алуға тырысса, екіншісі<br />
бірбеткейлік отын қыздырып, жанжал тудыруға тырысады. Олардың араласулары<br />
Ауғанстандағы секілді өте қауіпті. Түркі әлемі осынау қақтығыстардың ұшқыны<br />
өз аумағына келіп, ұшқыннан жалын қаулап кетпеуін қадағалауы<br />
238
Одақтастықтың идеологиясы мен тұжырымдамалық ұстанымдары<br />
керек. Түркі ұлтының қажыр-еркімен құрылған «парасат империясы», әрине,<br />
мұндайдың өз аумағында орыналуына жол бермейді. Сондықтан, «түркі<br />
прагматизмі» түркі әлеміне бетперде жамылған ортағасырлық үстемдік пен<br />
демократия киімін киген осы заманғы империализм құбыжығының кіріп<br />
кетпеуіне қарсы тұрар қабілеттерін көрсетуі керек. Түркизмнің этикалықидеялогиялық<br />
құндылықтарын дамыту мен қорғауда әлі де көптеген жұмыстар<br />
жасауына тура келеді. Мысалға, орта ғасырдың сонау заманғы әубасында<br />
Еуразия жаулап алған түркілердің бабалары туралы осы заманғы дәуірге<br />
дейін олардың жақын және алыс көршілері жалаға толы тарихтар құрастырып,<br />
ойға сыймайтын өтіріктер айтып, жалғандықтар таратумен келеді. Сондағы<br />
мақсаттары - түркілердің адамдар мен халықтарға, әсіресе, армяндарға жасаған<br />
өтірікке толы қатыгез өктемдігін елге жаюда қолдан келгеннің барлығын<br />
жасуда. Олар бүгінде де сол «әндерінен» жаңылған жоқ. Адам айтса нанғысыз,<br />
өзін Еуропаның ұлы санаткері санайтын, классикалық француз ағартушысы<br />
Монтескье түріктерді ғаламшардағы ең оңбаған, нас адамдар санайды (124.г.<br />
2.192 бет). Дегенмен, түркі халықтары жөнінде ақиқатты арқау еткен өзге де<br />
пікірлер жетерлік. Мысалға азамзаттың ұлы перзенттері Низами, Гете, Пушкин<br />
мен Лермонтовтардың түріктердің жан мен тән сұлулықтары жайындағы<br />
сөздерін немесе оларға кереғар А. Вольтердің романтикалық қойылымдарын<br />
еске алып, оның ақылға сыймайтындай сөздерін жадыға оралтып көрген дұрыс<br />
шығар. Ол: «түркілер славян әйелдерінің аппақ тәндерін көргеннен соң, олардың<br />
жамбастарынан бір түйір ет кесіп алып, жеп қойған екен...», деген сөздер айтты,<br />
сандырақтапты../147.174-176 бет). Еуропалықтардың өздері де 1876 жылы<br />
Ұлы Британия Парламентінде лорд Гладстонның сөздерінде де ешбір ақиқат<br />
жоқтығын мойындайды. Лорд: «Түркілер адамзаттың адам емес кейпіндегі<br />
жандары. Біздің мәдениеттеріміз мәңгі болуы үшін оларды қуу керек. Құран<br />
барда, осынау қанды тағылық жер бетінде жасай береді »-деп, лағады ол (136.<br />
59 бет). Осы сөздер иесінің Отаны - Британ империясы ғаламдық бодандықтың<br />
іргесін қалап берген батыс империализмінің ақылға сыймайтын, адамдыққа<br />
келмейтін ең сұмдық механизмдерін жасаған мемлекет. Бұл мемлекет адамзат<br />
тарихындағы ең қанды зұлматты жасаған ел. Ол Австралияға жақын Тасмания<br />
аралында өз отарын ұйымдастырып, 1833 жылы онда өмір сүріп жатқан байырғы<br />
тұрғындарды аяусыз қырып, ондағы халықтан 300 ғана адам қалдырған<br />
болатын (295.т.1.141-173 беттер).<br />
Түркілерге жасалып жатқан келесі бір құйтырқы қиянат, түркі тілдес<br />
халықтар көп тұратын Ресей Федерациясының орта мектептерінде оқытылатын<br />
«Отан тарихы» кітабының 6-шы сыныптарға арналған басылымындағы<br />
«Моңғол-татар басқыншыларының жыртқыштығы» атты картинасында<br />
Вольтер қиялының басқа бір суреті берілген. Онда моңғол-татар тағылары<br />
жебелер көмегімен адамдарды өлтіріп, қылышпен кескілеп, еттерінен кәуәп<br />
239
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
жасап үлкен ықыласпен жеп жатқаны салынғаны бейнеленген. Ресейдің білім<br />
беру министрлігі шындыққа мүлдем жанаспайтын осы суретті өз оқулығында<br />
жариялап, шәкірттер санасына адамгершілік сезімдерін сіңіріп жатырмыз деп<br />
қалай ғана ойлайды екен. Міне, осы заманғы Ресейдің өз еліндегі ағартушылық<br />
жолының сиқы! Аса ауыр қылмыстар мен әділетсіздікке барғандар, әдетте<br />
өз кінәларын өзгелерге аудара салуға бейім тұратынын тарихтан білеміз.<br />
Ағылшындардың кең ауқымдағы зұлымдықтарын, армяндар да шағын<br />
аяда болса да жасады. Түркі әлемінің тарихына, мәдениетіне, ұлты мен<br />
мемлекеттеріне, Түркі Мемлекеттері Одағын құру ісі секілді ұлы жоспарына<br />
қарсы жасалған осындай арандатушылықтар мен оған бағытталған барша<br />
дұшпандық пиғылдардың бетперделерін уақытында ашып отыратын мезгіл<br />
жетті.<br />
Түркі дүниесінің көркемдік-эстетикалық, оның саяси-гуманитарлық әлем<br />
халықтарына деген толерантты әмбебап идеологиясы адамзат баласының ең<br />
тамаша құндылықтарының және рухани қазыналарының бірі. Бүгінгі заманғы<br />
дәуірде халықаралық қауымдастықтың әділ де адал ойлы өкілдері түркі<br />
өркениетін оған жасалып келе жатқан идеологиялық диверсиямен түркілік<br />
өркениеттің мәнін салыстырар болса, жаңағы жалақорлық саясаттарға тіптен де<br />
негіз жоқтығын мойындап, олардың тек қана сабынның көпіршігі екенін көрер<br />
еді. Егер жаңағы жалақорлар айтқандай, бүкіл Еуразия аумағындағы ұлттық<br />
дәстүрлер мен діндерді және мәдениеттерді де түркілер нәсілдік кемсітушілікке<br />
салып,адамдарды кәуәп ретінде жеген болса, онда бүгінде аталған аймақтарда<br />
түркі жұртынан өзге ешбір халық тұрмас та еді. Тіпті түркілердің аяқтарының<br />
астында ұзақ уақыттардан бері шатылып жүрген армяндардың өздері де осы<br />
біз қалай тірі қалдық екен деп, ойлана бастаса. Олар басқа жерлерге қарағанда<br />
түркі өркениетінің алып кеңістігінде молынан тұрып жатқан жоқ па. Таласары<br />
жоқ, түркілер соғыстар уағында да, болмаса, бейбіт өмір кездерінде де<br />
өздерінің адамшылық қасиеттерін бәрінен жоғары қойған ел. Бұған Мұстафа<br />
Кемел Ататүріктің өмір жолдары куә. Түркі дүниесінің ұлы қолбасшысы және<br />
сардары тарихтағы ең сұрапыл соғыстарда өз ұлтын қорғап қала алды және<br />
үнемі жеңістерге жетіп отырды. Измирге жеңімпаз әскерлерімен кірген ол<br />
аяқтың астына тасталған дұшпан байрағын көтеріп: «Ту-ұлттың тәуелсіздігінің<br />
белгісі. Оны сыйлап, дұшпандікі болғанына қарамастан, құрметтеу керек»,-<br />
деген болатын. Бүгінде соғысушы тараптар бірінің-бірі туларын аяқтарына<br />
таптап жатқанда, түріктің осынау ұлы қолбасшысының қадамдары өте-мөте<br />
адамшылық және азаматтық ретінде көңілге ұялайды.Тіпті жауларымен<br />
кездескеннің өзінде де Мұстафа Кемел Ататүрік түркі бекзаттығы мен нәзік<br />
дипломатиялық дарынын танытқан болатын. Мысалға, француз генералы,<br />
бірінші дүниежүзілік соғыста, Дарданелл түбіндегі Ататүрікке қарсы шайқаста<br />
бір қолын жоғалтқан Гураға құрметпен қарап, былай деген екен: «Сіздің түркі<br />
жерінде қалған даңқты қолыңызды елдерімізді жалғап жатқан қасиетті жәдігер<br />
240
Одақтастықтың идеологиясы мен тұжырымдамалық ұстанымдары<br />
деп ойлаймыз (122.72 бет). Түріктің осынау ұлы қолбасшысы Ататүріктің<br />
соғыста қаза тауып, шәйіт болған жауынгерлерін жерлеп болғаннан кейін осы<br />
шайқастарда қаза болған өзге ұлттың сарбаздары жайында аталған шараға<br />
қатысқан елінің қорғаныс министрінің көзінше: «осынау Елдің аумағында<br />
қаны төгілген батырлар, Сіздердің рухтарыңыз достас елдің топырағында<br />
мәңгілікке тыным тапты. Жандарыңыз жаннатта болғай» дегені тарихта қалды<br />
(117.6 бет). Адамзатқа берілген ұлы баға деп осыны айтсақ керек. Жүздеген<br />
сарбаздары әлемдік соғыста қаза тапқан армияның Жоғарғы қолбасшысы<br />
мемлекеттераралық және адамзатаралық дұшпандық қатынастарының ең<br />
бір шиеленіскен шағының шырқау биігінде осылайша қасиетті адамзаттық<br />
сезімдерге ерік береді. Қолбасшылықтың, даналықтың және адамгершіліктің<br />
бірлігін өз әрекеттерімен қалап берген Мұстафа Кемел Ататүрік жасақтаған<br />
түрік армиясы бүгінгі әлемдегі ең қуатты қарулы күштердің сапынан саналады.<br />
Бүгінде Түркі Мемлекеттері Одағын құрудағы аса маңызды әрекеттердің<br />
қатарында Бірлескен Армия құру үрдісі екені рас. 2013 жылдың 23 қаңтарынан<br />
Түркияның, Әзербайжанның, Моңғолияның және Қырғызстанның қатысуымен<br />
бірлескен армия құру жөніндегі келісімге қол жеткізілді. Баку<br />
қаласында өткен әскери мәртебеге ие Құқық Қорғау органдары Еуразиялық<br />
қауымдастықтың отырысында бірлескен армия құрудың алғашқы келісіміне қол<br />
жеткізп, оның алғашқы қызметтері анықталып, оның алғашқы атауы ТАКМ-<br />
(Түркия, Әзербайжан, Қырғызстан, Моңғолия) болып бекітілді. Ол саясат<br />
саласында (түркі тілдес мемлекеттердің Саммитеріне, Түркі тілдес елдердің<br />
ықпалдастық Кеңестерінде), гуманитарлық салаларда (түркі халықтарының<br />
достық, бауырластық және ықпалдастық құрылтайларында), заң шығарушылық<br />
саласында (түркі тілдес халықтардың Парламеттік Ассамблеясында) жалпы<br />
түркілік идеологиядағы тұжырымдамалықты, ортақ бағыттылықты көрсететін<br />
болады.<br />
Түркі мемлекеттерінің Одағын құрудың жиырма жылдық идеясы мен<br />
адамдардың, үйлестіру ұйымдарының және азаматтық қоғамдар жүйелерінің,<br />
батыл азаматтардың, дипломат-прагматиктердің бір мақсатқа жұмылған<br />
данышпан идеологтар мен көреген стратегтерің жанкешті еңбектерінен өзіміз<br />
күресіп жүрген бірлесу идеясының негізінде, расында да мызғымас тұғыр<br />
тұрғанын көреміз. Ақиқатын айтар болсақ, бұл мақсаттың отын сөндірер әлемде<br />
ешқандай күш жоқ. Ал осынау ақиқатты баршаға жеткізушілер қатары өте көп<br />
және олар бұлжымас мақсаттың тұғырында тұрғандар. Неге десеңіз, бұл идеяның<br />
тағанында ұлы мемлекеттік дәстүрлер, жоғары адамгершілік қасиеттер,<br />
ұлттың және заманның биік рухы, саяси этиканың құндылықтары, түркі<br />
саясатының әмбебап дүниетанымы жатыр. Осы айтылғандар түркі<br />
мемлекеттерінің одағын мызғымас бірлестікке айналдырып, оның қуаттарын<br />
жеңілмес биіктерге көтеріп, бір байрақтың саясатын көтеріп, түркілердің<br />
кемеңгерлік төзімдері мен данышпандық шешімдерін іске асыратын болады.<br />
241
V ТАРАУ Мызғымас тұғыр негізінде<br />
Түркілерді біріктіретін Түркі ынтымақтастығының идеологиясы туралы<br />
айтқанымызда, дұшпандық пиғылдағы күштердің қисынға сыймайтын,<br />
адамзатқа қарсы ниеттегі істеріне көңіл аударғанымыз дұрыс.Түркілер<br />
идеологиясы екіжүзділік пен зұлымдыққа емес, ерлік пен жалпы адамзатқа деген<br />
махаббатқа негізделген. Біздің жеңімпаз-көшбасышымыз дұшпанның туына да<br />
құрметпен қарауға үндесе, дұшпандарымыз идеологиямызға қарғыс жаудырып,<br />
туымызды аяқтарының астына басқысы келеді. Біздің идеологиямыздың<br />
маңызды мақсаттарының бірі де бүгінгі заманғы Монтескеьлерге де осынау<br />
айырмашылықты ұқтыру. Сондықтан, одақтастықты табысты дамытудың да<br />
бір шарты осы.<br />
242
VI ТАРАУ<br />
ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІ<br />
ОДАҚТАСТЫҒЫНЫҢ<br />
СТРАТЕГИЯСЫ
21. ЖАЛПЫ ТҮРІКТІК ГЕОСАЯСИ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ<br />
ЫРҒАҚТЫ ДАМУ ЖҮЙЕЛЕРІ<br />
Жер бетінде өркениет пайда болғанда немесе оның ерте дәуірінде мемлекеттер<br />
тым аз болды да, олар соғыс пен саясат стратегиясын ғана білді. Мысалға,<br />
көне гректерге антикалық Грекиядағы мемлекет-қалалардың қалыптасуының<br />
алғашқы кезеңінде бұл қосарланған атқарымдылық стратегиясы өз<br />
нәтижелерін берді. Неге десеңіз, Грекияның әскери стратегтері алдағы<br />
шайқастарының тактикалық жолдарын ертерек белгілеп, сарбаздар шептерін<br />
белгілеп, өз жоспарларының іске асуларының барша ендіктерін белгілейтін<br />
болғандықтан, үнемі жеңіске жетіп отырған. Антикалық дәуір гректері<br />
сонымен бірге, саяси стратегияларды да шеберлікпен пайдалана білген.<br />
Грекиядағы одақтас қалалардың қалыптасуы тек қана дұрыс саяси стратегияны<br />
қолдана білгендіктерінен еді. Осы тұрғыдан алғанда Еуропаны жаулап алған<br />
түріктерді әскери және саяси стратегияның патриархтары деп айтуға болады.<br />
Осынау терең стратегиялық талантты француз тарихшысы Рене Груссе ойдың<br />
өткірлігінен деп бағалайды. Бұған қоса ол түріктердің уақыт координаттары<br />
мен кеңістіктеріндегі көзқарастарының сұңғылалығынан дейді. Расында да<br />
олар бүгінде өз болашақтарын сезініп, сол түйсіктерін кеңейте түсіп, өте-мөте<br />
икемді қимылдар жасауда (241.148-151 бет).<br />
Ғұндар дәуірінен бастап түркілер Еуразия жүрегінде әбден жан-жақты<br />
ойластырылған әскери және саяси стратегияларды қолдана отырып, Еуразияның<br />
жүрегінде ғана өз мемлекеттері мен империясының пантеондарын құра алды.<br />
Бүгінгі замандағы түркі көрегендігі мүлдем жаңа тарихи миссияда, яғни<br />
ынтымақтастық қызметін айғақтайтын Одақты құруымен көрінуі керек.<br />
Сонымен бүгінде:<br />
– Тәуелсіз түркі мемлекеттері өздерінің Одақ құруға деген ынталарын<br />
интеграциялық қызметтерімен айғақтауда.<br />
– Бұл интеграцияның негізіне жетекші бағыт ретінде саяси-экономикалық<br />
ықпалдастық алынуда;<br />
– Гуманитарлық-идеологиялық негізгі беталыс үрдістері біртіндеп барған<br />
сайын тұжырымдамалық сапаға көшуде;<br />
– Осынау негізгі беталыстар мен тәуелсіз идеялар мен бастамалар ойдағыдай<br />
үйлесуде;<br />
Өз мемлекеттерінің Одақты құрудағы нақты жолындағы қолдары жеткен<br />
табыстарын түркі халықтары қолдауда. Бұл-Түркі Мемлекеттері Одағы –<br />
түркілердің саяси дегдарлары ғана емес, сонымен қатар жалпытүркілердің де<br />
қалауы екенін көрсетуде;<br />
244
Жалпы түріктік геосаяси байланыстардың ырғақты даму жүйелері<br />
Сайып келгенде, бұл Түркі мемлекеттері одағының стратегиялық келешегін<br />
айқындайтын белгілер үшін керек. Яғни бұл тұста стратегия тәтті қиял немесе<br />
ізгі арман ретінде емес, Еуразияда бағзы замандардан бері тұрып келе жатқан<br />
түркі халықтарының шынайы мақсаттарының бағдары ретінде көрініс беріп,<br />
жалпы түркілік ерік пен ТМО-ның түбегейлі стратегиясы ретінде бірлік<br />
тәжірибесінің негізінде қол жеткен берік стратегиялық параметр қалпында<br />
басты мақсатқа айналып, келешектің теориялық-прагматикалық құрылымын<br />
білдіруде. ТМО-ның түбегейлі стратегиясы түркі мемлекеттерінің жуықтама<br />
стратегиясында үйлесімді мазмұнға ие болып, негізгі мақсаттарды біріктіруі<br />
керек. Түркі Мемлекеттері Одағының стратегиясын, таяудағы және болашақтағы<br />
мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыратын себептерді айқындау Еуразиядағы<br />
геосаяси факторларды сараптау мен терең зерттеу арқылы ғана мүмкін.<br />
Анығы сол, геосаяси себептер геосаяси стратегияны туындатып, өз кезегінде<br />
геостратегия саяси стратегияны мазмұнға толтырады және оның жолдарының<br />
баспалдақтарын айқындайды. Сонымен қатар әрекетерге қарсылық ретінде<br />
міндетті қызметінің сапасына көшкен саяси стратегия геостратегиялық<br />
параметрлерді түрлендіріп, алдыңғы қатарға геосаясттың тың үрдістері мен<br />
оған қатысушылардың жаңа үйлесімін шығарады.<br />
Егер түркі аумағының жаңа геосаяси өңірінің дамуына көз жүгіртсек, онда<br />
тұрақтылық пен ырғақтылықты қатар сақтаған маңызды үрдістердің жүріп<br />
жатқанына куә боламыз. Еуразиядағы геосаясаттың тарихи түрленуі түркілік<br />
геосаяси өңір шеңберіндегі орталық организмнің тұрақты бекуінің себебі болып<br />
отырғанын байқаймыз.Тіпті түркі этносының геолингвистикалық жіктелуінің<br />
өзі түркі әлемінің шашыраңқы субьектілерінің арасында тілдердегі туысқандық<br />
тамырлары үзіліп, жоғалардай жарықшақ тудыра алған жоқ. Замандардың сұрқия<br />
желі қаншама сілкілесе де түркі ұлттары арасын байланыстырып тұрған түркі<br />
тілдеріндегі ортақ тінді туыстықтың нәзік жібі үзілген жоқ. Осынау байланысты<br />
түркілердің ұлы тарихы жасады. Оның бабалар өсиетінен құрылатын қисыны<br />
да қуатты. Бұл өсиеттер түркі тілдері туыстығының мызғымас тұғыры – Орхон-<br />
Енисей жазбаларындағы ескерткіштерде баян етілген.<br />
Бүгінде жер көлемі Еуразиядағы Қазақстан Республикасынан Түрік республикасына<br />
дейін созылып жатқан түркі әлемінің полифониясы өзінің алуан<br />
түстілігімен бірегей жүйені құрап тұр.Түрік геосаясатының аймағы өзінің үндесу<br />
табиғатында ең жоғарғы танымдық стратегиялық биікке жеткені соншалық,<br />
өз болмысы мен айналадағы әлемді өзі жете танып, осыған орай келешегінің<br />
де көкжиектерін айқын көріп отыр. Түркі геосаяси аймағының қалыптасуы<br />
стратегиялық тұрғыдан қарағанда табиғи және үш кезеңге сабақтасады, Түркі<br />
геосаяси аймағына кірігіп, түркі геосаяси құбылып, Түркі геосаяси жүйесі<br />
Түркі мемлекеттерінің одағына айналады. Түрік этножағрапиясының барша<br />
мемлекеттері мен халықтары ұзақ мерзімдік тарихи кезеңнің өне бойғы<br />
жолында түркі геосаяси өңірін қалыптастырды.Тіпті түрлі империялардың<br />
245
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
құрамында Түркиядан басқа жерлерде өмір сүрген басқа да түркі халықтары<br />
бұл өлкелердің түркі әлеміне қарайтындықтарына күмән келтірмеген. Әлбетте,<br />
аталған өңірлерді бөлшектеуге жасалған әрекеттер аз болмаған. Дегенмен<br />
бұл қадамдар еш нәтиже бермеген. Алайда, түркі мемлекеттерінің тәуелсіздік<br />
алулары түркі әлемінің геосаяси жүйе ретінде қалыптаса бастауына жол ашты.<br />
Бұл жолғы үрдістер егеменді түркі мемлекеттерінің еркімен оның геосаяси<br />
өңірін бірегей саяси-экономикалық алаңдағы ахуалға жеткізіп, оны заңға сәйкес<br />
жүйелік жағдайға жеткізуге қызметтер жасауда. Осынау тарихи үрдістер Түркі<br />
Мемлекеттері Одағын жүзеге асыруға қажетті кезеңнің тарихи белесін бастан<br />
кешуде. Түркі геосаяси өңірінің түркі геосаяси жүйеге ауысуы, Түркі геосаяси<br />
жүйесінің Түркі Мемлекеттері Одағына ауысуы – бұл соңғы және шешуші кезең.<br />
Бұл онымен қатар әлемде барған сайын кең құлашпен жүріп жатқан дүниежүзілік<br />
ықпалдасу үрдістерінің маңызды бөлігі. Бұл өзгеру заңдылығының маңызына<br />
одақтың құрылуы кезеңіндегі ғаламдық интеграция шарттарының бірлікке<br />
қажетті ережелерінің дұрыс орындалуында жатыр. Әмбебаптық пен бірлесудің<br />
үндестігі құрылып, жеке меншіктен жалпыға ортақтыққа көшу ырғақты геосяси<br />
байланыстардың үш деңгейінде-Ұлттық (Түркі Ұлттық Мемлекеті), жалпы<br />
түріктік (Түркі Мемлекеттерінің Одағы) және әлемдік (халықаралық одақ) өтеді.<br />
Егемендік субьектілері бекітетін жүйелер халықаралық құқықтарда одақтың<br />
мәртебесін алады. Ұлттық заңдардың халықаралық заңдармен себептес болуы<br />
және олардың күшімен халықаралық ашық жүйелер құру (212.383 бет), доктрина<br />
секілді бұйрықтылыққа жету, мемлекеттер мен ұлттың еркіндігін ғаламдық<br />
саясат пен оның ұлттың мәртебесінде қабылдау-бұлар халықаралық құқық пен<br />
халықаралық саясаттың ережелері мен тәртіптерінің түбегейлі ұстанымдары<br />
(228.230-234 беттер). Неге десеңіз, ұлттық мемлекеттер халықтың ең жоғары<br />
деңгейдегі мұраты мен еркіне және белгілі бір аядағы этнотарихи жағрапия<br />
арқылы өз болмысына әлеуметтік-мәдени дамуды, дербес шаруашылығының<br />
жетілуі мен материалдық- экономикалық өмір сүру салтын, дүниетаным мен<br />
ұлттың идеологиясын тартады, сонымен бірге тұрақты түрде ұлттық энергиясын<br />
таратады (236.57,91 беттер). Ұлт әлсірегенде, мемлекет те жоғалады, мемлекет<br />
әлсіресе, ұлт та жоғалады. Бірін-бірі толықтырып, құрап тұратын мемлекет пен<br />
ұлт мыңдаған жылдардан бері тарихтың саяси-мәдени атрибуттарының бастысы<br />
болып келеді. Сондықтан да, тіпті көп ұлтты мемлекеттердің өздері де бүгінгі<br />
заманда ұлттық сәйкестікті сақтап, дамытуға ерекше көңіл бөледі (262:242).<br />
Халықаралық жүйенің геосаяси тәртібі ұлттық мемлекеттер субьектілерінің<br />
қақтығысулары мен жарасуларынан туындайтын тарихи-саяси үрдістердің<br />
барысында ерекше күйге түсетін өзара мүдделілік саласының негізінде<br />
қалыптасады. Алайда ұлттық мемлекет қанша күшті болғанымен, ол<br />
халықаралық жүйенің геосаяси пішім үйлесіміне сәйкес келетін тұсынан өзге<br />
мемлекеттермен одақтаса отырып, өзара мүдделілік негізінде өз орнын алуға<br />
246
Жалпы түріктік геосаяси байланыстардың ырғақты даму жүйелері<br />
тырысады. Түрік зерттеушісі Назми Чора атап өткендей: «Бүгінгі әлемде ұлттық<br />
үкіметтерінің мүдделерін қорғай отыра, мемлекеттер халықаралық аренада<br />
топтасу жолы арқылы Әлемдік саясатта салмақты рөль ойнауға тырысады...»<br />
(101.138 бет). Интеграцияның табиғи және қажетті осынау уәжі бүгінгі заманғы<br />
мемлекеттер одағы саясатының тұғырында тұр. Олар қаншалықты күшті болса<br />
да, жеке өздерінің одақтас елдермен бәсекеде жеңе алмайтынын жақсы біледі.<br />
Сондықтан да батыс өркениетіндегі мемлекеттер өздерінің геосаяси салаларында<br />
өздеріне керекті одақтастық тіректі құрады. Осындай қажеттіліктен Солтүстік<br />
атлантикалық альянс /НАТО/ пен Еуропалық Одақ /ЕУРОО/ құрылған болатын.<br />
Егер, АҚШ пен Еуропа елдері секілді аса күшті дамыған мемлекеттердің<br />
өздері де одақтастыққа мұқтаж болса, геояси қарым-қатынастар аса күрделі<br />
де шиеленіскен жағдайдағы аймақтардағы одан әрі дамуға қажетті егемендікті<br />
сақтауға керекті одақтастық маңызға ие бола түсері анық. Сондай-ақ, үлкен<br />
әскери-саяси мүдделер қақтығысқан Еуразия аймағында да жағдай осындай. Бұл<br />
жердегі, яғни түркі геосаяси аймағында жас та егемен ұлттық субьектілердің<br />
одақтасуы олардың өмір сүру қажеттіктерінен туындауда. Мұндағы геосаяси<br />
байланыстардың үш сатылы ырғақты жүйесі (ұлттық, жалпы түркілік, әлемдік)<br />
тәуелсіз мемлекеттердің халықаралық бірлікке бағытталған интеграциялық<br />
қатынастарын, түркі ұлттық мемлекеттерінің жалпы түріктік одағын құруды<br />
(бірінші деңгей), жалпы түркілік одақты жасауды (екінші деңгей), халықаралық<br />
қауымдастыққа кірігу мұраттарын (үшінші деңгей) дамыта түсуде.<br />
Енді Еуроодақтың мысалында тәуелсіз еуропалық мемлекетер мен Еуроодақтың<br />
халықаралық ынтымақтастықтағы халықаралық істерге қатысуларын<br />
талдайық. Демек, түркі геосаяси аймағының өзгеруі қаншалықты заңды деген<br />
сауалға жауап іздеп көрелік. Ал түркі геосаяси жүйесінің – Түркі Мемлекетері<br />
Одағының заңдылығы соншалық, оның үш деңгейлі даму жүйесі (ұлттық,<br />
жалпы түркілік және әлемдік) халықаралық саяси жүйені нығайтудың құрамдас<br />
бөлігі ретінде қарастырылады да, осынау диалектикалық заңдылықта ұлттық<br />
деген ұғым геосаяси аймақта жаңа мазмұнды иеленеді. Еуропалықтар еуропа<br />
геосаяси аймағында, ал түріктер түркі геосаяси аймағында ұлттық деген<br />
ұғымды аса кең ауқымда түсінеді. Мысалға, Қырғызстан Проезиденті Алмазбек<br />
Атамбаевтың Әзербайжан Республикасына ресми сапармен келгендегі<br />
сөзін келтіре кетелік: «Біздің елдерімізді тарихи тамырлар біріктіріп тұр.<br />
Біздер, түріктер (59) осы тұрғыдан қабылдануымыз керек. Қырғыз (болмаса,<br />
кез келген түркі тілдес елдің өкілі) өзін түрікпін деп таныстыратын болса,<br />
ол өз болмысынан түркі дүниесін көріп тұрса, ол осынау әмбебаптығын<br />
таныта алады. Туысқандық тамырлары ортақ ұлттар нақты айтқанда, (Түркі<br />
мемлекеттерінің одағы) өз одақтарын құрса, ұлттық одақтардың арасындағы<br />
біртектектілік мына мемлекеттердің (түрік, әзербайжан, түрікмен, қазақ, өзбек,<br />
қырғыз) шекараларын қамтып, жалпытүркілік ұлттың ортақ болмысын қалар<br />
еді...» Түркі мемлекеттерінің одағын құру үрдістері кезінде ұлттық түркілік<br />
247
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
деген ұғым азаматтық инабаттылықтың жаңа сапасына айналуы керек. Жүйенің<br />
қалыптасуы жолында болатын өзгерістердің бір талассыз ақиқаты бар, мысалға<br />
оның қалыптасуы барысында неғұрлым кедергілер көп болса, солғұрлым оның<br />
қарсыласу әлеуеттері де арта түседі.<br />
Соңғы жүз жылдықтарда түркі әлемінде болған жайттар осыған айқын<br />
дәлел. Мысалға, өзге империялардың құрамында болған түркі елдерінде ұлтазаттық<br />
қозғалыстар мен ұлттық идеология қалыптасты. Кейіннен олар табиғи<br />
түрде жалпы түркілік тарихи-саяси алаңға – түркизмге айналды.Түркі әлемінің<br />
геосаяси аумағы Отан мағынасына ие болып, моральдық аумағы- түркизм<br />
идеясына бағыт ұстанды. Өз кезінде Наполеон: Елдердің жағрапиясы-олардың<br />
тағдырларын айқындайды-деген болатын (283.362 бет). Жағрапиялық кеңдігі<br />
мен түркі әлемі үшін Отан ұғымын орнықтырып, жер аумағының алуан<br />
түрлілігі мен ландшафтық полифониясы түркі мінезінің саясатын анықтады.<br />
Түркінің жағрапиялық аумағы түрлі себептермен бөлшектеліп қалған кездерде<br />
жалпы түркілік Отан ұзақ уақыттардан бергі үнсіздіктен соң, генетикалық<br />
сананың тереңдерінен оянып, тіл қатып, түркілік ұлттық рухтың бар болмысын<br />
таныта бастады. Оның соқпақтары көмескілене бастаса да, түркілік рухтың<br />
ізі қалды. Бұл түркілік ұлы жолдың сорабы еді. Сол сорап қайта табылды.<br />
Бұл түркілердің үлкен жолы. Сондықтан да, түркі мемлекеттері мен оның<br />
халықтары тәуелсіздіктерінің алғашқы күнінен-ақ, осынау үлкен жолда бірігуге<br />
бет алысты. Бұл жолдағы жұмыс үрдістеріне түркі геосаяи өңірі түркі геосаяси<br />
өңірін бетке ұстап жетекшілік етуде. Егер Наполеонның жоғарыдағы сөзін<br />
өзімізше тұжырымдар болсақ, Түркі Мемлекеттері Одағын құру түркі әлемінің<br />
жағрапиялығы арқылы оның тағдырын айқындайтын болады.<br />
Еуразияда жүріп жатқан ырғақты үш тұғырлы жүйедегі (ұлттық, жалпы<br />
түріктік, әлемдік) геосаяси үрдістердің негізінде алғашқы сыртқы және ішкі<br />
саясатты ұйымдастыруды тұңғыш рет мемлекеттің құрылысында Әзербайжан<br />
Республикасы пайдаланды.<br />
Мұны біз тарихи жетістік ретінде мақтан етеміз. Республиканы құрушылар<br />
мемлекеттіліктің ұлттық дәстүрлеріне сүйеніп, түркі әлемімен тарихи<br />
байланыстарды жаңғырту және халықаралық қауымдастықпен қарымқатынастар<br />
орнату қызметтерін жинақтай отыра, ғаламдық өркениет дамуының<br />
арнасына түсуге бағыт ұсады. Әзербайжан Халық Республикасы Ұлттық<br />
Кеңесінің Төрағасы Мамед Эмин Расулзаде еліміз парламентінің бірінші<br />
отырысында туған түркі тілінде сөйлеп, былай деп мәлімдеді: «Бір ұлт тәуелсіз<br />
және еркін болуы керек. Сосын тәуелсіз болғаннан кейін өзге ұлттарға да<br />
өздерінің көңіл қалаулары таңдаған осындай одақты ұсынуы тиіс. Әлемнің<br />
барлық ұлттарын халықаралық бірлікке әкелу-бұл біздердің ең құнды да,<br />
қасиетті мұраттарымыз» (2). М.Э.Расулзаде мен өзге де республикашылдар<br />
Әзербайжанды үлкен гүл шоғындағы бір тал гүл есебінде санап, өз күштерімен<br />
Әзербайжан мен Түркияның арасындағы байланыстарды одан әрі ең биік<br />
248
Жалпы түріктік геосаяси байланыстардың ырғақты даму жүйелері<br />
деңгейлерге көтеруге мүдделілік танытып, сайып келгенде әзербайжан жалпы<br />
түркілік және әлемдік қарым-қатынастардың квинтэссенциясын бөліп көрсетті.<br />
Соңғы жүз жылдағы осындай қуаттардың өсе түсуінің жалғасуы, оның ішіндегі<br />
бүгінгі егеменді ұлттық субьектілерді ғаламдық ынтымақтасу үрдістермен<br />
қатар халықаралық бірлікке бастауы бірегей интегралдық жүйедегі Түркі<br />
Мемлекеттері Одағының өз дербестігінің жолдарын табуына жол ашуда.<br />
Егер түркі геосаяси өңірінің, оның Түркі Мемлекеттері Одағына өзгеруі<br />
үстірт те болса, көз салсақ,бұндай мүлдем қарама қарсы сценарийлер Еуразияның<br />
тарихи дамуының қисынымен қабыспайды. Неге десеңіз, геостратегиялық<br />
тұрғыдан қарағанда ең алдымен Түрік Республикасынан Қазақстан<br />
Республикасына дейінгі оның геосяси жер бедерінде түркі мемлекеттері<br />
одақ құра алмайды, қайта ол одақты Еуразияда құрады. Бұл тұста үлкен<br />
мүмкіндіктерге Ресей мен АҚШ ие де, Қытайдың мүмкіндігі оларға қарағанда<br />
аздау болса да, олар өзге мемлекеттермен одақ құрудың әлеуетті орталықтарына<br />
айналуы ғажап емес. Өңірлік мемлекеттер болса, екінші дәрежедегі елдер<br />
ретінде болса да, Еуроодақтың құшағына енуге құмар. Еуразиялық Одақтың<br />
шығысқа қарай кеңеюінің (егер, бұған Ресей мүмкіндік беріп, АҚШ пен Қытай<br />
бөгет жасамаса) барынша жұмсақтау үлгісіне өңірлік мемлекеттердің ЕО-ның<br />
құшағына екінші дәрежедегі елдер ретінде енуін, болмаса, ең нашар деген жолы<br />
– демократиясы әлі қалыптаспаған елдердегі радикалды теократиялық күштерді<br />
топтастырып, үшінші санаттағы субьектілер ретінде Еуроодаққа енуі дер<br />
едік (298.127-150 бет).<br />
Бір немесе бірнеше түркі мемлекеттері мен елдері түркілердің геосаяси<br />
жүйесін ыдырату мақсатында өте бір әдемі декларациямен түркілерге қарсы<br />
жауыққан альянстарға тартылуы мүмкін. Осы жағдайда батыс (Кавказ<br />
бен Кіші Азия) және шығыс арасында (Орталық Азия), Каспий бассейіні<br />
өңірлерінің, дәлірек айтар болсақ, Батыс және Шығыс түркілік өңірлердің<br />
арасында жік пайда болуы мүмкін. Осы нұсқалардың баршасын жобалау<br />
мен оларды жүзеге асырудың мақсатында түркілердің өздерінің атақоныс<br />
жерлеріне қатысты сенімді сөздерінен бас тартуы керектігінің емеуріндері<br />
жатыр. Шындығында да, егер түркілердің жерлері Еуразияда болса, онда<br />
түркі мемлекеттері өз одақтарын құру ісін созбаққа салып немесе осы жолда<br />
батылсыздық танытып, ынтымақтарын ыдыратуға, өзге одақтарға кіруге бет<br />
алар еді де, қауіпті бағыттарынан кенеттен айнып, бас тартар еді. Еуразияда<br />
болған түрік мемлекеттері орта ғасырларда осы себептермен де өздерінің<br />
басымдықтарын жойып алған еді. Феодалдық соғыстардан шаршап, қажыраған<br />
түріктер өз араларында тұрған таулар мен өзендерді шекара есебінде көре<br />
бастаған. Ол замандарғы мемлекеттерді біздер аталған оқиғалар тізбегінде<br />
Еуразияның тарихи дамуыныа кереғар қалыпта байқаймыз. Геостратегиялық<br />
тұрғыдан алғанда мұндай халде егер жер аумақтары Түрік Республикасынан<br />
Қазақстан Республикасына дейінгі өңірлер ретінде мойындалса, онда түркі<br />
249
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
мемлекеттері өз одақтарын емес, өзге саяси жобалар мен альянстарға барар<br />
еді, бұл жерде Ресей мен АҚШ, аз да болса Қытай өз тараптарынан қуатты<br />
орталық жасауға ықпалдарын күшейтер еді. Жалғыз қалып, бытыраған<br />
түркі әлемі дұшпандарының қолына оңай түсті. Жаңа замандағы түркі<br />
мемлекеттеріне құлдилау мен құлдырау, бытырау мен дағдарыстар тудырған<br />
осынау тарих берген қиындықтар сабақ болуы тиіс. Тәуелсіздік әперген өңірлік<br />
ынтымақтастың басымдықтары мен замануи көзқарастың айқындаушылығы<br />
түркі қоғамына қазіргі әлемдік үрдістерге сабырмен, сарабдал ақылмен қарауға<br />
үйретеді. Олар Еуразиялық түркілік жүйені геосаяси жүйеде өзінің табиғи<br />
жағдайында құрылымдаудың альянстардың өзге нұсқаларына қарағанда қажет<br />
екенін және оның болашағы зор екенін ашық көріп, аңғарып отыр.<br />
Әрине, бірлік жоқ жерде бұған қарама қарсы жолдар керек болар. Оның ең<br />
нашар нұсқасына түркі мемлекеттерінің жалғыз қалуын жатқызуға болар. Түрлі<br />
саяси жағдайларды теріс пайдаланушылар түркі мемлекеттерінің төңірегін<br />
ұялы қасқырлардай торуылдауларын әлі қойған жоқ. Жалғыз қалғандарды<br />
олар осыдан бұрын айтқанымыздай, талауға түсіріп, жерлерін қанға бөктеруді<br />
әлі қойған жоқ. Тап осындай ауыр халге Ирак пен Ауғанстан және байлық<br />
пен мұнай дариясында жүзіп жүрген араб әлемі де түсіп, туысқан Ирак пен<br />
Ауғанстанға көмек қолын соза алмай отыр. Жасыратын не бар, бүгінгі ислам<br />
әлеміне жік түскен, бірлік жоқ, алауыздық басым. Орта Азиядағы шиеленісті,<br />
тұрақсыз ахуалдар әлсіз мемлекеттерден көрші елдерге тарауы әбден мүмкін.<br />
Мұндай қатерлі белдеулер Солтүстік Кореядан Иранға дейін созылып жатыр.<br />
Түркінің геосаяси өңірлері оңтүстігінде осынау қауіпті жолақтармен қанаттас<br />
болса, солтүстігінде Ресейдің ұстамсыз белдеулерімен көршілес тұр.<br />
Өзінің империялық ойларынан арылмай отырған Ресей қайткен күнде де түркі<br />
геосаяси жүйесін бұзып, одан ыдырағандарды Еуразиялық Одаққа тартуға<br />
тырысады. Өзінің геосаяси көлемінен бір қарағанда шағындау көрінгенімен<br />
Ресейдің өзінің Кавказ бен Орталық Азияға қатысты жаңа талаптарынан<br />
байқалып тұрғандай, оның кешегі ағалық мәртебесінен айырылу ниеті жоқ.<br />
Өздерінің аумақтық және демографиялық мәселелерімен бетпе-бет қалып<br />
отырған Қытай, Жапония және Корея, олардан сәл әріректегі Үндістан да<br />
Еуразияның халық аз тұратын аумақтарына елдерін қоныстандыруға талап<br />
қылулары әбден мүмкін.Түркінің геосаяси аймақтары жан-жағынан төніп тұрған<br />
осындай қауіптерден қорғануға мәжбүр және мүмкін қатері бар демографиялық<br />
экспансияға тосқауыл қоюға әзірленуі керек.<br />
ХХІ ғасырда ғаламдық деңгейлерде геосаяси мүдделер құру мен өздерінің<br />
геосаяси жобаларын ғаламдық саясаттың құбылған жағдайларында белсендіре<br />
түсу (240.3-20б) Еуразияның ішкі ахуалдарынан анық байқалып отыр және<br />
олар бүгінгіден де шиеленіскен қатерлі жағдайларға апаруы мүмкін. Болжаулар<br />
көрсетіп отырғандай, ғаламдық және өңірлік одақтар ғаламдық бәсекелестіктегі<br />
күштердің теңгерімдерін басқаруға, өздерінің жағымды орталықтарында<br />
250
Жалпы түріктік геосаяси байланыстардың ырғақты даму жүйелері<br />
геосаяси мүдделерге сай өмірге күшті одақтастық саясаттарын енгізуге<br />
қабілетті. ХХІ ғасыр – Жалғыздықтың емес, Одақтастықтың ғасыры.<br />
Осынау ақиқаттың келешегі бүгіннің өзінде айқын көрінуде. Түркі өңірінің<br />
мемлекеттері Еуразиядағы геосаяси қарым-қатынастардың дамуына бағытталған<br />
оң қадамдар мен теріс әсерлерді де мұқият салмақтап, таразылап және де<br />
Түркі мемлекеттерінің Одағын құру ісіне қарсы келетін барша әрекеттерді өзге<br />
бауырлас елдермен бірлесе жойып отыруға міндетті. Еуразияның тарихындағы<br />
соңғы 3 мың жылда Түркілік Саяси таланттың арқасында ғұндарды,<br />
көктүріктерді, түркі-моңғолдарын, Сефевидтерді, Моголдарды шығарған жүзге<br />
жуық мемлекеттер, он алты империя ХХІ ғасырда да болашақтың жеңілмес<br />
саяси одағы – Түркі Мемлекеттері Одағын алдыңғы сапқа апаруы VШ деңгейлі<br />
геосаяси байланыстардың (ұлттық, жалпы түркілік және әлемдік) түріктік<br />
этносаяси ырғақты дамып келе жатқан саласын осынау Одақтың қалыптасуы<br />
бағытына бастап, кейіннен оның халықаралық қауымдастыққа енуіне жол ашу<br />
керек. Түркі Мемлекеттері Одағының оңтайлы стратегиясы оларды ғаламдық<br />
саяси жүйелендірудің ең жоғарғы деңгейіне тек қана одақтастық мәртебесінде<br />
ғана көтеруі керек. Бұл тек қана түркі мемлекеттері геосаяси байланыстарының<br />
ырғақты да жүйелігіне ғана тәуелді болады. Осынау байланыстардың жүйелілігі<br />
дегеніміз, өзара және халықаралық ауқымдарда да байланыстарын орнатқан<br />
бұл мемлекеттер өзара үйлестіріліп отыратын байланыстарының тұрғысынан<br />
жұмыстар жүргізулері керек. Түркі одағының ақиқаты байланыстарды<br />
үйлестіріп отыру болмаған жағдайда қандай да бір ынтымақ жайында сөз етудің<br />
мүмкін еместігін айғақтайды.<br />
Егер геосаяси байланыстар жайында сөз етер болсақ, оны икемділігі мен<br />
серпінділігі ұстанымдар ретінде осынау байланыстардың өзегінде болуы<br />
тиіс. Егер осынау тәртіп сақталмаса, онда түркі одағы өзінің мұраттарын іске<br />
асыра алмайды, тіпті халықаралық геосаясатпен қатар дами алмайды да. Түркі<br />
мемлекеттерінің геосаясаттарына келер болсақ, олар байланыстардың жүйелілігі<br />
мен ырғақтылығын алдыңғы қатарда ұстауы қажет. Түркі мемлекеттерінің<br />
консенсусы осыны талап етеді.<br />
251
252<br />
22. ӘЛЕМДІК ДЕҢГЕЙДЕГІ ЖАЛПЫТҮРКІЛІК ҰЙЫМ...<br />
Түркі әлемін бірлікке бастайтын үрдістердегі маңызды бағыттардың бірі түркі<br />
мемлекетеріндегі және әлемдік деңгейлердегі жалпы түркілік қызметтердің<br />
бағыттарын көрсетудегі жұмыстарды үйлестіру және олардың ортақ нысаналық<br />
мақсаттарын анықтап отыру болып табылады. Олардың ойға алған іс-қимыл<br />
әрекетіне көшудегі Түркі Мемелекеттері Одағын құру идеясының алаңына<br />
ауысуы өздеріне әрекеттер аясының ауқымды шеңберлерін құрады. Қазірдің<br />
өзінде патриоттықтықтың нышандары мен түркіліктің адамшылық қасиеттерін<br />
молынан сіңірген санаткерлік белсенділер мен саяси көшбасшылардың және<br />
ел азаматтарының бірлікке бет алған қызметтері уақыт өткен сайын ақиқатқа<br />
айналуда.<br />
Әрбір түркі еліндегі тиісті ұйымдардың әлемдегі жалпы түркілік ұйымдармен<br />
байланыстары халықаралық деңгейлермен қатар ұлттық және халықаралық<br />
көлемде де өте қызғылықты сырт пішін үйлесімін құрап, халықаралық та,<br />
ұлттық және жалпы түркілік деңгейлерде де түркі дүниесінің ортақ көкейкесті<br />
мәселесіне деген көзқарастарды шоғырландырып, олардың барша қызметтерін<br />
осы бағытқа топтастыруда. Былайша айтқанда, бүгіндегі назарға ерекше іліккен<br />
түркі халықтары үшін тағдыршешті мәселеге айналған Түркі Мемлекеттері<br />
Одағын құру және осынау ұлы идеяны жүзеге асыру күн тәртібіндегі аса<br />
маңызды шаруаға айналып отыр. Жалпы түріктік ұйымдар қадам басқан<br />
сайын осынау мақсаттарына жақындай түсуде. Біздің көз алдымызда түркі<br />
әлемінің бүтін болмысын танытатын көріністер достық съездері, түркі<br />
халықтарының бауырластығы мен ықпалдастығының жиындары секілді<br />
арнайы шаралар арқылы айқындала түсуде. Түркі тілдес елдердің мемлекеттік<br />
басшыларының жоғары деңгейлердегі жүздесулері, әлемдегі Әзербайжан<br />
мен түркі диаспоралары ұйымдары жетекшілерінің форумы, мүлдем тәуелсіз<br />
бастамашылардың күштерімен жобаланып, бүгінгі күндегі жалпы түркілік<br />
ұйымға айналып, атқарылған жұмыстарымыздың жүйелі көрсеткіштеріне<br />
айналған жалпы түріктік ұйымдар келешектің түбегейлі мақсаттарын көрсетіп<br />
беруде. TURKPA-Түркі тілдес халықтардың Парламенттік Ассамблеясы,<br />
TURKSOY-Түркі Мәдениетінің Халықаралық Ұйымы, TDAY-Түркі әлемінің<br />
зерттеу қоры, TIKA-Үйлестіру мен Ықпалдастық жөніндегі Түрік Агенттігі,<br />
SSAY–Осси Мармара Тобы, TXUA-Түркі Халықтарының Бүкіләлемдік<br />
Ассамблеясы, TSAM –Түркі өркениетінің зерттеу орталығы, TUDEY–Түркі<br />
мемлекеттері мен қоғадарының достық, туысқандық және ықпалдастық<br />
орталығы, TDBB-Түркі әлемі муниципалиттерінің бірлестігі, BTH–Ұлы Тұран<br />
Қозғалысы, TDSDF-Түркі тілдес мемлекеттердің саясаттарын қолдау қоры,<br />
TASAM–Стратегиялық зерттеулердің түрік-азиялық орталығы, AAYB-Еуразия<br />
жазушыларының одағы, TDYSY – Түркі әлемі журналисттерінің бірлестігі,
Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым...<br />
DGTYB-Әлемдегі жас түркі жазушыларының бірлестігі, DTOCFB-Әлемдік<br />
түркілік туысқандық қауымдастығының бірлестігі, DTCAT-Түркі жастарының<br />
бірлестігі ұйымы және басқалары өздерінің түркі мемлекеттеріндегі және өзге<br />
де шетелдік елдердегі қызметтеріндегі түркілік бастамашылықтың ауқымының<br />
қаншалықты кең екенін танытып келеді.<br />
Түркі мемлекеттерінің бірлестігі жөніндегі идеяны жақтаушылар өз<br />
елдерінде немесе әлемнің кез келген түкпірінде өздері құрған түркілік<br />
ұйымдардың көмегімен тарихи уақыттарды насихаттап, бүгінгі күндерде<br />
де түркі халықтарының сарқылмас рухани және материалдық қазыналары,<br />
алуан түрлі және жағрапиялық жағдайларының нешеме алуан климаттары<br />
қақында, мемлекеттік және ұжымдық тамаша дәстүрлері, ғылыми және<br />
білімдік қабілеттері туралы жалпы адамзаттық құндылықтар мен халықаралық<br />
қауымдастықты ынтымақтастыра түсіп, жасампаз, шығармашылық еңбектерге<br />
бастайтын бейбітшілікті және адамгершілікті қадір тұтқан сезімдермен<br />
жалпытүркілік ділге қатысты толыққанды пікірлер қалыптастыруда. Осыдан<br />
20 жыл бұрын түркі республикалары тәуелсіздіктерінің алғашқы жылдарында<br />
батыс ғалымдарының күш біріктірулерімен жазылған «Әлемнің түркі<br />
халықтары» кітабында Еуразиядағы түркі мемлекеттері мен түркі әлемінің<br />
жалпы алғанда біртұтас этножағрапиялық түпнегізді құрайтыны және олардың<br />
бірігуі болмай қоймайтын ахуалдар екені жөніндегі идея алдыңғы орынға<br />
шығарылған. Бұл олардың халықаралық деңгейлерде жүзеге асатынын (308)<br />
айтқан зерттеушілер қателеспеген еді. Өйткені, өткен 20 жыл түркі әлеміндегі<br />
ынтамақтасу үрдістері болжамдардан да асып кетті. Тиісті ұйымдық қадамдарда<br />
бұл үрдістер өзінің шапшаңдығымен әйгілене бастады. Бүгінде осынау<br />
үрдістер түркі мәдениетінен бастап диаспоралық жүйелерге дейінгі арналардан<br />
бастап, көптеген бағыттардағы бірлесу қызметтерінің шоғырлануына әкелуде.<br />
Диаспоралық қозғалыстардың тіпті мемлекеттер аралық қарым-қатынастарға<br />
тікелей ықпал етіп, халықаралық саясатқа ықпалды қозғау сала алатыны мәлім.<br />
Халықаралық деңгейдегі Кипр проблемасына Түркі диаспорасының лоббиі<br />
(226.412-418 беттер) бірнеше рет қатарынан өзіне назар аудартқан. Жаулап<br />
алушылардың ұрпақтар: «Түркі әлемінің жаңа өрлеуі» атты тамаша туындының<br />
авторы Хью Поуп пен «Христиандық мұхиттағы Түркі аралдары» (292.281-<br />
287б, 361-368,369-379 б) кітабының авторлары батыстың өз ішінде түркі<br />
әлемінің мүдделерін қорғаудағы өз парыздарын лайықты орындауда.<br />
Жалпы түркілік ұйымдарға әлемдік деңгейлерде аса күшті саяси қолдау<br />
көрсетіп келе жатқан, сөз жоқ, түркі халықтарының осы бағыттардағы асыл<br />
мұраттарын іске асырып жүрген мемлекет басшылары екені талассыз. Түркі<br />
Мемлекеттері мен қауымдастығының 2007 жылдың қараша айында өткен<br />
Түркі халықтары мен қауымдастықтарының достығы, туысқандығы мен<br />
ықпалдастығының ХІ съезінде сөйлеген сөзінде Әзербайжан Республикасының<br />
Президенті Илхам Әлиев түркі мемлекеттерінің бүгінгіден де тығыз топтасуы<br />
жолында жалпы түркілік ұйымдар мен жалпы түркілік ұйымдарға барлық<br />
253
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
жолдардың ашықтығын ерекше атап өтті. Ол сол жиналыста төмендегідей ойлар<br />
айтты: Осынау сьездер мен шаралар бір ғана мақсатты-түркі әлемін бұдан да<br />
тығызырақ ынтымақтастыру,өзара байланыстар мен әлемдік сабақтастықтарды<br />
бүгінгіден де нығайта беруді көздеуі керек.... Бұл, әлбетте, баршаның мүдделері<br />
үшін. Егер біздің бірлігіміз күшейе берсе, онда әр түркі мемлекетті де өзінің<br />
ұлттық мүдделерін еркін қорғай алады (13.363 б). Мемлекет Басшысы<br />
Әзербайжан және Түркі диаспоралары жетекшілерінің 2007 жылдың наурыз<br />
айында Бакуде өткен бірінші форумында көтерілген мәселелерге назар аудара<br />
келе, бұл кездесудің түрік және әзербайжан диаспораларын біріктіруде маңызды<br />
рөл атқарғанын атап өтті: «Қазіргі уақытта барлық елдердегі түрік және<br />
әзербайжан диаспоралары біресе қызметтер атқарып, бірге жұмыс істеуде деп<br />
айтуға әбден болады. Олар сондай-ақ, біздерге қарсы бағытталған және өзімізді<br />
де алаңдатып отырған шараларды болдырмауға арналған қадамдарды да бірлесе<br />
атқаруда. Сөйтіп, олар бір-бірлерінің мүмкіндіктері мен ұйымдастырушылық<br />
қабілеттерін дұрыс пайдалануда. Кей кездерде олар біздерге қарсы жүргізілетін<br />
әділетсіз науқандардың алдын алуға қатысты өте бір негізделген ұсыныстар<br />
жасайды. Егер біздер күшті бола түссек, біздің ақиқатымыз да қуаттана түсетін<br />
болады. Онда біздің сөздерімізді де естіп, онымен санасатын болады. Олай болса,<br />
біздің бірлігіміз елдеріміз болашағының басты кепілі және біздің күшіміз де<br />
осында жатыр..» (13.366-367б). Сол сьезде сөйлеген сөзінде Түркияның Премьер-<br />
Министрі Реджеп Тайып Ердоған Әзербайжан Президенті Илхам Әлиевтің<br />
сөзін қолдап, аталған ұйымның түркі әлемінің, ғаламдық ынтымақтастықтың<br />
бірлігіне қатысуының толықтай қисынды екенін, осылайша бейберекеттіктен<br />
аулақ болып, тәртіп пен реттілік ахуалын алуына жол ашатынын атап өтті.<br />
Түркі әлемін ынтымақтастыққа бастайтын жаһандану жобаларының<br />
үрдістеріне барлық тусқан елдердің қатысуы және бірлесе ой қорытып, әлауқаттың<br />
өсуіне, өңірдегі ынтымақтастық пен тұрақтылыққа баға беру үшін<br />
аса кең ауқымдағы ашықтық керек. Өйткені, соңғы съезде атап өтілгендей,<br />
ағылшын тілді, француз тілді, испан тілді елдер бір тіл мен бір мәдениет<br />
төңірегіенде қарым-қатынастар құра бастаса, біз де сыртқы саясаттардағы<br />
жұмыстарымызды осындай бірлескен үлгіде ұйымдастыруымыз керек. Біздің<br />
тамаша тілімізде сөйлейтін түркі тілдес мемлекеттердің тұтастығы біздің<br />
халықтарымызды халықаралық деңгейлерде қорғауға, сондай-ақ, бейбітшілік<br />
пен тұрақтылықты бекіте түсуге мүмкіндіктер береді. Осы аяларда біздер<br />
бір тіл бағытындағы жұмыстарымызды күшейте түсуіміз қажет. Біздің ортақ<br />
тарихымыз жазылған жаңа мәліметтер мен осынау ортақ тарихымызды<br />
оқулық ретінде зерделеуге қатысты негіздегі бүгіндегі бар тақырыпты еске<br />
сала кетелік. Түркі республикалары арасындағы кез келген ынтымақтастықты<br />
институционалдық үлгі ретінде қабылдайтын уақыт келді. (Дж.Ф.) 87.372 бет).<br />
Ақиқатында, өткен қысқа ғана мерзімде жалпы түркілік ұйымдарда, әсіресе<br />
диаспоралық қозғалысты жандандыру мен байланыстарды күшейтуде, әлемнің<br />
өзіне түркілік көзбен қарап, түркі әлемін танып, оның халықаралық жүйеде<br />
254
Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым...<br />
қандай орын алуын анықтауда айтарлықтай жұмыстар істелді. Қазір әлемдегі,<br />
әсіресе батыс елдеріндегі Әзербайжан мен Түрік диаспоралары осынау екі<br />
ел мен түркі әлемінің жалпы алғандағы мүдделерін қорғаудағы және осынау<br />
қызметке өзге де түркі диаспораларын тартып, әлемдік көлемде жалпы түркілік<br />
ұйымдарға жаңа тыныс беру бағыттарындағы тұжырымдамалық жобаларды<br />
іске асыруға оңтайлы мүмкіндіктер тудыруда. Әлемнің түрлі елдерінде тұратын<br />
әзербайжандардың ұйымын құрудағы маңызды оқиғаның бірі, 2004 жылы<br />
Германияда, Берлинде Еуропа Әзербайжан Конгрессінің құрылуы болды. Оған<br />
дүние жүзінің 28 елінен, атап айтқанда, Ресейден, Украинадан, Беларустан,<br />
Молдовадан, Швециядан, Швейцариядан, Норвегиядан, Даниядан, Франциядан,<br />
Голландиядан, Австриядан, Болгариядан, Румыниядан, Венгриядан, Бельгиядан,<br />
Финляндия мен Германиядан сайланған әзербайжан диаспорасының өкілдері<br />
Еуропа Әзербайжандары Конгресінің ұжымдық мүшеліктерін құрады.<br />
Өңірлердегі әзерилердің ұлттық-мәдени дәстүрлерін, қорғап, олардың<br />
әлеуметтік және саяси-құқықтық мүдделерін қорғау Конгресстің негізгі<br />
міндеттеріне жатады.ЕӘК-нің тағы бір міндетіне Әзербайжан, Қазақстан,<br />
Кавказ бен Каспий аймақтарымен байланысқан ғылыми-зерттеу жұмыстарын<br />
қолдап, қорлар және зерттеу институттарын, кітапханалар мен мұрағаттар<br />
құрып, Еуропаның,ТМД-ының және өзге де аймақтардағы жұмыс істеп жүрген<br />
әзербайжан диаспораларымен ықпалдасу, қызметтер істеу болып табылады. Бұл<br />
тұста Еуропадағы түркілердің көбеюіне және олардың ынтымақтарының беки<br />
түсуіне Германия Федеративтік Республикасы мен Түрік Республикасының<br />
1961 жылы еңбек миграциясы жөніндегі Келісімге қол қоюлары айтарлықтай<br />
ықпал еткенін атап өткен орынды. Саяси партиялардың сайлау науқандарында<br />
түрік диаспорасын өз электораттарына тарту жөніндегі (бүгінде Германиядағы<br />
түріктер саны 2 миллион 637 мыңға жетті) және түріктердің осындағы<br />
диаспорасын Германия халқының бөлінбес бір бөлшегі екенін ел басшылары<br />
мен саяси элитаның қабылдауын талап еткен бастамалары аса құнды болды.<br />
Түріктер Германияның барлық қалаларында, яғни Берлинде, Боннда,<br />
Гамбургте, Штугартта, Майндағы Франфургте, Кёлньде, Кёнигсбергте,<br />
Дюссельдорфте және Германияның өзге де қалаларында тұрып жатыр. Белгілі<br />
фирмалар мен ірі компаниялар Германияда түрік кәсіпкерлерімен әріптестікке<br />
көшіп, олардың бірлігі мен тәжірибелерін өз істерінде пайдалануда. «Ең ірі<br />
шетел капиталы» мәртебесіне ие түрік бизнесмендері өздерінің этникалық осы<br />
атағын ақтап, Германиядағы аса ірі жеке меншік капиталға ие этникалық қауым<br />
саналады. Германияны өздерінің екінші отаны санайтын түрік диаспорасының<br />
өкілдері спортта, медиа, ақпарат технологиялары мен банк салаларында ғана<br />
емес, ғимараттарды жобалау мен құрлыстарын салуда, ғылым мен денсаулық<br />
сақтау істерінде де белсенділік көрсетуде. Германиядағы түрік диаспорасы<br />
өзінің ұлттық болмысын, дәстүрлерін, мәдениеті мен өзіндік ас-ауқаттар<br />
дәстүрлерін және дінін көздің қарашығындай берік сақтап отырған негізгі<br />
диаспора саналады. Осындағы түрік зерттеу орталығының мәліметтеріне<br />
255
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
қарағанда, түрік сайлаушыларының қолдауына ие партиялардың бірі-Социал-<br />
Демократиялық Партиясы рет саны бойынша елдегі негізгі партия саналады.<br />
Одан кейінгі орындарда Демократиялық Социализм Партиясы мен Жасылдар<br />
партиясы тұр. Германиядағы түрік сайлаушыларының өздері дауыс беретін<br />
саяси партияларға артар аманаттарының бірі – Гермаияның азаматтығын<br />
алуда жеңілдіктерге қол жеткізу. Германиядағы түрік диаспорасы мен<br />
әзербайжан диаспорасының арасында тығыз байланыстар орнаған. Өзара аса<br />
жақын ынтымақтастықтағы түрік пен әзербайжан диаспораларының өкілдері<br />
бір мақсатта келешек кемелділігі үшін қызметтер жасауда. Мысалға «Түрік<br />
Ислам мәдениетінің федерациясы», «Түрік Ислам Мәдениетінің Еуропалық<br />
Бірлестігі», «Түрік Ислам мәдениеті негізінің Еуропалық бірлестігі» және өзге<br />
де ұйымдарда әзербайжандар молынан орын алған.<br />
Германиядағы Әзербайжан диаспорасы мен түрік диаспорасының өкілдері<br />
түркі халықтарының тілдерін, ұлттық дәстүрлері мен әдебиеттерін, фольклорын<br />
сақтап қалуда бірелесе қызметтер атқарады. «Әзербайжан-Германия<br />
Қоғамы» 1988 жылы Берлинде құрылды. Осы қаладағы «Әзербайжан-Герман<br />
Академиясы» (1986ж) «Әзербайжан мәдени ошағы» мен оның жанындағы<br />
«Савалан» журналы, «Ошақ» (1988) «Оттар Елі» мәдени-ағарту қоғамы,<br />
Бонн қаласындағы «Әзербайжан мәдени ошағы», Дюссельдорфтағы «Герман-<br />
Әзербайжан Қоғамы» (1990), Кёльндегі «Әзербайжанның мәдени байланыстар<br />
қоғамы», Нюрнбергтегі «Әзербайжанның мәдени қоғамы», Лимбургтегі<br />
«Әзербайжан үйі» және басқа да диаспоралық ұйымдар Әзербайжан<br />
Республикасы мен Германия арасындағы қоғамдық-мәдени және экономикалық<br />
байланыстардың дамуына тікелей араласып, белсенділік танытуда.<br />
1996 жылы Германиядағы Әзербайжан қоғамы Герман-Әзербайжан<br />
Қоғамдық Федерациясы жүйесіне бірікті. Бұл федерацияның негізгі мақсаты<br />
– диаспоралық ұйымдар арасындағы байланыстарды одан әрі нығайта түсу.<br />
1999 жылы Боннда аталған федерацияның бірінші сьезі өткізілді. 2004 жылы<br />
Берлинде «Низами Гәнжәзи атындағы Мәдениет институты» құрылды. Сол<br />
уақтта әзербайжан және неміс тілдерін оқытудың курстары ашылып, музыка<br />
сабақтары өткізіле бастады, компьютерлік сауаттылыққа үйрететін курстар<br />
жұмысы іске қосылды.<br />
Еуропаның келесі бір дамыған елі ‐ Ұлыбританияда Түркия мен Оңтүстік<br />
Әзербайжаннан (Иран) және өзге де түркі мемлекеттерінен келген шамамен<br />
100 мыңнан астам түркі нәсілді біздің қандастарымыз тұрып жатыр. Олар<br />
да Ұлыбритания-Түркия қоғамын құрды. Олардың басым бөлігі мақта-мата<br />
және азық-түлік өнеркәсіптерінде еңбек жасауда. Ұлыбританияға келіп оқып<br />
жатқан түркі елдерінің (әсіресе, Әзербайжан елі) студенттерінің де саны<br />
арта түсуде. Бүгінде аталған елдің жоғарғы оқу орындарында түркі тілдес 20<br />
мыңға жақын студенттер мен магистрлар оқып жатыр деген мәліметтер бар.<br />
Ұлыбританияда қос азаматтық туралы заң қабылданысымен оның талаптары<br />
256
Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым...<br />
толық қанағаттандыратын шетел азаматтары, оның ішінде түркі тектес ұлттар<br />
өз азаматтығын сақтай келе, Ұлыбританияның да азаматтығын ала бастады.<br />
2006 жылдың мәліметтеріне қарағанда, Англияда оның азаматтығын алғандар<br />
саны 54 мыңға жеткен. Бұл елде түркі диаспорасының медиа ұйымы жұмыс<br />
істеп, өз елдерінің мүдделерін алға тартып, насихаттаумен айналысады.<br />
Әзербайжан ұлтының алғашқы өкілдері Англияға ХХ ғасырдың орта тұсында<br />
келіп, қоныстана бастаған. Бүгінде Лондонда әзербайжандар саны анағұрлым<br />
көбейіп, олардың құрған қуатты диаспоралары айтарлықтай жұмыстар атқаруда.<br />
Мысалға, Әзербайжан-Англия Қоғамының, Еуропа-Әзербайжан Әзербайжан<br />
жастары клубының белсенділері, Әзербайжан елінің ақиқат тіршілігі мен өз<br />
қоғамдарының өмірлері қақында шындықты насихаттап, Қарабақ проблемасын<br />
шешуге мақсат ұстайтын шараларды кеңінен атқаруда. Лондондағы әзербайжан<br />
балаларының өз тілдерін ұмытпаулары үшін мұнда әзербайжан мектептері<br />
ашылған. Бұдан басқа, Еуропа-Әзербайжан қоғамының қолдауымен ағылшын<br />
тілінде «Visions of Аzerbaijan» журналы шығып тұрады. Бұл ұйым Қожалы<br />
зұлматы мен Қарабаққа байланысты шараларды тұрақты өткізіп келеді.<br />
Сондай-ақ, осы ұйым аталған проблемалардан туындаған көкейкесті жайларды<br />
еуропалықтардың қаперлеріне жеткізу жолында үлкен жұмыстар жасауда.<br />
Әзербайжан елінің тұңғыш өкілдері Алимардан бек Топшиев пен Джейхун<br />
бек Гаджибейлилер мен басқалар Францияда ХХ ғасырдың басында пайда болса<br />
да, диаспоралардың ұйымдасуы соңғы 20 жылда ғана өте бастады. Францияда<br />
бірнеше мәдени ортпалықтар жұмыс істеуде, олардың арасында «Әзербайжан<br />
Үйі» ассоциациясы да бар. 2003 жылдың қараша айында әзербайжан<br />
студенттерінің күшімен Франция-Әзербайжан жастарының ассоциациясы<br />
құрылып, қоғам әзербайжан студенттерінің елдегі ұйымдарымен байланыстар<br />
орнатып, жұмыс істей бастады. 2004 жылдан бері ассоциацияның «Korpu-Le<br />
Pont» журналы шығып келеді.<br />
Швецияда да шамамен 20 мың әзербайжан тұрып жатыр. Олардың басым бөлігі<br />
Иран Ислам Республикасынан /Оңтүстік Әзербайжан/ қоныс аударғандар.<br />
2001 жылы Әзербайжан-Швеция Федерациясы комитеті құрылды. Федерацияның<br />
жұмысына бірнеше ықпалды швед азаматтары қатысуда. 2001 жылдың<br />
маусым айында әзербайжан эмигранттары Әзербайжанмен байланыстағы 14<br />
ұйымды біріктіріп, қоғам құрды. Ол қоғамның құрамында «Ерік», «Улдыз»,<br />
« Трибун», «Савалан» және басқа да ұйымдар бар. 2002 жылдың қазан<br />
айында «Әзербайжан академиялық Қоғамы» құрылды. Бұл қоғам Әзербайжан<br />
Республикасының мемлекеттік жүйелерімен және қоғамдық ұйымдарымен<br />
ықпалдаса жұмыстар істеуде.<br />
Голландиядағы әзербайжан-нидерланды қоғамы 2003 жылдың тамыз<br />
айында құрылған болатын. Бұл қоғамның 1993 жылдан бері «Бенилюкс» газеті<br />
шығады. Осы елдің Ден Хааг қаласында Әзербайжан-Түрік Мәдениетінің<br />
қоғамы жұмыс істеп, осынау ұйым елдің қоғамын Әзербайжан және Түркия<br />
257
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
Республикаларымен таныстыруда көптеген жұмыстар атқаруда. Аталған елдер<br />
арасында Америка Құрама Штаттары мен Канада ерекше орында тұр. Мысалға,<br />
АҚШ-та тұратын әзербайжандықтардың дәл саны жайында нақты мәлімет<br />
болмаса да, түрлі ақпарат көздеріне қарағанда 400 мыңнан 1 миллионға дейін<br />
әзерилер тұрып жатыр деген хабарлар бар.<br />
АҚШ-тың Лос-Анджелес қаласында 1997 жылы құрылған америка-түрік<br />
ассоциациясында өз жұмыстарын АҚШ пен Канада елдерінде жүргізіп келе<br />
жатқан 57 бөлімше бар. Ол «Түркі Әлемі» журналын шығарып қана қоймай, өзге<br />
қауымдастықтармен тығыз байланыстар орнатуда.1880 жылдан бастап Канадаға<br />
қоныстана бастаған түріктер осы елде диаспоралар жүйелерін ұйымдастыра<br />
бастады. Ең алдымен инженер, дәрігер мамандықтарын игеріп және басқа түрлі<br />
салаларда мамандана бастаған түріктердің осы елдегі тұрақтап қалуына Түркия-<br />
Канада Бірлестігі үлкен ықпалдар жасап отырды. 2003 жылғы мәліметтерге<br />
қарағанда, Канададағы түріктер саны 25 000 жеткен. Саяси тұрғыдан өз іргелерін<br />
бекіте бастаған түріктер осы елде бұрыннан қоныс тепкен армяндар мен<br />
гректерге бәсекелес бола бастап, өз мұраттары жайында әлемдік қауымдастыққа<br />
жеткізе бастады. Осы елдегі Түркия-Канада Бірлестігі, Канадалық түріктердің<br />
Мәдени Қауымдастығы, Түрік Диаспоралары Ұйымдарының Федерациясы<br />
секілді түріктердің ұйымдары тақылеттес көптеген диаспоралық ұйымдар өз<br />
қызметтерін уақыт санап жандандыра түсуде. 2005 жылы Канаданың Торонто<br />
қаласында Канада-Әзербайжан Ұйымдарының Федерациясы, Білім және<br />
Мәдениет жөніндегі Әзербайжан Орталығы, Канада-Әзербайжан Әйелдерінің<br />
Ассоциациясы, Әзербайжан мен Канада Достығының Қоғамы, Квебек<br />
Әзербайжандарының Ассоциациясы, Онтарио Әзербайжандарының Қоғамы,<br />
Канада-Әзербайжан Альянсының қатысуымен Әзербайжан Ұйымдарынының<br />
Федерациясын құру жөніндегі конференция болып, оған барынша әмбебап<br />
ұйымдарды бекітуге арналған шаралар ұйымдастырылды.<br />
«Жасыл құрлыққа», яғни Австралияға түріктердің қоныстана бастауы ХХ<br />
ғасырда басталды. 1911 жылғы статистикалық мәліметтерге жүгінсек, осы<br />
жылы түріктер саны 332 адамға жеткен. Ал 1954 жылы олардың қатары 1036<br />
адамға көбейген. Австралиялық түріктердің басым бөлігі солтүстік кипрлықтар.<br />
1960 жылы басталған түріктердің осында жаппай көшуіне байланысты Түркия<br />
мен Австралияның арасында «Түрік республикасы үкіметі мен Австралия<br />
үкіметінің арасындағы Австралия түріктерінің мәртебесі мен қызметтері<br />
туралы Келісім» аталған еңбек шартына қол қойылды. Осынау Шарт түрік<br />
қоныс аударушыларының Австралияға еш кедергісіз көшіп баруына жағдайлар<br />
жасады. Осының нәтижесінде Австралиядағы түріктер саны 1971 жылы 8 мыңға<br />
жетті. Бүгінде Австралияда қалыптасқан түрік диаспорасы 55 мыңға жетіп, өз<br />
қызметтері жағынан өзге елдердегі түріктерден ерекшелене бастады.<br />
Түріктердің белгілі бір бөліктері өз ана тілдерін сақтап қалу мақсатында түрік<br />
мектептеріне барып, өзара туған тілдерінде сөйлесіп, түрік мейрамханалары<br />
мен дәмханаларында тамақтанып, түрік дүкендерінде сауда жасауда. Бірі-<br />
258
Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым...<br />
бірлерімен жиі араласып тұратын түріктер диаспорадағы келісімді сақтау<br />
және қолдау үшін Отанмен тығыз байланыстарын жоғалтпай, елдерінің<br />
телеарналарын көріп, түрік әндерін тыңдайды. Тіпті Австралияның өзінде де<br />
түрік диаспорасына жататын өз бұқаралық ақпарат құралдары бар. Олардың<br />
арасында «Океан», «Новая родина» «Время» және «Yorum» секілді баспасөз<br />
органдарының бар екендігі мәлім.<br />
Сонымен қатар Австралия мен Жаңа Зеландияда шамамен 10 мың әзербайжан<br />
өмір сүруде және Австралияның өзінде Әзербайжан Қоғамы және Австралия<br />
әзербайжандарының қоғамы жұмыс істейді. (1996 жылы Сидней) Австралияда<br />
Әзербайжан-Жаңа Зеландия Қоғамының бар екендігі бұл елде кеңінен әйгілі.<br />
Жаңа Зеландиядағы әзербайжандықтар болса, негізінен Иран мен Түркиядан<br />
қоныс аударып келгендер. Бұл күндері кешегі кеңестік кеңістікте жеткілікті<br />
түрде ұйымдасқан әзербайжан диаспорасы өмір сүруде. Ең маңыздысы сол,<br />
Орта Азия мемлекеттеріндегі түркі диаспоралары өздерін Ұлы Отандарының<br />
бір бөлігінде тұрып жатырмыз деп ойлайды. Ресми мәліметтерге қарағанда,<br />
Қазақстан Республикасында бүгінде 106 мың әзербайжан тұрып жатыр.<br />
Негізінен олар Жамбыл, Шымкент, Алматы және Талдықорған облыстарында<br />
орналасқан. «Тұран» Әзербайжан мәдени Орталығының бастамасымен 1993<br />
жылы Алматыда «Озан» мәдени қоғамы құрылды. Ал Қостанай, Жамбыл,<br />
Талдықорған, Солтүстік Қазақстан облыстарында диаспоралық ұйымдар<br />
құрылды. 1992 жылдан бері Қазақстанның мемлекеттік радиосында әзери тілінде<br />
«Достлуг» радиосы сөйлей бастады. Ал 2002 жылы «Воскресенье» әзербайжан<br />
мектебі ашылды. Аталған «Тұран» ұйымы Қазақстандағы өзге де 17 әзербайжан<br />
ұлттық қоғамдарымен, атап айтқанда, «Гобустан» /Алматыда/, «Достлуг»/<br />
Ақтөбеде/, /Новруз/ Атырау облысында, /Азери/ Жамбыл облысында, /Ветен/<br />
және Әзербайжан/ Павлодар облысында және басқа да өңірлердегі ұйымдармен<br />
бірлесе қызметтер атқаруда.<br />
Өзбекстан Республикасында әрекет үстіндегі Әзербайжан Мәдениетінің<br />
Ассоциациясы 2003 жылдың қаңтарында құрылған болатын. Ташкент<br />
қаласындағы жұмыс үстіндегі «Братство», «Гардашлыг», «Азербайджанский<br />
дом» секілді Әзербайжан Мәдениетінің Орталықтары уақыт санап жұмыстарын<br />
жандандыра түсуде.<br />
Қырғызстан Республикасындағы «Азери» орталығы осы елде тұрып жатқан<br />
әзерилердің ұйымы ретінде 1992 жылы құрылды. Бұл елде де 20 мың әзербайжан<br />
өмір сүреді. Олар негізінен 30 жылдарғы саяси қуғын-сүргін уақытында осында<br />
жер аударылғандарың ұрпақтары. Өзі құрылған уақыттан бастап «Азери» осы<br />
елдегі отандастарының құқықтарын қорғап, Қырғызстанның қоғамдық өміріне<br />
белсене араласуды, тарихи отандарымен тығыз байланыс жасап отыруды алдына<br />
мақсат етіп қойды. Қырғызстанның Мемлекеттік Телерадиокомпаниясында<br />
«Азери» бөлімі жұмыс істейді. Бішкекте әзери балалары үшін «Воскресная»<br />
мектебі ашылып, көркемөнерпаздардың «Улдузлар» фольклорлық ансамблі<br />
құрылды.<br />
259
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
Еуразия кеңістігінде әзерилердің ең күшті де үлкен диаспорасы Ресей<br />
Федерациясында. Мұнда сонымен бірге Орталық Азияның тәуелсіздік алған<br />
республикаларының ең көп түркі тілдес ұлттары да шоғырланған. Неге десеңіз,<br />
мұнда кешегі кеңес дәуірінде-ақ КСРО құрамына енген әзербайжандық біздің<br />
отандастарымыз /өзге түркі тілдес ұлттар да бар/ осы елдерде тамыр жайған еді.<br />
Ресей аумағында өмір сүріп жатқан әзербайжандардың жалпы саны бүгінде 3<br />
миллионға жуықтады. Бұл елдегі әрекет үстіндегі Әзербайжан диаспораларың<br />
ең үлкені бүкіл ресейлік Әзербайжан Конгресі /ВАК/. 2001 жылы наурызда<br />
Ресей мен Әзербайжан елдерінің аса ірі мемлекет қайраткерлерінің қатысуымен<br />
құрылған бұл Конгресс Ресей аумағында ұлтаралық келісімді орнату мен<br />
азаматтық бейбітшілікті сақтауды және Ресей мен Әзербайжан арасындағы<br />
әлеуметтік-экономикалық және мәдени байланыстарды одан әрі тереңдетіп,<br />
сақтауды мұрат тұтады және осы жолда еңбектер жасауда. Аталған конгрестің<br />
басты көздегені – ұлттық мұраттар мен дәстүрлерді, тіл мен дінді сақтап,<br />
әзерилердің құқықтары мен бостандықтарын қорғап, өзге де халықтардың<br />
ұлттық-рухани құндылықтарын мен салт-дәстүрлеріне деген құрметтері<br />
жоғалтпай, Ресей аумағында өмір сүріп жатқан өзге де ұлттар мен ұлыстардың<br />
арасындағы сыйластықты, туысқандықты жоғалтпай, тамырларын тереңдете<br />
беру. Сонымен қатар, Конгресс қос тарапты достық қарым-қатынастардың<br />
сақталуы мен тереңдеп, дамуына бағытталған нақты қадамдар жасап, Ресей мен<br />
Әзербайжан елдері арасындағы саяси байланыстардың үзілмеуіне жан-жақты<br />
үлестерін қосуда.<br />
Сонымен бірге, бұл ұйымның Ресей Федерациясының 73 субьектісінде<br />
өз өңірлік бөлімшелері жұмыстар атқаруда. Бұған қосымша өзге де ұлттық<br />
ұйымдар мен қоғамдар Бүкілресейлік Әзербайжан Қоғамының /БӘҚ/ ұжымдық<br />
мүшелері ретінде қанаттатаса еңбектер атқаруда. Осымен қатар, жергілікті<br />
ұйымдардың қызметтерін үйлестіріп отыру мақсатында Солтүтік Батыс, Еділ<br />
бойы, Орал, Сібір және Қиыр Шығыс федералдық округтерінде БӘҚ-тың<br />
округтік кеңестері құрылды. Конгресстің орталық жүйесіне «Экономикалық<br />
даму қоры», «Құқықтық қорғау қоры» мен «Әзербайжан Конгресі» газеті кірді.<br />
Ресей Федерациясында «Интер Әзербайжан» компаниясының әзери тіліндегі<br />
бағдарламасы жұмыс істеуде. Бұған қоса, елде «Халық үні», «Бос уақыт»<br />
газеттері мен «Наследие» ғылыми-саяси жорналы әзери, орыс және ағылшын<br />
тілдерінде шығып тұрады. «Әзербайжан» орталығының «Баку» коммерциялықкөрмелік<br />
мекемесі де өз үлестірін қосуда.<br />
Шығыс Еуропадағы жетекші диаспоралық ұйымдардың бірінен саналатын<br />
Украин-Әзербайжан Конгрессі /УӘК/ 1999 жылы наурызда құрылған болатын.<br />
Бұл қоғам да ұлттық мәдени дәстүрлердің сақталуында, Украинада тұратын<br />
әзербайжандардың әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси мәселелерін<br />
шешуде маңызды рөл атқарады. Украинаның 27 әкімшілік орталығында /<br />
Винницада, Днепропетровскіде, Донецскіде, Житомирде, Одессада, Полтавада,<br />
260
Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым...<br />
Тернопольде, Севастопольде, Харьковте, Херсон мен Черкасыда, Чернигов<br />
және өзге де қалаларда оның өңірлік бөлімшелері бар.<br />
Конгресс аталған елдің қоғамдық-мәдени өміріне белсене араласып, түрлі<br />
қоғамдық-мәдени және қайырымдылық шараларын өткізіп, Украинадағы өзге<br />
де диаспоралық орталықтармен, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдармен,<br />
қайырымдылық қорларымен байланыстарын реттеп отырады. Қоғам өз<br />
тарапынан соғыс ардагерлеріне чернобыльдіктерге, закарпат өңіріндегі апаттан<br />
зардап шеккендерге, Донбасс шахталарындағы апаттардан қасіретке душар<br />
болғандарға, сонымен қатар балалар үйлеріне, интернаттарға материалдық<br />
көмектер беріп отырады.<br />
Конгресс жанында «Әзербайжан» ансамблі жұмыс істейді. Қоғамның<br />
жекелеген өңірлік бөлімшелерінде «Воскресенье» мектептері жұмыстар<br />
атқарады. Киевте «Әзербайжан дауысы» газеті шығып тұрады. Аталған<br />
Конгрестің бастамасымен Әзербайжан мен Украинаның арасында ғылыми<br />
мекемелер мен студенттер алмасу жөніндегі ықпалдастық саласында келісімге<br />
қол қойылды. Конгресс Әзербайжан мен Украинаның мемлекеттік және ұлттық<br />
мерекелерін, қоғамдық саяси, экономикалық және мәдени шараларын өткізуге<br />
де белсене қатысады. Бір сөзбен айтқанда, Украина мен Әзербайжанның<br />
арасындағы байланыстардың тамырларының тереңге кеткені соншалық, екі ел<br />
азаматтарының ресми диаспоралар ұстанымдарымен тұрулары мүмкін болмай<br />
қалды. Неге десеңіз, екі мемлекеттте де түріктер мен әзербайжандар өз қарымқатынастарын<br />
бірі-бірінің үйінде тұрып жатқан достар немесе бауырлас туыстар<br />
ретінде қалыптастыруда.<br />
1999-2002 жылдары Түрік Республикасында «Измирдегі Әзербайжанның<br />
мәдениет үйі және қоғамы», «Манистегі Әзербайжан мәдениетінің қоғамы»,<br />
«Бурстағы Әзербайжан мәдениетінің қоғамы», «Коджалидегі Әзербайжан<br />
мәдениетінің қоғамы», «Әзербайжан Бурс үйінің қоғамы», «Әзербайжанның<br />
Коджаэли Үйінің Қоғамы», «Әзербайжанның Чанкале Үйінің Қоғамы»,<br />
«Әзербайжанның Коджаэли Үйінің Қоғамы», «Әзербайжанның Мугла<br />
Үйінің Қоғамы», «Әзербайжанның Адана Үйінің Қоғамы», «Әзербайжанның<br />
Балыкесир Үйінің Қоғамы», «Әзербайжанның Анкара мәдениетінің қоғамы»,<br />
«Әзербайжан-Түрік Хатай мәдениет Орталығы», «Әзербайжан-Ыстамбұл<br />
мәдениетінің орталығы» және көптеген қоғамдар құрылды. 2004 жылдың<br />
мамыр айында Искендерун қаласында Түрік-Әзербайжан Қоғамы Федерациясы<br />
құрылды. Ол Түркиядағы барша әзери қоғамдарының басын қосып, жиырма<br />
қалада, атап айтқанда, Анкара, Ыстамбұл, Измир, Балыкесир, Тира, Дертьел,<br />
Чанаккала, Ығдыр қалаларында «Түркі-Әзербайжан қоғамы Федерациясы»<br />
арқылы жұмыс істей бастады.<br />
Бұл құрылымдар Әзербайжанның Түркиядағы мүдделерін қорғап, өз<br />
қызметтерін әзери қоғамдарымен сабақтастыра атқаруда. Былайша айтқанда,<br />
Түркиядағы әзери қоғамдары ел өңірлеріндегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-<br />
261
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
экономикалық және мәдени салаларға белсене араласып, қызметтерін<br />
«Ыстамбұлдағы Әзербайжан Мәдениеті Қоғамымен» сабақтастыра атқаруда.<br />
Бұл қоғамдардың 2004 жылдың қаңтарынан бастап «Азербайджанский мир»<br />
журналы шығып келеді. /41 , 49/.<br />
Жалпы түріктік ұйымдар үрдістерінде түрік мәдени қоғамдарының өзінің<br />
кең көлемдегі адамгершілік, мәдени-білім беру бастамаларымен, түріктік білім<br />
берудің жоғары құндылықтарымен мәлім және оларды халықаралық деңгейлерде<br />
пайдалануымен белгілі қызметтері ерекше орында. Түрік мәдени қоғамдары<br />
жүйесінде түркі республикаларында, әсіресе, Әзербайжанда, сондай-ақ әлемнің<br />
түрлі елдерінде де орта мектептерден университеттерге дейін, көптеген оқу<br />
орындарында да түрік тілі мен мәдениетінен сабақтар беріліп, бұл жерлерде<br />
ондаған мың балалар мен жасөспірімдер және жастар білім алуда. Олардағы<br />
сабақтар білім берудің нормативті жүйесіне сай жүргізіліп, осы мектептердегі<br />
жоғары деңгейлердегі материалдық-техникалық қамтамасыз етілумен және<br />
жоғарғы деңгейлердегі халықаралық ғылыми-мәдениеттану жетістіктері<br />
деңгейлерінде түркі әлемі жөнінде аса бай ақпараттар беретін кәсіби біліктілігі<br />
жоғары ұстаздардың көмегімен атқарылуда.<br />
«Чаг Өйретимишлетмелери» компаниясының мәліметтеріне қарағанда<br />
бүгінде әлемнің 150 мемлекетіндегі түрік мектептері /45/ халықаралық білім<br />
беру жүйесінде жоғары деңгейлі ағарту мекемелері болып саналады. Осынау<br />
мектептерді бітірген балалар жоғарғы оқу орындарына жақсы бағалармен<br />
түсіп, білімді маман толық қанды азаматтар болып қалыптасулары үшін берік<br />
негіздер алады. Мысалға, Түркияның астанасында және Анадолының өзге<br />
де мемлекеттік лицейлерінде ұйымдастырылған емтихандарды бір мезетте<br />
1 миллион 97 мың 503 оқушы тапсырады. Анадолы лицейлеріндегі қабілетке<br />
қарай тапсырылатын емтихандар Түркиядан тысқары жерлерде де<br />
ұйымдастырылады. Мысалға, Баку, Ашхабад, Ташкент, Бішкек, Триполь,<br />
Эриад, Медине, Джедда, Лефкош және өзге де қалаларда осындай шаралар<br />
жоғары деңгейлерде жылдам ұйымдастырылады /110/. Мұндай әмбебаптық пен<br />
жеделдік үлкен жетістік саналады. «Татуласу мен әлемді ашушы» ұранымен<br />
қарекет қылушы түрік мектептері ғаламдық бірлесудің бейбітшілік сүйгіштік<br />
идеясын алға тартушы ретінде адамгершілік идеяларын ұстаушы түрік<br />
мектептері әлемдегі үлгілі оқу орындары саналады. Оларды, «Түркияның үлкен<br />
сеніміне ие болушыла р» /114/ ретінде дүние жүзі құрмет тұтады.<br />
Еліміздегі «Çağ Öyrətim İşlətmələri» түрік-Әзербайжан компаниясы ашқан<br />
жекеменшік лицей оқушылары білімнің әлемдік олимпиадаларында жарысқа<br />
түсіп, Әзербайжан елінің туын өзге елдерде асқақтата көтеріп жүр. Өзі құрылған<br />
1994 жылдан бүгінге дейін аталған лицейдің тәрбиеленушілері 102 алтын, 166<br />
күміс және 255 қола, барлығы 523 медаль алды. Жыл сайын аталған лицейдің<br />
оқушыларының 99 пайызы әлемнің түрлі университеттерінің өздері қалаған<br />
факультеттеріне түсіп, сабақтарын табысты жалғастыруда./46/<br />
262
Әлемдік деңгейдегі жалпытүркілік ұйым...<br />
Түркия мен алдыңғы қатарлы батыс елдерінің заманауи білім беру<br />
бағдарламалары мен технологияларын табыспен игеріп жатқан «Кавказ»<br />
университеті елдегі және әлемдік жоғарғы оқу орындарының арасында<br />
жоғары рейтингке ие. Университет ғылыми-педагогикалық қауымдастықпен<br />
қатар әзербайжан халқы мен мемлекеттің де сенімін жеңіп алды. «Кавказ»<br />
университетінің жаңа ғимаратының іргесін қалау рәсіміне қатысқан Түрік<br />
Республикасының Президенті Абдолла Гүл өз сөзінде осынау білім беру<br />
мекемесінің негізін қалауда және ғылым мен білім беру және мәдениет<br />
салаларындағы әзербайжан-түрік байланыстарын орнықтыруда екі елдің жалпы<br />
ұлттық көшбасшылары Гейдар Әлиев пен Түркияның бұрынғы Президенті<br />
Тұрғыт Озалдың баға жетпес көмектер көрсеткенін атап өтті. Бүгінде «Кавказ»<br />
университеті елдегі ең жоғарғы көрсеткіштерге ие жекеменшік озық жоғарғы<br />
оқу орнына айналды. /84.с.346/<br />
«Тамыры тереңде жатқан өткеннен – ұлы болашаққа» ұранымен жұмыс<br />
істеп жатқан Ахмед Яссауи атындағы /116/ Халықаралық Түрік-Қазақ<br />
Университеті Түркия мен Қазақстан республикаларының жекеменшік түріндегі<br />
республикалық бірлескен мемлекеттік университеті саналады. Негізінен түрік<br />
тілдес республикаларының жастарын оқуға қабылдап, жоғарғы білім беретін<br />
бұл университет «ғылыми зерттеулерге қабілетті, ұлттық және адамгершілік<br />
құндылықтар мен демократиялық өміртанымдарын игерген мамандар әзірлеу»<br />
миссиясын абыроймен орындап келе жатыр. Аталған университет бүгінде түркі<br />
тілдес елдер арасында үлкен беделге ие. Түркияда жыл сайын өтіп тұратын түрік<br />
тілінің Халықаралық Олимпиадасы түрік тілі мен мәдениетінің халықаралық<br />
ауқымда жүйелі түрде таралуының жарқын көрінісі.<br />
Әзербайжан да Түрік тілінің Халықаралық олимпиадасына табысты қатысып<br />
келеді. Бұл олимпиадаға әлемнің 140 елінен/47/ мыңдаған оқушылар келеді.<br />
Бұл дәстүрлі олимпиадалардың басты мақсаты түрлі елдердегі түркі тілдерімен<br />
танысу, түркі тілдес ұлттардың дәстүрлерімен және де өзге құндылықтарымен<br />
жақын танысуды, сонымен қатар, халықтар арасындағы сүйіспеншілікті, бірібірлерімен<br />
тереңірек танысуды мақсат ұстанады. Осының баршасы түркілердің<br />
болмысында адамгершілік пен өнеге, әділдік пен өсу, бейбітшілік сүйгіштік,<br />
адамды сүю, мәдениет пен гүлдену жататын ұйымды құрушылар екенігіне назар<br />
салдырады. Осы қасиеттердің ортасындағы Түрік Мемлекеттері Одағын құру<br />
өзінің болмысында жалпыадамзаттық мұраттар мен әлемдік қоғамдастықта<br />
осынау идеяны жүзеге асырудың асқар шыңы жатқан мақсаттармен сабақтасқан<br />
мақсат саналады. Әлемдік деңгейдегі жалпы түркілік ұйым түркілік мемлекеттер<br />
мен қоғамдардағы бедел мен ықпалдылықтың өсуімен сабақтасып, түркі<br />
дүниесіне халықаралық адамгершілік және мәдени құндылықтарды, саясиэкономикалық,<br />
ғылыми-технологиялық жетістіктерді жедел енгізуге қолайлы<br />
жағдайлар тудырады. Бұл болашақта Түркі Мемлекеттері Одағының Жалпы<br />
Әлемдік Тәртіп /New World Order/ саясатында өзінің лайықты орнын алуы<br />
жолындағы маңызды баспалдағы саналады.<br />
263
23. ЖАЛПЫТҮРКІЛІК СТРАТЕГИЯ:<br />
МАҚСАТТАР МЕН МІНДЕТТЕР<br />
2007 жылдың қарашасында Бакуде алғаш рет өткен Түркі Мемлекеттері мен<br />
Қоғамдарының Достық,Туысқандық және Ықпалдастық жөніндегі ХІ съезінің<br />
қорытынды есебінде Түркі Мемлекеттері Одағының мәнмәтінінде осынау<br />
идеяны бірегей стратегия ретінде басшылыққа алу мақсаты алға тартылды.<br />
Съездің қорытынды Декларациясында түркі геосаяси өңірлерінің сатылап<br />
дамуы мен түркі тілдес халықтардың қауіпсіздігі мен олардың бейбіт<br />
өмірлерін қамтамасыз ету, халықаралық қауымдастыққа ықпалдасудың<br />
жұмыстарын күшейту, түркі тілдес халықтардың арасындағы мызғымас<br />
бірлікті нығайту, экономикадағы, саясаттағы, мәдениет пен сауда және өзге<br />
де салалардағы ықпалдастықты тереңдете түсу мәселелері атап көрсетілді.<br />
Сьездің Қорытынды есебінің бірінші тарауында-ақ түркі халықтарының<br />
халықаралық қауымдастықтағы орнын нығайтуға бағытталған стратегиялық<br />
мақсаттар тұжырымдалып, аталған түркітілдес мемлекеттердің одағын құру<br />
үшін керекті ғылыми, идеологиялық, институционалдық және құқықтық<br />
салалардың қалыптасуы мақсатында аталған тұжырымдаманың жасалғаны<br />
атап көрсетілді./77.с.394/<br />
Қырық баптан тұратын қорытынды есеп міндеттеген маңызды тапсырыстардың<br />
бір бөлігі соңғы алты жылда орындалса, келесі бөлігі жүзеге<br />
асырылуда және қалғандары өз шешімдерін күтуде. Түрік мемлекеттерінің<br />
стратегиялық ұстанымдарының үрдістері осы мемлекеттермен және мемлекет<br />
басышыларының арасындағы екі жақты және көп тарапты ықпалдастықтардың<br />
даму үрдістеріне тікелей байланысты. Бұл бағытта соңғы жиырма жыл аясында<br />
аса өнімді және табысты алға басушылық байқалып, ел басшылары туысқан<br />
мемлекеттерге жиі ресми сапарлар жасап, жоғарыда кездесулер өткізіп,<br />
өзара ықпалдастықтарды одан әрі жемісті ете түсер маңызды құжаттарға<br />
қол қойысты. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2005 жылдың<br />
мамырындағы Әзербайжанға сапары уағында екі республиканың арасында<br />
«Стратегиялық әріптестік пен одақтастық жөніндегі Шартқа» қол қойылды.<br />
Тараптардың бірлескен баспасөз мәслихатында Әзербайжан Президенті Илхам<br />
Әлиев осынау ықпалдастықтың стратегиялық маңызына тоқталып, былай деп<br />
мәлімдеді: «Мемлекеттеріміздің бұл бағыттарындағы және өңірлік істеріміздегі<br />
және халықаралық ұйымдар аясындағы ықпалдастық шеңберіндегі екі жақты<br />
ықпалдастық аясындағы бұл келісімдер ел ішіндегі дамуда болсын, сондайақ,<br />
өңірлік саясаттағы ықпалдастық пен өңірлік қауіпсіздікте де болсын аса<br />
маңызды.» /15.149б/.<br />
264
Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер<br />
Екі түркі мемлекетінің тарихи-геосаяи негіздердегі ықпалдастығына<br />
тоқталған Қазақстан Басшысы өмірлік тәжірибесі тұрғысынан шын көңілден<br />
ақтарылып, былай деп атап өтті: «Мен Қазақстанды Кіндік Азиядағы<br />
Әзербайжан үшін негізгі мемлекет деп санаймын. Кавказда біздер үшін де<br />
негізгі мемлекет Әзербайжан болып қала береді. Біздер тарихы, ұлы бабалары<br />
мен тілі, мәдениеті мен дәстүрлері де ортақ бауырлас халықтармыз. Мен<br />
де аулымызда әзербайжандармен бірге өстім. Халқымыздың сіздерге деген<br />
көңілдері де осындай. Менің де, қазақ халқының да әзерилерге деген бейілдері<br />
бауырластықтан туындайды. Ендігі кезекте Каспий теңізі бізді бөлмейді, қайта<br />
біріктіре түседі. Сайып келгенде, біздер ортақ шекарасы бар тату көршілерміз.<br />
Бүгінде біздің екі мемлекетіміз өңірдегі әлемдік нарыққа мұнай өндіретін<br />
негізгі мемлекеттер саналады. Біздер өте күшті жұмыс істеп, әлемдегі еңбек<br />
бөлісіндегі маңызды қатысушыларға айнала аламыз. Неге десеңіз, өңірдегі<br />
лаңкестік пен өзге де экстремистік пиғылдарға қарсы бірлесе күресе келе, біздер<br />
тұрақтылықты орнықтаруда еңбектер жасаудамыз.Біздер өз қуат көздеріміз<br />
арқылы әлемдік кеңістікке ықпал жасай аламыз. Осылардың баршасы таяу<br />
онжылдықтарда сүбелі үлестерімізге айналатыны рас. Бүгінде Ақтау-Баку-<br />
Тбилиси-Джейхан мұнай құбырын біздер лайықты түрде Ақтау-Баку-Тбилиси-<br />
Джейхан деп орынды атап жүрміз. Бұл-Қазақстан мұнайын әлемдік нарыққа<br />
шығарудың жылдан-жылға өсіп келе жатқан маңызды жолдарының бірі...»<br />
/16.150б/.<br />
Әзербайжан Республикасының Президенті Илхам Әлиевтің 2007 жылдың<br />
тамызындағы Қазақстанға ресми сапары стратегиялық ынтымақтастықты<br />
ырғақты дамытудың маңызды кезеңіне айналды. Мемлекет басшылары қол<br />
қойған «Бірлескен декларация» Әзербайжан мен Қазақстанның саясаттағы,<br />
саудадағы, экономикдағы, мәдениет пен коммуникациядағы және ғылымдағы<br />
жалпы қарым-қатынастарының ұстанымдарын көрсетті. Тараптар:«Үкімет,<br />
парламент пен азаматтық қоғамдар деңгейлеріндегі тәжірибелер алмасулар мен<br />
үнқатысулардың жалғасулары стратегиялық әріптестік келісімдерін тереңдете<br />
түсуге мақсаттар ашады.» /28.с.292/.<br />
Жалпы түріктік бірлесудің қызғылықты орталығы Түркия мен Әзербайжанның<br />
қарым-қатынастары Түркі Мемлекеттері Одағын құруды стратегиялық<br />
идея ретінде ұдайы жетілдіре отырып, дамытып келеді. Түркия Республикасының<br />
Президенті Абдолла Гүлдің Әзербайжанға сапарына орай Әзербайжан<br />
Республикасының Президенті Илхам Әлиев екі бауырлас елдердің ғаламдық<br />
трансұлттық жобаларды жүзеге асыру жолындағы бірегей стратегиясын<br />
жоғары бағалай келе, «мен трансұлттық осынау үлкен жобалардың екі елдің<br />
дамуына әлі де талай жылдар өз үлестерін қосатынына сенемін. Олардың<br />
артынан да үлкен жобалар туады. Біздер тап қазір Түркия мен Әзербайжанның<br />
бастамаларымен қолға алынған көлік инфрақұрылымдарымызды біріктірумен<br />
айналысып жатырмыз. Тарихи Жібек Жолын қалпына келтіріп, теміржолдар<br />
265
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
арқылы Түркия мен Әзербайжанды қайта біріктіру арқылы бір мезетте Түркияны<br />
Орталық Азиямен, Орталық Азияны Еуропамен қосатын боламыз. Бұл<br />
жоба тек экономикалық қана емес, саяси да жоба. Сондықтан осынау жобалар<br />
түркі тілдес мемлекеттердің ықпалдастықтарын күшейте түсетін болады.<br />
Біздерді терең туысқандық тамырларымыз, этникалық тектеріміз бен ортақ<br />
экономикалық және саяси мүддеделеріміз бен өңірлік ықпалдастықтарымыз<br />
біріктіріп тұр. Осынау салалардың баршасынан біздер тамаша нәтижелерді<br />
көріп отырмыз. Мен болашақта да Түркия мен Әзербайжан арасындағы<br />
туысқандық қатынастың одан әрі күшейіп, алдымызда тұрған қиын міндеттер<br />
шешімдерін тауып, келешекте біздің мүмкін ықпалдарымыз өңірде де, әлемде<br />
де күшейе түсеріне сенемін.»/ 12. 323-324 беттер/.<br />
Осы ұстанымнан сөз сөйлеген Түркия Президенті Абдолла Гүл де Әзербайжан<br />
Президенті Илхам Әлиевтің ойларын сабақтастырып, туысқан республикаларды<br />
замануи тарихи ақиқат тұсында одақтастыққа қол қойған және<br />
екі ел ынтымақтастығын тұрақты түрде жақындастырып келек жатқан<br />
мемлекеттер ретінде бағалап, «Түркия мен Әзербайжан арасындағы ынтымақтастықты<br />
Әзербайжанның Жалпыұлттық көшбасшысы Гейдар Әлиев өз<br />
уақытында «Біздер бір ұлттан тұратын екі мемлекетпіз» деп, тамаша айтты.<br />
Бірлігіміз жайында осыдан артық теңеумен айта алмаймыз. Шынында да<br />
біздер бір ұлттан тұратын екі мемлекетпіз. Қазіргі заманда біздер екі мемлекет<br />
ретінде өмір сүріп жатсақ та, шындығында солай. Төңірегіміздегі өңірлерде<br />
айналымызда өзге де мемлекеттер бар, дегемен, біздер олармен де ынтымақтаса<br />
аламыз. Жеке мемлекет ретінде тіршілік жасап жатсақ та, біздер қарымқатынастар<br />
орнатып, туысқандық байланыстар орнатып, достыққа қарай батыл<br />
қадам жасай аламыз. Бұл ықпалдасулар саяси, экономикалық және мәдени<br />
салаларда сабақтасуы мүмкін /85.с.325б/.<br />
Әзербайжанның Милли Мәжілісінде сөйлеген сөзінде Түрік<br />
Республикасының Президенті Абдолла Гүл Түркия мен Әзербайжанды<br />
Еуразиядағы интеграциялық үрдістердің ошағы ретінде атап, «Каспий өңірі<br />
Батыс пен Шығысты жалғастыратын тарихи Жібек Жолын бүгінгі уақыттағы<br />
замана ақиқатына айналдыра алатын бірегей жоба деп атап көрсетті. Түркия<br />
мен Әзербайжан Батыс пен Шығысты біріктіретін өмірлік маңызға ие жобаны<br />
іске асырушы елдер ретінде еуразиялық саясаттың тағанын қалап отыр»<br />
деген ойларын алға тартты. Біздің елдеріміздің арасындағы энергетикадағы,<br />
коммуникациядағы және көлік салалаларындағы Еуроодақ пен Оңтүстік Кавказ<br />
жүргізіп отырған еуразиялық көршіліктің саясатына сай келетін маңызды<br />
жобаларды іске асырушылықтың маңызды бөлшегінде бай адами ресурстармен<br />
маңызды ойыншыға айналудың мүмкіндіктері де мол. Осы тұрғыдан қарағанда,<br />
ықпалдастықтың осынау алаңының түркі тілдерінде сөйлейтін елдер тұратын<br />
бүкіл өңірде жемісті қарым-қатынастарға жеткізетіні сөзсіз /64.с.332/.<br />
266
Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер<br />
Өзбекстан Республикасының Президенті Ислам Кәрімовтың 2008<br />
жылдың қыркүйегінде Әзербайжанға сапары кезінде екі түркі мемлекеті<br />
үшін тарихи-мәдени құны жоғары маңызды құжаттарға қол қойылды.<br />
Олардың бірі Әзербайжан Республикасы мен Өзбекстан Үкіметі арасындағы<br />
сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық салалардың дамуын одан<br />
әрі өрістетудің шаралары туралы Келісім болды. Әзербайжан Президенті<br />
Илхам Әлиев өз сөзі мен ресми мәлімдемесінде тараптар арасындағы қарымқатынастардың,<br />
оның ішінде сауда-экономикалық, ғылыми–техникалық<br />
салаларды одан әрі дамытудағы ықпалдастыққа қатысты өзі басқарып отырған<br />
мемлекеттің ұстанымын айта келіп, екі мемлекеттің де ұлттық мұраттарының<br />
стратегиялық бағыттардағы ұстанымдары ортақ екенін бөле-жара атап, «Біздің<br />
мемлекеттеріміздің арасындағы ықпалдастықтар ырғақты дамуға бейім.<br />
Біздердің келешегіміз өте айқын. Біздер халықаралық ұйымдарда бір-бірімізді<br />
үнемі қолдап келдік және қолдай да береміз. Елдеріміздің одан әрі де жақындаса<br />
беруі үшін біздер нарықтық қатынастардың барша механизмдерін пайдалана<br />
беретін боламыз. Бұл үшін біздерде дәстүрлі тарихи байланыстар да, өңірлік<br />
саясат пен халықаралық қызметтеріміздегі мәселелерге қатысты ортақ ісқимылдарымыз<br />
бен көзқарастарымыз бар. Бүгін мен Сіздің басшылығыңызбен<br />
елдеріңіз қол жеткізген өңірлік және халықаралық барша мәселелердегі<br />
жетістіктеріңіз бен берік ұстанымдарыңызды айрықша атап өткім келеді. Бұл<br />
біздің тәуелсіз еліміздің белсенді де, ырғақты даму жолына түсіп, өзінің саяси<br />
және экономикалық әлеуеттерін күшейтіп, Кіндік Азия мен Кавказда маңызды<br />
рөль атқарып отырған кезеңімен тұспа-тұс келіп отыр. Аталған жағдай<br />
елдеріміздің ықпалдастығын одан әрі дамыта беруге жақсы негіз болуда.<br />
Былайша айтар болсақ, Орталық Азия мен Кавказдағы Каспий жағалауындағы<br />
өңірлік ықпалдастығымыз елдеріміздің қарым-қатынастарына тәуелді бола<br />
береді деп ойлаймыз /68.с.500/.<br />
Республиканың қоғамдық-саяси өмірлеріне белсене араласатын 40 мың<br />
әзербайжанның елдерінде тұрып жатқанын атай кетсек, Ислам Кәрімов<br />
екі мемлекеттің арасындағы ықпалдастықты одан әрі кеңейте түсу үшін<br />
мүмкіндіктердің әлі де молдығын атай келе, көп тарапты қарым-қатынастарға<br />
қарай дамып келе жатқан ықпалдастықтың жалпы түркілік бірлікке таған<br />
қалайтынын атап көрсетіп былай деді:- «Бүгін шын мәнінде де өте бір ықыласты<br />
кездесу болды. Ашық кеңесулер мен кездесулер өте мәнді болды. Мен осы<br />
уақытқа дейін Кавказ бен Кіндік Азияға қатысты қандай да бір өзекті жайларда<br />
екі елдің арасында қайшылықтар болғанын көрген емен. Сондықтан, біздер,<br />
Президенттер бір мақсаттың адамдарымыз және өзара терең түсіністіктеміз<br />
деп, кәміл сенемін. Меніңше, бұл біздің ең үлкен жетістігіміз/69.с.508/.<br />
Қырғызстан Президенті Алмазбек Атамбаевтың 2012 жылдың наурызындағы<br />
Әзербайжанға ресми сапары кезінде Илхам Әлиев соңғы кездерде екі ел<br />
арасындағы қарым-қатынастар мен олардың үлкен болашағы Қырғызстан мен<br />
267
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
Әзербайжан елдерінің дамуының болашағында деген сенімді арттырып, соңғы<br />
жылдарда екі елдің қарым-қатынастарының арасын жандандыра түсуге кең<br />
жол ашқанын атап өтті. Ресми сапар уағында қол қойылған құжаттар үлкен<br />
маңызға ие. Өз тарапынан Президент Атамбаев та туысқан әрі достас елдің<br />
басшысының өзін шын ықыласпен қабылдағанына зор ризашылығын білдірді.<br />
«Мен өз бауырымды тапқандай, сенімді досымды жолықтырғандай әсердемін.<br />
Меніңше, болашақта біздер тілек тоғыстыра көптеген игілікті істерді жасай<br />
аламыз»/59/. ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығы стратегиялық серіктестік<br />
тұрғысындағы түркі мемлекеттері ықпалдастықтарының ерекше кезеңге<br />
көшуінің айтулы маңызды мерзімі болды. Осынау кезеңде өңірдегі түркі<br />
мемлекеттері арасында ынтымақтастықтың жүйелі мерзімі қалыптасып, бұның<br />
өзі дипломатиялық қызуға «салқын нүктелер» берді. Түркі туысқандар бірібірімен<br />
бетпе-бет отырысып, түркі парламентаризміне жол ашу үшін өздерінің<br />
көкейкесті мәселелерін шеше бастауға көшті.<br />
2008 жылы Түркия «Кавказдағы тұрақтылық пен ынтымақтастық<br />
алаңы» деген атпен бастама көтеріп, ол халықаралық қолдауға ие болды.<br />
Түрік Республикасының Президенті Абдолла Гүл түркі тілдес мемлекеттер<br />
Ассамблеясын бекіткен соң, түркі тілдес мемлекеттердің көбі дерлік ұйымға<br />
қатысуға тілектерін білдірді. Әзербайжан, Түркия мен Түрікменстан басшылары<br />
Түрікменбасшы қаласында кездесіп, үш тарапты жүздесу өткізді. Осы үлгідегі<br />
кездесуді Әзербайжан Президенті Илхам Әлиев жоғары бағалап, былай деп<br />
атап өтті: «Үш туысқан республикалардың басшылары алғаш рет үш тарапты<br />
кездесу өткізіп отыр. Мен бұл жүздесуге үлкен мән беремін. Бұл кездесулердің<br />
қорытындысы өте табысты боларына сенемін. Біздің туысқан және достас<br />
елдер кездесуінде нәтижелері өте табысты болады. Бізді ортақ тарихымыз бен<br />
ортақ тамырларымыз біріктіріп тұр. Осы негізде үш тәуелсіз ел өз саясаттарын<br />
жүргізуде. Біздер осынау дәстүрлі достық, туысқандық тамаша қарымқатынастарымыздың<br />
араларымызда жалғаса береріне сенеміз» /70.586 б/.<br />
Үш туысқан елдер Президенттерінің қабылдаған шешімдері сол елдер үшін<br />
ғана емес, жалпы алғанда бүкіл түркі тілдес мемлекеттер үшін де өте маңызды<br />
болды. Стратегиялық тұрғыдан келер болсақ, негізгі мәселе Каспий бассейнінде<br />
бейбітшілікті сақтап, Кавказ бен Орталық Азияда қауіпсіздік саясатын<br />
басшылыққа ала отырып, түркі бірлігін нғайта түсуде болып отыр. Түркі<br />
мемлекеттерінің бірегей стратегиялық ұстанымдарын қалыптастыру да осынау<br />
үрдістердің қалай жалғасатынына байланысты. Түркі Республикасының Ұлы<br />
Ұлттық Жиналысында сөйлеген сөзінде Илхам Әлиев өзара байланыстардың<br />
түркі әлемі үшін аса маңыздылығын атап өтіп: «Біздің бірлігімізден келешегіміз<br />
ғана емес, өңірде жүріп жатқан үрдістер де, елдеріміздің саяси салмақтары да,<br />
мүдделерімізді әлі де болса толықтай қорғай түсудің нәтижелері байланысты<br />
болмақ...» – деген байламын ортаға тастады /14.535 б/.<br />
Бұл қазіргі заманғы Еуразияның геосаясатында және түркі мемлекеттерінің<br />
саяси-экономикалық кеңістік ендіктерінде түркілік жуықтау стратегиясы<br />
268
Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер<br />
түркілік геосаясаи жүйеге-Түркі Мемлекеттері Одағына айналуына бастағанын<br />
көрсетеді. Осының баршасы жетекші өңірлік саясат ретінде іске қосылған.<br />
Осынау стратегия өзіне іргетас көзқарастар мен мәселені шешу жолдарын<br />
топтастыра отыра түркі мемлекеттерінің ұлттық стратегиясының жуықтасуын<br />
қалыптастырып, мүдделерге сай басымдыққа ие саяси жүйені құруы керек.<br />
Былайша айтқанда, Түркі Мемлекеттерінің Одағы өзін Еуразияның «барлық<br />
қабаттарында», яғни «төменгі» және «жоғарғы» саясаттарында өзін көрсете<br />
білуі керек. Бұл үшін түріктің саяси көшбасшылары атап өткендей, Еуразиядағы<br />
жүріп жатқан геосаяси үрдістерді зерделеп, күштердің арасалмағы нендей<br />
бағытта және қалай жұмсалып жатқанын білу керек. Түріктің саяси ойы бұған<br />
әбден де қабілетті. Осынау көкейкесті жәйларға орай қазіргі күндерде көптеген<br />
зерттеулер алға тартылуда.<br />
Атап айтар болсақ, түркі әлемінің халықаралық бірлігі дамуының өсу жолы<br />
анықталып, жекелеген есептер жасалуда. Осы мазмұнда түркі мемлекеттерінің<br />
Еуразияның орталық жолағындағы өзге де елдермен біртіндеп жуықтасуының<br />
өзінің осы ортадағы геосаяси орнын анықтаудағы халдерін анық болжамдар<br />
жасалуда. Жалпы түркілік саясаттың біртіндеп Еуразияда алдыңғы қатарға<br />
шығуына қызметтер жасайтын үрдістерді зерделеу арқылы осынау саясаттың<br />
стратегиялық бір арнасындай Түрік Республикасының Сыртқы істер министрі<br />
Ахмет Дәуітоғлының «Тереңдік стратегиясы» шығармасы алдыңғы қатарға<br />
шығады. Аталған шығарма осы елде соңғы он екі жылдың көлемінде 78<br />
рет басылып, көптеген тілдерге аударылды. Ахмет Дәуітоғлы өзінің бұл<br />
шығармасында «суыққабақ соғыстан» соң пайда болған күрделі мәселелерді,<br />
атап айтқанда, осы заманғы халықаралық және өңірлік саясаттарды кең ауқымда<br />
талдай келе түркі ұлттық саясатының, негізінен Еуразия мен орталық өңірлердегі<br />
осы үрдістерді, түркі әлем жайлаған Еуразия мен орталық аймақтардағы көп<br />
тарапты белсенді саясаттардан туындайтын себептер мен салдарларды тереңнен<br />
талдай отырып, Түркияның белсенді саясаты мен халықаралық ұстанымдарын<br />
анықтауға күш салады.<br />
Еуразияның саяси субьектілері мен ғаламдық күштердің күрделі<br />
жағдайларының табиғатын талдай келе, ол түркінің ұлттық саясатының<br />
«Еуразияның бұралаң жолдарында» не істеуі керектігін көрсетуге күш салады.<br />
Түркінің стратегиялық орталығы Еуразияны «ішінен» де сонымен қатар «сыртынан<br />
да» қарап тануға тырысып, ғаламшарымыздың ең үлкен аумағындағы<br />
мемлекеттер арасында өздерінің «иелік» талаптарын іске асыруға тырысатын<br />
елдерде өзара қайшылықтардың да жеткілікті екенін ашып көрсетеді. Бұл жерде<br />
халықаралық күштердің тепе-теңдігі мен өңірлік күштердің де тепе-теңдігі<br />
жалпы үйлесімсіздікті тудыруда.<br />
Халықаралық жүйені үнемі ширықтырып тұратын мұндай үрдісті басқару<br />
оңай емес. Бұған қоса ғаламдық басқарудың мұндай талаптары аз емес, олар<br />
көп те, анағұрлым қуатты. Сондықтан «суыққабақ соғыстан» соң және біздің<br />
269
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
уақытымызда да Орталық Азияның өңірлерінде, ал ең бастысы, түркі геосаяси<br />
өңірлерінде тепе-теңдік заманының ақиқаттары мен халықаралық және өңірлік<br />
күштердің қақтығысуларына орай халықаралық және өңірлік күштердің<br />
арасындағы қарым-қатынастар өз стратегиясы мен оның сипаттамаларын<br />
анықтап алу қажеттілігімен өмір сүруде. Автор Азиядағы тепе-теңдік ахуалымен<br />
қақтығысулар Орта Азия елдерінің сыртқы саясаттарына ықпал жасаусыз<br />
пайда болмайтынын дұрыс көрсетіп отыр. Расында да, Орта Азия елдері<br />
өздерінің табандылықтары жағынан нашарлау және Қытай, Үндістан мен Ресей<br />
тараптарынан жасалатын қысымдарға қарсы тұру күштері демографиялық,<br />
экономикалық және өзге себептерден әлсіздеу болып келетіндіктен қалыптасқан<br />
өмір салттарын қорғауға мәжбүр.<br />
Орталық Азияда халықаралық күштерге сәйкес қалыпта ұлттық және<br />
өңірлік стратегияға өзектес қалыптасқан геосаяси жағдайлар және жағдайлар<br />
мен ұстанымдарға ықпалы бар түрлі себептерді есепке ала келе автор Орта<br />
Азиядағы жағдайды келесі түрде суреттейді. «Суыққабақ соғыстан» соң пайда<br />
болған геосаясаттың бос кеңістігінде қос полярлы аумақтың Азия мен Шығыс<br />
блогында нығайған өзектер ғаламдық құрлықтық және өңірлік стратегияны<br />
алға бастырушы барша себептер мүдделері шеңберіне қосылды. Бұл мүдделілік<br />
Орта Азияның стратегиялық мұраттарында өз жемістерін беруді жалғастыруда.<br />
Ғаламдық деңгейлерде стратегиялық дамуға қабілетті Америка Құрама<br />
Штаттары, Германия, Франция, Англия, Ресей мен Қытай және Жапония секілді<br />
алыптармен байланыстар және өңірлік күштер ретіндегі Түркия, Пәкстан,<br />
Иранмен Украина және Корея елдері, ішкі өңірлік күштер Өзбекстан, Қазақстан,<br />
Әзербайжан, Түрікменстан, Қырғызстан мен Тәжікстан секілді елдер осынау<br />
күштердің түрлі дәрежеде болып, айтарлықтай ықпалдарға иелігіне жол ашуда.<br />
Бұл тұрғыдан келгенде Орталық Азияның халықаралық саясаттағы<br />
ұстанымын өзгерткісі келетін үлкен күштер мен өңірлік қуаттарды негізгі үш<br />
сараптамалық бағытта түсіну керек:<br />
1) Орта Азияның стратегиялық көзқарасы мен ғаламдық тепе-теңдіктегі<br />
үлкен күштердің ұстанымдары;<br />
2) Өңірлік күштердің Азияға қуатты ықпалдары мен өзгерістерін бағыттайтын<br />
стратегиялық көзқарастары;<br />
3) Өңірлік күштердің осынау тепе-теңдіктерге өздерінің стратегиялық<br />
ұстанымдарын қарсы қоюға әрекеттер жасауы //103.468-469б/.<br />
Еуразиядағы стратегиялық бәсекелестіктің қасіретті ахуалында және<br />
өңірдің геосаяси тәуелділігін толыққанды алаңға айналдыру мақсатында түркі<br />
мемлекеттерінің өз ұстанымдарын қорғауы мүмкіндігіндегі олардың даму<br />
мен одақтастыққа қол жеткізудегі қабілеттерін дәлелдеуі олардың тарихи<br />
жауапкершіліктерінің ең басында тұрған парыздары. Әзербайжанның бұрынғы<br />
сыртқы істер министрі, қазіргі осы елдің Польшадағы елшісі Гасан Гасановтың<br />
/авторлық лақап аты-Гасан Азизоглу/ «Біздің түркілігіміз» кітабының түркі<br />
270
Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер<br />
әлеміннің болашағын осы заманғы тарихи-саяси келешек тұрғысынан<br />
түсінудегі маңызы өте зор. Көптеген көкейкесті жайларға анық түсініктер бере<br />
келе автор «Түркологияның Бағдарламасы» деп аталатын жобаның жолдарына<br />
түсініктемелер беріп, түркі гуманитарлық стратегиясының маңызды бағыттарын<br />
сұрыптап береді /39.195-205б/.<br />
Әлбетте, түркілік саяси-адамгершілік мәдениеттің тарихи құндылықтарын<br />
игермей, оның негізінде заманауи дамуды қамтамасыз ететін сындарлы саясат<br />
қызметінің идеялық-саяси негізді құрып алмай, түркі мемлекетінің геосаяси<br />
жүйесін анықтайтын мазмұндағы әмбебап стратегияны қалыптастыру мүмкін<br />
емес. Бүгінгі заманғы түрік мемлекеттерінің ұлттық даму стратегиясының<br />
қазіргі уақыттағы ахуалына арналған қауіпсіздіктің ұлттық тұжырымдамасы<br />
іс жүзінде ғаламдық және өңірлік ықпалдастықтың келешегін анықтай<br />
келе сайып келгенде осы елдерге арналған стратегиялық алаңның жалпы<br />
тұжырымдамалық көлемдегі әлеуеттерін таразылауға мүмкіндіктер ашады. Бұл<br />
ретте «Әзербайжан республикасы Ұлттық Қауіпсіздігінің Тұжырымдамасы»<br />
ерекше маңызға ие. Осынау құжатта Каспий-Кавказ аймақтарындағы<br />
ықпалдастық алаңдарында Әзербайжанның атқарар маңызы ерекше екені атап<br />
көрсетілген. Ал тіпті көптеген жағдайларда, мысалға қазіргі заманда бұл ел<br />
өңірдегі энергетикалық және көліктік жобаларды жүзеге асыруда өлшеусіз<br />
рөлге ие. Осынау стратегияның басты мақсаты – Әзербайжан Республикасының<br />
гүлденуіне және өңірдегі өркендеу мен тұрақтылықты және қауіпсіздікті<br />
сақтауды қамтамасыз етуге алғышарттар жасауға көмектесу. Түйіндей айтар<br />
болсақ, Әзербайжан Республикасы көрші елдермен жан-жақты байланыстарды<br />
нығайта беруге және оларды дамыта түсуге үлкен мән береді. Бұл жолда<br />
Әзербайжан Республикасы негізгі көкейкесті мәселелерді өзара келісімдер мен<br />
халықаралық құқықтарға сай шешуді батыл жақтайды. Әзерилер елі өңірлік<br />
ықпалдастықты аймақтағы бейбітшілікті қамтамасыз ететін және аса маңызды<br />
фактор ретіндегі тұрақтылықты қайта орнатудың кепілі ретінде бағалайды.<br />
Бұл бағытта Әзербайжан республикасы Баку-Супса, Гейдар Әлиев атындағы<br />
Баку-Тблиси-Джейхан мұнай құбырларын және Баку-Тбилиси-Эрзерум Кавказ<br />
газ құбырларын Еуропаның энергетикалық қауіпсіздігіне үлес қосатын және<br />
Қара теңіз бен Каспий өңірлеріндегі ықпалдастықты арттыра түсетін жобалар<br />
ретінде бағалайды.<br />
Жалпы алғанда, аталған ықпалдастық Еуропа мен ғаламдық кеңістіктер<br />
деңгейлерінде де энергетикалық қауіпсіздіктерге үлес қосып, Еуропа үшін негізгі<br />
өмірлік әрі энергетикалық қауіпсіздіктің қайнар көзінің негізін қалайды. Өңірлік<br />
ықпалдастықты кеңейтуді жеделдетуге маңызды қадам ретінде стратегиялық<br />
маңызға ие «Баку-Тбилиси-Карс» теміржол көлігі дәлізін құру жаңа ғаламдық<br />
мүмкіндіктерге жол ашты. Өңірдегі бейбітшілік пен тұрақтылықты орнатуда<br />
аса маңызды ықпалға ие және Әзербайжан Республикасының тәуелсіздігін<br />
бірінші болып таныған Түркиямен көп жақты байланыстарды алға бастыра<br />
271
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
беру және этникалық, мәдени және тілдік тұрғылардан тығыз байланыстағы<br />
бірлікті нығайту Әзербайжан Республикасы үшін аса маңызды және өзара<br />
ықпалдастықтағы екі елдің байланыстары уақыт санап кеңейіп, ғаламдық<br />
деңгейлердегі саясатта екі ел ұстанымдарының сәйкестігі дәлелденіп, аталған<br />
мемлекеттер арасындағы ықпалдастық жаңа сапалық деңгейлерге көтеріліп<br />
келе жатқандығы қуантады. Әзербайжан Республикасының трансэкономикалық<br />
жобаларды жүзеге асырудағы, сондай-ақ, Түркияның армян-әзербайжан<br />
жанжалын реттеуге бағытталған әрекеттері екі елдің ұстанымдарының бірбіріне<br />
толық ұқсастығын және ықпалдастықтарының сапалық деңгейлерін<br />
көрсетеді.<br />
Әзербайжан Республикасының бұл тұжырымдамасы мемлекеттің мүдделері<br />
мен тәуелсіздігін қорғау мақсатындағы мұраттарды мемлекеттік жүйелерге<br />
арнайы жүктеп, олардың келісілген қызметтерін қажеттілікке ауыстырады /48/.<br />
Егеменді түркі республикаларының таяу болашақтағы 10-20-30-40 жылдардағы<br />
дамуын мақсатқа қойған стратегия бар. Ол 2012 жылы Қазақстан республикасы<br />
қабылдаған ел дамуының жаңа саяси бағыттарын белгілеген «Қазақстан-2050»<br />
ұзақ мерзімдік стратегиясы. Аталған стратегияда осы жылдарда әлемде жер<br />
көлемі жағынан 9-ыншы орын алатын және өлшеусіз табиғи байлыққа ие<br />
Қазақстанды әлемнің дамыған елдерінің сапына шығару көзделіп, Орта Азия<br />
шеңберінде өзіне өңірлік қауіпсіздіктің жауапкершілігін арта отыра, тиімді<br />
саяси алаң құрып, көршілес түркі мемлекеттерімен жоғары деңгейлердегі<br />
ықпалдастыққа қол жеткізу мақсат етіп қойылды /187/. Әлбетте, Өзбекстанның,<br />
Түрікменстанның және Қырғызстанның да ұлттық стратегияларында ел<br />
дамуының стратегияларында саяси, экономикалық және мәдени өркендеулерінде<br />
өңірлік ықпалдастықтың мүмкін деңгейлеріне қол жеткізіп, халықаралық<br />
жүйедегі өркениетті саяси жүйені қалыптастыру жетекші мақсат етіп қойылған<br />
/140:141/.<br />
«Әзербайжан-2020: Болашаққа көзқарас» даму тұжырымдамасы осы<br />
тақылеттес құжаттармен қатар назар аударуға тұрарлық орында/1/. Әзербайжан<br />
мемлекеті тарихының осынау тұжырымдамасы Әзербайжанның мүлдем өзгеше<br />
даму кезеңіне көшуінің жалғасы ретінде тіптен бөлек мәртебеге ие. Неге<br />
десеңіз, Әзербайжан Республикасы дамуының өсе түсуі оның мемлекеттік<br />
саясатының осынау тұжырымдамадағы мұраттарының дұрыстығын және<br />
басынан аяғына дейін әр қадамының әбден ойластырылғанын көрсетіп отыр.<br />
Егер елдің тәуелсіздік жылдарындағы 20 жыл аясындағы өркендеу кезеңдеріне<br />
қысқаша ғана көз салар болсақ, осынау дамудың тағанында Әзербайжанның<br />
өзінің лайықты болашағы үшін бүкіл әлеуеттерін қалыптастырып, өркендеудің<br />
жаңа кезеңіне тас түйін дайындықпен келгенін көреміз. Әзербайжан<br />
Республикасын алға бастайтын қызметтерін шоғырландыра келе, сыртқы және<br />
ішкі саясаттары бірін-бірі толықтыра отыра, күшейе түскенін байқаймыз.<br />
Сонымен, біздің егеменді мемлекетіміз халықаралық қатынастардың қуатты<br />
272
Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер<br />
сегментіне айналып, ал ұлттық экономика әлемдік экономиканың ажырамас<br />
бөлігіне айналды. Әзербайжаннан бастау алып, дүниежүзі кеңістігіндегі саясиэкономикалық<br />
саланың бүтіндігін қамтамасыз етуге бағытталған ғаламдық<br />
жобалар да осы халде қуат ала түсті. Сондықтан Әзербайжандағы Батыс<br />
пен Шығыс өркениеттераралық үнқатысуға айналып, ал Ұлы Түркі әлемі<br />
осынау кеңістікте өз өзегін тапты. Халықаралық қауіпсіздікті сақтау ісіндегі<br />
саясатта өз орны бар Әзербайжан мен түркі мемлекеттерінің арасында жоғары<br />
сенімділіктің үлкен ахуалдары қалыптасты. Біздің еліміз әмбебап адамгершілік<br />
құндылықтарына, демократия мен адам құқықтарының негізгі басты<br />
ұстанымдары мен демократияға адалдығын әлемге дәлелдей алды. Әзербайжан<br />
Республикасының Президенті Илхам Әлиев ұсынған «Әзербайжан-2020:<br />
Болашаққа көзқарас» даму тұжырымдамасы – Жаңа Жасамапаздық Бағдарламасы<br />
бұл болашаққа бағытталған бір ғана басшысының прагматикалық<br />
саясаты ғана емес, ол көшбасшының өз халқына сүйеніп, оның ұлы қуаттарына<br />
кәміл сеніп жасаған, өз елі мен әлем дамуының үрдістерін жетілдіретін,<br />
саяси элита мен қоғамның ажырамауын қамтамасыз ететін, күн өткен сайын<br />
халықтың сенімін ақтап, Әлемнің саяси көшбасшыларының сенімінен шығып,<br />
өз халқын жарқын болашаққа, әлемдік өркениеттің келешегіне жетелеп, бұл<br />
саясаттың жақын онжылдықтағы ең келешегі зор саясат ретінде үрдістердің<br />
стратегиялық заңдылығы ретінде түркі әлемінің бірлігін қалыптастырады.<br />
Мемлекеттік немесе мемлекеттік емес стратегиялық Орталықтар егеменді түркі<br />
республикаларында мемлекеттің ұлттық негізгі тапысырмаларын орындап,<br />
мемлекет стратегиясында қолдануды қамтамасыз етеді /50/.<br />
Әзербайжан Президенті жанындағы стратегиялық зерттеулер Орталығының<br />
миссиясына осы елдегі болған оқиғаларды саралап, теориялық тұрғыдан<br />
нәтижелерін үлгілеу тапсырыстары мен зерттеулердің негізінде жасалған<br />
байламдардан туындайтын болжамдар мен ұсынымдар жасау жатады.Түркі<br />
әлемі кездескен проблемалардан қорытынды жасап, кең ауқымды зерттеулер<br />
жасау жатады. Түркі әлемінің заманауи тарихы, саясаты пен мәдениеті<br />
бойынша жасалған көптеген зерттеулер, сондай-ақ оның халықаралық жүйедегі<br />
ұстанымдары мен стратегиялық мақсаттарына арналған еңбектер тап осы<br />
орталықтың қызметтерінің арқасында жарық көрді/11/. Осынау қызметтердің<br />
тұжырымдамасы; ұлттық стратегияны тиімді және шұғыл мақсаттар негізінде<br />
келісіп алутүркі мемлекеттерінің жалпы стратегиясынның басты мақсаттарын<br />
үлгілеп, келесі қорытындыларға бастайды.<br />
Түркілердің ұлттық мемлекеттері:<br />
1. Әзербайжан, Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан<br />
және Солтүтік Кипр Түрік Республикасы барлық бағыттарда және ең<br />
жоғарғы деңгейлерде екі тарапты және көп тарапты ықпалдастықтар мен<br />
стратегиялық одақтастық жұмыстарын жүргізіп, осынау қарым-қатынастар<br />
273
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
барыстарында пайда болған кез келген көкейкесті жайларды түркілік емес<br />
мемлекеттердің араласуынсыз, түркі дипломатиясының демократия мен<br />
икемділігіне басымдық бере отырып, осынау іс жүзіндегі әдістерімен іске<br />
асыру.<br />
2. Стратегиялық мақсаттардың ұлттық және әмбебап мүдделерін келісуді<br />
осы ынтымақтастық тұғырынан тауып, жалпы түркілік саяси жүйенің<br />
басымдықтарын анықтауда түсіністіктерге қол жеткізу.<br />
3. Үнемі өзгеріп отыратын коньюктура мен халықаралық саясаттың құбылып<br />
отыруына сай бірегей саяси стратегияның параметрлері мен ауқымдарын<br />
анықтап, осы негізде халықаралық саясатқа ықпал ету жолдарын өз<br />
мақсаттары тұрғысынан анықтап отыру:<br />
4. Халықаралық ұйымдар шеңберлерінде жалпы ұстанымдық кешендер<br />
қызметтерін қалыптастырып, олардың реформалар жасаудағы<br />
бағдарламаларын бірлесе және белсенділікпен атқару:<br />
5. Өзара тауар айналымдарын және экономиканы арттырып, инфроқұрылымдық<br />
жаңғырулар бағытындағы экономикалық қарым-қатынастарды<br />
дамытып, коммуникациялық аяларды кеңейтіп, «Түркі мемлекеттерінің ішкі<br />
экономикасы мен саудасын арттыру» кезеңіне көшу, әмбебап экономиканың<br />
осындай жүйесімен әлемдік шаруашылық саласына кіріктіру.<br />
8. Геостратегиялық және геосяси дамудың ырғақты қалпына сәйкес жалпы<br />
түркілік стратегиялық алаң құрып, осы өркендеудің қозғаушы күшіне айналу.<br />
9. Түркі геосаяси өңірінде кез келген мемлекеттің немесе мемлекеттер<br />
тобының көшбастаушылығына жол берілмей, түркі бірлігін бұзуға<br />
бағытталған ашық та жасырын әрекеттер, жымысқы мақсаттарға жол<br />
бермей, түркі ынтымағын ыдыратуға күш салатын кез келген әрекеттерге<br />
тосқауылдар жасап, түріктердің өз тарихи жерлері мен мемлекеттерінде<br />
саяси еріктеріне шешуші басымдықтар беру.<br />
10. Бір ғана мемлекеттің маңызды шаруасы, мысалға Әзербайжан жерін<br />
басып алу халықаралық қауымдастыққа жалпы түркілік қасірет ретінде<br />
хабарланып,оны барша түркілік әрекеттермен шешу, өзге мемлекеттердің<br />
аумағында тұратын және түрлі мәртебелерге ие түркі қауымдастықтарының<br />
құқықтарын қорғап отыру, осы қоғамдарды қолдайтын жобаларды жүзеге<br />
асыру.<br />
11. Жалпы түркілік бірегей стратегиялық тұжырымдама анықталып,<br />
диаспоралардың барша әлемдік ынтымақтасуы қамтамасыз етіледі.<br />
12. Әлемдік парламентализмнің /оның ішінде еуропалық парламентаризм<br />
де бар/ ең озық дәстүрлерін игерген Түркі мемлекеттерінің Парламенттік<br />
Ассамблеясы жалпы түркілік бірлік үшін маңызы үлкен және<br />
құндылықтарды қорғап, оларды келешек ұрпақтарға тапсыру мақсаттарын<br />
үстанған ұлттық заңнамаларға сай түркі тілдес елдер тараптарымен саяси,<br />
әлеуметтік-экономикалық және мәдени, гуманитарлық, құқықтық және<br />
274
Жалпытүркілік стратегия: мақсаттар мен міндеттер<br />
өзге де салалардағы байланыстарды тереңдетіп, өрістете беретін шаралар<br />
ұйымдастырады.<br />
13. Түркі мемлекеттері мен қоғамдары тарапынан құрылтайшылық<br />
етілген түркі Әлемінің Муниципалды Бірлестіктерінің қызметтері одан әрі<br />
жетілдіріліп, түркі мемлекеттерінің муниципалитеттерімен байланыстар<br />
кеңейтіліп, оңтайлы басқару жөніндегі тәжірибелер алмасады.<br />
14. Ғылым, білім беру, мәдениет, туризм және спорт салаларындағы<br />
ынтымақтастықтар мен байланыстар ең жоғарғы деңгейлерге жеткізіліп,<br />
түркі әлемінің жағрапиясында университеттердің, академиялардың жүйелері<br />
құрылып, туризмнің жалпыға ортақ картасы жасалып, түркі мемлекеттері<br />
мәдениет министрліктері тараптарынан әлемнің дамыған елдерінде түркі<br />
мәдениетінің орталықтарын ашу жөніндегі шешімдері қабылдананды.<br />
15. Бүгінгі заманның талаптарына орай Түркі Мемлекеттерінің Одағын<br />
құруға бағытталған және жалпы түркілік гуманитарлық саясатты жүзеге<br />
асыратын түркілік идеологияны дамыту қамтамасыз етіледі.<br />
16. Әрбір түркі мемлекетінің өркендеуі түркілік геосаяси өңірдегі өзінің<br />
стратегиялық мақсаттарын орындауға бірлесе жұмыс жасаудың кепілі ретінде<br />
қабылданады және осынау мәртебедегі Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру<br />
ісі тақылеттес халықаралық мәртебенің жоғарғы деңгейі саналады.<br />
17. Халықаралық саясат пен мемлекеттераралық қатынастардың бүгінгі<br />
таңдағы ақиқаттарына сай Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру үрдістеріне<br />
түркі қоғамы мен халықаралық қауымдастықты толық дайындап алған түркі<br />
мемлекеттері тарихи қолайлы уақытта Жоғары Деңгейдегі Кеңес өткізіп,<br />
Бірлесу Декарациясын қабылдап, әлемдік қауымдастыққа ұсынады.<br />
Осылайша, түркі мемлекеттерінің стратегиялық мақсаттарын қарастырып,<br />
бұл елдердің ешкімнен тәуелсіз стратегияларының ұлттық мақсаттарына<br />
жету жолындағы мақсаттары екенін атай келе, сонымен қатар, жалпы түркілік<br />
мұраттарды көксеген стратегиясын алға тартады. Түркі мемлекеттері үшін<br />
мақсаттарды келісіп отыру нысанаға жетудің басты кепілі бола береді.<br />
275
24. ЖАҺАНДАСУ МЕН ТҮРКІ БІРЛІГІ: ХАЛЫҚАРАЛЫҚ<br />
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ТҮРКІ<br />
МЕМЛЕКЕТТЕРІ БІРЛІГІНІҢ МАҢЫЗЫ<br />
Адамзаттың саяси тарихының соңғы жүз жылдығы халықаралық қарымқатынастардың<br />
ғаламдық саяси үлгіге сай және әлемнің саяси аренасына<br />
мемлекеттердің анағұрлым көптеп шығуы үрдістерінің тұрақты дамуымен<br />
көзге түсуде. Тарих адамдарды, қоғамдар мен мемлекеттерді де «өте-мөте<br />
күштілерден тәуелсіз жағдайларда өз егемендіктеріне сенімділікпен баруға<br />
үндеуде. Осыдан жүз жыл ғана бұрын бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде<br />
әлемнің бар болғаны шамалы ғана мемлекеті саясатта өзінің шешуші даусына<br />
ие еді. Еуропа құрлығы мен барша әлемде дүние жүзінде көшбастаушылық<br />
жолындағы күрес 1913 жылы ғаламшар тарихындағы бірінші әскери-саяси<br />
блоктың құрылуына және ғаламдық соғысқа әкелді. Бірінші дүниежүзілік<br />
соғыстан соң, бірден халықаралық қатынастарды ғаламдық деңгейлерде<br />
реттеп отыратын алғашқы ғаламдық жүйелер құрылды. Дегенмен, 1919 жылы<br />
Париждің бейбітшілік конференциясының нәтижесі ретінде құрылған Ұлттар<br />
Лигасы әлеуетті империалистік елдердің мүдделерін қорғаушы ретінде жұмысқа<br />
кіріскендіктен, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде өзінің халықаралық беделін<br />
жоғалтып алды.<br />
Еуропа мемлекеттерінің біртұтастығын қамтамасыз ету мақсатында<br />
1930 жылы Франция құрлықтағы 27 мемлекетке «Еуропаның Федералдық<br />
Одағын» құру жөнінде ұсыныстар жасады. Алайда сәтсіздікке ұшыраған<br />
«панеуропалық жоспар» әлемдегі милитаристік пиғылды үдете түсті. Әлемнің<br />
жер шары тұрғындарының 80 пайызын құраған 61 мемлекеті қатысқан екінші<br />
дүниежүзілік соғыс өзінің жағрапиялық қамтуы жағынан аса үлкен соғыс<br />
болып, 1945 жылы милитаристік мемлекеттердің жеңілуімен аяқталды. Одан<br />
әрі «қырғиқабақ соғыс» басталып, ол Кеңестер Одағы ыдырағанша жалғасты<br />
/1947-1990/. Әлемдегі АҚШ пен КСРО-ның көшбасшылықтарымен дүниежүзінің<br />
екі полярлы халықаралық жүйесі құрылды. Екінші дүниежүзілік соғыс<br />
пен «қырғиқабақ соғыс» әлемдік империализмнің ішіндегі аса үлкен де қатал<br />
шиеленістерді тудырып, әлемде «этностық қайта өрлеулерді» әкелді. Сөйтіп,<br />
әлемде бодандыққа қарсыласу мен тәуелсіздікке ұмтылу бел ала бастады.<br />
Егер 1914 жылы Еуропада 17 тәуелсіз мемлекет болса,1922 жылы олардың<br />
саны 24-ке жетіп,1930 жылы-27-ге ,ал 2000 жылы бірден 44 мемлекет болды.<br />
Олардың 22-і КСРО ыдыраған соң пайда болған елдер. Ал Еуразияның Орталық<br />
өңірінде тәуелсіздікке қол жеткізгендер қатарында түркі тілдес мемлекеттер де<br />
болды. Өткен жүзжылдықтағы аса мәнді де шұғыл бетбұрысты кезең ретінде<br />
ғаламшарымыздың барлық құрлықтарында тәуелсіз мемлекеттердің пайда<br />
276
Жаһандасу мен түркі бірлігі: халықаралық қарым-қатынастарды дамытудағы ...<br />
болуы мен Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылуын және Еуоодақтың шаңырақ<br />
көтеруін айтқанымыз дұрыс.<br />
Өткен жүзжылдықтағы күрт өзгерісті оқиғалар сапында /1/ ғаламшарымыздың<br />
барлық құрлықтарында тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы және /3/<br />
Еуроодақтың құрылуы дер едік. Бұл оқиғалар халықаралық саяси аренада және<br />
халықаралық құқық саласында белсене түскен үрдістердің қатарында болды.<br />
Соңғы жүзжылдықтағы әлемдік тәжірибе тәуелсіздік пен одақтастықтың аса<br />
жаңа саяси тарихының болмысын анықтайды. Осынау үрдістердің қисынды<br />
нәтижесіндей ғаламдасу да өзінің шын мәніндегі болмысының алғы сапына<br />
тәуелсіздігін алған мемлекеттердің бірігуін, саяси-құқықтық кеңістіктер<br />
құруына мүмкіндік беруді алға шығаруда. Әлемдік мемлекеттердің егеменділік<br />
құқықтарын мойындаған Біріккен Ұлттар Ұйымы халықаралқ қарымқатынастардпағы<br />
олардың бірлестіктер мен ұйымдар құру саласындағы<br />
қадамдарына халықаралық деңгейлерде негіздер құруда /207.2-26 б/.<br />
БҰҰ құрылған 68 жылдан соң әлемде ондаған ғаламдық бірлестіктер<br />
мен құрылымдар қалыптасып, еуропалық өңірлік мемлекеттер біртұтас<br />
еуропалық одаққа бірігіп, ғаламдық ынтымақтасудың сөзсіз болатын<br />
қозғалыс екенін дәлелдеді. Ақиқатында, Түркі Мемлекеттері Одағын құру<br />
да осынау ғаламшарлық ынтымақтасудың бір бөлшегі. Тәуелсіз түркі мемлекеттерінің<br />
түркі тілдес мемлекеттердің одағына айналуының негізгі<br />
кезеңдерін жалпы түркілік саяси өмірдің төңкерістік құбылуларының кезеңі деп<br />
есептеген дұрыс. Неге десеңіз, бұл кезеңде Әлемнің Жаңа Тарихында Тәуелсіз<br />
Түркі Мемлекеттері өзіне артылған миссияны орындап шығу қажеттілігін бір<br />
ғана идеямен қаруланырып, Үлкен Бірлікке қарай батыл қадамдар жасауда.<br />
Бұған дәлел ретінде елдер арасындағы қос тарапты және көп жақты қарымқатынастар<br />
мен олардың нәтижелерін айтуымыз керек. Бұлардың арасында<br />
шарттар жасасулар, кездесулер өткізу, саммиттер ұйымдастыру, ресми<br />
мәлімдемелер жасау секілді аса маңызға ие қызметтер де бар. Олар күтпеген<br />
саяси қуаттарымен Тәуелсіз Түрік Мемлекеттері келесі асыл мұраттарын ұстану<br />
арқылы өмір сүруі керектігін алғы шарттар ретінде қойып отыр:<br />
Ынтымақтастық мәртебесінде одақ құру /77.393-399 б/.<br />
1. Өздерінің ұлттық мүдделері тұрғысынан әрекеттер жасау /8.43-68б: 10.69-<br />
95 б/.<br />
2. Жалпыға ортақ геосаяси ұстанымдар тұрғысынан әрекеттер жасау/58.146б/.<br />
3. Өңірлік және ғаламдық көлемдерде халықаралық қауіпсіздік үшін бірлесе<br />
жауапты болу мақсаттарын ұстануға талпыну /86.304-333б/.<br />
4. Еуропадағы күштер теңгерімінің ортақ мүдделерін ұстаушы ретіндегі<br />
өкілеттілікті иелену/52.541-544б/.<br />
5. Халықаралық саясат пен халықаралық ұйымдарда жалпыға ортақ мүдделер<br />
мен ұстанымдарды қолдаушы ретінде өкілеттілік алу. /24.с.358-390/.<br />
277
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
6. Халықаралық саясат пен халықаралық қарым-қатынастардағы өз орны<br />
мен қызметтерін анық пайымдау /17.177-179б; 5. 183-188б/.<br />
7. Әлемдік шаруашылықтың жүйелеріндегі аса маңызды негізгі міндеттерді<br />
атқарушы ғаламдық экономикалық жобалардағы трансөңірлік және<br />
коммуникациялық маңызды буындардың аса маңызды бөлшегіне айналу<br />
/25.210-213 б/.<br />
Кеңестер Одағының құлаған тоталитарлық жүйесінің қирандысынан<br />
шығысымен саяси және экономикалық дағдарыстарға тап болған, бірақ<br />
тәуелсіздігін алған жас түркі тілдес мемлекеттер ұлттық экономиканың аса бай<br />
табиғи байлықтарының нәтижесінде әлемдік экономиканың жүйесіне батыл<br />
кіре алар еді. Бірақ, Кеңестер Одағының заңды мұрагері болған Ресей егеменді<br />
түркі мемлекеттеріне бұл тұста да небір кедергілер жасауға тырысты. Десек<br />
те, байырғы түркі мемлекеті-Түркияға арқа сүйеген аталған тәуелсіз елдер<br />
өзінің өңірлік энергетикалық қауіпсіздігін жасап, ұлттық мемлекеттерінің<br />
мүдделерінен туынған жобаларын іске асыра бастады.<br />
Қазіргі уақытта Каспий жағалауы өңірлерінің аса бай көмірсутегі орындарымен<br />
өз экономикасын байланыстырған түркі мемлекеттері тармақталған<br />
көліктік жолдарының арқасында энергетикалық жобаларын жүзеге асыра<br />
бастап, Еуропаның нарықтарына шығып, әлемдік экономиканың тіректеріне<br />
айналып, мемлекеттераралық ықпалдастықтарға жаңа серпіндер беруде. Түркі<br />
мемлекеттерінің бірлесіп жүргізген энергетикалық саясаттарының нәтижесінде<br />
бұл жерлерде жақсы бәсекелестік ахуалы қалыптасып, экономикалардың ырғағы<br />
қалыпты қарқынға түсуде. Осынау жақсы бәсекелестіктің ахуалы үстінде<br />
энергетикалық ресурстардың, тұтынушы елдердің және оларды тасымалдаушы<br />
мемлекеттердің мүдделерін қаамтамасыз етуге жақсы жағдайлар тууда.<br />
Бакуде тұрақты өтіп тұратын халықаралық энергетикалық саммиттерде<br />
түркі мемлекеттерінің, халықаралық бірлестіктер мен корпорациялардың<br />
көшбасшылары экономикаларды құнарландырып тұрған Каспий өңірінің энергетикалық<br />
ресурстары «саяси капитал» екенін де атап өтеді. IV Халықаралық<br />
Энергетикалық Саммитте осы үрдістердің болашағы мәлім етіліп, оған<br />
қатысушылар ғаламдық энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аса<br />
маңыздылығына тоқталып, Энергетикалық Хартия жөніндегі шартта тұжырымдалған<br />
ұстанымдардың негізгі тұжырымдарын қабылдады. Осы Саммитте<br />
сонымен бірге, халықаралық нарықтарға энергияны жеткізушілердің тасымалдау<br />
үрдістеріне ғаламдық экономикалық және саяси үрдістердің тұрақты<br />
болуының ықпалдары аталып өтті. Осынау тасымалдардың әлемдік нарықтарға<br />
жетуіндегі тұрақты қауіпсіздігін дамыта берудің Еуразиялық мұнай тасымалы<br />
дәлізі арқылы Каспий өңірінің көмірсутектерін жеткізудегі маңызына ерекше<br />
мән берілді. Халықаралық нарықтарға Каспий өңірі көлік дәлізі арқылы өнімдер<br />
апарудың маңыздылығына халықаралық нарықтарда үлкен мән берілуі бұл<br />
істің мәні мен жауапкершілігін де арттыра түседі /22, 568-573 б/.<br />
278
Жаһандасу мен түркі бірлігі: халықаралық қарым-қатынастарды дамытудағы ...<br />
Жоғарыдағы аталып өткен Энергетикалық Саммитте сөз алған Әзербайжан<br />
Республикасының Президенті Илхам Әлиев осынау халықаралық шараны<br />
«бірлескен ықпалдастықтардың маңызды кезеңі» ретінде атай келе,<br />
«Әзербайжанда басталған энергетикалық жобалар бүгінде аса ауқымды<br />
ықпалдастықтарға бастайтын мол мүмкіндіктер аясын аша түседі» деп, атап<br />
көрсетті. Сонымен қатар Президент осы ел салған мұнай құбырларының<br />
әзербайжан мұнайын әлемдік нарықтарға шығаруын тарихи оқиға деп бағалады.<br />
Біздің еліміз тарапынан Каспий өңіріндегі ғана емес, сонымен қанаттас Қара<br />
теңіз және Балтық теңізі өңірлеріндегі елдермен де жемісті ықпалдастық<br />
жұмыстары жүруде. Президент осының баршасы елдер арасындағы әріптестіктің<br />
жақсы нышандары деп атап өтті. Бұл дегеніңіз үлкен өңірлердің, оның ішінде<br />
Әзербайжан, Түркия, Қазақстан мен Түрікменстан секілді елдердің бір-бірлеріне<br />
жақындай түскенін көрсетеді. Неге десеңіз, қолданыстағы мұнай құбырлары<br />
бар энергетикалық саясат елдер арасындағы әріптестікті күшейте түседі. Бұл,<br />
Әзербайжан Президентінің пікірінше қазіргіден де ауқымды ынтымақтастыққа<br />
әкеліп, оның болашағын айқын болжауға жол ашады және бұдан біздің алар<br />
пайдамыз да ұлғаятын болады /23.с.574/.<br />
Түркі мемлекеттері мен қоғамдарының достық, туысқандық және<br />
ықпалдастығының ХІ съезінде сөйлеген сөзінде Түркияның сол кездегі Премьер-<br />
Министрі Реджеп Тайып Ердоған түркі әлемі барша халықаралық мәселелердегі<br />
ынтамақты бірлігінің өңірлік және ғаламдық көлемдердегі ықпалдастығының<br />
мызғымас алаңын құрудың маңызына ерекше тоқталды. «Біздің ғасырымызынтымақтасу<br />
ғасыры. Бүгінде ынтымақтасу мен ықпалдастық онсыз да өсіп<br />
жатқан мүмкіндіктерді өмірге енгізуде оңтайлы жолдар ашып беруде. Біздер<br />
табиғи қоғамдармыз. Өзіміздің дәстүрлерімізге, тарихымыз бен мәдениетімізге,<br />
сенімімізге арқа сүйей келе, біздер өз арамыздағы қарым-қатынастардың<br />
өркендеу әлеуеттерін қозғалысқа келтіруіміз қажет. Бүгінгі замандағы біздің<br />
жеңістерге жету жолдарымыз негізінен ықпалдастық пен ынтымақтасу арқылы<br />
өтеді. Егер ынтмақтастықта болмасақ, бізді бөлшектеп құртады.<br />
Әлемнен өзіңді бөлек ұстап, көздеген мақсатыңа жету мүмкін де емес. Осы<br />
мақсаттан келгенде біздің болашақтағы көзқарасымыздың мақсаттары қоғамның<br />
демократиялануы, мөлдірлігі, жақсы басқарылуы мен адамдардың<br />
бостандығы, құқықтарын кеңейте түсу, өңірлік және адамдық ынтымақтастық<br />
аяларын кеңейте беру болуы керек. Еуразияның адамдық және табиғи<br />
ресурстары барша проблемаларды шешуге әбден жетеді. Бәсекелестікпен<br />
қанаттас ынтымақтастық рухымыздың мықтылығы мен оның барша істеріміздегі<br />
көшбастауысы бізге өз пайдасын әкеледі. Бүгінге дейін біздер туысқан халықтар<br />
арасындағы ынтымақтастықты өрістетуге құтты қадамдар жасауды ұсынып<br />
келсек, қазірде оның аяларын ғаламдық деңгейлерде кеңейтуді жоспарлаудамыз.<br />
Осы тұрғыдан алғанда, Түркия мен Әзербайжан мемлекеттерінің арасындағы<br />
жүргізіліп отырған қарым-қатынастардың маңыздары өте үлкен. Осынау<br />
279
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
екі елдің арасындағы ынтымақтастыққа қатысты жобалар бір кездерде тіпті<br />
ойға да алынбағанын ескерсек, бүгінгі ынтымақтастық пен ықпалдастықтың<br />
деңгейлеріне заманның жарқын жеңістері ретінде қараймыз /87.371-372 беттер/.<br />
Сайып келгенде аталған екі елдің арасындағы қарым-қатынаста түркі<br />
әлемінің ішіндегі ықпалдастықтың жарқын мысалдары ретінде күн санап<br />
өрістей түсуде. Түріктер ұлттық, өңірлік және ғаламдық деңгейлердегі тұрақты<br />
ықпалдастықтың ең озық үлгілерін ұсынуда. Сөйтіп олар Еуразиядағы бірігу<br />
миссиясына жаңа тыныс пен соны серпіндер бере отырып, өңірдегі жалпы<br />
түріктік саяси платформаға белсенділік туғызып, теңгермелі ұстанымдар<br />
ұсынып, өңірдегі түркі мемлекеттерінің саясаттарына сай келетін ғаламдық<br />
саясаттарды алға шығаруда. Демек, «егер біздер бірікпесек, онда біздерді<br />
бөлшектеп құртады» – деген ойдың тегін айтыла салмағынын байқаймыз.<br />
Бұл сөздер қоқыныштан емес, қисыннан туған пайымдар. Әлбетте, қашанда<br />
«жұмсақ дипломатия» мен «жымиған дипломатияның» артында «бөліп ал да,<br />
билей бердің» қатыгез ұстанымы жататынын кім білмейді. Әлемдік саясатта<br />
«ғаламдық күштер» басым болып тұрған уақытта және олар Еуразияны түрлі<br />
мүдделердің қиылысындағы өңір ретінде көріп, саясат тұманында адасып<br />
кетпес үшін стратегиялық қозғалыстардың бағыттарын айқын болжап, түркі<br />
дүниесінің ынтымағын ыдыратып отыруға күш сала беретін болады. Дегенмен,<br />
Түркі Мемлекеттері Одағын құру үрдістерінде түркілер ие болған саяси капитал<br />
анағұрлым өсе түсері анық.<br />
Әлемдік саясаттың отаршылдығы күйрегеннен, империализнің дағдарысынан,<br />
«суыққабақ соғыстан» кейінгі екі бірдей әлемдік соғыстан соңғы жүз<br />
жылда әлеуетті мемлекеттердің ғаламдық кең ауқымдағы қақтығыстары қанаттас<br />
жүрген үрдістердің жандануы кезінде әлем халықтары ұлттық егемендіктеріне<br />
қол жеткізіп, өздерінің ұлттық мемлекеттерін құруда халықаралық саясатқа<br />
басымдық бағыттарда тең қатысуда оң өзгерістерге қол артып, өздерінің ғаламдық<br />
саясаттардағы қабілеттерін танытуда. Сөз жоқ, бүгінгі әлем өзгерістерге<br />
бейім. Дүние жүзінің саяси және экономикалық өмірлері өзгерістердің қажеттігін<br />
бастарынан кешіруде. Десек те, әлем мемлекеттері бұл жаңғырулардың<br />
ендігі ретте ол өзгерістердің өздерінің еріктеріне қарсы және үлкен<br />
мемлекеттердің жоспарларына сай болуын әсте қаламайды. Неге десеңіз, тарихи<br />
тәжірибелер егер саған тиесілі субьектілерді өзгелер өзгерте бастаса, онда ол<br />
жаңғыруларды өзгелердің мүдделеріне орайластырыла жүргізілетінін көрсетті.<br />
Анық ақиқат қисыны көрсетіп отырғандай, қоғамыңды өзің өзгертпесең, оны<br />
өзгелер өзгертеді. Бүгінгі заманның саяси өмірінің қатал ойындары осындай.<br />
Осынау ғаламдық саясаттың шындығы қазірде бүкіл болмысымен ашылды.<br />
Әлемнің жаңа толқындағы мемлекеттері, олардың арасында түркі мемлекеттері<br />
де бар, өз тағдырларының бұдан өзге жолы жоқтығын сезініп, жаңғыруға<br />
толы қоғам заңдылықтарын қабылдай келе, осынау жаңғыруларды ұлттық,<br />
ғаламдық және өңірлік деңгейлерде де аталған жаңғыруларды бірлесе жасау<br />
280
Жаһандасу мен түркі бірлігі: халықаралық қарым-қатынастарды дамытудағы ...<br />
керектігін түсінулері қажет. Халықаралық қатынастардың келешектегі<br />
дамуы осынау үрдістерге елдердің қандай деңгейлерде және белсенділікпен<br />
қатысуларына байланысты болмақшы. Жаңа уақыттың ғаламдық саясатының<br />
басты парадигмасы әлем баршаға ортақ. Неге десеңіз, тек халықаралық барша<br />
нысандар үшін баршаның жауапкершілігін орната отыра, әлемнің жаңа саясатын<br />
құруға болады.<br />
Жаһандану үрдістеріне жаңа бағыт пен сипаттар берген бүгінгі заманғы<br />
ғаламдық саясат өз мазмұнындағы парадигмалық жаңғыруларына саяси және<br />
экономикалық капиталдарды жинап алғандықтан, белсенді демократиялық<br />
елдерге тән алға баса беретін берік ұстанымға толы қуаттарын арттыра<br />
түсуде. Бір сөзбен айтқанда, келешектің ғалымдық саясаты «құрып тынған<br />
мемлекеттердің» емес, керсінше «жаңа заманға бейімделе алған елдердің»<br />
иықтарында орнайтын болады /293.513-515 б/.<br />
Бұл ойларды кездейсоқ деуге болмас. «Бүгінгі заманның жүйесі дағдарыста»<br />
/313.503-515 б/, терең дағдарыстағы елдер өз тоқырауларын түрлі қаржылық<br />
сілкіністермен, өзге де субьективті себептермен түсіндіреді. Десек те, саясат<br />
пен экономикадағы дағдарыстардың келесідей себептері бар:<br />
– Әлемдік саясат пен экономикадағы теңгерімнің жоқтығы. Әлеуетті<br />
мемлекеттердің бұралаң жолмен дамып келе жатқан әлемдік өндіріс пен<br />
капиталдың тосыннан қорлануынан барынша пайда табуға ұмтылатыны:<br />
– Халықаралық қауіпсіздікті сылтауратып әлеуетті мемлекеттердің арасындағы<br />
«күштер теңгерімдерін» көпе көрнеу жалған бақылаған болу:<br />
– Әлемді билеуде бар қуаттарын салып көшбасшылықтан айырылмау және<br />
бұны саяси, экономикалық және әскери қаруға айналдыру:<br />
– Батыс пен өзге де мемлекеттер арасындағы ертеден қалыптасқан<br />
алыс-берістерді жойып, шиеленістерді одан сайын күрделендіру, отаршыл<br />
сабырсыздықты демократиялық төзімсіздікке ауыстыру.<br />
– Әлемнің «әлсіз нүктелеріндегі» тұрақсыздықты, тұрақсыз және борпылдақ<br />
мемлекеттерді тұрақсыз саяси режимдердің көшбасшы мемлекеттері тарапынан<br />
құрал ретінде пайдалану негізінде өз мүдделеріне жұмылдыру.<br />
– Әлсіз мемлекеттерді экологиялық тұрғыдан қарағанда ауыр саналатын<br />
ымырашыл экономика арқылы әмбебап пайдалануда батылсыздық көрсететін<br />
елдерді ояту.<br />
– Ғаламдық дәрежедегі қаржылық-экономикалық айла-шарғылар, т.б.<br />
Егер әлемнің маңызды әлеуетті орталықтарының ағымдағы экономикалық<br />
дағдарыстар мен қаржылық бұралаңдар мен сілкіністер жайындағы<br />
түсініктемелеріне көз салып отырар болсақ, егер әлем дағдарысқа шым батып<br />
кеткен болса, неге әлемде миллиардерлер саны өсе түсуде деген заңды сауал<br />
туындайды. Ендеше, дағдарыстың көздері әлемдік кеңістіктегі теңізсіздік<br />
пен үндестіктің бұзылуында жатқан болар. Кедейлерді кедейлендіре түсетін,<br />
байларды байыта беретін кез келген экономикалық және саяси жүйе күндердің<br />
281
VI ТАРАУ Түркі мемлекеттер одақтастығының стратегиясы<br />
күнінде дағдарысқа ұшырамай қоймайды. Неге десеңіз, өнім өндіру мен оны<br />
тұтынудың арасындағы кереғарлықтар түптің түбінде қоғамның құлауына<br />
әкеліп соғады. Прогресшіл саяси сана мұны көріп, оны түзетудің баламалы<br />
өркенді жолдарын іздейді. Осыдан барып егеменді саяси субьектілердіңәлеуетті<br />
ұлттық мемлекеттердің қызметтеріне деген сұраныстар артып,<br />
дағдарыстарды тудыратын үрдістерге тежеу салынып, ғаламдық саясаттың<br />
оң бағыттарды ұстанған жаңғыруларына жол ашыла береді. Осы баламалы<br />
үрдістерде әлемнің саяси құрылымдары жаңа қалыпқа көшіп, ынтымақтастық<br />
ықпалдары арта түседі. Сонымен, тарихи-саяси уақыт үшін мына жайлар<br />
маңызды бола түспек:«Ақиқи саяси мемлекеттердің» ұлттық мүдделерін мүлдем<br />
жауып тастауды көбейтіп, «ғаламды әлеует орталықтарының» /294.101-102 б/<br />
пирамидалды жүйесіне тосқауыл қоюға тырысатын «Вестфальдық халықаралық<br />
жүйенің» керексіздігін мойындау /244.5-6 б/ «Модернизм» аталатын орталықеуропалық<br />
тарихи жүйенің өнімдерінің көнергендігін тану/103.563 б/.<br />
Ғаламдық саясаттың сыңарезу және біржақты үлгілерінен бас тарту үшін<br />
Шығыс Еуропаны, Азия мен Еуропаның тегін азыққа айландыратын жалған<br />
саясатқа бастайтын «ғаламдық саясатқа» тосқауыл қойып, «бір полярлы әлемдік<br />
тәртіптің үстемдік либерализміне қатысты қарсы жобаларды» жүзеге асыруды<br />
ойластыру қажеттігі /195.187б/.<br />
– Батыстық бағыттағы әмбебап әлемдік жүйенің фундаменталды<br />
ұстанымдарын әлемнің әмбебап жүйесіне айналдыруға бағытталған қызметтер<br />
жасау:<br />
– Осынау тарихи маңызы бар бетбұрысты жобада Орталық Азия<br />
мемлекеттері орналасқан түркі геосаяси өңірі қазірдің өзінде жаңғыруларға<br />
бет алған үдерістердің қайнаған ортасынан байқалуда. Сондықтан да, осынау<br />
мемлекеттердің еркімен құрылатын Түркі мемлекеттері одағы әлемдік<br />
маңызды жаңғыруларға серпін беретін табысты қозғалыс болатыны ақиқат.<br />
Геосясаи болжамдардың орталығы болса, қазірдің өзінде-ақ, Еуразияның<br />
саяси құрылымдарын өзгертудегі жаңарған түркі мемлекеттерінің шешуі<br />
рөлдерін болжауда /300,91-119 б,289б.156б/. Әрине, Еуразия мен Түркі әлемі<br />
ықылым замандардан бері өзара ажырамас бірлікте болғандықтан, жаңа<br />
саяси, экономикалық және мәдени құрылыста өз орнын тауып, оның терең<br />
демократиялық бастауларында өзінің геосаяси түпқазығында беки түседі. Түркі<br />
әлемге Еуразия дамуының жаңа парадигмасын ұсынуы керек. Ал Еуразия болса,<br />
өз кезегінде өзінің шекарасын ғана емес, болмысын да өзгертуі керек. Ол өзінің<br />
жаңғырған болмысы арқылы ғаламдық саясаттың өркениетті өзгерістерін қолдап,<br />
оған көшбасышы болуы тиіс. Осындай қажеттіліктің нәтижесінде пайда болған<br />
Түркі Мемлекеттері Одағы шығармашыл және жасампаз күш ретінде ғаламдық<br />
саясат пен халықаралық қарым-қатынастардың негізгі түпқазық бағыттарында<br />
өмірге оң өзгерістерді енгізуі қажет. Ол сонымен бірге, үлкен әлеукеттерге<br />
қозғау салып, алдыңғы сапқа маңызды тарихи-саяси мүмкіндіктерді шығаратын<br />
282
Жаһандасу мен түркі бірлігі: халықаралық қарым-қатынастарды дамытудағы ...<br />
болады. Еуразияда қуатты одақ – Түркі Мемлекеттерінің Одағын құрған<br />
тәуелсіз түркі мемлекеттері өңірдің өзге де мемлекеттерінің оған мүшелікке<br />
өтуіне мүмкіндіктер беруі керек.<br />
– Еуразия өзінің ғаламдық кеңістіктегі орнында толық болмысына көшіп,<br />
әлемдегі ең дамыған мемлекеттер өмір сүретін өңірге айналады;<br />
– Еуроодақ пен Түркі Мемлекеттері Одағы Еуразияның екі аймағындағы<br />
ықпалдастықтың басым бастауларын жасаудағы жұмыстарын аяқтап, тарихи<br />
және жағрапиялық бастауларындағы бірліктерінде олар одақтас егеменді<br />
мемлекеттердің арасындағы ынтымақтастықтардай қарым-қатынастарға<br />
ауысады;<br />
– Халықаралық саясатты адамгершілік қағидаттарына және демократияға<br />
көшіру оның Еуропа, Орталық Азия және Оңтүстік Шығыс Азия құрлықтарында<br />
ырғақты дамуын қамтамасыз етіп, әлемдік экономиканы либерализациялау<br />
мақсаттары бұлжымас іске айналады;<br />
– Түркі Мемлекеттері Одағы өз қызметінде халықаралық қарым-қатынастарды<br />
немқұрайды өзгертпей-ақ, керісінше әлем дамуының стратегиялық үрдістеріне<br />
сай халықаралық құқықтардың ақиқат талаптарына орай өзгертеді;<br />
– Түркі Мемлекеттерінің Одағы Еуразияны барша өркениеттердің ең үлкен<br />
үнқатысу кеңістігіне айналдырып, өзара сенімділіктің шұғыл өркендеуінің,<br />
осынау өркениеттегі мемлекеттердің орнықты дамуының полигонына<br />
айналдырады;<br />
– Осының нәтижесінде Түркі мемлекеттерінің Одағы сөзсіз мойындалып,<br />
әлемдік қоғамдастық пен халықаралық ұйымдардағы оның саяси маңызы<br />
жоғары баға алып, адамзаттың тарихи дамуының жарқын кезеңі ретінде<br />
бағаланатын болады.<br />
283
284<br />
ҚОРЫТЫНДЫ<br />
Кеше мен бүгін және ертең – осының баршасы түркі әлемі бірлігінің тарихи<br />
тағдырын қалыптастырған уақыттар сабақтастығы. Ал кей кездерде түрлі<br />
толқуларды басынан өткеріп тұратын түркі әлемінің кеңістігі ғаламшардың<br />
аса ұлы құрлығы - Орталық Еуразияның нақ кіндігінде орналасқан. Осынау<br />
кеңістікте дүниеге келген ұлы түркі тарихы - оның жеңілмейтін, мәңгі<br />
өлмейтін рухани жылнамасы саналады. Әлем тарихында түркілер секілді ұзақ<br />
уақыттардан бері осы тақылеттес алып кеңістікті ұстап тұрған бірде-бір этнос<br />
болған емес. Жаңғыру қисындарынан туындайтын түркі мемлекеттерінің<br />
ынтымақтасуы мұраттарын жүзеге асыру тұрғысында ұлы түркі өркениетінің<br />
тарихына үңілу үшін көз алдымызға уақыттар тізбесін жандандырып, елестетіп<br />
көрелікші. Бұдан біздер түркі дүниесінің бірігуіне кедергі болар бөгеттерді<br />
көрмейміз және түркілердің ұлттық мұраттарының деңгейіндегі келешектің<br />
жақындай түскенін байқаймыз. Бұған қоса, түркі мемлекеттерінің өз егеліктеріне<br />
ұмтылған үрдістерге әлемдік қоғамдастықтың құрметпен көз салып отырғанын<br />
аңғарамыз.<br />
Бүгінгі Еуразияны әлеуметтік-саяси бірлік ретіндегі ұқсастықта өз<br />
тарихының өн бойында қалыптастырып келгендіктен, түріктер шындығында<br />
да өз мемлекеттерімен біте қайнасқандықтарын көрсетуде. Бірегей этнос<br />
ретінде өсіп-өнген түркілердің тарихы ақиқатында да өз мемлекеттерінің<br />
өсіп, өнулерімен тамырлас, сабақтас. Соңғы үш мың жылда түркілер құрған<br />
негізгі мемлекеттер әлемдік тарихтағы Еуразияның этносаяси жағрапиясын<br />
өзгертіп, оны бүгінгі ақиқатына жеткізген келесі империялардан тұрғанын еске<br />
оралталық: Олар-Сақтар империясы, Ғұндардың Ұлы Империясы, Батыс Ғұндар<br />
Империясы, Шығыс Ғұндар империясы, Ақ Ғұндар империясы, Көк түріктер<br />
империясы, Аварлар империясы, Хазарлар империясы, Ұйғыр империясы,<br />
Қараханидтер империясы, Ғазнауилар империясы, Ұлы Салжұқ империясы,<br />
Әзербайжандық Атабековтер мемлекеті, Ирак Салжұқтары империясы, Сирия<br />
салжұқтары мемлекеті, Кирман салжұқтары мемлекеті, Анадолы салжұқтары<br />
мемлекеті, Хорезм шахтарының мемлекеттері, Моңғол-Татар түріктерінің<br />
мемлекеті, Алтын Орда империясы, Сібір, Қазан, Қырым, Ноғай, Қасым,<br />
Астрахан хандықтары, Мәмлүктер мемлекеттері, Моғолдар империясы, Дели<br />
түрік сұлтанаты, Қарақойлы мемлекеті, Аққойлы мемлекеті, Сефивидтер<br />
империясы, одан соң Әзербайжан хандығы. Осынау аталған мемлекеттерді<br />
құрған түркі супер этностары әуел бастан-ақ біртекті болмаған.<br />
Оның ішкі этникалық жүйелері жаңғырумен қанаттас өзге халықтар да оның<br />
ішкі этникалық болмысына сіңісті болып отырған. Сондықтан әрбір жаңадан
құрылған мемлекеттің де негізгі халқы үнемі түркілер болып қала берген.<br />
Сондықтан этножүйенің ежелден сақталып келе жатқан «алтын ережесі»<br />
бұзыла қалғанда, онда түркілер құрған мемлекеттер де ыдырап, күйреп отырған.<br />
Түркілер өз табиғатында басқа елдерді жаулап алушылар ғана емес, этностарды<br />
жаңғыртушылар болған.<br />
Ежелгі дүниеден бастап V ғасырға дейін түркілер өз жаңғыруының негізгі<br />
кезеңдерін аяқтаған түркілер ғұндар бастаған генеалогиялық бұтақтарында<br />
антикалық дәуірдегі Орталық Азиядағы этностарды біріктіруші ұлт ретінде<br />
әлеуеттер қосқан. Бұдан кейінгі тарихи үрдістерде, әсіресе XII-XIII ғасырларда<br />
ғұн-түріктері суперэтносының ішкі эволюциясында түркілік бастау басым<br />
болып, сөйтіп, XII-XIII ғасырларда түріктер Кіндік Азиядағы саны мен сапасы<br />
жағынан басым ұлтқа айналып, осы өңірдегі әскери-саяси күш жағынан жоғары<br />
тұрды. Тарихи тұрғыдан алғанда Ұлы ғұндар дәуірі Еуразиядағы Ұлы Түркі<br />
Дәуірімен алмасты. Сонымен 3000 жылдық түркілер тарихы-бұл олардың өз<br />
мемлекеттерін империялық институттар деңгейіне көтеру кезеңі де болды.<br />
Еуразия құрлығындағы ғаламдық саяси өзіндік саналылық кезеңінде түркі<br />
халықтары империялар арасындағы күштер теңгерімдеріне әлеуеттер қосуға<br />
қабілеттерін таныта бастады. Иса пайғамбар дүниеге келгенге дейінгі тұңғыш<br />
рет бірнеше ғасыр бұрын, шамамен /400 жыл/ Қытай империясының әлемге<br />
билік ету ұмтылысы басталғанда, Азиядағы ғұндар империясы алғаш рет<br />
қытайдың геосаяси мүдделерімен бетпе-бет келді. Жерорта теңізінен Шығыс<br />
бағытына жылжып, күн өткен сайын күшейе түскен Рим империясы Азияға<br />
солтүстік пен оңтүстіктен қайсарлықпен Орта Азияның кіндігіне қарай тақай<br />
бастаған. Дегенмен, түркілер өз тарихтарында өмірі бетпе-бет келіп көрмеген<br />
Қытай мен Рим империяларын өзара шайқасудан сақтап қалды. Бір сөзбен<br />
айтқанда, Еуразияның батысы мен шығысынан ғұн түріктері екі ұлы империяны<br />
ғаламдық қақтығысқа барудан аман алып қалды.<br />
Шығысында ғұндар Қытаймен соғысып, батысында Рим империясымен<br />
бетпе-бет соғысып, екеуінің де Еуразия кеңістігінде толық билік жүргізуіне<br />
мұршаларын келтірмеді. Ғұндар шығыста Қытайды, батыста Римді күйрете<br />
жеңді. Осылайша олар мына мысалдар негізінде Pax Turcica /түрік әлемінің<br />
әмбебап үкіметі/, Pax Sinica/ рим әлемінің әмбебап әлемі/, PaxRomana /рим<br />
әлемінің әмбебап әлемі/ Еуразияның нағыз билеушісі кімдер екенін көрсетті.<br />
Бұдан соң олар ешкімге де Еуразияны толық құқықта билеуге мүмкіндік берген<br />
жоқ. Келесі екі мыңжылдықта да тек түркілер ғана мен олар құрған бірлестіктер<br />
өздері дүниеге әкелген мемлекеттері мен империяларын өздері кеңейтіп,<br />
жетілдіре бастады.<br />
Көне түркілердің тарихи-этникалық сараланып жіктелуі оны бірден<br />
Еуразиядағы әскери-саяси үрдістерге тартып, оны әлеуеметтік жіктелудің ішкі<br />
жаңа сатысына көтеріп жіберді. Осынау үрдістер 552 жылы түрік этнонимін<br />
285
алған тұңғыш мемлекеттің – Көктүріктер империясының құрылуына әкелді.<br />
Көктүріктер алғаш рет өз тарихында тұңғыш рет жалпы түркілік саясат пен<br />
идеологияны көтерген өз мемлкетін құрды.Сонымен олар – Көктүріктер<br />
империясы түркі мемлекеттерінің алдыңғы және соңғы империяларын<br />
генетикалық тұрғыдан жалғастырған байланыстырушы буынға айналды. Енді<br />
бұл мемлекеттер әлеуметтік-саяси жүйенің белгілері мен мүмкіндіктерінен<br />
құрылған және саясаттарын мәдениет деңгейіне, ал мәдениеттерін саясат<br />
деңгейіне көтере алған өз міндетті қызметтерін атқарушы мемлекеттерге<br />
айналды. Сөйтіп, бұл түріктер өз дәуірлерін Шығыстың жаңа тарихынан<br />
бастады.<br />
Екінші және үшінші мыңжылдықтардың келесі белестерінде негізінен<br />
Орталық Азия мен оған жақын өңірлерде түркі суперэтносының өкілдері:<br />
қыпшақтар, бұлғарлар, қарлықтар, ұйғырлар, шуваштар мен жақұттар қалды.<br />
Осы кезеңдегі Таяу Шығыстың экспансиясы уақытында көктүріктердің 24<br />
тайпадан тұратын ең пассионерлік тармағы -оғыздар бұл жерлерде жаңа<br />
түркі мемлекеттерін құрды. Негізінен исламды қабылдаған түркілердің<br />
үлкен тобының /олардың арасында бүгінгі қазақтардың ұлы бабалары да бар/<br />
осылайша Орталық Азияға /негізінен Түркістанға/ қайта оралуы бұл өңірлерде<br />
осы күнгі түркілік мемлекеттердің пайда болуына себеп болды. PAXTurcica<br />
мұрагерлері келесі ғасырларда да Орталық Азияда өмір сүрулерін жалғастырып,<br />
түркі-ұйғырларының /745-840 жылдарда/ және түркі-моңғолдарының /1230-<br />
1310 жылдарда/ империясы ретінде тіршіліктер құрумен болды.<br />
Дегенмен, PAXTurcica өзінің Азияға қарай беталыстарында, яғни геосаяси<br />
кеңістікті иелену мүмкіндіктеріне ұмтылыстарында, Еуропа мен Азияның<br />
түйіскен жеріндегі Түрік-Ислам одағы мен ؛ Pax <strong>Turk</strong>cica өз жаңғыруларымен,<br />
Pax Tuarica және Pax Ottomarica болса, түркі суперэтносы империялық жүйесінің<br />
империялық өмірінің жаңа дәуірімен бастады. Еуропа, Азия мен Африка көне<br />
құрлықтары құрған өңірлер көлемдерін шектеп, болашақ XV-XVI ғасырларда<br />
түркілер әлем тұрғындарының үлкен бөлігін құрайтын түріктің үш тамаша<br />
империясы-Осман түріктерінің /1300-1922/, Сефевидтер /1501-1722/ және<br />
Моғол /1526-1858/ империяларын құрды. Сөйтіп, түркілердің әскери, саяси<br />
және азаматтық жеңістерінің үштігін құрды.<br />
Еуразияның бүкіл аумағына жайылған түркі суперэтносы осының нәтижесінде<br />
ерекше сапаға ие болып, өз тамырларынан үзілмей, оның тағанында Орта<br />
ғасырларды шаңырақ көтерген түркі-ислам мемлекеттерін аса зор мемлекеттік<br />
тәжірибелер жинаудың арқасында жаңа түркілік империяларға айналдырды.<br />
Империяның соңғы тірегі Араб-ислам сұлтанатының тағаны-Аббасидтер<br />
Хлифаты құлағаннан кейін Таяу Шығыс пен Орта Шығысты жаулап алушылар<br />
парсылар не византиялықтар емес, ендігі ретте түркілер болды. Егер біздер<br />
бүгінде жүзжылдықтарды қамтитын түркі мемлекеттерінің өркендеу жолдарына<br />
286
қарар болсақ, онда олардың арасындағы тарихи-геосаяси ахуалдарының<br />
оларға өңірлік-геосаяси сырт пішінге пайдалы сабырлы да ұтымды шешімдер<br />
қабылдауларын қамтамасыз етіп отырғанын байқаймыз. Олардың арасындағы<br />
тікелей қарым-қатынастар сонау көне замандардан бері қарай мемлекеттіліктің<br />
дәстүрлерімен алмасуларына қызмет жасаса, ал көлденең қатынастары сол<br />
заманғы мемлекеттердің түрлі деңгейлері мен мүмкіндіктерінен туындайтын<br />
шекаралардағы мүдделерін қамтып отырған.<br />
Әлемдік тарихтың жаңғыруы мен әлеуетті түрік империяларының<br />
құлдырап құлап,олардың ұлттық мемлекеттерге, тіпті хандықтарға айналуы<br />
қарсаңындағы ахуалдардың көптеген тарихи-саяси себептерден туындағанын<br />
байқаймыз. Мүмкін осынау себептердің негізінде ғана уақыттар өте келе<br />
осынау империяларды жаңғырту кезеңдерімен қанаттаса қозғалу керек боған<br />
шығар. Бұл істерге түркі мемлекеттері тек қана Иса пайғамбар туғаннан<br />
кейінгі екінші мыңжылдықтың басында ғана қабілетті бола алды. Осы<br />
тұстарда Еуропаны күшейте түскен себептер керісінше Азияның әлсірей<br />
бастаған мерзімімен тұспа-тұс келді. Әлемдік империализмнің Азияға өктемдік<br />
жасап, басып алуға ұмтылуының алдындағы үлкен сілкіністер қарсаңындағы<br />
ауыр сынақтардың өзінде өз мемлекеттілігін жоғалтқан түркі әлемінде өз<br />
тамырларынан үзілмеген жеңілмес рух пен адамшылық биік қасиеттер өзге<br />
ұлттарға қарағанда жоғары тұрған болатын. Тек осынау сөнбес руханилық<br />
пен адамшылық қасиеттердің арқасында ғана түркілік бірліктің идеясы<br />
жоғалып кетпей, өмір сүре берген. Бұл өз кезегінде классикалық түркіліктің<br />
барша әлем бойынша біртіндеп әмбебаптана бастағанын байқатады. Тарихи<br />
жаңғырудың екінші кезеңі Көктүріктер дәуірінен соң серпінмен басталып,<br />
XIX ғасырдың ортасындағы әлсіреуден кейінгі ұлы қайта дәуірлеудің келесі<br />
толқынына көшкен. Бұл бүкіл әлемдегі түркіліктің әмбебаптануына ауысқан.<br />
Түркінің саяси мәдениеті де ұлттық біртектіліктің тұрақты бірлік идеясына<br />
жетіп, оның тұжырымдамалық идеяға айналуына жол ашқан. XIX ғасырдың<br />
басында түркизм мен исламизмнің үрдістері өз болмыстарында екінші орынға<br />
кетіп, түркі әлемінің идеялогиялық-саяси-мәдени дүниетанымның түбегейлі<br />
өзгерістерінен көріністер тапты. Аталған дүниетанымды тұжырымдаудың және<br />
оны жүйелендірудің кейініректегі үрдістерінде бұл танымдар идеологиялық<br />
түркизммен,саяси түркизммен, мәдени түркизммен тікелей байланыстары<br />
көріністер береді. Бүгінгі заманғы түркизмнің классикалық түркизмдегідей<br />
негізгі мақсаты- тәуелсіз түркі мемлкеттерін конфедерацияға немесе алпауыт<br />
мемлекетке айналдыру емес, халықаралық жүйедегі егеменді субьектілерге<br />
ғана жаңғырту. Түркизм-бұл біздің түркілігіміздің айғағы ғана. Біздің<br />
түркілігіміз-біздің ұлттық санамыздың өзегі, түп тамыры. Ендеше біздің<br />
түркілігіміз ғаламдық ұлттық санаға кірігіп, түркі дүниесінің жағрапиясы мен<br />
рухани қырларын, саяси өзгерістерін, талайлы тағдырына апарар есікті ашып,<br />
287
тарих тербеткен болашағына апарар баспалдақтар болып отыр. Сонымен қатар,<br />
түркілік мәдениет үнемі жетіліп тұратын жанды болмыс, тамыры тым тереңде<br />
жатқан солмас қайнарлы қазына. Ол бүгінде де ұлттық түркілік мәденитетті<br />
өркениетті идеялармен қуаттандырып, табысты байыта түсуде.<br />
Әлемдік тарихты түркі тарихынсыз елесетету қандай қиын болса, әлемдік<br />
мәдениетті де түркі мәдениетінсіз елестету сондай қиын. Егер әлемдік<br />
тарихқа антикалық дәуірден бүгінгі заманға шейін көз салар болсаңыз, одан<br />
түркі мәдениетінің алған орнын көре аласыз. Таңдаулы өркениеттің үлгісі<br />
ретінде өмірге келген жалпы түркілік мәдениетті қалыптастырған тарихижағрапиялық<br />
жағдаяттарға көз салсақ, әу бастан-ақ онда түркі суперэтносының<br />
пассионарлық қуаттары мол болғанын байқаймыз. Осынау әлеуеттер бұл<br />
этностың уақыт санап өз бетімен дамып, толыққанды өркениет ретінде дами<br />
бергенін аңғарамыз. Алайда түркі өркениеті қанша дамыса да, қаншама кеңейе<br />
түссе де өзінің түркілік мәдени тамырларынан үзілген жоқ және халықпен<br />
байланысынан ажыраған емес. Түркілердің ұлттық мәдениеттері болса, осы<br />
дәуірлерде Еуразия жүйесінде әмбебап этномәдени тұғырға айналумен болды.<br />
Жекелеген ұлттық түркілік мәдениеттер болса, жалпы түркілік мәдениеттің<br />
этногенетикалық тағанын қорғай келе, оларда өздерін барша қасиеттерімен<br />
сақтай алды. Сондықтан түркі мәдениеттері табиғи қалпы мен өзара<br />
үндестіктерін сақтай отыра, өз бастауларынан әсте де ажыраған жоқ. Осылайша,<br />
түркі мемлекеттері мен империяларын құрушылар осымен бір уақыттарда<br />
түркі өркениетін де құрды. Неге десеңіз, осынау саяси құрылымдар түркі<br />
суперэтносына Еуразияның ұланғайыр аумағында өркениеттер құруларына<br />
үлкен мүмкіндіктер жасады. Барша тарихи сынақтардан сүрінбей өтіп, тұрақты<br />
түрде кеңейе түскен түркі өркениетінің жеңілмес үлгісі-Түрік мемлекеті, Түрік<br />
мемлекеттігі болды. Түрік мемлекеттігі бұл шын мәнінде де түрік өркениетінің<br />
алтын арқауы, беломыртқасы еді.<br />
Әлемдік мәдениеттің даму тарихында ең маңызды рөл атқарған түріктер<br />
болса,олардың құдіреттіліктері мемлекеттік дәстүрлерінде болды.Түріктермен<br />
тығыз қарым-қатынастарда болған әлем халықтары да осынау мемлекеттік<br />
дәстүрлерді өздерінің саяси іс-тәжірибелерінде кеңінен қолданды.Көктүріктер<br />
дәуірінен соң қалыптасқан түркі өркениеті мен ислам өркениеті де пассионарлық<br />
іргетас бола келе туған түрік тілдерін Шығыстық Исламның өркениет тіліне,<br />
өзара қарым-қатынастар тіліне айналдырды. Көктүріктер империясының мәңгі<br />
өлмес туындысы, түркі мемлекеттігінің, түркі бостандығы мен бірлігінің<br />
ескерткіші Орхон жазбалары да осы тілде жазылған болатын. Мемлекеттік<br />
саясат деңгейінде көрсетілген түркі бірлігінің идеясы тарихты тұңғыш рет<br />
осылайша жазба материалы түрінде ұсынды. Бұл құжаттар Орхон жазбаларында<br />
негізделген аталмыш жазбалар жалпы түркі мәдениетінің, әсіресе жалпы<br />
түркілік мәдениеттің саяси тағанын қалауда баға жетпес маңызға ие болды.<br />
288
Орхон ескерткіштерін түбегейлі маңыздандырудың қажеттігі, әсіресе,<br />
түркі әлемінің саяси-мәденеи тағдыры үшін қажет болды. Орхон жазбалары<br />
түркілік тұңғыш мемлекеттің тарихи құжаттарының бұқаралық сипатын<br />
көтеріп, оның бүгінгі заманғы барша түрік тілдерінің түп қазығы, бастау бұлағы<br />
болғанындығынан және көне түрік тілінде жазылғандығынан, Түрік этнонимін<br />
алған Көктүріктер империясының әлемдік мемлекеттіліктің қалыптасуына,<br />
оның этногенезисінің пайда болуына, тіпті жалпы Еуразияның жаңғырып,<br />
өркендеуіне, оның ұлттық мүдделеріне қызметтер жасағанын көрсетеді. Бұл<br />
ертедегі Орта ғасырларда түркі этносаяси жүйесінің дамуының нәтижесінде<br />
пайда болған Көктүріктер империясының кейіннен аса үлкен империяға<br />
айналуының куәсі. Аталған империя әскери, саяси және дипломатиялық<br />
жағынан да үлкен империяға айналып, Еуразиядағы бүгінгі барша тарихиклассикалық<br />
идеологияның түркі әлемінің бірігуіне қызметтер жасап отырған<br />
жолының ең бастауында тұрғанын көрсетеді.<br />
Бүгінгі заманғы түркі мәдениеті «Орхон ескерткіштері», «Оғыз-қаған»,<br />
«Қорқыт ата кітабы», «Манас», «Эмсали Тюрк», «Диуани лұғат-ат түрк»,<br />
«Құтты білік», «Диуани-Хикмет», «Оғызнама», «Мюгайисет-ул- лугетейн,<br />
«Шеджереи-Тарикиме» секілді ұлы шығармаларды өмірге әкеліп, олардың<br />
әлемдік мәдениетті өзіндік бояуларымен байытып, құнарландыра түскен,<br />
ұлттық мәдениеттердің дамуына жол ашқан рухани-эстетикалық қуаттарымен<br />
адамзаттың адамгершілік, кісілік сезім, жасампаздық ойларына қозғау салып,<br />
кісілік құндылықтарға таған болған мәдениеттерге іргетас ретінде қаланғанын<br />
көреміз. Түркі өркениетінің, түркі мемлекеттілігінің және оның саяси<br />
көзқарастарының әмбебаптана түсуіне Ұлы Жібек Жолының баға жеткісіз<br />
ықпалы болғанын бөле жара атап өту керек. Ұлы Жібек Жолының ықпалымен<br />
және өзге де әсерлермен Орта Азияның күре тамыр тіршілігі ретінде Қиыр<br />
Шығыста Жапон мен Қытай өркениеттерімен және оңтүстік-шығыста Үнді<br />
өркениетімен, Таяу Шығыста Ислам өркениетімен, әсіресе Арабтармен,<br />
Ирандықтармен, Батыста Еуропа мен Славян жұрттарымен байланыстар<br />
орнатты. Дегенмен тарихи себептермен олардан байланыстарын үзіп алған<br />
түркілер, сайып келгенде, олардың баршасымен мультимәдени кеңістік құра<br />
алды. Атап айтар болсақ, түркі әлемінің Ұлы Жібек Жолымен біте қайнаса<br />
жалғасуын үш деңгейге бөлген жөн.<br />
1) Жібек Жолы тарихи кезеңдерде ұзына бойы мыңдаған шақырымдарды<br />
құрайтын сол маңдағы қапталдас жатқан түркілер мемлекеттерімен қанаттаса<br />
өткенде;<br />
2) Тарихи мерзімдердің ұзақ жылдарында Жібек Жолының негізігі<br />
пайдаланушылары әрі жақтаушылары да түркілер болғанда;<br />
3) Түркі мемлекеттері көптеген ғасырлар бойына Жібек Жолының<br />
трансеуразиялық коммуникациялық байланыс жүйесі ретінде істеп тұруын<br />
қамтамасыз етті.<br />
289
4) Түркі мемлекеттері мен елдері осы жолдың 2200 жылдық тарихының<br />
өн бойында дерлік оны бақылауда ұстап, өңірдің шекараларын назарда ұстап<br />
отырды. Жібек Жолының саясаты түрік өркениеті мен оның саяси мәдениетінде<br />
ерекше орын алды. Сондықтан Ұлы Жібек жолының идеясын ғаламдық деңгейге<br />
көтеру үшін жоғарғы деңгейдегі көліктік замануи технологиялар тағанында оны<br />
осы заман талаптарына сай қайта өмірге әкелудің игі қадамдары жасалуда.Бұл<br />
игіліктер /TRASEKA/ Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі жобасы арқылы жүзеге<br />
аспақшы.<br />
Бүгінгі заманғы халықаралық саясатта Ұлы Жібек Жолының маңызы айрықша.<br />
Бұдан да түркі әлемінің үлкен саясатқа оралуын, оның Еуразия<br />
құрлығындағы саясаттағы, экономикадағы және мәдени өмірдегі орнын<br />
аңғарамыз. Тарихи нәтижесі ретінде Еуразияның түркі әлемімен геосаяси<br />
біртұтастыққа көшуін айтқанымыз жөн. Бұған дейін әр түрлі өркениеттердің<br />
бөлшектері болып келген Азия мен Еуропа түркілердің бірігуінің нәтижесінде өз<br />
қарым-қатынастарын бірегей өркениеттің мега жүйесінде құруға бет алуда. Егер<br />
Еуропа Таяу және Орта Шығыс, Кавказ, Орталық Азия және Оңтүстік-Шығыс<br />
Азия блоктарына бөлінсе, ендігі ретте түркі дүниесінің біріге бастауының<br />
нәтижесінде біртұтас болмысқа айналатын болады. Олардың жалпы саяси<br />
геосипаттық жағдайлары ендігі ретте біртұтас өркениетке ұласады. Былайша<br />
айтқанда, бүгінде бірде-бір саяси партия, яки болмаса елдер түркі мемлекеттері<br />
секілді өңірлерде геосаяси жағынан мемлекеттердің мүдделер мен мұраттарын<br />
үйлестіре алатын мүмкіндіктерге ие емес. Сондықтан Еуразияның тарихи<br />
геосаясаты жаңа Азия мен Еуропаның арасындағы түбегейлі өзгерістер мен<br />
жаңғыруларға байланысты болып қала бермек және бұл жердегі табыстар түркі<br />
мемлекеттеріне тікелей тәуелді.<br />
Шамамен екі мың жылдан бері жалғасып келе жатқан түркі геосаясатының<br />
ырғақты дамуы түркілердің тарихи-саяси жағдаяттарынан тұрып, кезінде<br />
Шығыс Түрікстан мен Батыс Түрікстан болып тармақталған бөліністерінен<br />
түркі этносаяси жүйесі құрылғаны мәлім. Тиісінше Батыс Түркістан Еуропаны<br />
бетке ұстап келе жатқан түркі мемлекеттерінің геосаяси жолағын құрып<br />
отыр. Дегенмен, түркі мемлекеттерінің мұндай бөлініске түсуі олардың<br />
этногенетикалық жадыларын өшіре алған жоқ. Батысты бетке алған түркі<br />
диотомиясы Еуропамен байланыстарын нығайта түссе, шығыс түркілері<br />
Оңтүстік Азия мемлекеттерімен қарым-қатынастарын күшейтуде. Классикалық<br />
Азияның бірде-бір империясы жасай алмағанды, яғни Қытай, Үндістан мен Иран<br />
және Араб елдері жүзеге асыра алмағанды түркілер істеп, қазіргі жаңа уақытқа<br />
шейін Азия мен Еуропаға қатысты саяси тұрақтылықтарын шайқалтқан жоқ.<br />
Ғаламдық деңгейдегі жақындасудың парадигмасынан қарағанда Еуразияның<br />
геосаяси дамуының қисындары аясына Орталық Азия мен Кавказ да кіретін<br />
түркінің құрлықтық геосаяси жүйесінің үрдістерімен тікелей байланысты.<br />
290
Өңірдегі сегіз түркі мемлекеттерінің бесеуі Кеңестер Одағы ыдырағаннан<br />
соң өздерінің әуел бастағы құрылған жылдардағы орындалмастай көрінген<br />
мұраттарына қарай қадам басып, дами бастады.Түркиядан Қазақстанға дейінгі<br />
барша түркі қауымдастығы өңірлік және халықаралық ұйымдарда жеке<br />
өздерінің ғана болуынан үлкен маңызға ие бола алмайтындарын жете түсінді.<br />
Бұлай болмас үшін түркі мемлекеттерінің бірігуі керек және осынау жол аса<br />
қисынды және де тарихи заңдылық болып табылады. Бүгінде Еуразияның ішкі<br />
дамуын күшпен реттеу мүмкін еместігі және оның әлеуеттер қайнары тек қана<br />
түркі әлемінде жатқаны айқын болып отыр. Бүгінде Еуразияның жүрегінде,<br />
«ішкі жерлерінде» /Маккиндер/ түркілер құрған геосаяси жүйенің қуаттана<br />
түскен жағдаяттары өңірдің қалған елдерінің мүдделеріне сай келуде /тіпті<br />
Ресейдің де/ Еуразияның «Түркілік бәтуәсы» болса, осы өңірдегі мемлекеттер<br />
арасындағы келісімдерге осынау мемлекеттердің әр қайсысының ортақ алаңда<br />
дамуына оңтайлы жағдайлар жасайды.<br />
«Түркілік бәтуәның» ғаламдық және өңірлік, ұлттық деңгейлері негізіндегі<br />
салынған келісімдердің артықшылығы бұл жерде қандай да бір саяси субъектінің<br />
басым болуына мүмкіндіктер бермейді. Әдеттегідей, тұрақты және тұрақсыз<br />
саяси жүйелері, өркенді немесе дағдарысты экономикасы, демократиясы<br />
орныққан, болмаса, демократиясы қалыптасып үлгермеген мемлекеттер енжар<br />
геосаяси кеңістікте өзінің ішкі және сыртқы басымдықтары үшін қолайлы<br />
ахуалдар табады. Сондықтан, «түркілік бәтуә» Еуразиядағы міндетті кезең<br />
ретінде өңірдегі осынау «диссонанстық» жағдайды түзетуі керек. Еуразия<br />
өзінің геосаяси қауіпсіздігі үшін түрлі даму деңгейлеріндегі елдермен, әсіресе,<br />
Жапониядан бастап Британия, Ресейден Үндістанға дейінгі мемлекеттермен<br />
ықпалдастыққа көшуі мүмкін. Сондықтан да қазірде түркі мемлекеттері, оның<br />
ішінде Түркиядан Қазақстанға дейінгі елдер алысты болжай алатын және<br />
қисынды қалыптасқан саяси мәдениеттерінің арқасында Еуропаның геосаяси<br />
қауіпсіздігін жақтап, оның бастаушылары да болуда.<br />
Еуразияны қамтыған әлемдік ықпалдасу үрдістеріне көз салар болсақ, онда<br />
оның түркі мемлекеттерінің ішкі геосаяси ынтымақтастығымен сабақтасып,<br />
нағыз ғаламдық бүтіндікке көше бастағанын аңғарамыз. Егер Еуразиядағы<br />
жүріп жатқан қазіргі үрдістерді таразылап, түркі мемлекеттері геосаяси<br />
кеңістігінің даму болашағын қаперге алар болсақ, онда осынау елдерде,<br />
әсіресе Түркияда үрдістерге тиесілі қадамдардың саяси маңыздылығы арта<br />
түскенін және оның ғаламдық мәнінің де өскенін көреміз. Батыстың саяси<br />
сарапшылары Джордж Фридман мен Збигнев Бжезинскийлердің пікірлерінше,<br />
Америка Құрама Штатының тұрақты назарындағы бірден-бір шығыстағы<br />
ислам мемлекеті – Иранға қарағанда Түркия стратегиялық әріптес ретінде<br />
мақсаттарына өз күштерімен-ақ жетуге болады деп санайтын және осы<br />
өңірдегі күштер теңгерімін сақтауға қабілетті ел – Иран болса, осыдан барып<br />
291
Түркиямен қуатты бәсекелестікке жету үшін өзінің стратегиялық қорларын<br />
онымен бөлісуге мәжбүр. Әлемдегі ең күшті он жетінші мемлекет – Түркия<br />
келесі он жылда АҚШ-тың өңірде қандай қадамдар жасайтынына қарамастан,<br />
Таяу Шығыстағы экономикалық жағынан ең өркендеген ел болуға мүмкіндігі<br />
бар мемлекет. Осыларға қоса, араб елдері шейттік Иранға қарсы тұрар күшті<br />
іздеп жатқан уақытта бұған ең лайықты ел – Түркия болып отырғанын да атап<br />
кеткеніміз жөн. Бұл ел өңірдегі, тіпті Еуропадағы да /Ресей мен Ұлыбританияны<br />
есепке алмағанда/ ең қуатты армиясы бар мемлекет болғандығынан, Иранның<br />
Араб түбегіндегі өңірге ықпал жүргізу арқылы басымдық танытуына қарсылық<br />
білдіре алатын әлеуетті ел саналады.<br />
Таяудағы онжылдықтарда АҚШ-тың араб әлеміне ықпалын арттыруы үшін<br />
ұстанар мақсаты – Тегеран мен Анкараның одақтасуына мүмкіндігінше жол<br />
бермеу болмақшы. Алайда Анкара мен Тегеранның Ақ Үйдің алдындағы уақыт<br />
санап үдей түскен қорқынышы осынау одақтың құрылуын тездете түсетін сыңайы<br />
бар. Дегенмен, Америкамен жасалған келісімге қол қойылуы ирандықтарды<br />
белгілі бір мерзімге дейін тыныштандырып отыр. Сайып келгенде, Тегеран<br />
Анкараның алыс келешекте көздеген мақсатына қарай жылжуын тоқтата<br />
алмайды да. Анкара болса, өз тарапынан Ақ Үймен ұзақ мерзімдік қарымқатынастарын<br />
одан әрі жалғастырып, Балқан мен Кавказдағы өзінің маңызын<br />
жоғалтпауға күш салуда. Осының нәтижесінде Түркия АҚШ үшін осы өңірдегі<br />
Ресей мүдделеріне тосқауыл болар белдеу қызметін атқаратын ел ретінде<br />
бағаланып отыр. Бұдан алыс келешекте Тегеранның Анкараны өз мақсаттарына<br />
жетуден тоқтата алмасын көреміз. Бір жағынан, экономикалық тұрғыдан<br />
қарағанда Түркия Иранмен салыстырғанда әлде қайда әлеуетті де, ырғақты<br />
дамып келе жатқан мемлекет. Бұл тұста, жағрапиялық жағынан қарағанда,<br />
Тегеранның өңірдегі мүмкіндіктері шектеулі де, Анкара одақтар құру арқылы<br />
өз ықпалын Кавказ, Балқан, Орталық Азия мен Жерорта теңізі мен Солтүстік<br />
Африкаға қарай ұлғайта түсуде.Тегеранда мұндайлық мүмкіншіліктер жоқ.<br />
Иранда еш уақытта да қуатты әскери-теңіз күштерінің болмағанын атай келе,<br />
Джордж Фридман елдің стратегиялық жағдайы мен бұғаздың маңызына орай<br />
Иран болашақта да мұндай күштерге ие бола алмайды деген пікірлер айтады. Ал<br />
Түркия болса, Жерорта теңізінде, керісінше, басымдыққа ие және келешекте де<br />
бұл артықшылығын сақтап қалуға мүмкіндіктері зор. Алдағы онжылдықтарда<br />
Анкараның аталған өңірдегі басымдығы сақталып қана қоймай, арта түсері<br />
сөзсіз. Бүгіннің өзінде-ақ Анкара аталған өңірде жеткілікті маңызға ие болып<br />
отыр.Түркия ешкіммен де шиеленіске бармай, сондығынан да өңірдегі жағдайды<br />
назарда ұстауда.<br />
Дегенмен, келесі онжылдықтарда Түркияда елдің барша күшін ортақ<br />
игіліктер жасауға жаппай жұмылдыру жүргізілетін болады. Бұған елдің ішкі<br />
жағдайы мен экономикасының өркендей түсуі толық жағдайлар жасайтын<br />
292
болады. Сондықтан АҚШ келешекте Түркиямен жақындаса түсіп, оның еркін<br />
өркендеуіне кедергі келтімейтін болады. Збигнев Бжезинский де ХХ ғасырда<br />
Түркия коммунистік Ресеймен салыстырғанда даму жолын сәтті таңдап алған<br />
деп санайды. 1924 жылы Мұстафа Кемел Ататүрік жүргізген шұғыл реформалар<br />
болмай қоймайтын жаңғыруларға бастап, Анкара ресми болмаса да батыстың<br />
деңгейіне жетіп қалды. Бүгінде заманауи Түркия халықаралық аренада<br />
өзінің өңірлік жағрапиялық басымдықтарын қалпына келтіруде. Осынау оң<br />
жаңғыруларға діни негіздер емес, тарихи-геосаяси себептер негіз болуда.<br />
Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін оның құрамында болған егеменді түркі<br />
тілдес республикалар ендігі ретте Түркиямен қанаттас дамудың әлеуеттерін<br />
иеленді. Энергетикалық тұрғыдан қарағанда, Түркияның байлығы мен түркі<br />
тілдес мемлекеттердің баршасының даму мүмкіншіліктері өңірдегі шешуші<br />
демократиялық күшке айналып, геосаяси жағынан алғанда, демократияландыру<br />
мен сауда және мәдени байланыстарды орнатуға шешуші себептер болуда. Бұл<br />
тұста Мәскеудің де Орталық Азияның энергетикалық ресурстарын пайдалануға<br />
деген ниеті мен құмарлығын естен шығаруға болмас. Алайда, Анкараның,<br />
Баку мен Тбилисидің ықпалдастық қауымдастығының Каспий теңізі арқылы<br />
қарым-қатынастарының өсе түсуінің нәтижесінде түркі тілдес мемлекеттерден<br />
және Орталық Азиядан мұнай мен газдың Еуропаға тасымалдануы қамтамасыз<br />
етілуде. Сондықтан, Батыс Түркиямен байланысты жоғалтуға мүдделі емес.<br />
Неге десеңіз, Батыс үшін Түркиямен байланыстарды жоғалту, бүкіл түркі<br />
мемлекеттер өңірін жоғалтумен пара-пар.<br />
Асылында, Түркияның өркендей беруі трансеуропалық жобаларды<br />
жүзеге асырып, жалпы өңірдің өркендеуін және оның ғаламдық кеңістіктегі<br />
белсенді ықпалдастықтарын қамтамасыз ете беру деген сөз /233:234:213/. Егер<br />
осындай тарихи-саяси жағдайларда түркі әлемінің бірігу идеясы маңызға ие<br />
бола түссе, онда осынау қисынды ақиқаттың өміршеңдігі айқындалып, түркі<br />
өркентиетінің өзіне деген нық сенімі барша деңгейлерде беки түсері анық.<br />
Мультимәденитаным кеңістігінде өзін бірегей түркілік өркениеттің барша<br />
деңгейлеріндегі орыннан көру, осынау өркениетті тану, түркілік өміршеңдіктік<br />
өрісінің кеңдігін мойындауға жетелейді. Сондықтан, әлем кеңістігінде түркі<br />
мемлекеттерінің аталған өркениетінің пайда болуына орай мәдени-саяси өмірдің<br />
негізгі бағытына Еуразияны қамтуға көшкен бірлік идеясы әлемде басымдық<br />
таныта бастады. Бұл қозғалыстың басты жолы түркі өркениетін ғаламдық<br />
өркениеттің даму үрдістерінің жетекші заңдылықтарымен біріктіреді. Мұндай<br />
бірлестіктің құрылу тарихына байланысты жаңа тарих жағдаяттары егер<br />
Еуразияның еуропалық бөлігі мәртебе биігіне Еуроодақты көтерсе, онда түркі<br />
өркениеті өңірлері, әсіресе оның азиялық бөлігі мұндай миссияны өздері-ақ<br />
жүзеге асырады және оны артығымен орындауға қабілетті. Еуроодақ /Europea<br />
Union/ пен Түркі мемлекеттерінің одағы /<strong>Turk</strong>ic States Union/ сапалық жағынан<br />
293
Еуразия алаңына жақын болғандықтан, Еуразияның да ғаламдық саяси бірегей<br />
кеңістік мәртебесін ала бастағанын көрсетеді. Осынау парадигманың алға<br />
шығуы Түркі Мемлекеттерінің Одағы идеясы Еуроодақ идеясына балама болса<br />
да, оның оған қарсы тұрмайтынын көрсетеді. Керісінше, Түркі Мемлекеттерінің<br />
Одағын құру Еуроодақтан кейінгі Еуразияның саяси-өркениеттік бүтіндігінің<br />
қисынды жалғасы әрі маңызды құбылысы саналады.<br />
Халықаралық саясаттың басымдығына айналған халықаралық құқық<br />
қағидаттары мемлекеттердің /ең алдымен түркілердің/ ғаламдық деңгейлердегі<br />
біріге бастау үрдістерін одан сайын жеделдетті. Біздер үшін тарихи мәнге ие<br />
үрдіс-Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру түркі халықтарының ұлттық-тарихи<br />
еріктерінің нәтижесіндей іске асуын айғақтайды. Еуроодақ құрылғаннан<br />
кейінгі халықаралық саясаттағы жаңа әлемнің үлгісін құру үрдістері өзге де<br />
одақтардың құрылуын ақиқатқа айналдырды. Одақ құрудың Еуразиялық үлгісі<br />
ретіндегі Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру ендігі ретте оның еуразиялық<br />
үлгісін жасауы тиіс. Халықаралық қарым-қатынастардағы көп тарапты<br />
ықпалдастықтардың осы жылдарда жинақталған тәжірибелері көрсетіп<br />
отырғандай, еуропалық өркениет секілді қауымдастыққа ену анағұрлым сенімді<br />
екенін көрсетіп отыр. Адамдардың, қоғамдар мен мемлекеттердің жақындасуы<br />
үстірт себептермен болса да, тарихи тұрғыдағы себептермен бірлесулерге сөзсіз<br />
жол беретінін көріп отырмыз. Жалпы ұлттық, өңірлік және лингвистикалық, діни<br />
және өркениетті негіздердегі ішкі ықпалдасуға кіріскен әлемдік мемлекеттер<br />
жақын болашақтарда әр елдің саяси және экономикалық мүдделерін ғана<br />
бірінші кезекте ескеретін болса, одақтар құруды барынша қиындатады. Бұдан<br />
бұл жағдайларда бірегей халықаралық саясат пен халықаралық құқықтар<br />
тұғырында одақтасуға халықаралық саясаттың аса қажеттілігін түсініп барып,<br />
іске кірісудің маңызы зор екенін көреміз.<br />
Әзербайжан – геосаяси, экономикалық және геоөркениеттік тұрғыдан<br />
қарағанда және жалпы түркілік бірлесудің идеологтарын өсіріп шығарған ел<br />
ретінде бағалағанда, бұларға қоса Еуропа мен Азияны өзара ынтымақтастырып,<br />
Орталық Азиядағы түркі мемлекеттерін, бүкіл Кавказ-Каспий өңірлерін<br />
әлеммен жалғастырып тұрған біріктіруші әлеуеттері мен мүмкіндіктері<br />
аса зор ең үлкен мемлекет. Бұларға қоса, көңілге түйер бір ақиқат- әлемдегі<br />
түркі мемлекеттерінің ортақ мүдделерін мүлдем ескерусіз және де түркі<br />
мемлекеттерінің һәм осынау өңірдегі қалған мемлекеттер мен халықаралық<br />
субьектілер арасындағы ықпалдастықтарды керекті деңгейлерге көтеру<br />
мүмкін еместігі айдан анық. Осыдан барып, аталған барша принциптерді түркі<br />
мемлекеттерінің одағын нығайту соңғы жиырма жыл көлемінде түркі елдері<br />
ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарына айналып, осы ұстаным<br />
уақыт санап кеңейіп, нық сенімдерге ие болуда. Бүгінде Түркі Мемлекеттері<br />
Одағының болашақ ынтымағының конвергенттік саясаты қазіргі жағдайында<br />
294
түркі тілдес республикалар арасындағы мәдени-саяси ынтымақтастықтың<br />
гуманитарлық негіздерін жасау мақсатында аталған мақсатты іске асыру үшін<br />
түркі халықтарының бірлігін сақтап, денсаулықтарын қорғап, ортақ асыл<br />
мұраттарға адал қызметтер жасауды өз алдарына жеке жоспарлар ретінде<br />
ұсынуда. Әсілі, түркі әлеміндегі қазіргі идеология, мәдениет, ғылым, білім беру,<br />
әдебиет пен өнер салаларындағы қарым-қатынастар заманауи әлемде тереңдеп,<br />
аясын кеңейте түсуде. Бұған түркі өркениетінің қазіргі замандағы замануи<br />
әлемнің әмбебап құндылықтарын бойына сіңіріп, осы негізде өзінің тарихи<br />
гензисі мен ішкі болмысын байытып, ұлттар арасындағы тілдік, мәндік және<br />
мәдени жақындасуды мұрат етуілері түркі халықтарын қателіктер жіберуден,<br />
жаңсақ қадамдарға барудан қорғауда.<br />
Түркі әлеміндегі мәдениеттераралық қарым-қатынастардың даму<br />
болашағындағы Түркі Мемлекеттері Одағының бірегей гуманитарлық жүйесі<br />
– бұл дамудың негізін тапқан ең мықты іргетас және ынталандырар күш, атап<br />
айтқанда, гуманитарлық ойлардың іс жүзіндегі әмбебап әрекеттерін өзара пәтуәға<br />
келтірер ішкі қуатты болмыс. Оның бүтіндігін сақтау – Түркі Мемлекеттерінің<br />
Одағын құру мақсаттарына қол жеткізу деген сөз. Түркі Мемлекеттері Одағы<br />
идеологиясының тұжырымдамалық негізгі ережесі тарихи-жағдайдағы негізгі<br />
үрдістер құндылықтарымен ұстанымдарынан, түркі мемлекеттерінің бірлігі<br />
мен қызметтеріне бағытталған істерге деген ықыластары мен жаңғыруларына<br />
бастайтын саяси биліктің әмбебап гуманитарлық-идеологиялық алаңын<br />
қолдаудан тұрып, сырт күштердің насихаттарына бірлесе тосқауыл қойып,<br />
халықаралық деңгейлерде идеологиялық бірлікке берілгендік танытып,<br />
халықаралық қауымдастықты Түркі Мемлекеттерінің Одағын құру ісіне<br />
дайындау, одаққа төнген қауіптер мен қатерлердің алдын алудан тұратын болады.<br />
Ғаламдық динамиканың заңдылығы бойынша түркі геосаяси өңірін түркінің<br />
геосаяси жүйесіне айналдыру және өз кезегінде оны Түркі Мемлекеттерінің<br />
Одағына көшіру түркі мемлекеттері арасындағы геосаяси байланыстардың үш<br />
сатылы динамикалық жүйесі секілді халықаралық саяси жүйені күшейту болып<br />
табылады. Түркі Мемлекетері Одағы жайлы талқылаулар мен пікіралысулардан<br />
оны нақты іс-әрекеттер сатысына шығару мұраттарды орындау жолын кеңейтіп,<br />
Түркі халықтарының Сьездері шеңберіндегі: Туысқандық пен Ықпалдастық<br />
съезіне, түркі тілдес елдер басшылары деңгейіндегі кездесулерге, түркі тілдес<br />
мемлекеттер ықпалдастығы Кеңестеріне, әлемнің Түркі және Әзербайжан<br />
диаспоралары Басшыларының Форумына шығып, тәуелсіз бастамалар<br />
дайындап, жалпы түріктік ұстанымдарды төмендегі халықаралық ұйымдар<br />
өмірінің ақиқатына айналдырады. Санамалап көрелік: TURKРA – Түркі тілдес<br />
мемлекеттердің парламенттік ассамблеясы, TURKSOY – Түркі мәдениетінің<br />
халықаралық ұйымы, TDAV – Түркі әлемін зерттеу қоры, TIKA -Үйлестіру<br />
мен ықпалдастықтың түрік агенттігі, SSAV-Мармара тобы, TXUA-Түркі<br />
295
халықтарының дүниежүзілік ассамблеясы, OCCИ- стратегиялық және әлеуметтік<br />
зерттеулер ұйымы, TXUA–Түркі халықтарының әлемдік ассамблеясы, TSAM-<br />
Түркі өркениетінің зерттеу орталығы, TUDEV-Түркі мемлекеттері мен<br />
қауымдастықтарының достық, туысқандық және ықпалдастық ұйымы, TDBB-<br />
Түркі әлемі муниципалиттерінің бірлестігі, BTН-Ұлы тұран қозғалысы, TDS-<br />
DE- Түркі тілдес мемлекеттер саясатын қолдау қоры, TASAM-Стратегиялық<br />
зерттеулердің түркі-азиялық орталығы, AAYB –Еуразия жазушылары одағы,<br />
TDYSY- Түркі тілдес мемлекетердің саясаттарын қолдау қоры, TDJB-Түркі<br />
әлемі журналистерінің одағы, DGTYB–Әлемдегі түріктің жас жазушыларының<br />
одағы, DTQCFD – Әлемдік түркі туысқандық қауымдастықтары қызметтерінің<br />
бірлестігі, TGBT–Түркі жастары бірлестіктері қызметінің ұйымы мен өзге де<br />
қоғамдық ұйымдар түркі мемлекеттерімен қатар шетелдік мемлекеттерге де<br />
осынау түркілік бастаманың аса зор ауқымдарын дәлелдеп, өздерінің нендей<br />
халықаралық этикалық-саяси құндылықтарды ұстанатындарын дәлелдеуде.<br />
Әлем түркілері дәл осылардай қауымдастықтар құра алатын және олардың түп<br />
тамырларында гуманизм мен адамгершілік, әділдік пен қайсарлық,бейбітшілік<br />
сүйгіштік пен адамзатты жақсы көрушілік, кішіпейілділік, мәдениет пен<br />
өркениеттке деген құштарлық жатқанын айғақтауда.<br />
Әлем бүгінде түркілердің алдағы құрмақшы одағының жасампаздыққа<br />
арналғанын, жалпы адамзаттық құндылықтарға қызметтер жасауды мұрат<br />
етіп отырғанын жақсы білуде. Осынау асыл мақсаттарды орындау арқылы<br />
түркілер Әлемдік Қауымдастықтың асқар шыңдарына көтерілетін болады.<br />
Ғаламдық деңгейлердегі жалпы түркілік ұйымдасу түркі мемлекеттері<br />
мен қауымдастықтарына әлем жұртының түркі дүниесінің гуманитарлық<br />
құндылықтары мен саяси-экономикалық және ғылыми-технологиялық жарқын<br />
жетістіктеріне терең бойлап, оның жемістерін көрулеріне жол ашады. Әлемдік<br />
даму стратегиясының заманауи кезеңіндегі тәуелсіз түркі мемлекеттерінің ұлттық<br />
қауіпсіздігінің тұжырымдамасы өңірлік және ғаламдық ынтымақтастықтың<br />
келешегін іс жүзінде айқындай отырып, жалпы тұжырымдамалық көріністегі<br />
осы мемлекеттер әрекеттер алаңының жалпы үлгісін елестетуге мүмкіндіктер<br />
береді.<br />
Түркі мемлекеттерінің одағын құруға бағытталған қызметтерді<br />
шоғырландыру, Әзербайжан, Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, мен<br />
Солтүстік Кипрдің Түрік Республикасы секілді тәуелсіз түркі мемлекеттерінің<br />
ынтымақтастығы негізінде туындайтын жалпыға ортақ стратегияның негізгі<br />
мұраттарын белсендіре түсу - алға қойылған ортақ мақсаттардың жүзеге асуына<br />
тұғыр болатынын түркі ынтымақтастығының идеологиясын жасаушылар терең<br />
түсінеді. Сондықтан жоғарыда аталған мемлекеттердің көшбасшылары әлем<br />
елдері мен түркі тілдес мемлекеттер арасындағы қос тарапты және көптарапты<br />
ықпалдастықтар арқылы барша бағыттарда үнемі туындап отыратын көкейкесті<br />
296
жайларды бірлесе шешуге ықыласты. Мұндай кездерде түркі дипломатиясының<br />
икемділігі мен демократиялығы алғаш рет қолданылуда.<br />
Осынау әдісті жоспардағы кез келген түркі мемлекетінің дамуы өздерінің<br />
геосаяси өңірлеріндегі стратегиялық мақсаттарының орындалуына қатысты<br />
кепілдік ретінде қабылданады. Осы тұстарда Түркі Мемлекеттерінің Одағын<br />
орнатудың жағдайлары ретінде жоғары өркендеудің аталған мәртебесіндегі<br />
басты миссиясы болып саналатын халықаралық саясатқа сай және оңтайлы<br />
тарихи кезеңдегі халықаралық ахуалдарға да орай Түркі Мемлекеттерінің<br />
Одағын құру әлемдік қауымдастық тарапынан ақиқат және сөзсіз орындалатын<br />
мұраттарға жататыны мойындалуда. Бұл бағыттарды іске асыру үшін<br />
тәуелсіз түркі мемлекеттері жоғары деңгейлерде өзара бірлескен жиналыстар<br />
өткізіп, түркі әлемінің бірлесуге шақыратын Декларцияларын қабылдауда.<br />
Жақын уақыттардан бергі тәуелсіз түркі мемлекеттерінің қос тарапты және<br />
көп жақты қарым-қатынастарының бүкіл тарихы мен олардың нәтижелері<br />
мемлекеттер басшыларының жасасқан шарттары, өткізген кездесулері,<br />
ресми мәлімдемелерінің ықпалдарымен олардың альянстар мәртебесіндегі<br />
одақтар құруға деген өздерінің ұлттық мүдделері мен геосаяси міндеттерінің<br />
бірегейлігінен туындайтын мақсаттарын ашық көрсетеді. Түркілер бүгінде<br />
өз одағын құру арқылы өңірлік және ғаламдық дәрежелерде халықаралық<br />
қауіпсіздік үшін жауапкершілікті өзге халықтармен бірге бөлісуге даяр<br />
екендіктерін танытуды мұрат етуде.<br />
Олар өз жұмыстарының орнын халықаралық саясаттың қызметтері мен<br />
халықаралық қарым-қатынастардың міндеттерінен айқын көреді. Әлемдік<br />
шаруашылық жүйесіндегі маңызды атқарушылық міндетке ие ғаламдық<br />
экономикалық жобалардың трансөңірлік коммункациялық жүйелерінде<br />
түркілер осы салаларды ұйымдастыруға мейілінше белсене араласуда. Түркі<br />
әлемінің арқауын құрайтын келешектер біздің көз алдымызда Еуразиялық<br />
кеңістікте өзінің болашақтарын айқара ашуда. ХХI ғасырда алғашқы<br />
онжылдықтарын аяқтаған әлемдік саясаттың тартылу орталығы өз ықпалдарын<br />
ендігі реттерде Еуропадан Азияға аударуға талпынуда. Бұл ғаламдық деңгейдегі<br />
еуроатлантикалық кеңістіктің ендігі ретте аса зор Еуразия кеңістігіне айналуы<br />
мүмкіндігін жоққа шығармайды. Демек, осынау жаңа тарихи-саяси дәуірдегі<br />
түркі елдері өмір сүретін аталған кеңістікте ендігі ретте бір ғана мемлекеттің<br />
немесе оның империялық тобының үстемдік жасауы мүмкін болмай қалады.<br />
Бұл жерде жекелеген мемлекеттің, атап айтқанда, Ресейдің болмаса, Қытайдың<br />
немесе Жапонияның, дәлірек айтқанда, жеке дара билік жүргізуінен, болмаса,<br />
көнеден келе жатқан дүниежүзілік барша империализмнің шығысқа қарай кеңи<br />
бастаған мемлекеттерінің өздері де осыған дейінгі міндетті көрінетін үстемдігінен<br />
айырылатын болады. Еуроодақтың өзі де қайдағы бір демократиялық толқынын<br />
желеу етіп, ішкі Еуразиялық, болмаса сыртқы Еуразиялық күштерін құрмайтын<br />
297
болады. Сонымен, Түркі тілдес Мемлекеттердің Одағы құрылысымен әлем<br />
кеңістігінде пайда болатын түркі мемлекеттерінің саяси негізін тұғыр еткен бұл<br />
тағанда Еуразия ғаламшарымыздағы әлемдік саясаттың негізгі орталықтарының<br />
біріне айналып, түркі әлемі өзінің қайта өрлеуін, яғни, Ренессанстық заманына<br />
көшеді. Осының нәтижесінде түркі халықтары классикалық геосаяси<br />
парадигмаға орай /Маккиндер/ Еуразияның қожасынан әлемнің иесіне<br />
айналды. Егер түркілер осынау кеңістіктің жүрегінде мыңдаған ғасырлардан<br />
бері жасампаздықпен өнегелі өмір сүріп жатса, неге осы кеңістіктің шын<br />
қожасы бола алмайды. Қалай айтсаңыз да түріктер ықылым замандардан бері<br />
Еуразияның геосаяси тұғырының негізін салған халық болғандықтан, бүгінде<br />
оны өркендетер де, өрге бастырар да ұлт болуы заңды. Олардың жасампаздық<br />
істері барша әлемді ұлы өркениеттерге бастайды.<br />
Бұл-тарихтың өз шешімі және ақиқаты!<br />
298
ӘДЕБИЕТТЕР<br />
1. “Azәrbaycan 2020: Gәlәcәyә Baxış” İnkişaf Konsepsiyası // www.presi- dent.az/<br />
fıles/futureaz.pdf<br />
2. “Azәrbaycan” qәzәti, 25 may, 1990<br />
3. Ağaoğlu Ә. Seçilmiş әsәrlәri. Bakı: Şәrq-Qәrb, 2007<br />
4. Ağaoğlu Ә. Üç mәdәniyyәt. Bakı: Mütәrcim, 2006<br />
5. Almatıda Asiyada Qarşılıqlı Fәaliyyәtә vә Etimad Tәdbirlәrinә dair Müşavirәnin<br />
II sammiti / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı:<br />
Çaşıoğlu, 2009, s. 183-188<br />
6. Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi, VI cilddә, II cild. Bakı: Elm, 2007<br />
7. Azәrbaycan Xalq Cümhuriyyәti. Bakı: Elm, 1998<br />
8. Azәrbaycan Prezidenti İlham Әliyevin <strong>Qazax</strong>istana dövlәt sәfәri / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.42-68<br />
9. Azәrbaycan Prezidenti İlham Әliyevin Türkiyәyә sәfәri / Cәfәrov N., Musayev<br />
O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.42-68<br />
10. Azәrbaycan Prezidenti İlham Әliyevin Özbәkistana dövlәt sәfәri / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.69-95<br />
11. Azәrbaycan Prezidenti İlham Әliyevin TRASEKA Hökumetlerarası Komissiyasının<br />
4-cü illik konfransının iştirakçılarına müracieti // “Neqliyyat hüququ”<br />
jurnali, 2005, №3(4), s.4<br />
12. Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Әliyevin nitqi / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.322-324<br />
13. Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Әliyevin Türk Dövlәt vә<br />
Cәmiyyәtlәrinin XI Dostluq, Qardaşlıq vә Әmәkdaşlıq Qurultayinda nitqi / Cәfәrov<br />
N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.362-373<br />
14. Azәrbaycan Respublikasmm Prezidenti İlham Әliyevin Türkiyә Böyük Millәt<br />
Mәclisindә nitqi / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı:<br />
Çaşıoğlu, 2009, s.531-538<br />
15. Azәrbaycan vә <strong>Qazax</strong>ıstan prezidentlәrinin birgә mәtbuat konfransında<br />
Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Әliyevin bәyanatı / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.148-149<br />
16. Azәrbaycan vә <strong>Qazax</strong>ıstan prezidentlәrinin birgә mәtbuat konfransında<br />
<strong>Qazax</strong>ıstan Respublikasının Prezidenti Nursultan Nazarbayevin bәyanatı / Cәfәrov<br />
N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.149-151<br />
17. Azәrbaycan vә Türkiyә regionda mühüm qüvvәyә çevrilir / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s. 177-179<br />
18. Azәrbaycanda Atatürk Mәrkәzinin Bülleteni. Bakı, AzAtaM, 2002, yaz<br />
299
19. Azәrbaycan-Türkiyә Yüksәk Sәviyyәli Strateji Әmәkdaşlıq Şurasının ikinci<br />
iclasında Azәrbaycan Prezidenti İlham Әliyevin bәyanatı // Azәrbaycanda Atatürk<br />
Mәrkәzinin Bülleteni, Bakı, AzAtaM, 2012, 3(43), s.5-12<br />
20. Azәrbaycan-Türkiyә Yüksәk Sәviyyәli Strateji Әmәkdaşlıq Şurasının ikinci<br />
iclasında Türkiyәnin Baş naziri Rәcәb Tayyib Әrdoğanın bәyanatı // Azәrbaycanda<br />
Atatürk Mәrkәzinin Bülleteni, Bakı, AzAtaM, 2012,3 (43), s.12-15<br />
21. Bahadır хаn Э. Şecereyi-Terakime (“Türk ulusunun soy kitabı”). Bakı:<br />
Azerbaycan Milli Ensiklopediyası Neşriyyatı, 2002<br />
22. Bakı Enerji Sammitinin Bәyannamәsi / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D.<br />
Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.568-572<br />
23. Bakı Sammiti gәlәcәk birgә fәaliyyәtdә mühüm mәrhәlәdir / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.573-575<br />
24. Bakıda Türk Dövlәt vә Cәmiyyәtlerinin XI Dostluq, Qardaşlıq vә Әmәkdaşlıq<br />
Qurultayi / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı:<br />
Çaşıoğlu, 2009, s.358-390<br />
25. Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kәmәrinin rәsmi açılışı Heydәr Әliyevin neft<br />
stratәgiyasının tәntәnesidir / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının<br />
lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.210-213<br />
26. Bayat F. Oğuz epik әnәnәsi vә “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı: Sabah, 1993<br />
27. Bәydili C. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur vә funksiya. Bakı:<br />
Mütәrcim, 2007<br />
28. Birgә Bәyannamә / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının<br />
lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.292-294<br />
29. Cәfәrov N. Seçilmiş әsәrlәri. V cilddә, III cild. Bakı: Elm, 2007<br />
30. Dünya Azәrbaycan vә türk diaspor tәşkilatlari rәhbәrlәrinin I Forumunda<br />
Azәrbaycan Prezidenti İlham Әliyevin nitqi // http://files.preslib.az/site/diaspora/gl4.<br />
pdf<br />
31. Dünya Azәrbaycan vә türk diaspor teşkilatları rәhbәrlәrinin I Forumunda<br />
Türkiyәnin Baş naziri Rәcәb Tayyub Әrdoğanın nitqi // http://fıles.preslib.az/site/<br />
diaspora/gl4.pdf<br />
32. Dünya Azәrbaycan vә türk diaspor tәşkilatları rәhbәrlәrinin I Forumunda<br />
<strong>Qazax</strong>ıstanın YUNESKO yanında sәfiri, yazıçı Oljas Süleymenovun çıxışı // http://<br />
files.preslib.az/site/diaspora/gl4.pdf<br />
33. Әliyev H. Müsteqilliyimiz әbәdidir: çıxışlar, nitqlәr, bәyanatlar, mәktublar,<br />
müsahibәlәr, mәruzәlәr, müraciәtlәr, fәrmanlar. 26-cı kitab, Bakı: Azәrnәşr, 2009<br />
34. Әliyev H. Müstәqilliyimiz әbәdidir: çıxışlar, nitqlәr, bәyanatlar, mәktublar,<br />
müsahibәlәr, mәruzәlәr, müraciәtlәr, fәrmanlar. 25-ci kitab, Bakı: Azәrnәşr, 2008<br />
35. Әliyev H. Müstәqilliyimiz әbәdidir: çıxışlar, nitqlәr, bәyanatlar, mәktublar,<br />
müsahibәlәr, mәruzәlәr, müraciәtlәr, fәrmanlar. 22-ci kitab, Bakı: Azәrnәşr, 2007<br />
36. Әliyev 1. İnkişaf- mәqsәdimizdir. 3-cü kitab, Bakı, Azәrnәşr, 2009<br />
37. Әsedova A. Qәrbin vә Şerqin mәrkәzindә yerlәşәn Azәrbaycan modeli /Şәrq<br />
vә Qәrb: ortaq mәnәvi dәyәrlәr, elmi-mәdәni әlaqәlәr (Aida Imanquliyevanin 65 illik<br />
300
yubilәyinә hәsr olunmuş beynәlxalq elmi konfransın materialları). Bakı: Elm, 2004,<br />
s.9-22<br />
38. Әsker R. Qutadğu Bilig. Bakı: Elm, 2003<br />
39. Әzizoğlu H. Türklüyümüz. Bakı: AzATaM, 2007<br />
40. Göyalp Z. Türkçülüyün әsasları. Bakı: Maarif, 1991<br />
41. http://azerbaijans.com/content_495_az.html<br />
42. http://gun.az/economy/48047<br />
43. http://sia.az/az/news/politics/62564<br />
44. http://www.anl.az/down/meqale/express/2010/sentyabr/133053 .htm<br />
45. http://www.azadinform.az/news/a-22920.html<br />
46. http://www.cag.edu.az<br />
47. http://www.cag.edu.az/v2<br />
48. http://www.iom.az/legislation/files/NationalSecurityConcept-Azeri.pdf<br />
49. http://www.olaylar.az/news/diaspora/27229<br />
50. http://www.sam.gov.az/<br />
51. Hüseynzadә Ә. Seçilmiş әsәrlәri. Bakı: Şәrq-Qәrb, 2008<br />
52. İlham Әliyev: Bu gün Türkiyә-Azәrbaycan birliyi bölgәdә sabitlәşdirici<br />
amildir / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu,<br />
2009, s.541-544<br />
53. Kәngәrli A. Akçuraoğlu Yusuf kimdir? // Yusuf Akçura. Türkçülüyün tarixi.<br />
Bakı: Qanun, 2010<br />
54. Kitabi-Dәdә Qorqud. Bakı: Gәnclik, 1978<br />
55. Qarayev Y. Azәrbaycan әdәbiyyatı: XIX vә XX yüzillәr. Bakı: Elm, 2002<br />
56. Qarayev Y. Tarix: yaxindan vә uzaqdan. Bakı: Sabah, 1996<br />
57. Qasimli M. Ozan Aşıq sәnәti. Bakı: Uğur, 2003<br />
58. <strong>Qazax</strong>ıstan Respublikasının Prezidenti Nursultan Nazarbayevin Azәrbaycana<br />
rәsmi sәfәri / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı:<br />
Çaşıoğlu, 2009, s.145-162<br />
59. Qırğızıstan Respublikasının Prezidenti Almazbek Atambayevin Azәrbaycan<br />
Respublikasına rәsmi sәfәri // http://president.az/articles/4573<br />
60. Qumilyov L. Etnogenez vә yerin biosferi. Bakı: Nurlan, 2005<br />
61. Masse A. İslam. Bakı: Azarnaşr, 1964<br />
62. Matsunaga A. Ayaz İshaki vә Uzaq Şәrqdәki Tatar Türklәri. Bakı: Sabah, 2004<br />
63. Mehdiyev N. Orta әsrlar Azәrbaycan estetik mәdәniyyәti. Bakı: İşıq, 1986 ‘<br />
64. Milli Mәclisdә Türkiyә Prezidenti Abdulla Gülün çıxışı / Cәfәrov N.. Musayev<br />
O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.329-333<br />
65. Musayev O., Osmanlı D., Cәfәrov A. Osmanlı Sultanları. Bakı: Çaşıoğlu,<br />
2008<br />
66. Mustafayev A. Tarixi İpәk yolunun bәrpası, TRASEKA-nın beynәlxalq<br />
әhәmiyyәti, bu sahәdә Azәrbaycanda görülәn işlәr vә perspektivlәr / Azәrbaycanın<br />
dünya birliyinә inteqrasiyasi: Mәdәniyyәtlәrin İpәk Yolu. Konfrans materialları. Bakı:<br />
Sabah, 2009, s.26-30<br />
301
67. Oğuznamә. Bakı: Yazıçı, 1987<br />
68. Özbәkistan Respublikasının Prezidenti İslam Kәrimovun Azәrbaycana rәsmi<br />
sәfәri. Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Әliyevin bәyanatı / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.495-517<br />
69. Özbәkistan Respublikasının Prezidenti İslam Kәrimovun nitqi / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.504-509<br />
70. Prezident İlham Әliyevin Türkmәnistana sәfәri ölkәlәrarası әmәkdaşlığa yeni<br />
tәkandır / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu,<br />
2009, s.585-587<br />
71. Rәcәbli Ә. Ulu türklәr. Bakı: Nurlan, 2003<br />
72. Süleymenov O. Az-Ya. Bakı: Şәrq-Qәrb, 2007<br />
73. Sümәr F. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992<br />
74. Şәmsizadә N. Azәrbaycançılıq. Bakı: Nurlar, 2006<br />
75. Taşkıran T. Әhmәd Ağaoğlu fenomeni (Ön söz) // Ağaoğlu Ә. Üç mәdәniyyәt.<br />
Bakı: Mütәrcim, 2006<br />
76. Turan A. Ә1i bәy Hüseynzadә. Moskva: Salam Press, 2008<br />
77. Türk Dövlәt vә Cәmiyyәtlәrinin XI Dostluq, Qardaşlıq vә Әmәkdaşlıq<br />
Qurultayının Yekun Hesabatı / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının<br />
lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.393-399<br />
78. Türk dövlәtlәrinin ortaq ordusu yaradılıb - TAQM // http://www.xe- ber24.az<br />
79. Türk dünyası qlobal inteqrasiyaya doğru / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı<br />
D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.400-403<br />
80. Türk dünyasının hәmrәyliyi vә inteqrasiyasi tarixi zәrurәtdir / Cәfәrov N.,<br />
Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.263-265<br />
81. Türkdilli Dövlәtlәrin Әmәkdaşlıq Şurasının I Zirvә Görüşündә Azәrbaycan<br />
Respublikasının Prezidenti İlham Әliyevin nitqi // http://www.president.az/articles/3 358<br />
82. Türkdilli Dövlәtlәrin Әmәkdaşlıq Şurasının II Zirvә Görüşü // http:// azertag.<br />
com/node/993311<br />
83. Türkdilli ölkәlәrin dövlәt başçılarının X zirvә toplantısında Azәrbaycan<br />
Respublikasının Prezidenti İlham Әliyevin çıxışı // http://www.pre- sident.az/<br />
articles/728<br />
84. Türkiyә Prezidenti Abdulla Gülün Qafqaz Universitetinin yeni korpusunun<br />
tәmәlqoyma mәrasimindә çıxışı / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının<br />
lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009<br />
85. Türkiyә Prezidenti Abdulla Gülün nitqi / Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D.<br />
Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.324-327<br />
86. Türkiyә Respublikasının Prezidenti Abdulla Gülün Azәrbaycana rәsmi sәfәri<br />
/ Cәfәrov N., Musayev O., Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009,<br />
s.304-333<br />
87. Türkiyәnin Baş naziri Rәcәb Tayyib Әrdoğanın Türk Dövlәt vә Cәmiyyәtlәrinin<br />
XI Dostluq, Qardaşlıq vә Әmәkdaşlıq Qurultayinda nitqi / Cәfәrov N., Musayev O.,<br />
Osmanlı D. Türk dünyasının lideri. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, s.368-373<br />
302
88. Ulusel R. Qloballaşma vә Türk Sivilizasiyası. Bakı: Çaşıoğlu, 2005<br />
89. www.president.az /articles/3397<br />
90. www.president.az/articles/3327<br />
91. www.president.az/articles/4406/print<br />
92. Yusuf Akçura. Türkçülüyün tarixi. Bakı: Qanun, 2010<br />
93. Zamanova E. Türk estetikası: tarixi vә müasir inkişafı. Bakı: Araz, 2005<br />
94. Zeynalov F. Türkologiyanın әsasları. Bakı: Maarif, 1981<br />
95. Atatürk M.K. Nutuk, III ciltde. İstanbul: Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1919-<br />
1967<br />
96. Atatürkün fikir ve düşünceleri. Hazırlayan: Kocatürk U. Ankara: Semih Ofset,<br />
1999<br />
97. Atatürkün Söylev vә Demeçleri, I-V ciltler, с. II, Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü<br />
Yayını, 1945-1972<br />
98. Aydoğan M. Türk Uygarlığı. İzmir: Umay Yayınları, 2006<br />
99. Bayat F. Kaşğarlı Mahmut. Büyük Türk Bilgin ve Ansiklopedisti. İstanbul:<br />
Ötüken Neşriyat A.S., 2008<br />
100. Brockelmann C. İslam Ulusları va Devletleri Tarihi. Türkceye çevirәn<br />
N.Çağatay. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Basımevi, 2002<br />
101. Çora N. Birleşik Türk Devletleri. İstanbul: Q-Matris, 2004<br />
102. Davutoğlu A. Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu (Strategic<br />
Depth: <strong>Turk</strong>ey’s Place in the World). İstanbul: Küre Yayınları, 2001<br />
103. Davutoğlu A. Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu. İstanbul:<br />
Küre Yayınları, 2012<br />
104. Erdoğan R.T.: “Biz AB’ye yük olmaya değil, AB’den yük almaya geliyoruz” //<br />
http://www.zaman.com.tr/gundem_erdogan<br />
105. Erkal M. Küreselleşme, Kimlik ve Türk dünyası. Bakı, AzAtaM, 2003<br />
106. Genel Türk Tarihi: 10 ciltde, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002<br />
107. Giraud R. Gök Türk İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken, 1999<br />
108. http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_D%C3%BCnyas%C4%B 1<br />
109. http://www.ensonhaber.com/basbakan-erdoganin-istanbul-kuresel-forumukonusmasi-2012-10-13<br />
.html<br />
110. http://www.haberler.com/<br />
111. http ://www.tasam.org/<br />
112. http://www.tha.com.tr/turgutozal/sayfa282.htm<br />
113. http://www.turansam.org/<br />
114. http://www.turkokullari.net<br />
115. http://www.turksam.org/tr/<br />
116. http://www.yesevi.edu.tr<br />
117. İgdemir U. Atatürk ve Anzaklar. TTK Yayını, 1978<br />
118. İsayev K. Küreselleşme Karşısında Ulus Devletlerin Durumu // http://edergi.<br />
manas.edu.kg/index.php/jtcs/article/viewFile/818/637<br />
119. İshaki A. Hayatı ve faaliyyeti. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1979<br />
303
120. Johnson W.T. Dünya Meselelerinin Kesişme Noktasında Türkiye’nin Stratejik<br />
Konumu, Türkiye ve Avrupa, Beklentiler ve Güçlükler. İstanbul, Harp Akademileri<br />
Basımevi, 1995<br />
121. Kaşğarlı M. Divanü Lüğat-it-Türk, 3 ciltde. Ankara, 1998-1999<br />
122. Kocatürk U. Atatürkün fikir ve düşünceleri. Ankara, 1984<br />
123. Ligeti L. Bilinmeyen İç Asya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1986<br />
124. Meriç C. Bütün Eserleri, II c., Bu Ülke. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996<br />
125. Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Albümü. Album of <strong>Turk</strong>ish Monuments<br />
in Mongolia. Ankara: T.C. Başbakanlık, TİKA, 2001<br />
126. Ögel В. Türk Kültür Tarihine giriş. 9 ciltde. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991<br />
127. Özdağ M. Türkiye ve Türk Dünyası Jeopolitiği, 1995<br />
128. Özkan M. Türk Devletleri. İstanbul: Kalipso Yayınları, 2008<br />
129. Öztuna Y. Yavuz Sultan Selim. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2006<br />
130. Öztürk A. Ötüken Türk Kitabeleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1996<br />
131. Tanrıveren M. Küresel Bir Türk Dünyası İçin Medeniyet Rönansina Doğru<br />
// Azәrbaycanda Atatürk Mәrkәzinin Bülleteni, Bakı, AzAtaM, 2010, 4 (36), s.44-47<br />
132. Togan Z.V. Ümumtürk tarihine giriş. İstanbul, 1946<br />
133. Türk Düşünce Tarihi. Hazırlayan: Topdemir H.G. Ankara: AKM Yayınları,<br />
2001<br />
134. Türk Tarihinin Ana Hatları, Mehtal Kısmı, 1931<br />
135. Türk Uygarlığı Araştırma Merkezi // http://www.manas.kg/index.php/ ru/<br />
akademicheskiy/isledovatelskiye-sentri<br />
136. Türkiye-İngiltere İlişkileri vә Muhtemel Gelişmeler. İstanbul: Harp<br />
Akademileri Basımevi, 1993<br />
137. Türkler: 20 ciltde, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002<br />
138. http://ru.wikipedia.org/wiki/PoccHH<br />
139. http://ru.wikipedia.org/wiki/Eвpaзийcкий_Coюз<br />
140. http://www.turkmenembassy.ru/?q=node/253<br />
141. Алмазбек Атамбаев презентовал Стратегию устойчивого развития<br />
Киргизии до 2017 года // http://www.news-asia.ru/view/ks/ politi cs/3952<br />
142. Арместо Ф.Ф. Цивилизации. М.: ACT, 2009<br />
143. Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннее средневе ковье.<br />
Баку: Элм, 1993<br />
144. Бердяев Н. Самопознание. Русская идея. М.: Астрель, ACT, 2011<br />
145. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. Господство Америки и его<br />
геостратегические императивы. М.: Международ, отношения, 2002<br />
146. Босворт К.Э. Нашествие варваров: проявление турок в мусуль манском<br />
мире / Мусульманский мир. 950-1150. М.: Наука, 1981<br />
147. Вольтер. Философские повести. М.: Худож. лит., 1985<br />
148. Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Еллада, Германия, Фран ция:<br />
опыт экзистенциальной культурологии. М.: Логос, 2011<br />
149. Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.: Наука, 1983<br />
304
150. Груссе Р. Чингисхан: Покоритель Вселенной. М.: Молодая гвар дия, 2008<br />
151. Гумилев Л Тысячелетие вокруг Каспия. Баку: Азернешр, 1990<br />
152. Гумилев Л. Древние тюрки. История великого народа - от возник новения<br />
до гибели. М.: Астрель, 2010<br />
153. Гумилев Л. История Евразии. М.: Алгоритм, Эксмо, 2009<br />
154. Гумилев Л. История народа хунну. Хунны в Китае. Хунны в Азии и<br />
Европе. М.: Эксмо, 2008<br />
155. Гумилев Л. Этносфера: история людей и история природы. М.: Астрель,<br />
2010<br />
156. Данилевский Н. Россия и Европа. М.: ТЕРРА - Книжный клуб, 2008<br />
157. Дарабади П. Геоистория Каспийского региона и геополитика<br />
современности. Баку: Элм, 2002<br />
158. Достоевский Ф. Собрание сочинений в XV тт., t.XIV. M.: Наука, 1995<br />
159. Древние цивилизации / Под ред. Г.М.Бонгард-Левина. М.: Мысль, 1989<br />
160. Дугин А. Евразийский взгляд. Основные принципы доктринальный<br />
евразийской платформы. М.: Арктогея-центр, 2002<br />
161. Иван Палчев. Азербайджан - Кавказский тигр. Баку: Мутарджим, 2009<br />
162. История Азербайджанской философии, т.1. Баку: Элм, 2002<br />
163. История отечества. Учебник. Авторы: А.Преображенский и др. М.:<br />
Просвещение, 2007<br />
164. Крымский А.Е. Низами и его современники. Баку: Элм, 1981<br />
165. Кун К.С. Расы Европы. М.: Астрель, 2011<br />
166. Леонард M. XXI век - век Европы. М.: ACT, 2006<br />
167. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. M.-Л: Наука,<br />
1951<br />
168. Малявин В.В. Китайская цивилизация. М.: Астрель, ACT, 2001<br />
169. Мамлеева Л.A. Становление Великого шёлкового пути в системе трансцивилизационного<br />
взаимодействия народов Евразии // Vita Antiqua, 1999, № 2,<br />
с. 53-61<br />
170. Манас. Киргизский героический эпос. М.: Наука, 1984<br />
171. Мусульманский мир. 950-1150. М.: Наука, 1981<br />
172. Нейсбит Дж. Мегатренды. М.: ACT, 2003<br />
173. Ницше Ф. Сочинения: В 2-х т., т.П, М.: Мысль, 1990<br />
174. Ортега-и-Гассет X. Восстание масс. Сборник. М.: ACT, 2002<br />
175. Осборн Р. Цивилизация. Новая история западного мира. М.: ACT, 2008<br />
176. Панарин А.С. Глобальное политическое прогнозирование. М.: Алгоритм,<br />
2000<br />
177. Панарин А.С. Искушение глобализмом. М.: Алгоритм, 2000<br />
178. Панарин А.С. Россия в циклах мировой истории. М.: МГУ, 1999<br />
179. Перспектива Евразийского Союза - мировое интеграционное<br />
объединение: Нурсултан Назарбаев // http://www.iarex.ru/news/ 26109. html<br />
180. Попов А.А. Тагвийцы. М.-Л., 1936<br />
305
181. Путин В.В. Новый интеграционный проект для Евразии - будущее,<br />
которое рождается сегодня //”Известия”, 03.10.2011<br />
182. Рахманалиев Р. Империя тюрков. Великая цивилизация. Тюркские<br />
народы в мировой истории с X в. до н.э. по XX в. н.э. М.: Рипол Классик, 2009<br />
183. Рашид ад-дин Ф. Огуз-наме. Баку: Элм, 1987<br />
184. Рубинский Ю.И. Европейская цивилизация в меняющемся мире /<br />
Глобализация. Конфликт или диалог цивилизаций? М.: Новый век, 2002<br />
185. Савицкий П. Н. Континент Евразия. М.: Аграф, 1997<br />
186. Сборник архивных документов. М.: Русская книга, 1992<br />
187. Стратегия Казахстана - 2050 // http://newscentralasia.net/<br />
188. Султанмурад Е., Мухаметдинов Р., Каримов Б. Тюркский пояс<br />
стабильности. Всемирная Ассамблея Тюркских Народов. Алматы: Оркениет,<br />
2008<br />
189. Тойнби А.Дж. Постижение истории. М.: Айрис Пресс, 2002<br />
190. Тойнби А.Дж. Цивилизация перед судом истории. Мир и Запад. М.: ACT,<br />
2011<br />
191. Тоффлер Э. Третья волна. М.: ACT, 2002<br />
192. Трубецкой Н.С. Наследие Чингиз хана. М.: Эксмо, 2007<br />
193. Уткин А.Н. Американская стратегия для XXI века. М.: Логос, 2000<br />
194. Фукуяма Ф. Сильное государство: управление и мировой порядок в XXI<br />
веке. М.: ACT, 2010<br />
195. Хабермас Ю. Расколотый Запад.М.: Вес мир, 2008<br />
196. Чаадаев П.А. Сочинения. М.: Правда, 1989<br />
197. Шаханов М. Заблуждение цивилизации (Сага о нравах эпохи). Космоформула<br />
карающей памяти (Тайна, унесенная Чингизханом). Астана: Фолиант,<br />
2003<br />
198. Яковец Ю.В. Цивилизационные аспекты глобализации / Глобализация.<br />
Конфликт или диалог цивилизации? М.: Новый век, 2002<br />
199. Acemoglu D., Robinson J. A. Why Nations Fail: The Origins of Power,<br />
Prosperity and Poverty. Profile Books LTD, 2012<br />
200. Acharya A. Regional Institutions and Security in the Asia-Pacific: Evolution,<br />
Adaptation, and Prospects for Transformations / Reassessing Security Cooperation in<br />
the Asia-Pacific: Competition, Congruence, and Transformation. Ed. by Acharya A.,<br />
Goh E. Cambridge: MIT Press, 2007, pp. 19-40<br />
201. Alden J.R. Trade and Politics in Proto Elamite Iran // Carrent Anthropology.<br />
1982, №2, vol. 25<br />
202. Alstadt A. The Azerbaijani <strong>Turk</strong>s. Stanford: Hoover Institute, 1992<br />
203. Aras B. New Geopolitics of Eurasia and <strong>Turk</strong>ey’s Position. London, Portland,<br />
OR: Frank Cass, 2002<br />
204. Astana Declaration // http://www.osce.org/cio/68972<br />
205. Atabaki A. Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth-Century Iran.<br />
London: British Academic Press, 1993<br />
306
206. Atkin M. Russia and Iran (1780-1828). Minneapolis: University of Minneapolis,<br />
1980<br />
207. Basic Documents in International Law. Ed. by Brownlie I. New York: Oxford<br />
University Press, 2009<br />
208. Beckwith Ch.I. Empires of the Silk Road. A History of Central Eurasia from<br />
the Bronze Age to the Present. Princeton University Press, 2009<br />
209. Braudel F. A History of Civilizations. Penguin Books, 1995<br />
210. Brauer B. Central Asia: The Great Game Revisited / The Impact of Asian<br />
Powers on Global Developments/ Ed. by Pieter E., Hazdra P. Phisyca-Verlag, 2004<br />
211. Brill O.M. Central Asia’s New States: Independence, Foreign Policy, and<br />
Regional Security. Washington, D.C.: United States Institute of Peace Press, 1996<br />
212. Brownlie I. Principles of Public International Law. New York: Oxford<br />
University Press, 2008<br />
213. Brzezinski Z. Strategic Vision: America and Crisis of Global Power. New<br />
York: Basic Books, 2012<br />
214. Capaldo G.Z. The Pillars of Global Law. Ashgate, 2008<br />
215. Carrere d’Encausse H. The End of the Soviet Empire. New York: Basic Books,<br />
1993<br />
216. Casertano S. Neo-Neo-Ottomanism // http: // www.theeuropean-magazine.<br />
com<br />
217. Central Asia and the Caucasus: At the Crossroads of Eurasia in the 21 st Century.<br />
Ed. by Hermann W., Linn J. Emerging Markets Forum, 2011<br />
218. Central Asia and the World: Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan,<br />
and <strong>Turk</strong>menistan. Ed. by M.Mandelbaum. New York: Coun cil on Foreign Relations<br />
Press, 1994<br />
219. Chandler D. Constructing Global Civil Society. Morality and Power in<br />
International Relations. Palgrave Macmillan, 2004<br />
220. Churchill W. Speech to the Academic Youth, Switzerland: Zürich, 1946<br />
221. Classical Arabic Philosophy. An Anthology of Sources. Hackett Pub lishing<br />
Company, 2007<br />
222. Cohen J.L. Sovereignty in the Context of Globalization: a Constitutional<br />
Pluralist Perspective / The Philosophy of International Law. Ed. by Besson S.,<br />
Tasioulas J. New York: Oxford University Press, 2010<br />
223. Craig P., Burca G. EU Law, Text, Cases and Materials. Oxford: Oxford<br />
University Press, 2007<br />
224. D’Anieri P. International Politics. Power and Purpose in Global Affa irs.<br />
Wadsworth: Cengage Learning, 2010<br />
225. Das R.P. Europe in Eurasian Strategic Consideration: Introductory Remarks<br />
/ The Impact of Asian Powers on Global Developments/ Ed. By Pieter E., Hazdra P.<br />
Phisyca-Verlag, 2004<br />
226. Diasporas and International Politics / Global Politics in a Changing World.<br />
Ed. by Mansbach W.R., Rhodes E. Wadsworth: Cengage Lear ning, 2009, p.412-418<br />
307
227. Dixon M., McCorquodale R. Cases & Materials on International Law. New<br />
York: Oxford University Press, 2003<br />
228. Edkins J., Zehfuss M. Global Politics. A New Introduction. London, New<br />
York: Routledge, 2009<br />
229. Ferguson Y.H., Mansbach R.W. History’s Revenge and Future Shock: The<br />
Remapping of Global Politics / Approaches to Global Governance Theory. Ed. by<br />
Hewson M., Sinclair T.J. New York: State University of New York Press, 1999<br />
230. Findley C.V. The <strong>Turk</strong>s in World History. Oxford University Press, 2005 “<br />
231. Fischel W.J. Ibn Khaldun and Tamerlane. Berkeley: University of California<br />
Press, 1952<br />
232. Frank A.G. The Centrality of Central Asia // Bulletin of Concerned Asian<br />
Scholars, 1992, no.24, pp.36-52<br />
233. Friedman G. The Next 100 Years: A Forecast for the 21st Century. New York:<br />
Anchor Books, 2010<br />
234. Friedman G. The Next Decade: Empire and Republic in a Changing<br />
World. Anchor, 2012<br />
235. Fuller G.E. The New <strong>Turk</strong>ish Republic: <strong>Turk</strong>ey as a Pivotal State in Muslim<br />
World. Washington, D.C.: United States Institute of Peace Press, 2010<br />
236. Gilbert P. The Philosophy of Nationalism. The University of Hill: Westview<br />
Press, 1998<br />
237. Glahn von G., Taulbee J.L. Law Among Nations. An Introduction to Public<br />
International Law. Pearson, Longman, 2010<br />
238. Golden P.B. Central Asia in World History. Oxford University Press, 2011<br />
239. Graham Th. The Sources of Russia’s Insecurity // Survival, 2010, v.52, no.l,<br />
pp.55-74<br />
240. Great Powers and Strategic Stability in the 21st Century: Competing Visions<br />
of World Order. Ed. by Herd G.P. London, New York: Routledge, 2010<br />
241. Grousset R. The Empire of the Steppes. A History of Central Asia. Rutgers<br />
University Press, 2010<br />
242. Guiberneau M. Nationalism: The Nation-State and Nationalism in the<br />
Twentieth Century. Cambridge: Polity, 1996<br />
243. Günay R. Sinan the Architect and His Works. İstanbul: YEM, Güzel Sanatlar<br />
Matbaası, 1998<br />
244. Herd G.P., Dunay P. International Security, Great Powers and World Order /<br />
Great Powers and Strategic Stability in the 21st Century: Competing Visions of World<br />
Order. Ed. by Herd G.P. London, New York: Routledge, 2010, p.3-20<br />
245. http://edergi.manas.edu.kg/index.php/jtcs<br />
246. http://eeas.europa.eu/delegations/azerbaijan/index_az.htm<br />
247. http://en.wikipedia.org/wiki/ Kazakhstan<br />
248. http://en.wikipedia.org/wiki/ Kirgizstan<br />
249. http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmad_Kasravi<br />
250. http://en.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan<br />
308
251. http://en.wikipedia.org/wiki/European_Union<br />
252. http://en.wikipedia.org/wiki/Iran<br />
253. http://en.wikipedia.org/wiki/<strong>Turk</strong>ey<br />
254. http://en.wikipedia.org/wiki/<strong>Turk</strong>menistan<br />
255. http://en.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan<br />
256. http://en.wikipedia.org/wiki/Xinjiang_Uyghur_Autonomous_Region<br />
257. http://tr.wikipedia.org/wiki/Iran<br />
258. http://vestnikkavkaza.net/news/politics/30555.html<br />
259. http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-19684532<br />
260. http://www.gamoh.biz/<br />
261. Huntington S.P. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order.<br />
N.Y.: A Touchstone Book, 1997<br />
262. Huntington S.R Who are We? The Challenges to America’s National Identity.<br />
New York: Simon& Schuster Paperbacks, 2005<br />
263. Husain M.Z. Global Islamic Politics. Addison-Wesley Educational Publishers<br />
Inc., 2003<br />
264. Jacobs R, Khanna P. The New World //http://www.nytimes.com/interactive/2012/09/23/opinion/sunday/the-new-world.html<br />
265. Kaczorowska A. Public International Law. London, New York: Rout- ledge,<br />
2010<br />
266. Kaplan R.D. The Coming Anarchy // The Atlantic Monthly, 1994, February,<br />
pp.64-81<br />
267. Karns M.P., Mingst K.A. International Organizations: The Politics and<br />
Processes of Global Governance. Boulder, London: Lynne Rienner Publishers, 2010<br />
268. Kegley Ch.W., Raymond G.A. The Global Future. A Brief Introducti on to<br />
World Politics. Wadsworth: Cengage Learning, 2010<br />
269. Kennan G. At a Century’s Ending. New York, London: W.W.Norton, 1996<br />
270. Keohane R.O., Nye J.S. Introduction / Governance in a Globalizing World.<br />
Ed. by Nye J.S., Donahue J.D. Washington: Brookings Institu tion Press, 2000, pp.<br />
30-52<br />
271. Kinzer S. Reset: Iran, <strong>Turk</strong>ey, and America’s Future. New York: Times Books.<br />
Henry Holt and Company, 2010<br />
272. Kissinger H. Diplomacy. Simon & Schuster Paperbacks, 1994<br />
273. Kissinger H. If You Can’t Hear the Drums of War You Must Be Deaf //http://<br />
www.dailysquib.co.uk/index.php?news=3089<br />
274. Knight W.A., Keating T. Global Politics. Oxford, New York: Oxford<br />
University Press, 2010<br />
275. Koller J.M. Asian Philosophies. New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2007<br />
276. Korosteleva E.A. The European Union and its Eastern Neighbours: Towards<br />
a more ambitious partnership? London: BASEES / Routledge Series on Russian and<br />
East European Studies, 2012<br />
309
277. Lamy S.L., Baylis J., Smith S. et al. Introduction to Global Politics. New York,<br />
Oxford: Oxford University Press, 2011<br />
278. Langhorne R. The Essentials of Global Politics. Hodder Arnold: 2006<br />
279. Lamelle M. Russian Eurasianism: An Ideology of Empire. Baltimore: The<br />
Johns Hopkins University Press, 2012<br />
280. Laurence B. Marco Polo: From Venice to Xanadu, London: Quercus, 2007<br />
281. Liu X. The Silk Road in World History. Oxford University Press, 2010<br />
282. Mackinder H. The Geographical Pivot of History // The Geographical Journal,<br />
1904, vol. XXIII, April, No.4, p.430-451<br />
283. McColl R. W. Encyclopedia of World Geography, Volume 1. Golson<br />
Books, 2005<br />
284. McCormick J. The European Union: Politics and Policies. Westview Press,<br />
2007<br />
285. Michael B. Marco Polo and the Silk Road to China. Mankato: Compass Point<br />
Books, 2002<br />
286. Murinson A. <strong>Turk</strong>ey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and<br />
Security in the Middle East and Caucasus. Routledge, 2009<br />
287. Nissman D. The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The Uses of Nationalism<br />
for Political Penetration. Boulder: Westview, 1987<br />
288. Ozcan A. The Ottomans and the Caliphate // The Great Ottoman <strong>Turk</strong>ish<br />
Civilization. In 3 volumes, v.III. Ankara: Yeni Türkiye, 2000, pp.181-191<br />
289. Parliamentary Assembly of <strong>Turk</strong>ic Speaking Countries // http://www.turk-pa.<br />
org<br />
290. Peterson A. The World Island: Eurasian Geopolitics and Fate of the West.<br />
Praeger Security International, 2011<br />
291. Pinder J., Simon U. The European Union: A Very Short Introduction, Oxford<br />
University Press, 2008<br />
292. Pope H. Sons of the Conquerors. The Rise of the <strong>Turk</strong>ic World. Lon don:<br />
Overlook Duckworth, 2005<br />
293. Ray J.L., Kaabro J. Global Politics. Boston, New York: Houghton Mifflin<br />
Company, 2008<br />
294. Rhodes M. The United States: Leadership beyond Unipolarity? / Great Powers<br />
and Strategic Stability in the 21st Century: Competing Visions of World Order. Ed. by<br />
Herd G.P. London, New York: Routledge, 2010, p.101-116<br />
295. Robson L. L. A History of Tasmania. Volume I. Melbourne: Oxford University<br />
Press, 1983<br />
296. Roy O. The New Central Asia: Geopolitics and the Birth of Nations. NYU<br />
Press, 2007<br />
297. Rudden and Wyatt. EU Treaties and Legislation. Oxford University Press,<br />
2002<br />
298. Sengupta A. Heartlands of Eurasia: The Geopolitics of Political Space.<br />
Lexington Books, 2009<br />
310
299. Shaffer B. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaija ni<br />
Identity. BCSIA Studies in International Security: The MIT Press, 2002<br />
300. Simons W.Jr. Eurasia’s New Frontiers: Young States, Old Societies, Open<br />
Futures. Ithaca and London: Cornell University Press, 2008<br />
301. Svatopluk S. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge Univer sity<br />
Press, 2000<br />
302. Swietochowski T. Russia and Azerbaijan. A Borderland in Transition. New<br />
York: Columbia University Press, 1995<br />
303. Taspinar O. <strong>Turk</strong>ey’s Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and<br />
Kemalism. Carnegie Endowment for International Peace, 2008<br />
304. The Great Ottoman-<strong>Turk</strong>ish Civilization. In 3 volumes, v. III. Ankara: Yeni<br />
Türkiye, 2000<br />
305. The Impact of Asian Powers on Global Developments/ Ed. By Pieter E.,<br />
Hazdra P. Phisyca-Verlag, 2004<br />
306. The New York Times, 1968, 11 August<br />
307. The Politics of Global Regulation. Ed. by Mattli W., Woods N. Princeton,<br />
Oxford: Princeton University Press, 2009<br />
308. The <strong>Turk</strong>ic Peoples of the World. Ed. by Bainbridge M. London and New<br />
York: Kenan Paul International, 1993<br />
309. The United Nations Security Council and War: The Evolution of Thought and<br />
Practice since 1945. Ed. by Lowe V., Roberts A., Welsh J., Zaum D. Oxford University<br />
Press, 2008<br />
310. Trenin D. Post-Imperium: A Eurasian Story. Moscow: Carnegie Endowment<br />
for International Peace, 2011<br />
311. Trenin D. The End of Eurasia: Russia on the Border between Geopolitics and<br />
Globalization. Moscow: Carnegie Moscow Centre, 2001<br />
312. <strong>Turk</strong>s Become Increasingly Isolated // Today’s Zaman, 2007, September 7<br />
313. Wallerstein I. World-Systems Analysis. An Introduction. Durham, London:<br />
Duke University Press, 2004<br />
314. World History. Combined Edition. J.Upshur, J.Terry, J.Holoka, R.Goff,<br />
B.Lowry, USA: West Publishing Company, St. Paul, New York, Los Angeles, San<br />
Francisco, 1991<br />
315. Woytak R. The Promethean Movement in Interwar Poland // East<br />
European Quarterly, 1984, № 13(3), pp.270-291<br />
311
Джаваншир Фейзиев<br />
ТҮРКІ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ОДАҒЫ<br />
Жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық үлгісі<br />
(қазақ тілінде)<br />
Басуға 28.04.2016 қол қойылды. Офсеттік қағаз. Офсеттік басылым.<br />
Шартты баспа табағы 19,5. Пішімі 70х100 1 / 16<br />
. Таралымы 2000 дана.<br />
___________________________________________________________<br />
«Ғылым баспасы» ЖШС<br />
Қазақстан Республикасы, 010000, Астана қ., Мостовая көш., 6.<br />
тел. +7 (7172) 57-49-83, 24-37-79<br />
«Полиграфкомбинат» ЖШС баспаханасында басылды.<br />
Қазақстан Республикасы, 050002, Алматы қ., Мақатаева көш., 41.
Change language