TÜRK DÜNYASI - 3 - Türk dövlətçiliyi tarixi
Bu kitabda türklərin dövlətçilik tarixi və genealogiyası, qədim türk dövlətləri və imperiyaları, dövrümüzün müstəqil türk respublikaları və onların əlaqələri, başqa dövlətlərin tərkibindəki muxtar türk respublikaları və vilayətləri;
Bu kitabda türklərin dövlətçilik tarixi və genealogiyası, qədim türk
dövlətləri və imperiyaları, dövrümüzün müstəqil türk respublikaları və
onların əlaqələri, başqa dövlətlərin tərkibindəki muxtar türk respublikaları
və vilayətləri;
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
CAVANŞİR FEYZİYEV<br />
<strong>TÜRK</strong> <strong>DÜNYASI</strong><br />
5 kitabda
Beş kitabdan ibarət olan “<strong>Türk</strong> dünyası” – dünya türklüyünün bütövlük<br />
gerçəkliyini, eyni zamanda, onun diferensial və inteqral xüsusiyyətlərini<br />
real faktlar əsasında, dolğun və zəngin məlumat spektri ilə özündə əks<br />
etdirir.<br />
1-ci kitabda: türk sivilizasiyasının <strong>tarixi</strong> təkamülü və təməl dəyərləri, türk<br />
dilləri ailəsi, ümumtürk <strong>tarixi</strong> və mədəniyyəti, siyasət və diplomatiyası,<br />
türklərin spesifik həyat tərzi, adət-ənənələri, universal-multikulturalist<br />
dün yagörüşü və onların müasir dünyadakı mövqeyi;<br />
2-ci kitabda: türk etnocoğrafiyası, əski türk ulusları və boyları, müasir türk<br />
xalqları və toplumları, türk diasporu və onun təşkilatlanması problemləri,<br />
ümumtürk qurumları və onların inteqrasiya prosesindəki rolu;<br />
3-cü kitabda: türklərin dövlətçilik <strong>tarixi</strong> və genealogiyası, qədim türk<br />
dövlətləri və imperiyaları, dövrümüzün müstəqil türk respublikaları və<br />
on ların əlaqələri, başqa dövlətlərin tərkibindəki muxtar türk respublikaları<br />
və vilayətləri;<br />
4-cü kitabda: türkşünaslığın aktual problemləri, türkçülük ideologiyası və<br />
onun nümayəndələri, türkçülüyü təhrif edən yanaşma və nəzəriyyələrin<br />
tənqidi analitikası, türklərin kimliyinə münasibət, müasir türk dünyasının<br />
inkişaf potensialları və perspektivləri haqqında konkret informasiyalar;<br />
5-ci kitabda: türk dünyasının görkəmli şəxsiyyətləri və onların döv lətçilik,<br />
siyasət, elm, mədəniyyət, ədəbiyyat sahəsindəki xidmətləri sistem ləş dirilərək<br />
təqdim olunur.
CAVANŞİR FEYZİYEV<br />
3-cü kitab<br />
<strong>Türk</strong> <strong>dövlətçiliyi</strong><br />
<strong>tarixi</strong><br />
Bakı<br />
MÜTƏRCİM<br />
2017
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının<br />
A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının<br />
qərarı ilə çap olunur.<br />
Elmi redaktorları:<br />
Yaqub Mahmudov<br />
AMEA-nın A.A.Bakıxanov ad. Tarix İnstitutunun direktoru,<br />
AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor,<br />
Dövlət Mükafatı Laureatı, Əməkdar elm xadimi<br />
Fərman İsmayılov<br />
fəlsəfə elmləri doktoru, professor<br />
Cavanşir Əyyub oğlu Feyziyev. <strong>TÜRK</strong> <strong>DÜNYASI</strong>: 5 kitabda. Üçüncü<br />
ki tab: <strong>Türk</strong> <strong>dövlətçiliyi</strong> <strong>tarixi</strong>. – Bakı: Mü tər cim, 2017. - 328 səh.<br />
ISBN: 978-9952-28-397-6<br />
Müəllif hüquqları qorunur.<br />
Müəllifin razılığı olmadan kitabın tam və ya hissələrlə<br />
çoxaldılması qadağan olunur<br />
© Cavanşir Feyziyev, 2017
İÇİNDƏKİLƏR<br />
I BÖLÜM.<br />
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
BÖYÜK HUN İMPERİYASI.............................................................................................14<br />
QƏRBİ VƏ ŞƏRQİ HUN İMPERİYALARI...................................................................19<br />
AĞ HUN İMPERİYASI.......................................................................................................24<br />
GÖY<strong>TÜRK</strong> İMPERİYASI..................................................................................................26<br />
UYĞUR İMPERİYASI.........................................................................................................29<br />
AVAR İMPERİYASI............................................................................................................32<br />
XƏZƏR İMPERİYASI.........................................................................................................36<br />
QARAXANLILAR DÖVLƏTİ..........................................................................................40<br />
QƏZNƏLİLƏR DÖVLƏTİ.................................................................................................44<br />
BÖYÜK SƏLCUQ İMPERİYASI......................................................................................48<br />
ATABƏYLƏR DÖVLƏTİ....................................................................................................54<br />
İRAQ SƏLCUQ DÖVLƏTİ................................................................................................59<br />
SURİYA SƏLCUQ DÖVLƏTİ..........................................................................................61<br />
ANADOLU SƏLCUQ DÖVLƏTİ......................................................................................63<br />
XARƏZMŞAHLAR DÖVLƏTİ..........................................................................................67<br />
<strong>TÜRK</strong>-MONQOL İMPERİYASI.......................................................................................70<br />
TEYMURİLƏR İMPERİYASI...........................................................................................77<br />
ELXANİLƏR DÖVLƏTİ.....................................................................................................83<br />
QIZIL ORDA (ALTUN ORDU) İMPERİYASI..............................................................88<br />
MƏMLÜK DÖVLƏTİ.........................................................................................................93<br />
OSMANLI İMPERİYASI...................................................................................................97<br />
MOĞOL İMPERİYASI.....................................................................................................113<br />
7
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
DEHLİ <strong>TÜRK</strong> SULTANLIĞI.........................................................................................119<br />
QARAQOYUNLU DÖVLƏTİ.........................................................................................124<br />
AĞQOYUNLU DÖVLƏTİ...............................................................................................130<br />
SƏFƏVİLƏR İMPERİYASI............................................................................................136<br />
SİBİR, KAZAN, KRIM, NOQAY, QASIM, ASTARXAN XANLIQLARI...........151<br />
II BÖLÜM.<br />
MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
<strong>TÜRK</strong>İYƏ RESPUBLİKASI...........................................................................................166<br />
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI..................................................................................176<br />
QAzAXISTAN RESPUBLİKASI...................................................................................192<br />
ÖZBƏKİSTAN RESPUBLİKASI....................................................................................204<br />
QIRĞIZISTAN RESPUBLİKASI....................................................................................213<br />
<strong>TÜRK</strong>MƏNİSTAN RESPUBLİKASI...........................................................................223<br />
ŞİMALİ KİPR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKASI......................................................................231<br />
III BÖLÜM.<br />
MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
ALTAY RESPUBLİKASI.................................................................................................240<br />
BAŞQIRDISTAN RESPUBLİKASI..............................................................................244<br />
TATARISTAN RESPUBLİKASI....................................................................................248<br />
ÇUVAŞISTAN RESPUBLİKASI....................................................................................253<br />
DAĞISTAN RESPUBLİKASI.........................................................................................256<br />
HAKASİYA RESPUBLİKASI........................................................................................261<br />
QARAÇAY-ÇƏRKƏZ RESPUBLİKASI.......................................................................266<br />
TUVA RESPUBLİKASI...................................................................................................270<br />
SAXA (YAKUTİYA) RESPUBLİKASI..........................................................................274<br />
8
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
KABARDİN-BALKAR RESPUBLİKASI....................................................................279<br />
QAQAUZ MUXTAR RESPUBLİKASI..........................................................................284<br />
KRIM MUXTAR RESPUBLİKASI...............................................................................287<br />
SİNCAN UYĞUR MUXTAR VİLAYƏTİ....................................................................293<br />
QAYNAQLAR......................................................................................................................300<br />
9
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Dünyada yalnız bir neçə imperiyanın mövcud olduğu zamanlarda<br />
türklər onlarla rəqabət apara bilən və hətta onlardan da<br />
üstün olan böyük imperiyalar yaratmışlar. Üç min illik döv lət çilik<br />
<strong>tarixi</strong>nə malik türklərin bütün Avrasiya boyunca qur duğu dövlət<br />
və imperiyaların mütləq əksəriyyətinin bir-birinə ge netik bağlılığı,<br />
ulusal dəyər daşıyıcılığı, bir universal siyasi sistemdən törəmə<br />
dövlətlərin yaranması, onların inteqrasiya və diferensiasiyası<br />
proseslərində yeni geopolitik münasibətlərə yol açması ümumtürk<br />
siyasi <strong>tarixi</strong>nin və mədəniyyətinin əsas xüsusiyyətləridir. Antik Hun,<br />
daha sonra Göy <strong>Türk</strong> epoxası ilə bu böyük və davamlı ənənənin<br />
təməli qoyulmuşdur. Tarixin bütün zamanlarında özünəməxsus<br />
dövlətçilik ənənələrini yaşadan türklər imperiya quruluşundan<br />
respublika quruluşunadək davamlı təkamül prosesi keçmiş, qlobal<br />
siyasi proseslərlə ayaqlaşmış, müasirləşmiş, beynəlxalq siyasət<br />
<strong>tarixi</strong>ndə əhəmiyyətli rol oynamışlar.<br />
10
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
I BÖLÜM<br />
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ<br />
VƏ İMPERİYALARI<br />
11
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Minilliklər ərzində türk dövlət və imperiyalarının mövcud olduğu<br />
əsas coğrafiya – Mərkəzi Avrasiya<br />
12
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
13
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
BÖYÜK HUN İMPERİYASI<br />
Böyük Hun imperiyasının əsas<br />
bayrağı<br />
Mərkəzi Asiyada, eləcə<br />
də dünya <strong>tarixi</strong>ndə ilk köçəri<br />
im periyanı yaradan hunlar olmuş<br />
dur (220, s.17-72; 88;<br />
15; 38, s.11-22). Hunların və<br />
türk lərin etnogenetik bağlılığı<br />
onla rın soy birləşmələrinin daimi<br />
təkamülü prosesində öz<br />
təs diqini tapır. Hunların ulu sal<br />
ta rixinin və fatehliyinin baş ladığı<br />
ərazilərdə türklər yeni <strong>tarixi</strong>n və fatehliyin başlanğıcını qoymuşlar.<br />
Əski qaynaqlar hunların yaşadıqları bu coğrafiyada ilk<br />
dövlətlərini hələ e.ə. 1200-cü ildə qurduqlarından xəbər verir. Lakin<br />
hunların dövlətçilik ənənəsi, idarəetmə üsulu, dövlətin əsas fi-<br />
Böyük Hun imperiyası. E.ə. III – I əsrlər<br />
14
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
qur ları haqqında müfəssəl məlumatlar Böyük Hun imperiyasının<br />
ya radılmasından sonrakı dövrə təsadüf edir (60).<br />
Eramızdan əvvəl 220-ci ildə Teoman (e.ə. 220-209) tərəfin<br />
dən əsası qoyulmuş Böyük Hun imperiyası (bəzi mənbələrdə:<br />
Asiya Hun imperiyası) qısa zaman kəsiyində bütün Avrasiyanın<br />
əsas hərbi-siyasi qüvvəsinə çevrilmişdir. Teomandan sonra ha ki -<br />
miyyətə gələn Mete xanın (e.ə. 209-174) dövründə Bö yük Hun<br />
im periyası qərbə və cənuba doğru sərhədlərini genişlən di rərək<br />
yüksəliş dönəminə qədəm qoymuşdur. “Xalqa aid olan şey<br />
ve rilməz” – deyimi ilə adını qədim hun-türk <strong>tarixi</strong>nə yaz dı ran<br />
Me te xanın hakimiyyətinin son illərində Böyük Hun im peri yası<br />
nın ərazisi Yapon dənizindən Volqa çayına qədər olan bö yük<br />
coğ rafiyanı əhatə etmişdir. Böyük Hun imperiyasının əhatə etdiyi<br />
ərazinin təxminən 18 milyon kv. kilometr olduğu bildi ri lir.<br />
Hunların davamlı yürüşlərinin qarşısında aciz qalan çin lilər dünyanın<br />
7 möcüzəsindən biri olan Böyük Çin Səddini in şa et mə yə<br />
məcbur olmuşlar. İnşası yüzilliklər boyu davam edən Bö yük Çin<br />
Səddi belə hunların Çin yürüşlərinin qarşısını ala bil məmiş, Çi nin<br />
böyük bir hissəsi Böyük Hun imperiyasının tər ki binə daxil edilmişdir<br />
(60, s.57).<br />
Artıq e.ə. 200-cü ildə bütün Çin ərazisi Böyük Hun imperi<br />
yasından asılı vəziyyətə gətirilmişdi. Mete xan dönəmindən<br />
son ra hakimiyyətdə mərkəzdənqaçma<br />
me yilləri güclənsə də, iki əsrə yaxın<br />
müd dətdə mövcudluğunu qoruyub<br />
sax lamış Böyük Hun imperiyası Avrasi<br />
yanın hun-türk epoxasının təməlini<br />
qoymuşdur. Hun-türklərin dövlətçilik<br />
<strong>tarixi</strong>nin parlaq nümunəsi olan Böyük<br />
Hun imperiyası ilk dəfə Asiyada yaşayan<br />
bütün türk tayfalarını bir araya<br />
gə tirmiş, onları bir bayraq ətrafında<br />
bir ləşdirmişdir (290).<br />
Mete xanın obrazı<br />
15
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
“Böyük Tanhu” adlandırılan imperator dövlətin başçısı olmuş,<br />
dövlət əhəmiyyətli qərarlar ona tabe olan məşvərət məclisin<br />
də məsləhətləşmələr yolu ilə qəbul edilmişdir. Dövlət soy<br />
də rəcələrinə görə iyerarxik əsasda boy və qəbilələrdən ibarət olmuşdur.<br />
Tanhu boyuna yaxın olan boylar mərkəzi idarəetmədə və<br />
əyalət idarəetməsində önə çıxmışlar. Bununla yanaşı, imperator<br />
sa rayında çinli bürokratların da sayı kifayət qədər çox olmuşdur.<br />
Bu amil sonrakı dövrlərdə saray ixtilafları, sonda isə imperiyanın<br />
da yaqlarının zəifləməsi ilə nəticələnmişdir.<br />
Mete xanın başçılığı ilə orduda həyata keçirilən islahatlar<br />
həmin dövr üçün inqilabi səciyyə daşımaqla yanaşı, uzun müddət<br />
istifadə ediləcək hərb taktikasının özəyini təşkil etmişdir. Belə ki,<br />
orduda “onluq” sistemin tətbiqi ilə ordu on, yüz, min nəfərlik<br />
bir liklərə bölünmüşdür. Həmin biriklərə rəhbərlik edən onbaşı,<br />
Hunlar Qafqazda. VI – VII əsrlər<br />
16
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
yüzbaşı, minbaşı rütbələri də bu düzənləmə nəticəsində meydana<br />
çıxmışdır.<br />
Bir çox <strong>tarixi</strong> mənbələr Böyük Hun imperiyasına tabe<br />
olan boyların öz muxtar statusunu qoruyub saxladıqları barə də<br />
mə lumat verirlər. Bu heç də mərkəzi hakimiyyətə qarşı itaət sizliyə<br />
deyil, əksinə, imperiyanın cəlbedici siyasi qüvvəyə çevrilə<br />
rək öz sərhədlərini daha da genişləndirməsinə yol açmışdır.<br />
Hun-türklərin boylar arasında və daxilində idarəetmə üsulunu<br />
bü tövlükdə onların demokratiya gələnəyinin ilkin işartıları kimi<br />
də yərləndirmək olar. Çünki hər bir boy daxilində müntəzəm toplan<br />
tıların təşkili, bütün təbəqədən olan insanların burada iştirakı<br />
və fikir ifadə etmək imkanı həmin dövr üçün unikal hadisə idi.<br />
Hun imperiyası dönəmində Böyük İpək Yolu Şərqlə Qərbin<br />
əsas ticarət bağlantısı qismində mövqeyini möhkəmləndirmiş, bu<br />
coğrafiyanın iqtisadi-ticari yüksəlişinə təkan vermişdir. Təsadüfi<br />
deyil ki, sonrakı dönəmlərdə Böyük Hun imperiyası və Çin arasında<br />
çoxillik mübarizənin hədəfi məhz Böyük İpək Yolu üzərində<br />
nəzarəti ələ keçirmək olmuşdur.<br />
Hun imperiyası daxilində tayfalararası ixtilaf, eyni zamanda,<br />
Çinin İpək Yolu üzərində siyasi nüfuzunu getdikcə gücləndirməsi<br />
onun zəifləməsinin əsas səbəbləri idi. Nəticədə, e.ə. 46-cı ildə Av-<br />
Antik hun sənətindən nümunələr.<br />
Hun qazanı və Maralı parçalayan qurd fiquru<br />
17
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ra siyanın bu ən böyük dövləti iki hissəyə parçalanaraq, Şərqi və<br />
Qər bi Hun imperiyalarına ayrılmışdır. Göründüyü kimi, Böyük<br />
Hun imperiyasının süqutu hunların dövlətçilik ənənəsinə son<br />
qoy mamış, əksinə, yeni geopolitik reallıqlar müstəvisində hun<br />
türk ləri daha təkmil və strukturlaşmış dövlət təsisatları yaradaraq,<br />
Av rasiyanın siyasi <strong>tarixi</strong>ndə söz sahibliklərini davam etdirmişlər<br />
(324; 124).<br />
18
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
QƏRBİ VƏ ŞƏRQİ<br />
HUN İMPERİYALARI<br />
Eramızdan əvvəl 46-cı ildə Böyük Hun imperiyasının iki<br />
hissəyə bölünməsi nəticəsində meydana gələn Qərbi və Şərqi Hun<br />
imperiyaları Avrasiyanın siyasi <strong>tarixi</strong>ndə həlledici rol oynamışdır<br />
(38, s.23-38; 88). Ho-han-ye və Çiçi qardaşları tərəfindən əsası<br />
qoyulan bu iki imperiyanı fərqləndirən əsas cəhət onların siyasi<br />
xətti idi. Şərqi Hun imperiyasının başçısı Ho-han-ye iqtisadi<br />
çətinliklər səbəbindən Çinlə daha sıx əməkdaşlığa can atsa da,<br />
Çiçinin başçılıq etdiyi Qərbi Hun imperiyası uzun müddət əsarət<br />
altında saxladıqları Çinin siyasi-iqtisadi nüfuzunun güclənməsini<br />
hunlara qarşı əsas təhlükə kimi görürdü. Çinin boyunduruğu al tına<br />
düşməyin “atalara sayğısızlıq” olduğunu ifadə edən Çiçi Çin<br />
is tilasından qorunmağı ordunun qarşısında əsas hədəf kimi müəy<br />
yənləşdirmişdi (60).<br />
Böyük Hun imperiyası, onun varisləri<br />
– Qərbi, Şərqi və Ağ Hun imperiyaları<br />
19
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Çiçi “vətən atalarımızdan bizə əmanət edilmiş müqəddəs<br />
tor paqlardır, ləyaqətsiz yaşam üçün bu torpaqlar tərk edilməz”<br />
– sözləriylə adını tarixə yazdırmış imperatordur. Sonradan Şərqi<br />
Hun imperiyasının Çinlə ittifaqa girərək Qərbi Hun imperiyasına<br />
qarşı savaş cəbhəsi açması hər iki Hun imperatorluğunu zəiflətdi.<br />
E.ə. 36-cı ildə Çinin hərbi dəstəyi ilə savaşı qazanan Şərqi Hun<br />
imperiyası Qərbi Hun imperiyasının varlığına son qoydu. Lakin<br />
Şərqi hun birliklərinin Çinlə ittifaqı heç də Şərqi Hun imperiyasını<br />
gücləndirmədi. Əksinə, savaş meydanında çinlilərin həlledici<br />
üstünlük əldə etməsi ilə nəticələndi. Buna baxmayaraq,<br />
Şərqi Hun imperiyası hələ 100 ilə yaxın müddətdə öz varlığını<br />
qo ruyub saxlamağı bacardı. Eramızın 54-cü ilində saray çəkişmə<br />
ləri nəticəsində Şərqi Hun imperiyası Şimali və Cənubi Hun<br />
dövlətlərinə bölünməklə süquta uğradı.<br />
Bəzi tarixçilər Qərbi Hun imperiyasını qısa müddətdə möv -<br />
cud olan imperiya kimi qələmə versələr də, qədim yunan və Çin<br />
ta rixi mənbələri Avropa Hun imperiyasının Qərbi Hun im pe riyasının<br />
sələfi olduğu qənaətindədirlər. Əslində, im pe rator Çiçinin<br />
rəhbərliyi ilə böyük hun boylarının İssık gölü ətra fından Qərbə<br />
Qərbi (Avropa) Hun imperiyası. 450-ci il<br />
20
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
doğ ru kütləvi axını və geniş coğrafiyada hun hegemonluğunu<br />
bər qərar etməsi bu <strong>tarixi</strong> mülahizənin doğru luğunu sübut edir.<br />
Avropaya doğru hun birliklərinin böyük köçü 4-cü əs rin<br />
or talarından etibarən daha geniş vüsət aldı (258). Tarixi hesabla<br />
malara görə, Avropa Hun imperiyası 4 milyon kv.km əra zini<br />
əha tə edirdi. Hazırkı Çexiya, Slovakiya, Almaniyanın mər kəzi<br />
və cənubu, Macarıstan, Avstriya, Rumıniya, Serbiya, Ru siya<br />
Federasiyasının cənub və qərb bölgələrini əhatə edən Av ropa<br />
Hun imperiyası 352-469-cu illərdə mövcud olmuşdur. Bö yük<br />
coğrafiyada dövlətlərini yaratmaqla, hunlar Avropanın so si al,<br />
mə dəni, demoqrafik düzəninə əhəmiyyətli dərəcədə tə sir göstərmişlər.<br />
İmperator Balamirin (370-375) rəhbərliyi ilə Ro ma<br />
im pe ri ya sı nın şimal əyalətlərinə yürüşlər edən hun bir lik ləri Av -<br />
ro panın etnik mənzərəsini tamamilə dəyişdirən “xalq la rın bö -<br />
yük köçü”nə təkan verdilər. Eyni zamanda, bu dövrdə im pe ri -<br />
ya nın xarici siyasətinin əsas istiqamətləri müəy yən ləş dirildi. Bu<br />
si yasətin əsasını Şərqi Romanın (Bizansın) daim təz yiq altın da<br />
saxlanması, Qərbi Roma ilə münasibətlərin qorun ması təşkil edirdi<br />
(242).<br />
Qərbi (Avropa) Hun imperiyası. Ən böyük genişlənmə çağında. 453-cü il<br />
21
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
352-ci ildə Kama Tarkanın başçılığı ilə qurulan Avropa<br />
Hun imperiyası qısa zaman ərzində Xəzər dənizi ətrafında mövqe<br />
lə rini möhkəmləndirərək Avropaya doğru genişlənməyə başladı.<br />
Artıq IV əsrin sonlarında Avropa Hun imperiyası Roma<br />
im periyasının sərhədlərinə qədər olan geniş ərazini əhatə edirdi.<br />
Da vamlı olaraq Roma imperiyasının nəzarətində olan ərazilərə<br />
uğurlu yürüşlər təşkil edən hun-türklərin Qafqaz və Anadolu ilə<br />
tanışlığı bu dövrə təsadüf edir (206). Qara dənizin şimalı, Antakya,<br />
Şanlıurfada məskunlaşan hunlar bu coğrafiyada məskən<br />
sal mış ilk türk birlikləri hesab edilirlər.<br />
Avropa Hun imperiyasının ən qüdrətli dövrü Attilanın hakimiyyətdə<br />
olduğu illər hesab edilir (251). 445-ci ildə hakimiyyətə<br />
gəlmiş Attilanın Bizans ordusuna qarşı uğurlu yürüşləri 447-ci<br />
ildə Şərqi Roma imperiyasını sülh sazişi imzalamağa vadar etdi.<br />
451-ci ildə Katalon savaşını qazanmaqla Attila Avropa Hun<br />
im periyasının qüdrətini daha da artırdı (333). 452-ci ildə Qərbi<br />
Roma imperiyasının o zamankı paytaxtı Ravenna şəhərini<br />
mühasirəyə alan Attila Papa Birinci Leonun rəhbərlik etdiyi<br />
nü ma yən də heyəti ilə görüşdən sonra şəhəri ələ keçirmək niy-<br />
Attila zamanında Hun imperiyası. V əsr<br />
22
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
yə tin dən vaz keçdi. Həmin görüşdə Papa imperator və bütün<br />
xris tian dünyası adından bağışlanmaları xahişini izhar etmişdi.<br />
Ha kimiyyəti dövründə bütün Avropanı təhdid və qorxu altında<br />
saxlayan Attilanın 453-cü ildə qəfil vəfatı ilə dövlətin dayaqları<br />
zəifləməyə başladı. Saraydaxili çəkişmələr, imperiya daxilində<br />
baş qaldırmış üsyanlar Avropa Hun imperiyasının süqutu ilə nəti<br />
cələndi. İmperator Dengizikin ölümü – 469-cu il Avropa Hun<br />
im periyasının süqut <strong>tarixi</strong> hesab edilir (249).<br />
23
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
AĞ HUN İMPERİYASI<br />
Ağ Hun imperiyası 408-670-ci illərdə mövcud olmuşdur.<br />
Bu imperiya Bizans qaynaqlarında Eftalit, Çin qaynaqlarında Ak<br />
Hiung-nu, Hind qaynaqlarında Sveta –Huna kimi təqdim olunur.<br />
Hun tayfalarının bir qisminin Volqa çayından Qərbə doğru<br />
üz tutduğu zamanda “ağ hunlar” adlandırılan digər hun boyları<br />
Mər kəzi Asiyada mövqelərini möhkəmləndirirdilər (88; 60, s.<br />
570-630; 38, s.38-44). Tarixi mənbələr Ağ Hun imperiyasının<br />
hökm darlarına türk gələnəyinə uyğun olaraq, “kağan” deyə müra<br />
ciət olunduğu barədə məlumat verirlər. V əsrin ortalarına qədər<br />
öz hakimiyyətlərini önəmli dərəcədə möhkəmləndirən Ağ<br />
Hun lar Xəzər sahillərindən Şimali Hindistana, Əfqanıstandan<br />
Mər kəzi Asiyanın içərilərinə doğru böyük coğrafi məkanda ha kimiyyətlərini<br />
bərqərar etmişdilər.<br />
Ağ Hun imperiyası. 500-cü illər<br />
24
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
425-ci ildən etibarən Sasani imperiyasının nəzarətində olan<br />
ərazilərə Ağsuvar kağanın başçılığı ilə Ağ Hun ordusunun yü rüşləri<br />
daha da intensivləşdi. Nəticədə, Sasani imperatoru Fi ruz xan<br />
ağ hunlara vergi ödəməyə və imperiyanın şimal-şərq torpaq la rının<br />
Ağ Hun imperiyasının tərkibinə qatılmasına razı oldu. 483-cü<br />
ildə Sasani imperiyasında baş qaldırmış Məzdək üsyanı Ağ Hun<br />
ordusunun köməyi ilə yatırıldı.<br />
V əsrin sonlarına doğru öz sərhədlərini cənub-şərqə doğru<br />
ge nişləndirən Ağ Hun imperiyası 484-cü ildə şimali və mərkəzi<br />
Hin distanı ələ keçirdi. O zaman Hindistanın nəhəng Qupta imperiyası<br />
Ağ Hun ordusunun qarşısında duruş gətirməyərək təslimçi<br />
sülh sazişi imzalamağa məcbur oldu. Artıq bu dövrdə Ağ Hun<br />
imperiyasının ərazisi 3,5 milyon kv.km ərazini əhatə edir di. Ağ<br />
Hun imperiyası bugünkü <strong>Türk</strong>mənistan, Qazaxıstan, Öz bə kistan,<br />
Əfqanıstan, Tacikistan, Pakistan, Hindistan və Çinin şi mal-qərb<br />
əra zilərini əhatə edirdi.<br />
Ağ Hun imperiyasında iki əsas boy – hunlar və uarlar dövlət<br />
idarəetməsində iştirak edirdilər. Böyük İpək Yolu üzərindən həyata<br />
keçirilən ticarət Ağ Hun imperiyasının əsas iqtisadi güc qaynağı<br />
hesab edilirdi. İpək Yoluna nəzarət, eyni zamanda, ağ hunla<br />
rın bu coğrafiyada yaşayan toplumlarla sıx təmasda olma sına<br />
şərait yaratdı.<br />
552-ci ildə Göy <strong>Türk</strong> imperiyasının yaranması və Sasanilərlə<br />
ittifaqa daxil olması Ağ Hun imperiyasını əhəmiyyətli dərəcədə<br />
zəiflətdi. 564-cü ildə Ağ Hun imperiyasının nəzarətində olan<br />
əra zilərin böyük qismi Sasani və Göytürk imperiyaları arasında<br />
bölüşdürüldü. Lakin Ağ Hunlar dövlətçilik ənənələrini VI əsrin<br />
sonlarına qədər yaşatmağı bacardılar (60, s.628-632; 51).<br />
Hun imperiyalarının 441-ci ildəki ümumi ərazisi 4 milyon<br />
kv. km. olmaqla, dünyanın quru ərazisinin 3%-ni tutmuşdur.<br />
25
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
GÖY<strong>TÜRK</strong> İMPERİYASI<br />
İlk dəfə “türk” sözü nü döv <br />
lətin adı olaraq rəsmiləş di rən<br />
Göytürk imperiyası (Ka ğanlı<br />
ğı) 552-745-ci illərdə mövcud<br />
olmuşdur (26; 25; 15; 38,<br />
s.45-61). Müəyyən za man aralıq<br />
larında Ötükən, Su yab, Or <br />
Göy <strong>Türk</strong> imperiyasının bayrağı du Balıq və Navekat şə hər lə ri<br />
im periyanın inzibati mər kə zi<br />
funk siyasını yerinə yetirmişlər. Bumın kağan tərəfindən əsa sı qoyul<br />
muş imperiya özünün ən qüdrətli dövründə Çinin şimal-şərq<br />
ərazilərindən Xəzər sahillərinə qədər olan 6 milyon kv.km ərazini<br />
əhatə edirdi. Muğan kağanın (553-572) hakimiyyəti il lə rin də<br />
Göytürk imperiyası şərqə doğru sərhədlərini daha da ge niş ləndirmişdi.<br />
İmperiyanın qərb ərazilərini idarə edən İstəmi kağan<br />
Xəzər sahillərinə qədər olan əraziləri özünə tabe etmişdi. Göytürk<br />
Göytürk imperiyası. 552-630-cu illər<br />
26
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
imperiyasının Çin, Sasani və Bizans imperiyaları ilə hərbi, siyasi<br />
və iqtisadi əlaqələri var idi. Bu əlaqələrin türk <strong>dövlətçiliyi</strong>nin və<br />
diplomatiyasının inkişafında xüsusi əhəmiyyəti olmuşdur.<br />
Göytürk imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi Sasani imperiyasını<br />
xüsusilə narahat edirdi. Sonrakı dövrlərdə göytürklərin<br />
Böyük İpək Yolu üzərində nəzarəti ələ keçirməsi iki imperiya<br />
arasında münasibətləri daha da kəskinləşdirdi. Sasanilərin Bizans<br />
imperiyası ilə ixtilafından istifadə edən göytürk ordusu Xorasanı<br />
ələ keçirdi, 571-ci ildə isə Qafqaza daxil oldu. Bu dövrdən etiba<br />
rən türk birliklərinin Qafqaz yolu ilə Anadolu istiqamətinə<br />
ya yılması daha da sürətlənmişdi. Avrasiyanın <strong>tarixi</strong>ndə dərin iz<br />
bu raxmış Göytürk imperiyası, eyni zamanda, türk birliklərinin<br />
ya şadıqları coğrafiyanın genişlənməsinə də əhəmiyyətli təsirini<br />
gös tərmişdir.<br />
VII əsrin əvvəllərində Göytürk imperiyası Şərqi və Qərbi<br />
Göytürk kağanlıqlarına ayrılsa da, göytürklər dövlətçilik ənənələrini<br />
VIII əsrin ortalarına qədər qoruyub saxlamağı bacardılar.<br />
VIII yüzilliyin əvvəllərində ardıcıl qələbələr qazanaraq imperiyanın<br />
əvvəlki şöhrətini qaytarmağa nail oldular. Bu yolda görkəmli<br />
<strong>tarixi</strong> şəxsiyyət, diplomat Tonyukukun xüsusi rolu var idi.<br />
46 ildən çox dövlətə xidmət edən Tonyukuk uzaqgörən si ya si<br />
məs ləhətləri ilə əski türk dövlətçilik ənənələrini daha da zən ginləşdirmişdir.<br />
Göytürk imperiyası Böyük Hun imperiyasının süqutundan<br />
sonra əksər türk boylarını bir araya gətirən ilk türk dövləti idi.<br />
Göytürk imperiyası zamanında, əsasən, köçəri həyat tərzi keçirən<br />
türk birlikləri oturaqlaşmağa başladılar. Məhz bu dövrdən etibarən<br />
türklərə aid maddi-mədəniyyət nümunələrinə daha çox rast gəlinir<br />
(182). Eyni zamanda, türklərin qədim dövlətçilik ənənələrini daha<br />
da inkişaf etdirən göytürklər sonradan qurulacaq türk dövlətləri<br />
üçün əlverişli zəmin yaratmışdı. Göytürk imperiyası bugünkü<br />
<strong>Türk</strong> mənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Əfqanıstan, Tacikistan,<br />
Mon qolustan, Rusiya Federasiyasının cənub və Çinin şimal-qərb<br />
əra zilərini əhatə edirdi.<br />
27
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Şərqi və Qərbi Göy <strong>Türk</strong> imperiyaları. VI – VIII əsrlər<br />
Göytürk imperiyasının idarəetmə sistemi həmin dövr üçün<br />
unikallığı ilə seçilirdi. Belə ki, önəmli qərarlar qəbul olu narkən,<br />
kağan seçilərkən qurultay toplanırdı. Qurutayın qəbul et di yi<br />
qərarların icrası məcburi xarakter daşıyırdı. Göytürk impe ri yasının<br />
başında “Kağan” (və ya “Xaqan”) titulu daşıyan hökmdar<br />
da yanırdı. Kağanın həyat yoldaşı “Xatun” titulu, kağandan sonra<br />
gə lən şəxs “Yabqu” titulu daşıyırdı (196).<br />
Şərqi və Qərbi Göytürk imperiyalarının Avrasiyadakı ümumi<br />
ərazisi 624-630-cu illər arasında 8 milyon kv. km. olmaqla,<br />
dün yanın quru ərazisinin 6%-ni tutmuşdur (88; 124).<br />
Göy <strong>Türk</strong> imperiyası epoxası.<br />
Orhon-Yenisey abidələrindən əski türkcə<br />
yazılı daş. 680-745-ci illər<br />
28
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
UYĞUR İMPERİYASI<br />
Uyğur kağanlığı 744–<br />
840-cı illər arasında mövcud olmuş<br />
türk dövlətlərindən biridir<br />
(38, s.105-116). Bir çox <strong>tarixi</strong><br />
mən bələr Uyğur imperiyasını<br />
Göy türk imperiyasının varisi<br />
ki mi göstərirlər. Göytürk imperiyasının<br />
zəiflədiyi zamanda<br />
Uyğur imperiyasının bayrağı<br />
uy ğurlar Doqquz Oğuz (“tokuz<br />
oğuz”) boylarını öz himayələrinə götürərək Tula çayı sahilində<br />
bəy lik qurdular. Uyğurların yaratdıqları dövlət barədə Orhon-<br />
Yenisey abidələrində də kifayət qədər məlumat vardır. Öz mövqe<br />
lərini Orta Asiyada gücləndirən uyğur birlikləri 745-ci ildə<br />
Xəzər dənizini çevrələyən Xəzər və Oğuz türkləri<br />
ilə qonşu Uyğur imperiyası. 800-cü illər<br />
29
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Qut luq Bilgə Kül kağanı göytürklərin paytaxtı olan Ötükəndə<br />
“Ka ğan” elan edərək Uyğur imperiyasını yaratdılar (220, s.120).<br />
Da ha sonralar Orhon çayı sahilində yerləşən Ordubalıq şəhəri<br />
Uy ğur imperiyasının inzibati mərkəzinə çevrildi.<br />
Qısa zaman ərzində Yenisey çayı ətrafındakı, Altay dağ ları<br />
ilə Tanrı dağları arasında olan böyük coğrafiya Uyğur im peri<br />
ya sı nın nəzarətinə keçdi. Bayançur kağanın hakimiyyəti dövründə<br />
Çin imperiyasının nəzarəti altında olan Tibet və şimalşər<br />
qi Çin torpaqları Uyğur imperiyasının tərkibinə daxil edildi.<br />
Çin imperatoru Uyğur ordusunun ölkə ərazilərinə davamlı yürüş<br />
lərinin qarşısını almaq üçün Bayançur kağana illik xərac verirdi.<br />
Tengri Bögü kağanın hakimiyyət illəri (759-779) Uyğur imperiyasının<br />
çiçəklənmə dövrü hesab edilir.<br />
Mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin kifayət qədər güclü olduğu<br />
Uyğur imperiyası IX əsrin ortalarına qədər Avrasiya məkanının<br />
həl ledici dövlətinə çevrilmişdi. Böyük İpək Yolu üzərindən həyata<br />
keçirilən ticarət Uyğur imperiyasının əsas gəlir qaynağı idi.<br />
Bu, həm də Uyğur imperiyasının region dövlətləri ilə geniş ticari,<br />
iqtisadi, diplomatik münasibətlər qurmasını şərtləndirirdi.<br />
Tibetlilərin Beşbalıq adlandırılan böyük bir ərazini ələ ke -<br />
çir məsi, karlukların imperiyanın tərkibindən ayrılmaq cəhd lə ri<br />
Uyğur imperiyasında mərkəzdənqaçma meyllərini güclən dir mişdi.<br />
Xüsusilə, qırğızlar tərəfindən başladılan üsyan bu zəifləməni<br />
daha da sürətləndirdi. 839-cu ildə ölkədə baş qaldıran ac lıq və<br />
epi demiya imperiyanın zəifləmiş dayaqlarını daha da sarsıtdı.<br />
840-cı ildə qırğız birliklərinin Ordubalıq şəhərini ələ keçirməsi<br />
ilə Uyğur imperiyası süquta uğradı. İmperiya ərazi sin də yaranmış<br />
iki dövlət: Qansu Uyğur kağanlığı və Qoço ka ğanlığı yüz ilə yaxın<br />
müddətdə türk-uyğur <strong>dövlətçiliyi</strong>nin əsas əlamətlərini özündə<br />
sax lamışdı.<br />
Tenrgriçilik və şamanizm Uyğur imperiyasının tərkibinə<br />
da xil olan birliklərin əsası inancı olmuşdur. Daha sonralar qon şu<br />
dövlətlərdə formalaşan köhnə və yeni dini təlimlər Uyğur imperiyasında<br />
yayılmağa başlamışdır. Tengri Bögü kağan və onun<br />
30
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
hakimiyyəti altındakı boylar İrandan gəlmiş missionerlərin təsiri<br />
ilə zərdüştlüyün, xristianlığın və buddizmin ayrı-ayrı ünsürlərini<br />
özündə əks etdirən maniçilik təlimini qəbul etmişdilər. Artıq 762-<br />
ci ildə maniçilik təlimi Uyğur imperiyasının rəsmi dini elan edilmişdi.<br />
800-cü ildə Uyğur imperiyasının ümumi ərazisi 3,1 milyon<br />
kv. km. olmaqla, dünyanın quru ərazisinin 2,08%-ni tutmuşdur<br />
(88; 470).<br />
Uyğur kağanı.<br />
VIII əsrin sonları<br />
Uyğur xanımı.<br />
VIII əsrin sonları<br />
31
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
AVAR İMPERİYASI<br />
Avar imperiyası 562-823-<br />
cü illərdə mövcud olmuş dur<br />
(38, s.62-76; 88). Əsası Ba -<br />
yan kağan tərəfindən qo yul -<br />
muş Avar imperiyası Asi ya və<br />
Av ropanın kəsişdiyi stra te ji<br />
mə kanda yerləşirdi. Bu gün kü<br />
Avar imperiyasının bayrağı Ma carıstan, Slovakiya, Ru mıniya,<br />
Ukrayna və Serbiya torpaq<br />
ları Avar imperiyasının tərkibinə daxil idi. Avar imperiyası<br />
1 milyon kv. kilometr ərazini əhatə edirdi. Timişuora şəhəri im periyanın<br />
inzibati mərkəzi idi. Şimali Qafqazdan Qara dənizə doğru<br />
kütləvi köç edən avarlar bu coğrafiyada yaşayan xalqları bir araya<br />
gətirmişdilər. Artıq 562-ci ildə Qara dənizin şimal sahilləri<br />
avar ların nəzarəti altında idi. Avarların Bizans imperiyası ilə ilk<br />
diplomatik münasibətləri də bu dövrə təsadüf edir.<br />
Avar Kağanlığı. 550-560-cı illər<br />
32
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Bayan kağanın rəhbərliyi altında avarlar müxtəlif zaman<br />
aralıqlarında Bizans imperiyası, eləcə də bir çox slavyan və türk<br />
bir likləri ilə ittifaqlar yaratmışlar. Bütövlükdə, Avar imperi yası<br />
Av ropanın siyasi mənzərəsinə önəmli təsir göstərmiş dövlətlərdən<br />
biri olmuşdur. Öz sərhədlərini qərbdə Türingiya və İtaliya qapılarına<br />
qədər genişləndirən Avar imperiyası 582-ci ildə Singi dunumu<br />
(indiki Belqrad şəhəri), 586-cı ildə Salonikini fəth edərək<br />
Konstantinopola qədər yaxınlaşmışlar. Slavyan birliklərinin dəstəyi<br />
ilə Konstantinopolu mühasirəyə alan avar ordusu Sasani imperiyası<br />
ilə ittifaqa girmişdi. 617-ci ildə Konstantinopola qəfil<br />
hücum təşkil edən avarlar şəhər ətrafını və 270 min əsiri ələ keçirmişdi.<br />
Lakin Konstantinopolun uzun müddət mühasirədə sax lanılması<br />
Avar imperiyasının resurslarını xeyli zəiflətmişdi. Yaranmış<br />
vəziyyətdən istifadə edən bolqarlar 632-ci ildə, xorvatlar isə<br />
640-cı ildə Avar imperiyasının tərkibindən ayrıldılar. Buna baxma<br />
yaraq, Avar imperiyası öz mövcudluğunu 823-cü ilə qədər qoru<br />
yub saxlamışdır.<br />
Avar imperiyasının qonşu dövlətlərlə geniş ticari, diplo matik<br />
münasibətləri olmuşdur. Macar <strong>tarixi</strong> mənbələri Avar imperiyasının<br />
Frank dövləti ilə diplomatik əlaqələri haqqında məlumat<br />
verirlər. Lakin bu münasibətlər heç də davamlı olmamış, VIII əsrin<br />
sonlarında sloveniyalıların, xorvatların da daxil olduğu frank<br />
Avar süvarisinin obrazı<br />
33
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ordusu avarlara qarşı aramsız hücumlar təşkil etmişlər. Həmin<br />
hü cumlar, eyni zamanda, imperiya daxilində müxtəlif xalqların<br />
baş latdıqları üsyanlar Avar imperiyasının süqutunu yaxınlaşdıran<br />
başlıca səbəblər idi. 795-ci ildə hakimiyyətə gələn Yugur kağan<br />
xristianlığı qəbul edərək Frank dövləti ilə diplomatik müna<br />
si bətləri bərpa etməyə cəhd göstərmişdi. Lakin bu cəhd avar<br />
döv lətçiliyinin qorunub saxlanması üçün kifayət etmədi. 803-<br />
804-cü illərdə bolqar birlikləri Krım və Tuna bölgəsindəki bü tün<br />
avar torpaqlarını ələ keçirmişdilər. Bu zamandan etibarən avar -<br />
ların kütləvi assimilyasiya prosesi başlamışdır. Avarlara dair son<br />
məlumat 823-cü ildə Frank sarayında franklara bağlılığını bil -<br />
dirən avar elçilərinə aiddir. Buna baxmayaraq, bir çox <strong>tarixi</strong> mənbə<br />
lər avarların X əsrə qədər varlıqlarını davam etdirdiyi ba rə də<br />
mə lumat verirlər.<br />
Avar imperiyasında monarxik idarəetmə üsulu mövcud idi.<br />
Dövlətin başında dayanan kağanın qəbul etdiyi qərarlar sözsüz<br />
icra olunurdu. Kağanın sarayında fəaliyyət göstərən məşvərətçi<br />
şura kağan tərəfindən qəbul olunan qərarlara təsir göstərmək iq-<br />
Bizans və Göy <strong>Türk</strong> imperiyaları ilə<br />
qonşu olan Avar imperiyası. VI-VIII əsrlər<br />
34
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
ti darında idi. “Yuğruş” adlandırılan vəzir kağandan sonra dövlət<br />
idarəetməsində ikinci ali vəzifəli şəxs sayılırdı. Ordu, onun<br />
yö nətimi dövlət təşkilatlanmasının əsas elementi hesab olunurdu.<br />
Avar imperiyasında çoxsaylı xalqların yaşaması ordunun tər kibinə<br />
də təsirini göstərmişdi. Belə ki, ordu sıralarında avar-türk<br />
bir likləri ilə yanaşı, slavyanlar, bizanslılar da xidmət göstərirdi.<br />
Təqribən 300 ilə yaxın bir müddətdə Avar imperiyası Asiya<br />
və Avropa xalqları arasındakı münasibətlərin inkişafında öz <strong>tarixi</strong><br />
ro lunu oynamışdır (15).<br />
Avar mədəniyyəti nümunələri.<br />
Qızıl cam. VII<br />
35
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
XƏZƏR İMPERİYASI<br />
Xəzər imperiyası 640-<br />
1048-ci illərdə mövcud olmuş<br />
dur (38, s.77-104; 84; 54).<br />
Xəzər imperiyasının ərazisi<br />
Qa ra dənizin şimal sahilləri,<br />
Qaf qaz dağlarından Kiyev şəhə<br />
rinə qədər olan Ukrayna tor -<br />
Xəzər imperiyasının bayrağı paqları, Xəzər dənizinin şi mal<br />
və şimal-qərb sahillərini əhatə<br />
edirdi. Xəzər imperiyasının ümumi ərazisi 3 milyon kv. kilo<br />
metr təşkil edirdi. Bələncər, Səməndər və İdil şəhərləri imperi<br />
yanın paytaxtları olmuşlar. Şərqi Avropa ərazilərini də özünə<br />
tabe edən Xəzər imperiyası bu coğrafiyada mövcud olmuş ilk<br />
türk dövlətlərindən ən uzun ömürlüsü hesab edilir. VII əsrin əvvəl<br />
lərində Xəzər dənizi və Qara dəniz arasında dağınıq şəkildə<br />
yaşayan Sabir, Oğur və Onoğur kimi türk birlikləri təşkilatlanaraq<br />
VI – IX əsrlər boyunca Xəzər imperiyasının genişlənmə arealı<br />
36
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
“xəzərlər” adı altında birləşmişdilər. Xəzərlərə Bizans və Çin<br />
qay naqlarında “türk” və ya “türk- xəzər”, Avropa və slavyan<br />
mən bələrində isə “Kaspi”, “kaspilər” adı ilə rast gəlinir.<br />
Xəzərlər Bizans imperiyası ilə sıx müttəfiqlik əlaqələri qurmuşdular.<br />
Bu ittifaq nəticəsində xəzərlər sasanilərə qarşı çoxsaylı<br />
qələbələr qazanmışdılar. 623-cü ildə xəzərlər Cabu kağanın başçılığı<br />
və Bizans ordusunun dəstəyi ilə Tiflis və Naxçıvanı ələ keçirmişlər.<br />
Sasanilərin məğlubiyyətindən sonra Bizansa qarşı yeni<br />
rəqib kimi çıxış edən ərəb xilafətinə qarşı Xəzər – Bizans ittifaqı<br />
davam etmişdir. Bu ittifaqı möhkəmləndirən amillərdən biri də<br />
nikah diplomatiyasından istifadə olunması idi. Belə ki, Bizans<br />
imperatoru II Yustinian Xəzər kağanının bacısı ilə evlənmişdi.<br />
Son rakı dövrlərdə də tərəflər həmin ənənəni davam etdirmişlər.<br />
Ərəblərin xəzərlərə qarşı ilk böyük savaşı xəlifə Osmanın za manında<br />
652-ci ildə baş vermiş və bu döyüşdə ərəblər məğlub edilərək<br />
geri qayıtmışlar. 718-ci ildə ərəblər Konstantinopola hücum<br />
edər kən Bizans imperiyası Xəzər və Bolqar türklərindən yardım<br />
istəmişdir.<br />
Uzun müddət davam edən xəzər-ərəb toqquşmalarında tərəflər<br />
uzunmüddətli üstünlük təmin edə bilməmişdir. Məsələn,<br />
730-cu ildə xəzər ordu birlikləri Ərdəbilə qədər ərəb xilafətinin<br />
Qalib Xəzər döyüşçüsünün obrazı<br />
37
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
nəzarətində olan əraziləri ələ keçirmişlər. Bu hadisədən 7 il sonra<br />
isə Azərbaycan və Ərməniyyənin valisi Mərvan ibn Məhəmmədin<br />
başçılığı ilə 150 minlik ərəb ordusu Xəzər imperiyasına qarşı hücuma<br />
keçmiş, Dərbənd, İdil, Səməndər şəhərlərini ələ keçir mişdi.<br />
Tərəflər arasında sülh bağlansa da, 765-ci ildə xəzərlər yenidən<br />
Azər baycan ərazisində hücuma keçərək ərəb ordusunu ağır məğlubiyyətə<br />
uğratmışdılar.<br />
Uzun müddət Xəzər imperiyasının tərkibində yaşayan slavyan<br />
birliklərinin dövlətçilik ənənələrinin formalaşması prosesi<br />
də bu zamana təsadüf edir. Bir sıra <strong>tarixi</strong> mənbələr slavyan xalqla<br />
rının dövlətçilik təfəkkürünün formalaşmasında Xəzər im pe -<br />
riyasının, onun idarəetmə sisteminin əhəmiyyətli təsiri oldu ğu nu<br />
vurğulayırlar.<br />
X əsrin sonlarından etibarən Xəzər imperiyası Bizansla və<br />
slavyan birlikləri ilə aramsız münaqişələr nəticəsində zəifləməyə<br />
baş lamışdı. Xüsusilə, Krım yarımadası üzərində hakimiyyəti bər -<br />
qə rar etmək uğrunda mübarizə uzun müddət davam etmiş və Xəzər<br />
– Bizans ittifaqının sona çatması ilə nəticələnmişdir. 1016-<br />
1019-cu illər arasında Bizansla əməkdaşlıq edən ruslar Xə zər<br />
im periyasının nəzarətində olan Qara dəniz və Volqa çayı sa hil lə -<br />
Xəzər imperiyası X əsrdə<br />
38
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
rin dəki əraziləri ələ keçirmişlər. Daha sonralar, xəzərlər aşa ğı İdil<br />
ət rafında (indiki Həştərxan vilayəti), Azov və Krım ya rıma da sında<br />
kiçik xanlıqlar quraraq dövlətçilik ənənələrini ya şat mışlar.<br />
Göytürk imperiyasının idarəetmə üsulu Xəzər imperiyasının<br />
idarəetmə sistemi üçün bünövrə təşkil edirdi. Belə ki, dövlətin<br />
ba şında dayanan kağan, Aşina sülaləsindən gəlməklə, qədim türk<br />
adətlərinə uyğun olaraq ilahi mənşəli sayılırdı. Kağanın kö məkçisinə<br />
“kündür”, onun köməkçisinə “çavışğır” deyilirdı. Bu titul<br />
lara mənsub şəxslərdən başqa heç kim kağanın yanına gi rə bilməz<br />
di. Kağanın düşmənə qarşı göndərdiyi ordu məğlub olar dısa,<br />
qa çaraq geri dönənlər öldürülər, ordu başçısı və kağan kö məkçisi<br />
cə zalandırılardı.<br />
Xəzər imperiyasının uzun müddət mövcudluğunu qoruyub<br />
saxlamasının başlıca səbəblərindən biri Xəzər kağanları tərəfindən<br />
həyata keçirilən uğurlu diplomatik gedişlər olmuşdur. Coğrafi baxımdan<br />
strateji əhəmiyyət daşıyan məkanda yerləşən Xəzər imperiyasının<br />
müxtəlif zaman kəsimlərində Bizans imperiyası ilə,<br />
slavyanlarla və eləcə də digər türk birlikləri ilə ittifaqlar yaratması<br />
uğurlu diplomatiya örnəyi kimi qəbul edilir (15; 183).<br />
Xəzər imperiyası. Qızıl zinət əşyaları. IX – X əsrlər<br />
39
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QARAXANLILAR DÖVLƏTİ<br />
Qaraxanlılar – 840-1212-<br />
ci il lərdə mövcud olmuş türksoy<br />
lu dövlətdir (38, s.117-126;<br />
88). Dövlətin inzibati mər kəzləri<br />
müxtəlif vaxtlarda Qaş qar<br />
(“Kaşğar”), Özkənd və Səmər<br />
qənd şəhərləri olmuş dur.<br />
Qaraxanlılar dövlətinin bayrağı XI əs rin ortalarında Qara xanlı<br />
lar dövlətinin ümumi əra zi si<br />
3 milyon kv. kilometr təş kil<br />
edir di. Şərqi <strong>Türk</strong>üstan, Yeddisu, Tyan-şan dağlarının şimal hissəsi,<br />
Fərqanə vadisi Qaraxanlı dövlətinin tərkibinə daxil idi. Bilgə<br />
Gül Qədir (Kadır) kağan Qaraxanlılar dövlətinin qurucusu hesab<br />
edilir. Qaraxanlı hökmdar sülaləsinin əski Türgiş kağanlarının<br />
nəslindən olduğu bildirilir. Türgişlər Qərbi göytürklərin ən nüfuz<br />
lu boyu hesab edilirdi.<br />
Göytürk imperiyasının süqutundan sonra həmin boylar Orta<br />
Asiyada mövqelərini möhkəmləndirməyə başlamışdılar. Görkəmli<br />
türk alimi, mütəfəkkiri Mahmud Kaşğarlının “Divanü Lüğat-it-<strong>Türk</strong>”<br />
əsərində qaraxanlılar və onun kağanları haqqında<br />
mə lu matlara rast gəlinir. Qaraxanlılar dövlətini quran türk boyları<br />
sı rasında karlukların, çiğillərin, yağmaların da adı çəkilir.<br />
IX əsrin sonlarında Satuk Buğra kağanın rəhbərliyi ilə Orta<br />
Asiyada yaşayan türk boylarının təmərküzləşməsi prosesi başlamışdı.<br />
Həmin dövrdə ərəb xilafətinin bu coğrafiyada mövqelərinin<br />
zəifləməsi Qaraxanlılar dövlətinin yaranması üçün əlverişli zəmin<br />
yaratmışdı. Mavəraünnəhrin fəthi və Samanlılar dövlətinin<br />
sü qutu Qaraxanlılar dövlətinin möhkəmlənməsi və sərhədlərinin<br />
ge nişlənməsində dönüş nöqtəsi oldu. 1008-ci ildə strateji önəm<br />
da şıyan Xotan ərazisi uyğurlardan alındı. Qaraxanlılar qərb və<br />
40
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
şərqdəki qalibiyyətlərdən sonra cənuba doğru genişlənməyi əsas<br />
hədəf olaraq seçmişdilər. Bu yolda Qaraxanlılar qarşısında əsas<br />
ma neə Qəznəlilər dövləti idi. Qəznəlilərlə ilk böyük toqquşma<br />
1019-cu ildə baş vermişdi. Arslan Toğan kağanın rəhbərliyi ilə<br />
Qa raxanlı ordusu bu döyüşdə məğlub olmuş, hər iki dövlət arasın<br />
da gərgin münasibətlər bir müddət davam etmişdir.<br />
1025-ci ildə Qaraxanlı hökmdarı Yusif Qədir kağanla Qəznəli<br />
sultanı Sultan Mahmud arasında <strong>tarixi</strong> görüş olmuş, be ləlik<br />
lə, iki türk dövlətinin ittifaqı qurulmuşdu. Tərəflər mü nasibət<br />
lərin daha da möhkəmləndirilməsi məqsədilə nikah diploma<br />
ti yasından istifadə etmişlər. 1040-cı ildə səlcuq türklərinin<br />
Qəz nəliləri məğlubiyyətə uğratması Qaraxanlılar dövlətini real<br />
təh lükə altında qoymuşdu. İlkin dövrlərdə qaraxanlılar səlcuqlara<br />
qarşı dirəniş göstərsələr də, bu müqavimət uzun sürməmiş, Qaraxanlılar<br />
dövlətinin tərkibində olan Xorasan, Səmərqənd kimi şəhərlər<br />
səlcuqların hakimiyyəti altına keçmişdi.<br />
Qaraxanlılar dövlətinin Mərkəzi Asiyada dəyişən<br />
siyasi coğrafiyası. IX – XIII əsrin əvvəlləri<br />
41
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Qaraxanlılar dövləti 1042-ci ildə baş vermiş saray çəkişmələri<br />
nəticəsində iki hissəyə – Şərqi və Qərbi Qaraxanlılar döv -<br />
lətinə ayrılmışdır. Qərbi Qaraxanlılar dövləti 1042-1212-ci illərdə<br />
öz varlığını qoruyub saxlamışdır. İlk əvvəllər paytaxtı Öz kənd,<br />
daha sonralar Səmərqənd şəhərləri olan Qərbi Qaraxanlılar dövləti<br />
1212-ci ildə Xarəzmşahların hücumu nəticəsində süquta uğramışdır.<br />
Şərqi Qaraxanlılar dövləti də 1211-ci ilə qədər möv cud<br />
olmuş, qaragitaylarla uzun müddət davam etmiş toqquşmalar<br />
nə ticəsində dağılmışdır.<br />
Təbii ehtiyatlarla zəngin ərazidə yerləşən Qaraxanlılar dövlətində<br />
mədənçilik geniş inkişaf etmişdi. Həmin dövrün məş hur<br />
sə nətkarları Balasaqun, Talas, Qaşqar kimi Qaraxanlı şəhər lə rində<br />
məskunlaşaraq, Böyük İpək Yolu üzərində ticarətlə məş ğul<br />
olur dular.<br />
<strong>Türk</strong>soylular arasında islamı ilk qəbul etmiş Qaraxanlı<br />
hökm darları lap əvvəldən fəth etdikləri ərazilərdə bu dini dövlət<br />
Qaraxanlı dövlətinin ilk müsəlman hökmdarı Buğra xanın<br />
məqbərəsi. Artuş şəhəri. XI əsr. Bərpadan sonra<br />
42
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
sə viy yə sində təbliğ etdiklərindən həmin coğrafiyada geniş şəkildə<br />
is lamlaşma prosesi başlamışdır (214; 16; 21). Tarixi mənbələr<br />
Qa raxanlı hökmdarı Buğra Təkin Süleyman Arslan xanın (1034-<br />
1047) zamanında indiki Qazaxıstan ərazisində yaşayan 10 mindən<br />
çox türkün islamı qəbul etməsi məlumatını verirlər. Qara xanlılar<br />
islamı kütləvi şəkildə qəbul etməklə türklüyün və isla mın ideal<br />
sintezini yaratmış ilk türk dövləti kimi tarixdə yer al mışlar. Ədəbi<br />
dili türkcə (türki) olan Qaraxanlılar dövləti türk-islam mədəniyyəti<br />
və ədəbiyyatının ilk meydana gəldiyi məkan olmuşdur (15;138).<br />
43
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QƏZNƏLİLƏR DÖVLƏTİ<br />
Qəznəlilər dövlətinin bayraqları<br />
Alp Təkin (Alp Tegin) tərəfindən əsası qoyulmuş Qəznəlilər<br />
(Qəznəvilər) dövləti 963-1186-cı illərdə mövcud olmuş türk dövlətlərindən<br />
biridir (137; 38, s.127-134). Dövlətin ərazisinə Əfqanıstan,<br />
Hindistanın şimalı, İran, Fərqanə vadisi ətrafında olan<br />
torpaqlar daxil idi. Qəznəlilər dövlətinin ümumi ərazisi 4,7 milyon<br />
kv. km təşkil edirdi. Qəznə şəhəri dövlətin inzibati mər kə zi<br />
funksiyasını yerinə yetirirdi. Qəznəlilər dövlətinin ən güclü dövrü<br />
Sultan Mahmud Qəznəlinin hakimiyyət illərinə (998-1030)<br />
təsadüf edir.<br />
Tarixdə ilk dəfə “sultan” titulu Mahmud Qəznəliyə (Qəznəvi)<br />
verilmişdir. 999-cu ildə Samanilər dövlətinin süqutu region<br />
da Qəznəlilər dövlətinin mövqeyini xeyli gücləndirmişdi. Nəti<br />
cədə, keçmiş Samani torpaqları olan Xarəzm, Xorasan, Sis tan<br />
və indiki Əfqanıstan Qəznəli dövlətinin tərkibinə daxil oldu.<br />
1026-cı ildə Hindistanın şimal və şimal-qərb əraziləri – Kəşmir,<br />
Pəncab, Qucarat vilayətləri də Qəznəlilər dövlətinin tabeliyinə<br />
keçdi. 1001-1027-ci illərdə Hindistan ərazisinə Sultan Mahmud<br />
Qəznəlinin başçılığı ilə 17 yürüş təşkil edilmişdi. Beləliklə, Sultan<br />
Mahmudun hakimiyyəti dövründə Qəznəlilər dövləti Hin distandan<br />
Xarəzmə və Xəzər dənizinə qədər olan geniş coğra fi yanı<br />
əha tə edirdi.<br />
44
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Qəznəlilər dövləti Sultan Mahmudun vəfatından sonra zəifləməyə<br />
başlamışdı. Sultan Mahmudun oğlu Sultan Məsudun<br />
ha ki miy yəti illərində ölkə daxilində tayfalararası çəkişmələrin<br />
güc lən mə si, vergilərin artırılması sosial-siyasi gərginliyi xeyli<br />
də rə cə də artırmışdı. Bununla yanaşı, səlcuqların Avrasiyanın yeni<br />
güc mərkəzi kimi meydana çıxması Qəznəlilər dövləti üçün<br />
əsas təhlükə mənbəyi hesab edilirdi. 1040-cı ildə baş vermiş<br />
Dən dənəkan döyüşü Qəznəlilər dövlətinin taleyinə həlledici təsir<br />
göstərdi. Bu döyüşdə Səlcuqlara məğlub olan Qəznəlilər dövləti<br />
şərqə doğru sıxışdırılaraq, yalnız Əfqanıstan və Hindistanın şimal<br />
ərazilərində mövqelərini qoruyub saxlaya bilmişdi. 1186-cı<br />
ilə gurluların hücumuna məruz qalan Qəznəli dövləti süquta uğra<br />
mış, sonuncu sultan Xosrov Məlik əsir götürülmüşdü.<br />
Qəznəlilər dövlətinin qonşu dövlətlər və toplumlarla münasibətləri<br />
çoxşaxəli xarakter daşımışdır. Qaraxanlılar dövləti ilə<br />
münasibətlər yeni yaranmış hər iki dövlət üçün xüsusi önəm kəsb<br />
et mişdir. İlk zamanlarda ixtilaflarla və davamlı toqquşmalarla<br />
mü şayiət olunan Qəznəli-Qaraxanlı əlaqələri daha sonrakı dövrlər<br />
də dostluq münasibətləri ilə əvəz olunmuşdur. Bu amil hər<br />
iki dövlətin Avrasiya məkanında mövqelərinin güclənməsində<br />
Qəznəlilər türk dövlətləri konfiqurasiyasında. X əsr<br />
45
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
önəm li faktor idi. Eyni zamanda, Qəznəlilər dövlətinin həmin<br />
dövr lərdə bu coğrafiyada söz sahibi olan oğuz, ziyari, büveyhi<br />
bir likləri ilə sıx təmasları olmuşdur.<br />
Feodal monarxiya quruluşuna malik olan Qəznəlilər dövlə<br />
tində həlledici fiqur “Sultan” titulu daşıyan ölkə başçısı idi.<br />
Qəz nəlilər dövlətinin idarəetmə sistemi Orta Dövr islam döv lətlərinin<br />
özəlliklərini, dövlət və hökumət anlayışlarını tamamilə<br />
özündə əks etdirirdi. Divan dairələri adlanan təsisatlar dövlət idarə<br />
etməsinin əsas elementləri idi. Həmin dairələr maliyyə, ümumi<br />
idarəetmə, müdafiə və sosial məsələlər, vergilərin top lan ması<br />
üzrə səlahiyyətləri yerinə yetirirdi. Qəznəli ordusu yük sək hər bi<br />
intizamı ilə seçilirdi. Ordunun əsasını türk əsilli “qu lamlar” təşkil<br />
edirdi. Eyni zamanda, orduda “qazilər” adlandırılan könüllü döyüş<br />
çülər də iştirak edirdi.<br />
Qəznəlilər dövlətində islam dini dövlət səviyyəsində təbliğ<br />
olunur, şəriət qaydaları sosial münasibətlərin tənzimlənməsində<br />
əsas meyar kimi qəbul edilirdi. İslam dininin Hindistanın içə ri lərinə<br />
doğru yayılmasında Qəznəlilər dövlətinin xüsusi rolu ol muşdur<br />
(138).<br />
Qəznəlilər dövləti. X – XII əsrlər<br />
46
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Sultan Mahmud Qəznəlinin hakimiyyəti dövründə ədə biyyat,<br />
incəsənət, sənətkarlığın inkişafına xüsusi diqqət ayrıl mışdır.<br />
Məşhur fars şairi Firdovsinin “Şahnamə” əsəri Sultan Mahmud<br />
Qəznəlinin sarayında qələmə alınmışdır. Qəznəlilər dövləti<br />
ərazisində mövcud olan memarlıq nümunələri bütövlükdə orta<br />
əsr islam-türk memarlığına, şəhərsalma mədəniyyətinə önəmli<br />
təsir göstərmişdir. Qəznəlilər dövlətinin həm inzibati, həm də<br />
mədəniyyət mərkəzi olan Qəznə şəhərində çoxlu sayda məd rəsələr,<br />
kitabxanalar, məscidlər mövcud olmuşdur (15; 16; 21; 405).<br />
Dəndənəkan müharibəsinin miniatür təsviri. 1040-cı illər.<br />
Qəznəli hökmdarı I Məsudun adına kəsilmiş sikkələr. 1031-1041-ci illər<br />
47
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
BÖYÜK SƏLCUQ İMPERİYASI<br />
Böyük Səlcuq<br />
imperiyasının gerbi<br />
Böyük Səlcuq imperiyası (1038-<br />
1157-ci illər) oğuz türklərinin qınıq<br />
bo yundan olan tayfalar tərəfindən yara<br />
dılmış dövlətdir (30; 88). Həmin türk<br />
tayfalarının başçısı Dükak bəyin oğlu<br />
Səlcuq bəy idi. Sonradan bütün tayfa<br />
onun adı ilə Səlcuq türkləri adlanmağa<br />
başlanmışdır. 1080-ci illərdə Böyük<br />
Səl cuq imperiyası 3,9 milyon kv. km.<br />
əra zini əhatə etmişdir. Böyük Səlcuq<br />
im periyası Orta Asiya, Yaxın Şərq, Anadolu və Qafqazı əhatə<br />
edən böyük türk dövləti idi. Nişapur, Rey, İsfahan və Həmədan<br />
şə hərləri imperiyanın paytaxtları olmuşdur. Orta və Yaxın Şərq<br />
<strong>tarixi</strong>ndə Böyük Səlcuq imperiyasının xüsusi yeri vardır.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının başçısı Səlcuq bəyin islam<br />
dinini qəbul etməsi səlcuqların mövqeyini daha da gücləndirmiş,<br />
qonşu dövlətlər və tayfalarla sıx ittifaqa yol açmışdır. Səlcuq bəy<br />
Samanilər dövləti ilə ittifaqa daxil olaraq Qaraxanlılar dövlətinə<br />
qarşı mübarizə aparırdı. Lakin Samanilər dövlətinin süqutundan<br />
sonra səlcuqlar bir müddət Qaraxanlılar dövlətindən asılı və ziyyətə<br />
düşmüşdülər. Qəznəli sultanı I Məsudun zamanında səl cuqların<br />
Qəznəlilərlə uzun sürən müttəfiqlik əlaqələri kəsilmiş və<br />
tərəflər arasında bölgədə nüfuz savaşı daha da şiddətlənmişdi.<br />
Qəz nəli ordusunun Hindistana yürüşündən istifadə edən səlcuqlar<br />
Toğrul bəyin başçılığı ilə Bəlx, Tus, Gürgan ərazilərini, 1038-ci<br />
ildə isə Xorasanı ələ keçirdilər. Beləliklə, həmin dövrdə Yaxın<br />
və Orta Şərqin ən güclü dövləti olmuş Böyük Səlcuq imperiyası<br />
ya randı.<br />
48
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Toğrul bəyin məqbərəsi. XI əsr<br />
1040-cı ildə səlcuqlarla Qəznəlilər arasında baş vermiş<br />
Dən dənəkan döyüşündə səlcuqların qələbəsi türk-oğuz bir liklə<br />
rinin İran və İraq istiqamətinə kütləvi axınını daha da sürətlən<br />
dirmişdi. 1043-cü ildə imperiyanın paytaxtının Rey şəhərinə<br />
kö çürülməsindən sonra səlcuq ordusunun Həmədan, İsfahan və<br />
Şimali Azərbaycan istiqamətinə yürüşləri başladı. Artıq XI əsrin<br />
ortalarında Suriya, Qafqaz, Kiçik Asiya, Dərbənddən Fars körfəzinə,<br />
<strong>Türk</strong>üstandan Aralıq dənizinə qədər olan ərazilər Böyük<br />
Səlcuq imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdi.<br />
1055-ci ildə Bağdadın fəthi Orta və Yaxın Şərq türk-islam<br />
<strong>tarixi</strong>ndə dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu hadisədən sonra Abbasilər<br />
səlcuq türklərindən asılı vəziyyətə düşmüş, sultan I Toğrul (1040-<br />
1063) bütün “Şərqin və Qərbin hökmdarı” kimi tanınmışdır. I<br />
Toğ rulun vəfatından sonra hakimiyyətə gəlmiş oğlu Alp Arslanın<br />
(1063-1072) hakimiyyət dövrü Böyük Səlcuq imperiyasının<br />
Anadolu və Aralıq dənizi sahillərinə doğru irəliləməsi baxımından<br />
xüsusilə əlamətdar olmuşdur. Qısa zaman ərzində Tiflis və Qars<br />
şəhərlərini ələ keçirən Səlcuq ordusu daha sonra Anadolunun<br />
49
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
stra teji mərkəzlərindən hesab edilən Sivas, Qeysəriyyə, Urfa şəhər<br />
lərini də ələ keçirmişdir.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının qərbə doğru irəliləməsi Bizans<br />
imperiyasını narahat etməyə bilməzdi. Çoxsaylı Bizans ordusu<br />
ilə Malazgird ətrafında cəmləşən imperator Roman IV Diogen<br />
həm səlcuqlara sarsıdıcı zərbə endirmək, həm də Ərəb Xilafətinin<br />
nəzarətində olan torpaqları ələ keçirmək niyyətində idi. 1071-ci<br />
ildə baş vermiş Malazgird savaşı Bizans imperiyası üçün faciəvi<br />
sonluqla nəticələndi. Möhtəşəm zəfər əldə edən səlcuqlar Bizans<br />
imperatorunu əsir götürdülər. Lakin Alp Arslan onu bağışlamış<br />
və azad etmişdi. Bu döyüş nəticəsində Bizans imperiyası hər il<br />
səl cuqlara vergi verməyi, zəruri anlarda hərbi yardım göstərməyi,<br />
Şərqi Anadolunu türklərə verməyi öhdəsinə götürmüşdü. Böyük<br />
Səlcuq imperiyası xristianlığın şərqə doğru yayılmasına qarşı sipər<br />
rolunu oynayırdı. Səlib yürüşlərinin qarşısının alınmasında<br />
səl cuqların əvəzsiz rolu olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, Abbasi<br />
xə lifəsi Alp Arslanı “dinin təməli” adlandırırdı.<br />
Böyük Səlcuq imperiyası. 1000-1200-cü illər<br />
50
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Alp Arslandan sonra hakimiyyətə gəlmiş I Məlikşahın<br />
(1072-1092) dövründə Böyük Səlcuq imperiyasının sərhədlərinin<br />
ge nişlənməsi prosesi davam etdi. Belə ki, Orta Asiya, Suriya və<br />
Ərə bistan yarımadası I Məlikşahın hakimiyyəti illərində imperi<br />
yanın tərkibinə daxil edilmişdi. I Məlikşahın ölümündən sonra<br />
Böyük Səlcuq imperiyası zəifləməyə başladı. Böyük coğ rafi<br />
məkanı özünə tabe etmiş imperiyada çoxsaylı xalqların, top lumların<br />
vahid siyasi, iqtisadi mərkəzdə birləşdirilməsi getdikcə çətin<br />
ləşirdi.<br />
Sultan Mahmudun və sultan Börküyarığın hakimiyyəti dövründə<br />
baş qaldıran daxili müharibələr, qiyamlar imperiyanın dayaqlarını<br />
sarsıtdı. Bu zaman mütəmadi hal almış səlib yürüşləri də<br />
imperiyanın zəifləməsinin başlıca səbəblərindən biri idi. Sonuncu<br />
Böyük Səlcuq sultanı Səncərin (1118-1157) zamanında imperiya<br />
itirilmiş torpaqların bir hissəsini geri qaytarsa da, bu imperiyanın<br />
süqutunu dayandıra bilmədi. Beləliklə, sultan Səncərin ölümü ilə<br />
Böyük Səlcuq imperiyası süquta uğradı. İmperiyanın ərazisində<br />
Suriya, Kirman, Anadolu Səlcuq sultanlıqları yarandı.<br />
Böyük Səlcuq imperiyası. XI – XII əsrlər<br />
51
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Böyük Səlcuq sultanı Börküyarığın miniatür təsviri<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının idarəetmə sistemi orta əsr türkislam<br />
dövlətlərinə xas olan idarəetmə düzənindən demək olar ki,<br />
fərqlənmirdi. İmperiyanın başında dayanan sultan həlledici qərarları<br />
qəbul edir, sultan sarayında fəaliyyət göstərən siyasi xadim<br />
lərdən ibarət olan Şuranın mövqeyi məşvərətçi xarakter<br />
da şı yırdı. Səlcuq sultanları öz əyanlarına bütöv vilayətləri, mahal<br />
ları iqta olaraq bağışlayır, bunun əvəzində həmin vilayət lərdə<br />
sabitliyin təmin olunmasını, vergilərin, döyüşçülərin top lan -<br />
ma sını onlara həvalə edirdilər. İqta – feodalizm dövründə əsasən<br />
müsəlman ölkələrində yayılmış şərti torpaq mülkiyəti idi.<br />
İqta digər mülklərdən fərqli olaraq, irsən keçmirdi, ancaq xidmət<br />
müddətinə verilirdi. Bu xidmət həm hərbi, həm də mülki<br />
ola bilərdi. Alp Arslan dönəmində vəzir kimi fəaliyyət göstərən<br />
Ni zam-ül-Mülk dövlət idarəetməsində köklü dəyişikliklər həyata<br />
keçirmişdi. Onun dövlət yönətiminə dair “Siyasətnamə” kitabı<br />
uzun müddət Yaxın və Orta Şərq məkanında mövcud olan<br />
dövlətlərin istinad etdikləri siyasi-diplomatik mənbə olmuşdur.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının türk <strong>tarixi</strong>ndə oynadığı başlıca<br />
rol oğuz-türk birliklərinin bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada<br />
başlıca etnik və siyasi qüvvəyə çevrilməsi oldu. Səlibçilərə qarşı<br />
inamla mübarizə aparan səlcuqlar Yaxın və Orta Şərqin siyasi<br />
xəritəsinin Avropanın xeyrinə formalaşmasının qarşısını al dı-<br />
52
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
lar. <strong>Türk</strong> <strong>dövlətçiliyi</strong>nin parlaq nümunələrindən biri olan Bö yük<br />
Səlcuq imperiyası bütövlükdə türk-islam dünyasının və mədəniyyətinin<br />
intibahına yol açmışdır.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının mövcud olduğu illərdə iqtisadiyyat<br />
və sənətkarlıq inkişaf etmiş, yeni şəhərlər salınmış, oğuz<br />
türklərinə aid olan çoxsaylı <strong>tarixi</strong> memarlıq abidələri yara dılmışdır.<br />
Səlcuqların hərb sistemi öz üstünlüyü və manevr imkanları<br />
ilə qonşu dövlətlərdən xeyli fərqlənmişdir (16).<br />
Böyük Səlcuq epoxası.<br />
Sultan qadın büstü<br />
Ornamental su qabı<br />
53
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ATABƏYLƏR DÖVLƏTİ<br />
Tarixdə ilk dəfə Azər bay -<br />
can türk <strong>dövlətçiliyi</strong>ni ya ra -<br />
dan və “Azərbaycan” sözü nü<br />
dövlət adında rəsmi ləşdirən<br />
Ata bəylər [Eldəgiz və ya Eldə<br />
niz] dövləti (Atabakan-e<br />
Āzər baycan) 1136-1225-ci illər<br />
də mövcud olmuşdur. Azər-<br />
Atabəylər dövlətinin bayrağı<br />
bay can, İraq, Şərqi Ana dolu,<br />
İran ərazisini əhatə edən Atabəylər<br />
dövlətinin əsası türklərin qıpçaq boyundan olan Atabəy<br />
Şəmsəddin Eldəniz (bəzi qaynaqlarda – Eldəgiz) tərə findən qoyul<br />
muşdur. Naxçıvan, Həmədan və Təbriz şəhərləri Atabəylər<br />
döv lətinin paytaxtları olmuşdur. 1136-cı ildə Azərbaycanın cə-<br />
Atabəylər dövlətinin siyasi coğrafiyası. 1136-1225-ci illər<br />
54
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
nub hissəsi Böyük Səlcuq sultanı Məsud tərəfindən Atabəy Eldə<br />
nizə iqta olaraq verilmişdi. Həmin zamandan etibarən Ata bəy<br />
Şəmsəddin Eldəniz bu coğrafiyada güclü hakimiyyət bər qə rar<br />
etmişdir. Hakimiyyətdə olduğu 1175-ci ilə qədər Ata bəy Şəm -<br />
səddin Eldəniz Atabəylər dövlətinin idarəetmə təsisat la rını möh -<br />
kəm ləndirmiş, dövlətin coğrafi hüdudlarını xeyli geniş lən dirmişdi.<br />
1161-ci ildə strateji önəm daşıyan Rey şəhəri, 1163-cü ildə<br />
Nişapur və Mazandaran, 1167-ci ildə Diyarbəkir və Əl-Cəzirə<br />
vi layətləri Atabəylər dövlətinin tərkibinə qatıldı. Gürcü çarı III<br />
Georginin 1163-cü ildə məğlub edilməsi ilə dövlətin şimal sərhəd<br />
lərinə qarşı gürcü təhdidi aradan qalxdı. Atabəy Şəmsəddin<br />
El dəniz dövlətin siyasi dayaqlarını möhkəmlətmək məqsədilə<br />
Səl cuq sultanlarının payladıqları iqta torpaqlarını öz tərəfdarları<br />
ara sında bölüşdürmüşdü.<br />
Atabəy Şəmsəddin Eldənizin vəfatından sonra hakimiyyətə<br />
böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan keçdi. Cahan Pəhlə vanın<br />
hakimiyyəti illərində Atabəylər dövləti iqtisadi, siyasi cəhətdən<br />
daha da qüvvətləndi. Cahan Pəhləvan tərəfindən orduda<br />
hə yata keçirilmiş islahatlar nəticəsində mərkəzi hakimiyyətə<br />
bağlı nizami ordu formalaşdırılmışdı. Regionda mövqelərini əhəmiy<br />
yətli şəkildə möhkəmləndirən Atabəylər dövləti Şirvanşahlar,<br />
Diyarbəkir və Fars hakimlərini özünə tabe etdi. Bu dövrdə Azərbaycan<br />
Cahan Pəhləvanın oğlu Əbu Bəkr tərəfindən idarə olu nurdu.<br />
Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra hakimiyyətə gə lən<br />
qar daşı Qızıl Arslan (1186-1191) mərkəzi hakimiyyətə tabeçilik<br />
dən yayınan feodalları zərərsizləşdirdi. Lakin nüfuzlu Atabəy<br />
sərkərdələri və Cahan Pəhləvanın xanımı Qızıl Arslana<br />
qar şı çıxdılar. Mərkəzi hakimiyyətdə siyasi gərginliyin artması<br />
Ata bəylər dövlətinin nüfuzuna ciddi xələl gətirmişdi. Toğrulun<br />
baş çılıq etdiyi narazı atabəylər sərkərdələrinə qarşı Qızıl Arslan<br />
Bağ dad xəlifəsi ilə ittifaqa daxil olmuşdu. Qısa müddət ərzində<br />
əvvəlki nüfuzunu bərpa edən Atabəylər dövləti Rey və İsfahan<br />
55
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
şəhərlərini yenidən öz tərkibinə qaytardı. Qızıl Arslanın başçılıq<br />
et diyi Atabəylər ordusu 1190-cı ildə Şirvana hücum edərək Şama<br />
xı şəhərini tutdu. Bununla, Şirvanşah I Axsitan Atabəylər<br />
döv lətinin vassallığını qəbul etmiş və paytaxtı müvəqqəti olaraq<br />
Bakı ya köçürməyə məcbur olmuşdu. Beləliklə, Atabəylər dövlətində<br />
siyasi sabitliyin möhkəmlənməsi ilə ölkənin iqtisadi və mədəni<br />
inkişafı üçün əlverişli şərait yaranmışdı.<br />
Qızıl Arslanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Əbu<br />
Bəkr (1191-1210) zamanında ölkədə feodal çəkişmələri yenidən<br />
baş qaldırmışdı. Bunun nəticəsində, Atabəylər dövlətinə tabe olan<br />
İraq, İsfahan və Rey vilayətləri üzərində nəzarət itirildi. Eyni zamanda,<br />
Atabəylər dövlətində baş qaldıran siyasi gərginlikdən<br />
Xa rəzmşahlar, Abbasilər, Şirvanşahlar və gürcü çarları istifadə<br />
etməyə çalışırdılar. Atabəy Özbəyin (1210-1225) hakimiyyəti<br />
döv ründə Atabəylər dövlətinin tənəzzülü prosesi sürətlənməyə<br />
baş ladı. 1220-ci ildən etibarən türk-monqol hücumlarının aramsız<br />
hal alması bu prosesi daha da tezləşdirdi. Qısa zaman ərzində<br />
Ma rağa, Ərdəbil, Beyləqan şəhərləri türk-monqol birliklərinin<br />
isti lasına məruz qaldı. Beləliklə, ölkədaxili siyasi sabitliyin uzun<br />
Atabəylər dövlətinin Gədəbəydəki qalası<br />
56
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
müddət bərqərar olunmaması, aramsız xarici təhdidlər və sonda<br />
Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumu nəticəsində Atabəylər dövləti<br />
1225-ci ildə süqut etdi.<br />
<strong>Türk</strong> dövlətçilik <strong>tarixi</strong>ndə xüsusi yeri olan Atabəylər dövləti<br />
Azərbaycan-türk mədəniyyətinin, memarlıq və incəsənətinin inki<br />
şafına öz töhfəsini vermişdir. Azərbaycan torpaqlarının (ha zırkı<br />
Güney və Quzey Azərbaycanın daha böyük <strong>tarixi</strong>-siyasi coğ ra -<br />
fiyası) vahid dövlətdə birləşməsi, bütövlükdə iqtisadiyyatın, sənətkarlığın,<br />
elm və mədəniyyətin yüksəlişinə əlverişli şərait ya -<br />
rat mışdı. Bunun nəticəsində, Naxçıvan, Təbriz və Həmədan ki mi<br />
Azərbaycan şəhərləri Yaxın və Orta Şərqin önəmli mə də niyyət<br />
və ticarət mərkəzlərinə çevrilmişdi. Azərbaycan-türk dün ya sının<br />
<strong>tarixi</strong> şəxsiyyətləri olan Xaqani Şirvani, Nizami Gən cəvi,<br />
Mü cirəddin Beyləqani, Qivami Mütərrizi, alimlərdən, Şi ha bəddin<br />
Yəhya Sührəvərdi, Nəcməddin Əhməd Naxçıvani Ata bəylər<br />
dövlətinin xüsusi himayəsi altında yazıb yaradırdılar. Eyni<br />
za manda, bu dövr türk-islam koloritini özündə əks etdirən me -<br />
mar lığın daha da inkişaf etdiyi bir dövr kimi xarakterizə edilir.<br />
Azərbaycan Atabəylərinin böyük memarı<br />
Əcəmi Naxçıvaninin Mömünə xatın türbəsi. 1186-cı il<br />
57
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Bu dövrdə Naxçıvan memarlıq məktəbi Yaxın və Orta Şər qin<br />
örnəyinə çevrilmiş, özünün parlaq nümayəndələrini – Əcə mi<br />
Nax çıvani, Əmirəddin Məsud, Əhməd ibn Əyyub əl Hafiz Naxçı<br />
vani kimi memarlar yetişdirmişdir. Əcəmi Naxçıvaninin şah<br />
əsə ri hesab olunan Möminə Xatun türbəsi bu dövrün ən parlaq<br />
me marlıq nümunələrindən biridir (2; 16).<br />
Atabəylər dövrünə aid dəbilqə.<br />
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi<br />
58
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
İRAQ SƏLCUQ DÖVLƏTİ<br />
İraq Səlcuq dövləti Böyük Səlcuq imperiyasının sonuncu<br />
sultanı Səncərin ölümündən sonra yaranmış törəmə Səlcuq dövlətlərindən<br />
biridir. İraq məliyi olan Məhəmməd Böyük Səlcuq<br />
im periyasının süqutundan sonra özünü şah elan etmiş və 1159-<br />
cu ilə qədər hakimiyyətdə olmuşdur. İraq Səlcuq dövləti bütün<br />
İraq ərazisini və Suriyanın bir hissəsini əhatə edirdi. Süleyman<br />
şah (1159-1161) və Arslan şahın (1161-1177) hakimiyyət illəri<br />
İraq Səlcuq dövlətinin ən güclü dövrü hesab edilir. Həmin dövrdə<br />
mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət qurmağa nail olmuş İraq Səlcuq<br />
dövləti ölkədə sabitliyi bərqərar etmiş, qonşu dövlətlərlə mehriban<br />
münasibətlər qurmuşdur. Lakin Böyük Səlcuq imperiyasının dağılmasından<br />
sonra bu coğrafiyada yaranmış digər dövlətlər kimi<br />
İraq Səlcuq dövləti də uzun müddət istiqlaliyyətini qoruyub saxlaya<br />
bilməmişdir. Kənar müdaxilələr və ölkə daxilində baş qal-<br />
İraq Səlcuq dövləti<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının bir hissəsi kimi. XI – XII əsrlər<br />
59
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
dıran qiyamlar 1194-cü ildə İraq Səlcuq dövlətinin süqutu ilə nəticələnmişdir.<br />
Həmin ildə Tehran yaxınlığında baş vermiş döyüşdə<br />
sonuncu sultan II Toğrul Xarəzmşah Təkiş tərəfindən öldürülmüş<br />
və Böyük Səlcuq dövlətinin torpaqları Xarəzmşahlar dövlətinin<br />
tərkibinə daxil edilmişdir.<br />
Qısa müddət ərzində mövcud olmasına baxmayaraq, İraq<br />
Səl cuq dövləti Yaxın və Orta Şərq türk-islam <strong>tarixi</strong>ndə önəmli<br />
yer tutmuşdur. Bağdad şəhərində və Mesopotamiya ərazisində<br />
İraq Səlcuq dövlətinə aid çoxsaylı maddi mədəniyyət nümunələri<br />
ta pıl mışdır (16; 46).<br />
60
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
SURİYA SƏLCUQ DÖVLƏTİ<br />
Suriya Səlcuq dövləti 1092-1117-ci illərdə mövcud ol muşdur<br />
(38, s.155-160). Bir sıra <strong>tarixi</strong> mənbələr Suriya Səlcuq dövlə<br />
tini Böyük Səlcuq imperiyasının tərkib hissəsi, imperiyanın<br />
stra teji əyaləti kimi qələmə verirlər. Lakin Suriya səlcuqlarının<br />
müstəqil siyasət yürütməsi, nizami ordusunun olması səbəbindən<br />
bir çox tarixçilər onların ayrıca dövlət təsisatı yaratdıqlarını bildi<br />
rirlər.<br />
1078-ci ildən etibarən Böyük Səlcuq imperiyasının Suriya<br />
mə liyi olmuş Tutuş 1094-cü ildə Bağdadı ələ keçirərək özünü<br />
sul tan elan etmişdi. Hələb və Dəməşq vilayətləri Suriya Səlcuq<br />
döv lətinin iki əsas dayaq nöqtəsi hesab olunurdu. Tutuş sultanın<br />
ölümündən sonra Hələb və Dəməşq vilayətləri sultanın oğulları<br />
tərəfindən idarə olunmağa başladı. Hər iki vilayət Suriya Səlcuq<br />
dövlətinin tərkib hissəsi olsa da, faktiki olaraq bir-birindən müstəqil<br />
siyasət yürüdürdülər.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının Şərq regionu<br />
– Suriya Səlcuq dövləti. XI – XII əsrlər<br />
61
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Suriya səlcuqları Səlib yürüşlərinə qarşı davamlı dirəniş<br />
gös tərmiş, bu coğrafiyada xristian nüfuzunun güclənməsinin<br />
qar şısının alınmasında vacib rol oynamışlar. Səlcuq türklərinin<br />
Su riya ərazisi ilə yanaşı, güney Anadoluda möhkəmlənməsi də<br />
məhz İraq Səlcuq dövlətinin mövcud olduğu illərə təsadüf edir.<br />
Suriya Səlcuq dövlətinin gücü regionda getdikcə güclənən<br />
Atabəylərlə mübarizədə xeyli zəifləmişdi. Bunun nəticəsi olaraq,<br />
1117-ci ildə Suriya Səlcuq dövləti süquta uğramış, dövlətin ərazisi<br />
Atabəylər dövlətinin tərkibinə qatılmışdır (46; 16).<br />
62
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
ANADOLU SƏLCUQ DÖVLƏTİ<br />
Anadolu Səlcuq dövlətinin bayrağı<br />
63<br />
Anadolu Səlcuq dövləti<br />
(1075-1308-ci illər) Yaxın Şərq<br />
regionunda türk nüfuzunun<br />
möh kəm lənməsinin həlledici<br />
mər hə lə si sayılır (46; 365).<br />
Bö yük Səlcuq imperiyasının<br />
şi mal hissəsini əhatə edən<br />
Ana dolu vilayəti imperiyanın<br />
zəiflədiyi dövrdə daha geniş<br />
ida rəetmə səlahiyyətləri əldə<br />
et mişdi. Artıq XI əsrin sonlarında Süleyman şahın rəhbərliyi ilə<br />
Anadolunu vahid mərkəzdən idarə edən bütün dövlət təsisatları<br />
yaradılmışdı. Anadolu Səlcuq ordusu Bizans imperiyasına qarşı<br />
bir sıra uğurlu hərbi əməliyyatlar həyata keçirərək, dövlətin<br />
ərazisini genişləndirməyə müvəffəq oldu. 1075-ci ildə Süleyman<br />
şahın rəhbərlik etdiyi səlcuq ordusu Bizans imperiyasının o zamankı<br />
paytaxtı Konstantinopolun ətrafını və Nikea şəhərini ələ<br />
ke çirmişdi. Artıq 1081-ci ildə Anadolu Səlcuq dövləti bütün Anadolu<br />
üzərində yeganə güc sahibinə çevrilmişdi (16).<br />
Anadolu səlcuqlarının güclənməsindən narahat olan Böyük<br />
Səlcuq sultanı Məlikşah Anadoluya qoşun yeritmiş, lakin bu<br />
həmlə Anadolu səlcuqlarının öz dövlətçilik ənənələrinin for malaşdırılmasının<br />
qarşısını ala bilməmişdir. Bu dövr Anadolu səlcuqlarının<br />
Suriya səlcuqları ilə münasibətlərinin kəskinləşməsi<br />
ilə müşayiət edilir. 1086-cı ildə tərəflər arasında baş vermiş toqquşmada<br />
Süleyman şah öldürülmüş, bundan sonra Anadolu Səlcuq<br />
dövlətində mərkəzdənqaçma meylləri güclənmişdir. I Qılınc<br />
Arslanın (1092-1107) hakimiyyətə gəlməsi ilə Anadolu səlcuqları<br />
bölgədə yenidən güc mərkəzinə çevrilmiş, qısa zaman ərzində İzmir,<br />
Rodos, İstanköy bölgələrini ələ keçirmişlər.
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Anadolu Səlcuq dövlətinin hökmdarı I Qılınc Arslan quruda<br />
olduğu kimi, dənizdə də səlcuq hökmranlığını təmin etmək məqsə<br />
dilə donanma yaradılmasını əmr etmişdi. Həmin zamandan<br />
eti barən səlcuqlar Aralıq dənizi və Qara dənizdə mövqelərini<br />
əhə miyyətli dərəcədə möhkəmləndirmişdilər. I Qılınc Arslan dönəmində<br />
baş vermiş iki səlib yürüşü (1010-cu və 1096-cı il lər)<br />
Anadolu səlcuqlarının bölgədə nə qədər önəmli güc sahibi olduqlarını<br />
nümayiş etdirdi. Bu səlib yürüşləri səlcuqlar üçün ağır<br />
itkilərlə müşayiət olunsa da, onlar əsl türk xarakteri göstərərək<br />
üzərlərinə düşən <strong>tarixi</strong> missiyanı şərəflə yerinə yetirmişlər.<br />
I Qılınc Arslanın ölümündən sonra Anadolu Səlcuq dövlə<br />
tində saray çəkişmələri sürətlənmiş və Bizans təhdidi daha da<br />
ciddiləşmişdi. Lakin II Qılınc Arslanın hakimiyyətə gəlişi Anadolu<br />
Səlcuq dövlətində mərkəzi hakimiyyəti xeyli gücləndirdi,<br />
Bizans ordusunun həmlələrinin qarşısı uğurla alındı. 1176-cı il də<br />
baş vermiş döyüşdə Bizans ordusunun darmadağın edilməsi Malazgird<br />
döyüşündən sonra bizanslıların ən ağır məğlubiyyəti idi.<br />
Bu məğlubiyyətin ardından Bizans imperiyasının türkləri Anadoludan<br />
sıxışdırıb çıxarmaq niyyəti tamamilə puç oldu.<br />
Anadolu Səlcuq dövlətinin ərazisi<br />
64
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
XIII əsrin ilk yarısı Anadolu Səlcuq dövlətinin parlaq dövrü<br />
hesab edilir. Sultan Keykavus və sultan I Ələddin Keyqubadın<br />
ha kimiyyəti illərində ölkədə sabitlik bərqərar edildi, xarici müda<br />
xilələrin qarşısı uğurla alındı. 1230-cü ildə baş vermiş Yassıçə<br />
mən döyüşündə Trabzon imperiyası ilə ittifaqda olan Xarəzmşahların<br />
məğlub edilməsi Anadolu Səlcuq dövlətinin nüfuzunu<br />
daha da yüksəltmişdi. Lakin monqolların 1240-cı ildən etibarən<br />
Anadoluya aramsız hücumları Anadolu Səlcuq dövlətinin<br />
da yaqlarını zəiflətdi. Qısa zamanda, Ərzincan, Sivas, Kayseri<br />
şə hər ləri monqol istilasına məruz qaldı. Beləliklə, Anadolu Səlcuq<br />
dövləti <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasından asılı vəziyyətə düşdü.<br />
Sonuncu sultan II Məsudun 1308-ci ildə ölümündən sonra Anadolu<br />
Səlcuq dövləti süquta uğradı.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasında olduğu kimi, Anadolu Səlcuq<br />
dövlətində də ölkə başçısı “sultan” titulu daşıyırdı. Sultan önəmli<br />
qərarları “Böyük Divan” adlandırılan təsisatla müzakirə etdikdən<br />
sonra qəbul edirdi. Vəzir sultandan sonra ikinci fiqur hesab<br />
edi lir və Böyük Divana rəhbərlik edirdi. Ölkənin maliyyə işləri<br />
üz rə məsul şəxsi “müstəvfi”, hərbi işlər üzrə məsul şəxs isə “bəylərbəyi”<br />
adlanırdı.<br />
Anadolu Səlcuq dövlətində əsas tədris mərkəzləri məd rə sələr<br />
hesab olunurdu. Mədrəsələr, əsasən, Sivas, Amasya və Konya<br />
şə hərlərində cəmləşmişdi. Anadolu Səlcuq dövləti əsas ticarət<br />
yol larının kəsişməsində yerləşdiyindən ölkənin iqtisadi güc qaynağının<br />
təhlükəsizliyini təmin etmək xüsusilə vacib idi. Çoxlu<br />
say da gözətçilər bu ticarət yollarının təhlükəsizliyinə nəzarət<br />
edir, həmin yollar üzərində “qonaqlama” deyilən karvansaraylar<br />
in şa edilirdi.<br />
Anadolunun, eyni zamanda, mədəniyyətlərin qovuşduğu<br />
mə kan olması səlcuq türklərinin sosial-mədəni həyatına, memarlı<br />
ğına əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərmişdir. Bu məkanda formalaşmış<br />
maddi mədəniyyət nümunələri özündə türk, bizans,<br />
islam, fars elementlərinin zəngin sintezini əks etdirir. Anadolu<br />
Səl cuq dövlətindən bu günümüzə çoxsaylı memarlıq nümunələri<br />
65
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
miras qalmışdır. 1296-cı ildə inşa edilmiş Əşrəfoğlu məscidi, Ankaradakı<br />
Aslanxana məscidi, Sivasdakı Göy Mədrəsə, Alanyadakı<br />
Qızıl Qüllə həmin <strong>tarixi</strong> abidələrdəndir (33).<br />
Anadolu Səlcuq dövləti<br />
dövründəki memarlıq nümunəsi<br />
66
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
XARƏZMŞAHLAR DÖVLƏTİ<br />
Xarəzmşahlar dövləti<br />
1077- 1231-ci illərdə mövcud<br />
ol muşdur (43). Köhnə Ürgənc,<br />
Səmərqənd və Təbriz şəhərləri<br />
müxtəlif zaman aralıqlarında<br />
bu dövlətin paytaxtı olmuşdur.<br />
Xarəzmşahlar dövlətinin ümumi<br />
ərazisi 3,6 milyon kv. km<br />
Xarəzmşahlar dövlətinin bayrağı<br />
təş kil edirdi. Dövlətin ümu mi<br />
əhalisi 12 milyon nə fə rə ça -<br />
tır dı. Xarəzmşahlar dövləti Məhəmməd Xarəzmşah tərəfin dən<br />
qu rulmuşdur. Mənbələrdə Xarəzmşahlar sülaləsinin Böyük Səlcuq<br />
Sultanı Məlikşahın saray xidmətində olmuş Anuş Təkin dən<br />
gəldiyi barədə məlumat verilir.<br />
Böyük Səlcuq imperiyasının zəifləməsindən istifadə edən<br />
Xarəzmşah ordusu 1142-ci ildə Xorasan vilayətinə hücum edərək<br />
Xarəzmşahlar dövləti. 1190-1220-ci illər<br />
67
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Mərv və Nişapur şəhərlərini ələ keçirmişdi. Lakin 1143 və 1147-<br />
ci illərdə Böyük Səlcuq sultanı Səncər Xarəzmşah qoşunlarına<br />
qarşı səfərlər təşkil etmiş, nəticədə dövlətin mərkəzi olan Ürgənc<br />
şəhərini tutaraq Xarəzmşahları asılı vəziyyətə gətirmişdir. Sul tan<br />
Səncərin ölümündən sonra Xarəzmşahlar dövləti yenidən genişlənmə<br />
siyasətini həyata keçirməyə başlamışdır. Bunun nəticəsində,<br />
İraq, Azərbaycan, Qara dənizin şimal sahilləri, Xorasan və<br />
Şərqi <strong>Türk</strong>üstanın bir hissəsi Xarəzmşahlar dövlətinin tərkibinə<br />
qatılmışdır.<br />
Müstəqilliyinin ilkin dövrlərində Xarəzmşahlar dövlətinin<br />
Abbasilər xilafəti ilə müttəfiqlik əlaqələri mövcud olmuşdur.<br />
Hə min ittifaqdan istifadə edən Xarəzmşahlar dövləti 1194-cü ildə<br />
İraq Səlcuq dövlətini ağır məğlubiyyətə uğradaraq İraqın bir<br />
hissəsini və Qərbi İranı ələ keçirmişdir. Xarəzmşah Əlaəddin Təkiş<br />
Məhəmmədin (1200-1220) dönəmində Xarəzmşahlar dövləti bölgənin<br />
ən güclü dövlətinə çevrilmişdir. 1207-ci ildə Səmərqənd,<br />
1210-cu ildə Təbəristan və Mavərünnəhr Xarəzmşahlar dövlə tinin<br />
tərkibinə daxil edilmişdir. 1212-ci ildə Qaraxanlılar döv ləti<br />
süquta uğradılaraq, bütün ərazisi üzərində nəzarət təmin edilmişdir.<br />
1211-ci ildə Daşkənd və Fərqanə vadisinin, 1223-cü ildə<br />
Azərbaycanın bir hissəsinin fəthi ilə Xarəzmşahlar dövlətinin<br />
möv qeyi regionda xeyli möhkəmlənmişdir.<br />
XIII əsrin əvvəllərindən etibarən Xarəzmşahlar dövləti ye -<br />
ni hərbi müdaxilə ilə üz-üzə qalmışdı. Bütün Orta Asiyanı bürü<br />
yən türk-monqol istilası Xarəzmşahlar dövlətindən də yan<br />
keç mə di. 1220-ci ildə türk-monqol qoşunları tərəfindən həya ta<br />
ke çi ri lən hücumda Xarəzmşah ordusu ağır məğlubiyyətə uğra dıldı.<br />
İmperator Çingiz xanın rəhbərlik etdiyi 200 minlik ordu Xa -<br />
rəzm şahlar üzərinə hücuma keçərək, Buxara, Səmərqənd, Ot rar<br />
şəhərlərini ələ keçirdi. Buna baxmayaraq, Xarəzmşahlar döv lətinin<br />
sonuncu hökmdarı Cəlaləddin Xarəzmşah (1220-1231) mon -<br />
qol ordusuna qarşı bir neçə uğurlu hərbi əməliyyat ke çirə bil mişdi.<br />
Çingiz xanın monqol düzənliyinə dönməsindən istifadə<br />
edən Cəlaləddin Xarəzmşah İraq ərazisindən Azərbaycana da xil<br />
68
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
olaraq, 1225-ci ildə Atabəylər dövlətini məğlub etmiş və Təbrizi<br />
almışdı. Bundan sonra, Cəlaləddin Xarəzmşahın başçılıq<br />
et diyi ordu Azərbaycandan hərəkət edərək, Gürcüstanı işğal etmiş<br />
və Cənubi Qafqazdan Şərqi Anadoluya qədər torpaqlarını<br />
ge niş ləndirmişdi. Lakin 1230-cu ildə baş vermiş Yassıçəmən<br />
dö yü şün də Xarəzmşahların Anadolu səlcuqları tərəfindən ağır<br />
məğ lubiyyətə uğradılması Xarəzmşahlar dövlətinin yenidən dirçəlişinin<br />
qarşısını aldı və yeni formalaşmış geosiyasi gerçəkliklər<br />
Xarəzmşahlar dövlətinin süqutunu şərtləndirdi.<br />
Xarəzmşahlar dövlətində idarəetmə sistemi Böyük Səlcuq<br />
imperiyasının dövlət idarəçilik üsulu ilə oxşarlıq təşkil edirdi.<br />
Belə ki, Xarəzmşahlar dövlətində də dövlət torpaqları iqta olaraq<br />
xanədanlar arasında bölüşdürülür və həmin bölgələrdə sabitliyin<br />
bərqərar olunması onlara həvalə edilirdi. Eyni zamanda, vergilər<br />
və orduya döyüşçülərin toplanması mərkəzləşdirilmiş qaydada<br />
həyata keçirilirdi.<br />
Xarəzmşahlar dövlətinin ilk paytaxtı olmuş Ürgənc şəhəri<br />
həm sənətkarlıq, həm də ticarət mərkəzi idi. Böyük İpək Yolu<br />
üzərində yerləşməsi şəhərin ticari baxımdan strateji əhəmiyyətini<br />
artırmışdı. Eyni zamanda, şəhərdə çoxsaylı <strong>tarixi</strong> memarlıq abidələri<br />
inşa edilmişdi. Bu günümüzə qədər qorunub saxlanan Xarəzmşah<br />
türbəsi həmin <strong>tarixi</strong> abidələrdən biridir (16).<br />
Xarəzmşahlar dövləti.<br />
Əlaəddin Təkiş Məhəmmədin Köhnə Ürgəncdəki türbəsi. XIII əsrin əvvəlləri<br />
69
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>TÜRK</strong>-MONQOL İMPERİYASI<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının ilk bayraqları<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyası 1206-1368-ci illərdə mövcud<br />
ol muşdur (75; 88; 250). Çingiz xan tərəfindən qurulan <strong>Türk</strong>-<br />
Mon qol imperiyası 1270-ci illərdə özünün ən qüdrətli dövründə<br />
dün yanın 23 % ərazisini əhatə edirdi. Ümumi ərazisi 34 milyon<br />
kv. km-dən çox olan <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyası ən böyük transkon<br />
tinental imperiya kimi dünya <strong>tarixi</strong>nə düşmüşdür (144; 154).<br />
Qaraqorum və Xanbalıq (indiki Pekin) şəhərləri imperiyanın inzibati<br />
mərkəzləri olmuşdur. İmperiyanın ümumi əhalisi 110 mil -<br />
yon nəfər idi ki, bu da 429 milyon nəfərlik dünya əhalisinin 25,60<br />
%-ni təşkil edirdi.<br />
1206-cı ildən <strong>Türk</strong>-Monqol uluslarının hərbi yürüşlərə başlaması.<br />
İmperiya quruculuğunun ilk 20 ili<br />
70
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
1206-cı ildə Qurultay tərəfindən Çingizxan titulu əldə edən<br />
Temuçin dünya siyasi <strong>tarixi</strong>nin sonrakı inkişaf proses lə ri nə dərin<br />
dən təsir göstərmiş imperiyanın – <strong>Türk</strong>-Monqol im pe ri yasının<br />
əsasını qoymuşdur (56; 283; 291; 98). Sibir və Tür küs tan<br />
1207-1211-ci illərdə, Şimali Çin 1215-ci ildə, Buxara, Sə mərqənd,<br />
Üzgənc və Otrar şəhərləri 1219-1220-ci illərdə, Tibet və<br />
Çi nin cənub əraziləri isə 1240-cı ildə <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının<br />
tərkibinə qatılmışdır.<br />
1237-ci ildən etibarən türk-monqol birliklərinin Avropa isti<br />
qamətində yürüşləri müntəzəm hal almağa başlamışdır. 1240-<br />
cı ildə Kiyev Rus dövlətinin bütün ərazisi <strong>Türk</strong>-Monqol impe riyasının<br />
tərkibində idi. Növbəti hədəf Avropanın içərilərinə doğru<br />
irəliləmək idi. 1241-ci ildə macar və xorvat müttəfiq ordusunun<br />
darmadağın edilməsi ilə Macarıstan, Avstriyanın şərq hissəsi<br />
üzə rində nəzarət ələ keçirildi. Artıq Çingiz xan hakimiyyətinin<br />
son illərində <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının ərazisi Sakit Okeandan<br />
Xə zər dənizinə qədər olan böyük coğrafiyanı əhatə edirdi. <strong>Türk</strong>-<br />
Monqol imperiyasının ümumi ərazisi Roma imperiyasından və<br />
Ərəb xilafətindən iki dəfə böyük idi.<br />
Çingiz xanın ölümü <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında mərkəzi<br />
hakimiyyəti zəiflətsə də, imperiyanının siyasi-hərbi nüfuzu uzun<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının XIII əsrin ortalarına qədər genişlənməsi<br />
71
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
müddət Avrasiya məkanında həlledici amil olmuşdur. Sərhədlərini<br />
durmadan genişləndirən imperiyanın ərazisi səmərəli idarəetməni<br />
təmin etmək məqdəsilə Çingiz xanın oğulları – Ugedey, Cağatay,<br />
Cuci, Tuli arasında bölüşdürülmüşdü. Sonradan bu ərazilərdə<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasına <strong>tarixi</strong>-genetik bağlılığı olan Qızıl Orda<br />
imperiyası, Elxanilər dövləti, Krım, Qazan, Sibir, Qasım xanlıq<br />
ları yaranmışdır (96).<br />
Böyük kağan kimi Ugedey <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında<br />
ən yüksək siyasi nüfuza malik idi. <strong>Türk</strong>-monqol ordusunun Avropa<br />
istiqamətində uğurlu fəthləri Ugedey kağanın rəhbərliyi ilə<br />
baş vermişdir. Ugedey kağandan sonra hakimiyyətə türk əsil li<br />
həyat yoldaşı (arvadı) Törəgənə gəlmiş, bununla da uzun müddət<br />
davam edən saray çəkişmələri yaşanmışdır. Lakin 1246-cı<br />
il də keçirilmiş Qurultayda Göyük kağanın imperiyanın başçısı<br />
seçilməsi ilə <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında siyasi sabitlik təmin<br />
olun muş, yeni fəthlərə başlanmışdır. Mönke kağanın (1251-<br />
1259) hakimiyyət dönəmi <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında həyata<br />
ke çirilmiş bir sıra islahatlarla yadda qalmışdır. Eyni zamanda,<br />
Mön ke kağan müxtəlif din daşıyıcılarına münasibətdə dözümlü<br />
mövqe göstərərək, imperiya paytaxında buddist məbədləri, məscidlər<br />
və kilsələr də inşa etdirmişdir.<br />
Qubilay Kağanın miniatür təsviri. 1290-cı illər<br />
72
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
1294-cü ildə sonuncu kağan Qubilayın ölümü <strong>Türk</strong>-Monqol<br />
imperiyasının parçalanması ilə nəticələndi. 1368-ci ildə Çinin<br />
Minq sülaləsinin qalibiyyəti oradakı <strong>Türk</strong>-Monqol <strong>dövlətçiliyi</strong>nə<br />
son qoymuşdur. Bundan sonra, türk-monqol birlikləri Mon qo lustanın<br />
mərkəzinə doğru çəkilərək burada yaşamaqda davam etmişlər.<br />
<strong>Türk</strong>-monqol birliklərinin Qafqaza, eləcə də Azərbaycan<br />
əra zilərinə ilk yürüşləri 1220-ci ilə təsadüf edir. Bu yürüş nəticəsində,<br />
Zəncan, Ərdəbil, Şamaxı, Təbriz və Marağa şəhərləri<br />
ələ keçirilmiş və ciddi talana məruz qalmışdı. <strong>Türk</strong>-monqol ordu<br />
sunun Azərbaycana ikinci yürüşü 1231-ci ildə baş vermiş və<br />
Xarəzmşahlar üzərində həlledici qələbə qazanılmışdı. Eyni zamanda,<br />
bu yürüş yenidən Marağa şəhərinin, həmçinin, Gəncə,<br />
Şəmkir, Tovuz və Bakının ələ keçirilməsi ilə nəticələnmişdir.<br />
<strong>Türk</strong>-monqolların üçüncü yürüşü Hülaki xanın başçılığı ilə 1256-<br />
cı ildə baş vermişdir. Bu zaman Azərbaycan tamamilə <strong>Türk</strong>-Monqol<br />
imperiyasının nəzarəti altına keçmişdir.<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyası. 1300-1405-ci illərdə<br />
73
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyası öz dövrünün ən nizamlı ordusuna<br />
sahib idi. Ordu birliklərinə “bahadur” adlandırılan şəxslər rəhbərlik<br />
edirdi. Çingiz xan tərəfindən həyata keçirilmiş islahatlar<br />
or dunun idarə edilməsi və döyüşlərin təşkilində o zaman üçün innovativ<br />
olan xüsusiyyətləri özündə əks etdirirdi. Qoşun on, yüz,<br />
min, on min nəfərlik qruplara ayrılırdı və hər bir qrupun dö yüş<br />
za manı ona həvalə edilmiş xüsusi vəzifəsi var idi (269).<br />
Çingizxan tərəfindən hazırlanmış “Yasa” (müasir anlamda –<br />
konstitusiya) <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında ictimai münasibətlərin<br />
tənzimlənməsində əsas mənbə hesab edilirdi. Ana qanun hesab<br />
edilən Yasa çoxyönlü ictimai-siyasi münasibətləri tənzimləyən və<br />
Məcəllə formatında tərtib olunmuş ilk qanunlar toplusu idi. Bu<br />
Yasada qadınların qul kimi satılması, şəxsi mülkiyyətin oğurlanması,<br />
türk-monqol birlikləri arasında daxili savaş qadağan edilmişdi<br />
(272).<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında ticarətin inkişafına və tica rət<br />
yollarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə ən yüksək səviy yədə<br />
dəstək göstərilirdi. Böyük İpək Yolu ticarətindən əldə edilən<br />
gəlir imperiyanın və onun əhalisinin əsas gəlir qaynağı idi. Eyni<br />
zamanda, tacirlərdən qonşu dövlətlərdə baş verən hadisələr barədə<br />
Böyük İpək Yolunu da nəzarətə götürən,<br />
Avrasiyanın tam hökmdarı <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyası. XIII – XIV əsrlər<br />
74
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
məlumat əldə etmək məqsədilə də istifadə olunurdu. Məşhur qərb<br />
səyyahı Marko Polo <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyası üçün Böyük İpək<br />
Yolunun xüsusi əhəmiyyətini vurğulayaraq, tacirlərin dövlətə<br />
əm lak və ticarət vergisi ödədiyi barədə məlumat verirdi (124).<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında dövlət idarəetməsi bir sıra<br />
qədim və orta dövr türk dövlətlərinin dövlət yönətim üslubu ilə<br />
oxşarlıq təşkil edir. “Kağan” (və ya “Xaqan”) titulu daşıyan dövlət<br />
başçısı həlledici fiqur hesab edilsə də, onun sarayında fəaliyyət<br />
göstərən Qurultayın geniş səlahiyyətləri var idi. Xaqan titulunun<br />
verilməsi və ya ləğv olunması Qurultayın səlahiyyətinə daxil<br />
idi. İmperiya geniş məkanı əhatə etdiyindən mərkəzləşdirilmiş<br />
qay dada idarəetmə mümkünsüz idi. Bu baxımdan, imperiya<br />
vilayətləri geniş muxtariyyətə malik idilər.<br />
<strong>Türk</strong>-monqol imperiyasının tərkibində çoxsaylı xalqların<br />
yaşaması dini inanc müxtəlifliyinin əsas səbəbi idi. Belə ki, imperiyanın<br />
geniş ərazilərində yerli xalqların dini inancları – tanrıçılıq<br />
(tengriçilik), şamanizm, islam və xristianlıq onlardan heç birinə<br />
üstünlük verilmədən, bərabər hüquqlar əsasında saxlanılmışdır.<br />
Da ha sonralar imperiyanın Yaxın Şərqdə mövqelərini möhkəm-<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol döyüşçüləri. Fəzlüllah Rəşidəddinin<br />
“Cami’ ət-Təvarix” əsərinə miniatür-illüstrasiya. XIV əsr<br />
75
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
lən dirməsi səbəbindən islam dini sürətlə yayılmağa başlamış və<br />
dominantlıq əldə etmişdir.<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında türk, monqol, fars, çin dili əsas<br />
ünsiyyət vasitələri olmuşdur. Rəsmi yazışmalar türk uyğur yazısı<br />
ilə aparılmışdır. Bu dövrdə yaşayıb-yaratmış bir sıra ədəbiyyat<br />
nümayəndələri də bu yazıdan istifadə etmişlər (14; 116).<br />
Çingiz xanın dövründə kəsilmiş qızıl pul. 1220-ci illər<br />
76
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
TEYMURİLƏR İMPERİYASI<br />
Teymurilər imperiyası<br />
(1370-1507-ci illər) Əmir Teymur<br />
tərəfindən əsası qoyulan<br />
türk dövlətidir (88). Səmərqənd<br />
və Herat şəhərləri Teymurilər<br />
imperiyasının paytaxtları olmuş<br />
dur. Mesopotamiya, İran,<br />
Teymurilər imperiyasının ilk bayrağı Azərbaycan, Gürcüstan, Mərkəzi<br />
Asiya, Şərqli Ana dolu,<br />
Su riya Teymurilər imperiyası<br />
nın tərkibinə daxil idi. İmperiyanın ümumi ərazisi XV əsrin<br />
əv vəllərində 4,4 milyon kv. km təşkil edirdi. Əmir Teymur XIV<br />
əsrin ortalarından başlayaraq Mərkəzi Asiyada hakimiyyətini<br />
güc ləndirmiş, Mavərəünnəhr və Xorasanı özünə tabe etmişdir.<br />
Əmir Teymur Çağataylardan və Çingiz xanın soyundan olan Suyurqatmış<br />
xanı taxta çıxardıqdan sonra dövləti məhz Çağatay xanədanlığının<br />
adından idarə edirdi (76).<br />
Teymurilər imperiyasının genişlənməsi. XIV əsrin sonları<br />
77
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Regionun geostrateji baxımdan önəmli mərkəzi sayılan Xarəzmin<br />
fəthi Əmir Teymurun başlıca məqsədi idi. Əmir Tey murun<br />
Xarəzmə təşkil etdiyi aramsız yürüşlər 1388-ci ildə bu əra zinin<br />
tamamilə Teymurilər imperiyasının tərkibinə daxil edil məsi<br />
ilə nəticələnmişdir. Daha sonra İran üzərinə yürüş edən Əmir<br />
Teymur Heratı, İsfahanı, Şirazı və Bağdadı ələ keçirmişdir. 1394-<br />
1395-ci illərdə Qızıl Orda üzərinə hücuma keçən Əmir Teymur<br />
Gür cüstanı və bütövlükdə Qafqazı Teymurilər imperiyasının tərkibinə<br />
qatmışdır.<br />
Əmir Teymurun Qızıl Orda xanı Toxtamışla münasibətləri<br />
daim gərgin olmuş və hər iki tərəf bu ixtilafdan ciddi itkilərlə<br />
çıx mışdır. Tarixə “Əmir Teymurun beş illik yürüşü” adı ilə daxil<br />
olan hərbi səfərində Toxtamış xanın ordusunu darmadağın etmək<br />
həlledici vəzifə kimi müəyyənləşdirilmişdi. Tərəflər arasında<br />
1391-ci ildə baş vermiş <strong>tarixi</strong> Qunduzca döyüşündə Əmir Teymur<br />
qalib gəlsə də, Toxtamış xan Dəşti-Qıpçaq ərazisində öz<br />
möv qelərini qoruyub saxlamışdı. Qızıl Orda imperiyasına həlledici<br />
zərbəni vurmaq məqsədilə Əmir Teymur 1395-ci ildə səfərə<br />
çıx mış və Terek çayı sahilində baş vermiş döyüşdə Toxtamış xanın<br />
ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. Bu yürüşdə Əmir<br />
Tey mur Qərbə doğru irəliləyərək Həştərxan və Saray Bərkəni<br />
mü qavimətlə qarşılaşmadan ələ keçirmişdi.<br />
1398-ci ildə Hindistan səfərinə çıxan Əmir Teymur bu cəbhədə<br />
də hərbi zəfərlər əldə etmişdir. Elə həmin ildə Dehli Sultan<br />
lığının ordusunu məğlub edən Əmir Teymur Hindistan səfə<br />
rindən çoxlu qənimətlə geri dönmüşdü. Azərbaycan və ətraf<br />
əra zilərin hakimliyinə gətirilən Miranşahın səriştəsiz idarəçiliyi,<br />
Azər baycanda qaraqoyunluların nüfuzunun getdikcə güclənməsi<br />
Əmir Teymurun Hindistan səfərindən qayıtdıqdan az sonra Qərb<br />
istiqamətində yürüşə çıxmasına səbəb olmuşdur. 1399-cu ildə<br />
baş lanan bu yürüşdə Əmir Teymur Azərbaycan, Gürcüstan və<br />
İraq üzərində nəzarəti möhkəmləndirmişdi. Bundan sonra, Əmir<br />
Tey murun qarşısında Suriya və Anadolunu ələ keçirmək üçün<br />
cid di maneə qalmamışdı. 1400-1401-ci illərdə Anadolu və Yaxın<br />
78
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Şərq istiqamətində həyata keçirdiyi hərbi yürüşlər nəticəsində<br />
Əmir Teymur Dəməşq, Şam və Şərqi Anadolunu ələ keçirmişdir.<br />
1401-ci ildə baş vermiş Ankara döyüşündə Osmanlı ordusunu<br />
məğlub edən Əmir Teymur imperiyanın siyasi-hərbi qüdrətini<br />
möhkəmləndirmişdi. Lakin o zamanın digər türk-müsəlman dövlətlərində<br />
olduğu kimi, dövlətin taleyinin bir hökmdarın əlin də<br />
cəmləşməsinin acı nəticələri özünü Əmir Teymurun ölümün dən<br />
sonra açıq şəkildə göstərmişdir. 1405-ci ildə Əmir Teymurun<br />
və fatı Teymurilər imperiyasının parçalanmasının başlanğıcı olmuş,<br />
qısa müddət ərzində imperiyanın tabeliyində olan ərazilər<br />
dövlətin tərkibindən ayrılmışdır.<br />
Şahrux (1409-1447) dönəmində imperiyanın tənəzzülü<br />
pro sesi yavaşısa da, Uluqbəyin (1447-1449), Əbu Səidin (1451-<br />
1469) və Hüseyn Bayqaranın (1469-1506) hakimiyyəti illərində<br />
bu gedişin qarşısını almaq mümkün olmamışdır. Artıq XV əsrin<br />
son larında Avrasiyanın böyük coğrafiyasını öz hərbi zəfərləri ilə<br />
lərzəyə salan Teymurilər imperiyası əvvəlki gücünü tamamilə<br />
itir mişdi. Bu zaman Qafqaz, Mesopotamiya və Şərqi Anadolu<br />
Sə fəvilərin, Mərkəzi Asiya isə Şeybanilər sülaləsinin nəzarəti<br />
Teymurilər imperiyası. 1400-cü illər<br />
79
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
altına düşmüşdü. Teymurilər imperiyasının dövlətçilik ənənələri<br />
Əmir Teymurun soyundan olan Babur xan tərəfindən Moğol imperiyasının<br />
yaradılması ilə davam etmişdir.<br />
Teymurilər imperiyasına Əmir titulu daşıyan hökmdar başçılıq<br />
edirdi. Sarayda fəaliyyət göstərən divanxananın səlahiy yətləri<br />
geniş idi. Hərbi, hüquqi, mülki, maliyyə məsələlərinin müzakirəsi<br />
divanxanada keçirilirdi. Əmirzadə titulu daşıyan hökmdar<br />
oğulları və nəvələri imperiya vilayətlərini idarə edirdilər. Tey murilər<br />
imperiyasında ictimai-sosial-siyasi münasibətlərin tənzimlənməsi<br />
yasalar, türk törəsi və şəriət əsasında həyata keçirilirdi.<br />
Zirehli süvari birlikləri, yüngül zirehli atlı oxçular Teymurilər ordusunun<br />
əsasını təşkil edirdilər. Əmir Teymur ordunun çevikliyini<br />
və nizamlılığını artırmaq, beləliklə, zəfər imkanlarını yüksəltmək<br />
məqsədilə mütəmadi olaraq ordu islahatları həyata keçirirdi. Orduya<br />
düşmən qüvvələrinin sayından asılı olaraq hökmdarın özü,<br />
əmirzadələr və əmir əl-üməra başçılıq edirdi. Orduda on nə fər lik<br />
birliklərin başçısı onbaşı, yüz nəfərlik birliklərin başçısı yüzbaşı,<br />
min nəfərlik birliklərin başçısı isə minbaşı adlanırdı (294).<br />
Teymurilər imperiyası Şərq dövlətləri konfiqurasiyasında.<br />
XV əsrin əvvəlləri<br />
80
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Tarixi qaynaqlar Teymurilər imperiyasının Avropa dövlət<br />
ləri ilə diplomatik münasibətlər qurması barədə məlumat verirlər.<br />
Xüsusilə, Osmanlı təhlükəsindən xilas olmaq üçün Avropa<br />
dövlətləri Teymurilər imperiyası ilə müttəfiqlik münasibətləri yaratmaqda<br />
maraqlı idilər. Osmanlılarla Ankara döyüşündə iki ispan<br />
elçisinin Əmir Teymuru müşayiət etməsi də bu münasibətlərin<br />
göstəricisi idi. Əmir Teymurla Fransa kralı VI Karl və Kastiliya<br />
kralı III Henrix arasında dostluq münasibətləri mövcud olmuşdur.<br />
Teymurilər xanədanlığına mənsub hökmdarların yürüş ləri<br />
nə qədər dağıdıcı və amansız olsa da, onlar elm və mədəniy yə -<br />
tin, memarlığın inkişafına xüsusi diqqət ayırırdılar. Həmin dövr -<br />
də Teymurilər imperiyasının paytaxtı Səmərqənd bütün Şərq də<br />
elm, mədəniyyət və ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Əmir Tey -<br />
mu run varislərindən olan Uluqbəy, eyni zamanda, astro no miya<br />
və riyaziyyatla məşğul olurdu. Uluqbəyin təşəbbüsü ilə Sə mərqənddə<br />
çoxlu sayda mədrəsə və rəsədxana tikilmişdi. Bu dövrdə<br />
memarlıq və miniatür sənətinin sürətli yüksəlişi bütöv lük də<br />
Səmərqənddə Bibi-Xanım məscidi.<br />
1404-cü il. Azərbaycan memarlıq üslubu<br />
81
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
türk-islam memarlığının sonrakı inkişaf istiqamətinə ciddi təsir<br />
göstərmişdir. Səmərqənddəki Şahi-Zində və Gur-Əmir kompleks<br />
ləri, Ruhabad türbəsi, Şəhrisəbz şəhərində inşa edilmiş Əmir<br />
Teymur sarayı Teymurilər dövrünün məşhur <strong>tarixi</strong>-memarlıq abidələrindəndir.<br />
Teymurilər imperiyasında elm və sənətkarlığın<br />
sürətlə inkişaf etməsi səbəbindən bu dövr, eyni zamanda, “Teymu<br />
rilər renessansı” kimi təsdiqlənir (9; 62).<br />
40 metrlik Məscidin günbəzi<br />
82
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
ELXANİLƏR DÖVLƏTİ<br />
Elxanilər dövlətinin bayrağı<br />
Elxanilər hökmdarı Hülaku xanın<br />
damğası<br />
1256-1353-cü illərdə mövcud olan Elxanilər dövlətinin<br />
əsa sı Çingiz xanın nəvəsi Hülakü (1256-1265) xan tərəfindən<br />
qo yulmuşdur. Bəzi <strong>tarixi</strong> qaynaqlarda dövlətin adı Hülakülər<br />
dövləti kimi qeyd edilir. Marağa, Təbriz və Sultaniyyə şəhərləri<br />
El xanilər dövlətinin paytaxtları olmuşdur. Güclü siyasi-hərbi<br />
qüdrətə malik olduğu zaman Elxanilər dövlətinin ümumi ərazisi<br />
3,7 milyon kv. km təşkil edirdi. Elxanilər dövləti Fars kör fə zindən<br />
Dərbəndə, Ceyhun çayından Misirə qədər olan əraziləri əhatə<br />
edirdi. Ölkənin strateji önəm kəsb edən mərkəzi isə Azər baycan<br />
hesab edilirdi.<br />
1255-ci ildə <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının hökmdarı Mönke<br />
xaqan Hülaku xanı imperiyanın qərb ərazilərini idarə etmək üçün<br />
göndərmişdi. Qısa müddət ərzində siyasi və hərbi mövqelərini<br />
gücləndirməyi bacaran Hülakü xan Abbasilər xilafətini məğlub<br />
etməyi və bu coğrafiyada əsas söz sahibi olmağı başlıca məqsəd<br />
kimi müəyyənləşdirmişdi. Bu məqsədə çatmaq üçün güclü ordu<br />
və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət yaradan Hülakü xan 1258-ci<br />
ildə Bağdad şəhərini ələ keçirərək Abbasilər xilafətinin varlığına<br />
son qoymuşdur.<br />
83
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Elxanilər dövlətinin siyasi coğrafiyası. 1256-1353<br />
Elxanilər hökmdarı Hülakü xanın<br />
miniatür təsviri. 1250-ci illər<br />
84
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Bundan sonra, Suriya və Fələstini ələ keçirən Elxanilər ordusu<br />
Misir üzərində hakimiyyəti bərqərar etməyə cəhd gös tərmişdir.<br />
Lakin Məmlüklərlə üz-üzə gələn Elxanilər 1260-ci ildə<br />
baş vermiş döyüşdə məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilməyə məcbur<br />
olmuşdular. Eyni zamanda, Anadolu Səlcuq dövlətini özünə<br />
tabe edən Elxanilər dövləti bu regionun geopolitik və et nik<br />
mənzərəsini tamamilə dəyişdilər. Fəth edilən ərazilərin yağ malanması<br />
və tabe olan xalqlar üzərində sərt hakimiyyət rejimi bu<br />
ərazilərdən kütləvi köçə səbəb olmuşdu.<br />
Hülakü xanın vəfatından sonra Elxanilər dövlətində mərkəzi<br />
hakimiyyət zəifləməyə başladı. Şimalda yerləşən Qızıl Orda<br />
dövləti yaranmış situasiyadan istifadə edərək 1265, 1288,<br />
1290-cı illərdə ölkənin şimal vilayətlərinə yürüşlər etmişdilər. Bu<br />
yü rüşlərdə Azərbaycanda yaşayan əhali, şəhər və kəndlər xeyli<br />
zərər çəkmişdir.<br />
Elxani hökmdarı Qazan xan “Quran” oxuyur.<br />
Miniatür təsviri. 1300-cü illər<br />
85
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Elxanilər dövlətində mərkəzi hakimiyyət Sultan Mahmud<br />
Qa zan xanın (1295-1304) hakimiyyətə gəlişi ilə yenidən güc lənməyə<br />
başladı. Qazan xan tərəfindən həyata keçirilən islahatlar nəti<br />
cəsində kənd təsərrüfatı, ticarət və sənətkarlıq yeni inkişaf mərhələsinə<br />
qədəm qoydu. Qazan xanın islam dinini qəbul etməsi<br />
onun yerli əhali və dinə bağlı güc mərkəzləri ilə münasibətlərini<br />
möh kəmləndirməsinə səbəb olmuşdu.<br />
Qazan xanın ölümündən sonra taxta oturan oğlu Olcaytu<br />
xanın hakimiyyəti dövründə (1304-1316) Elxanilər dövlətində<br />
da xili sabitlik qorunmuş, xarici müdaxilələrin qarşısı uğurla<br />
alın mışdı. Lakin Əbu Səid dönəmində (1316-1335) Qızıl Orda<br />
və Misir sultanlarının aramsız hücumları nəticəsində Elxa ni lər<br />
döv ləti xeyli zəiflədi. Bununla yanaşı, iri feodalların mərkəz dənqaçma<br />
meyllərinin güclənməsi dövlətin tənəzzülünü daha da yaxınlaşdırdı.<br />
1335-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbəyin Azərbaycana<br />
təş kil etdiyi hücumda Əbu Səidin öldürülməsi ilə Elxanilər dövləti<br />
süquta uğradı.<br />
Elxanilər dövlətinin mövcud olduğu illərdə inşa edilmiş<br />
bir sıra <strong>tarixi</strong> abidələr bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Ba nisi<br />
görkəmli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi olan Marağa rəsəd-<br />
XIV əsrin ortalarında Elxanilər dövlətinin<br />
dağılmasından sonra Cənub-Şərqi Asiya<br />
86
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
xanası Hülakü xanın hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Eyni<br />
zamanda, dövlətin paytaxtının Təbrizə köçürülməsi nəticəsində<br />
şəhər önəmli memarlıq – sənətkarlıq mərkəzinə çevrilmişdir. Elxanilər<br />
dövlətinin başçısı Qazan xanın vəziri Rəşidəddinin təşəbbüsü<br />
ilə tikilmiş Rəşidiyyə bu regionda xüsusilə məşhur idi. Akademiya<br />
şəhərciyi kimi tanınan Rəşidiyyədə 24 karvansaray, 1500<br />
dükan, 30 min yaşayış evi, çoxlu mədrəsələr, 60 min kitab fondu<br />
olan 2 kitabxana var idi. Təbriz şəhərində inşa edilmiş Əlişah<br />
məscidi, Olcaytu Xudabəndə türbəsi bu dövrün məşhur memarlıq<br />
nümunələrindəndir (430).<br />
87
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QIZIL ORDA<br />
(ALTUN ORDU) İMPERİYASI<br />
Qızıl Orda imperiyasının<br />
bayrağı<br />
Qızıl Orda imperiyası 1240-<br />
1502-ci illərdə mövcud olmuşdur.<br />
Əsası Çingiz xanın nəvəsi Batı xan<br />
(1236-1255) tərəfindən qurulmuş<br />
Qı zıl Orda imperiyası Şimali Qafqazdan<br />
Sibirin bir hissəsinə, Krım<br />
və Qıpçaq düzlərindən Balxaş gölünə,<br />
Dunaydan Fin körfəzinə qədər<br />
olan geniş məkanı əhatə edirdi.<br />
İm periyanın ümumi ərazisi planetin quru ərazisinin 4,03%-i olmaqla,<br />
6 milyon kv. km təşkil edirdi. Saray Batı və Saray Bərkə<br />
şəhərləri Qızıl Orda imperiyasının inzibati mərkəzləri ol muşdur.<br />
Batı xanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Bərkə xan<br />
(1257-1266) <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasında baş qaldırmış siyasi<br />
qey ri-sabitlikdən istifadə edərək dövlətin müstəqilliyini daha da<br />
Batı xanın (1236-1255) miniatür təsviri<br />
88
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
möhkəmləndirdi. Bu dövrdə Qızıl Orda imperiyası ilə Elxanilər<br />
döv ləti arasında Qafqaz uğrunda uzun sürən toqquşmalar başlamış<br />
dı. Bu mübarizədə əlavə dəstək qazanmaq üçün Misirin Məmlük<br />
dövləti ilə mütəffiqlik əlaqələri qurulmuşdur. Eyni za man da,<br />
imperiya torpaqlarının Qərbə doğru genişlənməsində əsas maneə<br />
olan Bizans imperiyasına qarşı həyata keçirilmiş bir sı ra uğurlu<br />
hərbi əməliyyatlar Bərkə xanın hakimiyyət illərinə tə sadüf edir.<br />
1265-ci ildə Bərkə xan qardaşı oğlu Noqayın başçılıq etdiyi 20<br />
minlik ordunu Bizans üzərinə göndərmişdi. Dunayın cə nubunda<br />
baş vermiş döyüşdə bizanslıların məğlubiyyətə uğraması nəticəsin<br />
də Bulqar torpaqları, Macarıstanın şərq əraziləri Qızıl Or da<br />
im periyasının tərkibinə qatıldı.<br />
Qızıl Orda imperiyası. XIII əsrin sonları<br />
89
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Bərkə xanın ölümündən sonra hakimiyyətə növbə ilə Ba tı<br />
xanın nəvələri – Məngi Teymur, Tuta Məngü və Teleboğa gəlmişlər.<br />
Lakin bu dövrdə hakimiyyəti faktiki olaraq dövlətdə və<br />
or du içərisində yüksək nüfuzu olan Noqay xan idarə edirdi. 1291-<br />
ci ildə hakimiyyətə gələn Toqta xan Noqay xanın mövqelərini<br />
zəiflətmək siyasəti yürüdürdü. 1300-cü ildə Noqay xanın öl dü rülməsindən<br />
sonra Toqta xan dövlətdə əsas söz sahibinə çev ril mişdi.<br />
XIV əsrin əvvəllərindən etibarən Qızıl Orda imperiyasında<br />
mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq meylləri güclənmişdi. İmperiya<br />
ərazisində çoxsaylı və müxtəlif inanclara sahib olan xalqlar<br />
yaşadığından onları vahid hökmdarlıq altında saxlamaq imkanları<br />
məhdudlaşırdı. Lakin Özbək xanın (1313-1342) hakimiyyətə gəlişi<br />
ilə daxili müharibələrə son qoyularaq uzunmüddətli siyasi sabitlik<br />
əldə edildi. Özbək xanın islam dinini qəbul etməsi onun imperiyada<br />
getdikcə sayı artan müsəlmanlar arasında nüfuzunu möhkəmləndirmişdi.<br />
Özbək xanın vergi və inzibati sahədə apardığı<br />
is lahatlar imperiyanın idarəetmə sistemində köklü dəyişikliklərə<br />
səbəb oldu. Özbək xandan sonra hakimiyyətə gələn Canı bəyin<br />
(1342-1357) hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda imperiyası hərbisiyasi<br />
mövqelərini möhkəmləndirərək coğrafi sərhədlərini xeyli<br />
genişləndirmişdi. Lakin Canı bəyin saray çəkişmələri nəticəsində<br />
öl dürülməsindən sonra mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan qüvvələr<br />
fəallaşmağa başladı. Nəticədə, XIV əsrin 60-cı illərində Xarəzm,<br />
daha sonra Həştərxan Qızıl Orda imperiyasından ayrıldı.<br />
Lakin bu heç də Qızıl Ordanın dövlət olaraq həmin coğrafiyada<br />
möv qelərinin itirilməsi anlamına gəlmir.<br />
Qızıl Orda qoşunlarının 1380-cı ildə rus knyazları tərəfin<br />
dən məğlub edilməsinin qisası çox ağır oldu. Qızıl Orda xanı<br />
Tox tamışın (1380-1395) başçılıq etdiyi ordu Moskva şəhərini ələ<br />
keçirərək yandırdı. Toxtamışın Azərbaycana təşkil etdiyi yü rüşlər,<br />
Xarəzm və Mavərəünnəhrin ələ keçirilməsi Toxtamışla Əmir<br />
Teymur arasında münasibətləri xeyli gərginləşdirdi. Bundan sonra,<br />
Toxtamış xanla Əmir Teymur arasında uzun müddət davam<br />
edə cək mübarizə başladı. Bu mübarizənin sonu 1395-ci ildə baş<br />
90
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
vermiş Terek döyüşündə Toxtamış xanın öldürülməsi ilə nəti cələn<br />
di. Qızıl Orda imperiyasının Teymurilərlə mübarizədən məğlub<br />
ayrılması dövlətin dayaqlarını sarsıtdı. Beləliklə, XV əsrin<br />
20-ci illərindən etibarən Qızıl Orda imperiyası parçalanmağa<br />
baş ladı. Qızıl Orda ərazisində Noqay, Qazan, Həştərxan, Özbək,<br />
Si bir və digər xanlıqlar yarandı.<br />
<strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının idarəetmə sisteminin əsas elementlərini<br />
Qızıl Orda imperiyasında da görmək mümkündür. Həlledici<br />
qərarlar dövlətin başında dayanan xan tərəfindən qəbul edilirdi.<br />
Bəylərbəyi və vəzir xandan sonra siyasi baxımdan statusu<br />
ən yüksək olan səlahiyyət sahibləri sayılırdı. İmperiya vilayətləri<br />
mər kəzi hakimiyyətə tabe olsalar da, idarəetmə baxımından geniş<br />
muxtariyyət əldə etmişdilər.<br />
Əsas ticarət yollarının Xəzərin şimalı ilə Qızıl Orda ərazisindən<br />
keçməsi bu coğrafiyada ticarətin inkişafına təkan verən<br />
başlıca amil idi. Tarixi mənbələr buraya Misir, Hindistan və Qaf-<br />
Qızıl Orda və digər türk imperiyaları<br />
epoxasında Böyük İpək Yolu. 1294-cü il<br />
91
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
qazdan çoxlu sayda tacirlərin axın etdiyi barədə məlumat verirlər.<br />
Volqa çayının sahilində yerləşən Saray Batı şəhəri sənətkarlıq<br />
və ticarət mərkəzi idi. Saray Bərkə Avropa və Asiyanın kəsişmə<br />
sində yerləşdiyindən uzun müddət ticarət əhəmiyyətini qoruyub<br />
saxlamışdır. <strong>Türk</strong>, qıpçaq və monqol dilləri Qızıl Orda imperiyasında<br />
ünsiyyət vasitəsi idi. Eyni zamanda, rəsmi yazış malar,<br />
əsasən, türk dilləri ailəsinin şimal-qərb qrupuna mənsub qıpçaq<br />
dilində aparılırdı.<br />
Dunay çayı sahillərində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı<br />
Qızıl Orda imperiyasına aid maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar<br />
edilmişdir. Bu ərazilərdə islam dininin yayılmasından sonra<br />
Saray Batı, Saray Bərkə, Qazan şəhərlərində çoxsaylı məscid və<br />
mədrəsələr inşa edilmişdir. <strong>Türk</strong>-islam sivilizasiyası arealının<br />
Xə zər və Qara dənizin şimal istiqaməti üzrə Şərqi Avropayadək<br />
ge nişlənməsi prosesi Qızıl Orda imperiyası dövründə ən yüksək<br />
səviyyəsinə çatmışdır (426).<br />
Qızıl Ordanın imperiya möhürü. Batı xan dövrü<br />
92
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
MƏMLÜK DÖVLƏTİ<br />
Məmlük dövləti (və ya<br />
“ed- Devletü’t-<strong>Türk</strong>iyye”;<br />
Daw lat al-Mamālīk; Sal ta nat<br />
al- Mamālīk – Məmlük Sul tan -<br />
lığı) Misir və Suriya əra zi sində<br />
1250-1517-ci illərdə mövcud<br />
olmuş türk dövlət lə rin dən biridir<br />
(38, s.205-212). Məm lük-<br />
Məmlük dövlətinin bayrağı<br />
lər Abbasilər xila fətində, əsa -<br />
sən, orduda xidmət edən türk sərkərdələri və hərbçiləri ol muşlar.<br />
Tarixi qaynaqlar Abbasi or dusundakı məmlüklərin sa yı nın 35<br />
minə qədər olduğu barədə məlumat verirlər.<br />
Zaman keçdikcə dövlət təsisatlarında mövqelərini xeyli<br />
güc ləndirən məmlüklər öz dövlətlərini yaratmaq istiqamətində<br />
fə aliyyətə başladılar. Məmlüklər, əsasən, iki qoldan – Bəhri<br />
məmlükləri və Bürcü məmlüklərindən ibarət idi. Bəhri məmlükləri<br />
döv lətin qurulmasında daha yaxından iştirak etsələr də, sonrakı<br />
dövrlərdə Bürci məmlükləri Məmlük dövlətində həlledici söz<br />
sahibinə çevrildilər. Əyyubilər xanədanının zəifləməsi məmlüklərin<br />
öz dövlətlərini qurması üçün əlverişli siyasi şərait forma<br />
laşdırmışdı. Sonuncu Əyyubi sultanı Turan şahın 1249-cu ildə<br />
öl dürülməsi bu yolda sonuncu maneəni aradan qaldırdı. Məmlük<br />
sərkərdəsi Aybəy 1250-ci ildə özünü sultan elan edərək Məmlük<br />
dövlətinin qurulduğunu elan etdi.<br />
Qısa müddət ərzində sultan Aybəy Məmlük dövlətinə qarşı<br />
daxili və xarici müdaxilələri zərərsizləşdirməyi bacardı. La kin<br />
sultan Aybəyin öldürülməsi və getdikcə daha təhlükəli hal alan<br />
türk-monqol hücumları Məmlük dövlətini real təhlükə ilə üz-<br />
93
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
üzə qoymuşdu. Bağdad şəhərinin ələ keçirilməsi və Abbasi xəlifəsinin<br />
öldürülməsi türk-monqol birliklərinin Misirə yolunu açmışdı.<br />
1260-cı ildə Məmlük sultanı Qutuzun başçılıq etdiyi or du<br />
türk-monqol qoşunu ilə üz-üzə gəldi. Məmlük dövləti üçün bu<br />
ölüm-dirim savaşından Sultan Qutuz qalib ayrıldı. Həmin zə fərdən<br />
sonra Məmlük dövlətinin ərazisi Həbəşistandan Fərat çayı<br />
sa hillərinə qədər olan geniş coğrafiyaya yayıldı.<br />
Məmlüklərin xəlifələrə qarşı olan isti münasibəti Məmlük<br />
dövlətinin islam aləmində mənəvi nüfuzunu xeyli artırmışdı. Bu<br />
vaxt Məmlük sultanı olan Baybars səlib yürüşləri zamanından<br />
burada məskunlaşmış xristian birlikləri üzərində Məmlük dövlətinin<br />
nəzarətini təmin etməyi bacardı. 1274-cü ildə Anadoluya<br />
daxil olan sultan Baybars Sis vilayətini, daha sonra Kayserini ələ<br />
keçirdi. Sultan Baybars dönəmində mövqelərini xeyli güc lən dirən<br />
Məmlük dövləti Suriya və Misirdə türk-monqol hakimiy yətinin<br />
bərqərar olmasının qarşısının alınmasında həlledici rol oynamışdır.<br />
1310-cu ildə hakimiyyətə gəlmiş Sultan Məhəmməd Məmlük<br />
dövlətində həyata keçirdiyi siyasi və iqtisadi islahatlarla məş -<br />
Məmlük dövləti. 1250-1517-ci illər<br />
94
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
hurdur. Bu islahatlar mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi, çoxsaylı<br />
məmur ordusunun sayının azaldılması, vergilərin sə mə rəli<br />
şəkildə toplanması baxımından xüsusilə əhəmiyyətli idi. Ey ni<br />
zamanda, bu islahatlar məşvərətçi funksiya yerinə yetirən Di vanın<br />
səlahiyyətlərini də xeyli artırmışdı.<br />
1382-ci ildə Bəhri məmlüklərinin hakimiyyətinə son qoyan<br />
Bürcü məmlükləri Məmlük dövlətində idarəetməni ələ keçirdilər.<br />
Bürcü məmlükləri 1517-ci ilə qədər Misir üzərində hakimiyyəti<br />
qo ruyub saxlayaraq Məmlük <strong>dövlətçiliyi</strong>ni yaşatmışlar. Bu dövrdə<br />
Məmlüklər güclü donanma yaratmış və Aralıq dənizinin şərq<br />
sahillərində hökmranlıqlarını möhkəmləndirmişdilər. XV əs rin<br />
ortalarına doğru Məmlük dövlətinin yanlış xarici siyasət stra tegiyası<br />
dövlətin dayaqlarının zəifləməsinin əsas səbəbləri idi.<br />
Belə ki, Məmlük sultanları həmin coğrafiyada onları hər<br />
tə rəfdən əhatə edən digər türk dövlətləri ilə mehriban qonşuluq<br />
mü nasibətləri qurmaqda çətinlik çəkirdilər. Ağqoyunlular və<br />
Osmanlılarla mücadilə Məmlük dövlətinin regiondakı nüfuzunu<br />
xeyli zəiflətmişdi. Qonşu dövlətlərdən yalnız Səfəvilərlə qısa<br />
müd dətli ittifaqda olsalar da, bu müttəfiqlik əlaqələri Məmlük<br />
Məmlük bəyi. XIV əsr<br />
95
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
döv lətinin ayaqda qalmasına yardım göstərə bilmədi. 1517-ci<br />
il də Ridaniyyədə Yavuz Sultan Səlimin başçılıq etdiyi Osmanlı<br />
ordusu Məmlüklər üzərində həlledici qələbə qazandı. Beləliklə,<br />
Məmlük dövləti süquta uğradı, xəlifəliklə bərabər, müqəddəs torpaqların<br />
himayəsi Osmanlı dövlətinin əlində keçdi.<br />
Məmlüklər rəsmi yazışmalarda ərəb dilindən istifadə etsələr<br />
də, sarayda və orduda başlıca ünsiyyət vasitəsi oğuz türkçəsi idi.<br />
Zəngin mədəniyyət qovuşağında yerləşən Məmlük dövləti bu<br />
məkanın mədəni irsinə yeni və özünəməxsus çalarlar əlavə et mişdir.<br />
Qahirədəki Baybars, Məhəmməd Nəsir, Sultan Həsən, Ulu<br />
məs cidləri, Hələb, Şam istehkam-qalaları Məmlük dövlətinin<br />
möv cud olduğu illərdə inşa edilmiş məşhur <strong>tarixi</strong> abidələrdəndir.<br />
Məmlük incəsənəti nümunələri<br />
96
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
OSMANLI İMPERİYASI<br />
Dünyanın siyasi <strong>tarixi</strong>nin ən<br />
əzəmətli dövlətlərindən biri olan<br />
Os manlı imperiyası (1299-1922-ci<br />
illər) <strong>tarixi</strong>n ən uzun ömürlü imperiyalarından<br />
biri olmuşdur (29; 31;<br />
88; 45; 358). Özünün ən qüdrətli<br />
döv ründə Osmanlı imperiyası üç qitənin<br />
torpaqlarını – Şimali Afri kanı,<br />
Cənubi və Qərbi Asiyanı, Şər qi<br />
Osmanlı imperiyasının gerbi<br />
və Cənubi Avropanı özündə birləşdirmişdi.<br />
XVII əsrin sonlarında imperiyanın ümumi ərazisi 5.2<br />
milyon kv. km. təşkil edirdi. Söyüt, Bursa, Ədirnə və İstanbul<br />
şə hərləri Osmanlı imperiyasının paytaxtları olmuşdur. XX əsrin<br />
sonlarında imperiyanın ümumi əhalisi 24 milyona yaxın idi (27).<br />
Oğuzların qayı (“kayı”) boyundan olan Osman bəyin 1299-<br />
cu ildə Anadolunun şimal-qərbində yerləşən Söyüt şəhərində<br />
Osmanlı bəyliyinin əsasını qoyması bu dövlətin yarandığı tarix<br />
hesab edilir. Qayı boyu oğuz türklərinin ən nüfuzlu 24 qolundan<br />
Osmanlı imperiyasının müxtəlif <strong>tarixi</strong> zamanlardakı bayraqları<br />
97
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
biri idi. Osman bəyin atası Ərtuğrul Qazi Anadolu Səlcuq sultanı<br />
III Ələddin tərəfindən Bizans sərhəddinə “uc bəyi” (vilayət hakimi)<br />
olaraq təyin olunmuşdu. Həmin ərazi <strong>Türk</strong>iyənin indi ki<br />
Bursa, Kütahya və Biləcik ellərini əhatə edirdi. Bu dövrdə Anadolu<br />
Səlcuq dövlətinin Elxanilərlə mübarizədə ağır məğlu biyyətə<br />
uğraması Anadolunu Bizans təhlükəsi ilə yenidən üz-üzə<br />
qoy muşdu. 1281-ci ildə Ərtoğrul bəyin ölümündən sonra onun<br />
yerinə kiçik oğlu Osman bəy keçdi. Yaşının və idarəetmə təcrübəsinin<br />
az olmasına baxmayaraq, Osman bəyin qısa zamanda əldə<br />
etdiyi uğurlar onun Anadolu bəyləri arasında siyasi nüfuzu nu<br />
xeyli artırmışdı. Belə ki, Bizans ordusunun nəzarətində olan Ak -<br />
hisar şəhərinin, Lefke, Mekece, Geyve qalalarının ələ keçi ril məsi<br />
Osman bəyin dövlət qurmaq yolunda atılmış önəmli addım ları<br />
idi.<br />
Anadolu Səlcuq dövlətinin zəifləməsinə baxmayaraq, Osman<br />
bəy uzun müddət səlcuqlara siyasi bağlılığını qoruyub saxlamışdı.<br />
Lakin Anadolu Səlcuq dövlətinin faktiki olaraq Ana doluda<br />
nəzarəti itirməsi yeni siyasi situasiya formalaşdırmışdı. Kənar<br />
qüvvələrin belə siyasi boşluqdan istifadə etməsinin qar şısını<br />
almaq məqsədilə Osman bəy 1299-cu ildə Osmanlı dövlətinin ya-<br />
Osmanlı bəyliyi. XIII əsrin sonları<br />
98
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
radıldığını elan etdi. Beləliklə, dünya <strong>tarixi</strong>ndə xüsusi yeri olan,<br />
uzun əsrlər boyu Avrasiyada baş verən siyasi-iqtisadi-mədəni<br />
prosesləri istiqamətləndirən imperiyanın əsası qoyulmuş oldu.<br />
Osman bəyin hakimiyyətinin son illərində Osmanlı ordusunun<br />
yürüşlərinə oğlu Orxan qazi rəhbərlik edirdi. 1324-cü ildə<br />
Osman bəyin ölümündən sonra taxta Orxan qazi çıxdı. Orxan<br />
qazinin rəhbərliyi ilə Osmanlı ordusunun bir-birinin ardınca əldə<br />
etdiyi zəfərlər dövlətin dayaqlarını önəmli şəkildə gücləndirdi.<br />
Bur sanın fəthindən sonra Osmanlı bəyliyinin mərkəzi Bursa şəhərinə<br />
köçürüldü. 1361-ci ilə qədər hakimiyyətdə olduğu müddət<br />
də Orxan qazi İznik şəhərini (1330) ələ keçirdi, eyni zamanda,<br />
Anadoluda pərakəndə şəkildə mövcud olan türk bəyliklərini mərkəzi<br />
hakimiyyətə tabe etdi. İzmitin 1337-ci ildə fəthi ilə Bizans<br />
ordusu tamamilə Anadolu torpaqlarından çıxarıldı. Daha sonra,<br />
ardıcıllıqla Çimbi Qalası, Gelibolu, Bolayır, Malkara, Çorlu və<br />
Təkirdağ, Ankara fəth edildi.<br />
Orxan qazidən sonra hakimiyyətə gələn I Muradın hakimiyyəti<br />
illərində (1362-1389) Osmanlı fəthləri daha geniş vüsət<br />
aldı (239). Bu dövrdə Osmanlı ordusu Balkan yarımadası üzərində<br />
nəzarətini təmin etdi. 1371-ci ildə Çirməndə baş vermiş savaşda<br />
serblər məğlub olaraq osmanlıların himayəsi altına keçdi. Bu zaman<br />
Serb və Bosniya kralları, Xorvat və Albaniya şahzadələri<br />
Os manlılara qarşı birləşdi və 30.000 nəfərlik bir ordu ilə Osmanlı<br />
sərkərdəsi Timurtaş Paşanı məğlub etdilər. Bu üstünlükdən yararlanmaq<br />
istəyən avropalılar Xaçlı Birliyi qurdular. Əks hücuma<br />
keçən I Murad, Bolqar kralını və Dobruca şahzadəsini məğlub<br />
edə rək, onların Xaçlı Birliyinə qoşulmasının qarşısını aldı. 1388-<br />
ci ildə I Murad Rumeliyə keçərək Xaçlı Birliyini ağır məğlubiyyətə<br />
uğratdı.<br />
İldırım Bəyazidin hakimiyyəti illərində də (1389-1402)<br />
Os manlı fəthləri davam etmişdir. Mərkəzi hakimiyyəti xeyli<br />
güc lən dirən İldırım Bəyazid Malatya və Konyanı dövlətin tərki<br />
bi nə qatdı. İstanbulu mühasirəyə alaraq həlledici hücuma keçməyə<br />
hazırlaşan Bəyazidin planları Anadolu torpaqlarına Tey-<br />
99
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
mu run yürüşü nəticəsində uğursuzluğa düçar oldu. 1402-ci ildə<br />
tərəflər arasında Ankarada baş vermiş <strong>tarixi</strong> döyüşdə Bəyazid<br />
ağır məğlubiyyətə uğradı və əsir götürüldü. Teymur Osmanlı<br />
döv lətini zəiflətmək üçün bəyliklərin müstəqilliyini bərpa edərək<br />
ha kimiyyəti Bəyazidin oğulları arasında bölüşdürdü. 1413-cü ilə<br />
qədər davam edən hakimiyyət çəkişmələri Osmanlı dövlətinin<br />
xeyli zəifləməsinə səbəb olmuş və Bizans təhdidini yenidən gündə<br />
mə gətirmişdi.<br />
Lakin I Mehmetin (1413-1421) hakimiyyətə gəlişi ilə mər -<br />
kəzi hakimiyyət yenidən güclənmiş və Osmanlı fəthlərinə yenidən<br />
başlanmışdır. Anadoluda siyasi birliyi təmin etməsi və<br />
Bi zans ordusu tərəfindən tutulan Anadolu torpaqlarını geri alma<br />
sı I Mehmetin ən böyük uğuru idi. Anadoluda siyasi sabitlik<br />
və birlik II Muradın (1421-1451) hakimiyyəti illərində daha da<br />
möh kəmlənmişdir. Osmanlı ordusunun Avropa fəthlərini davam<br />
etdirən II Muradın 1448-ci ildə baş vermiş Kosovo savaşını qazanması<br />
ilə Balkanlarda türk hakimiyyəti bərqərar olmuşdur. Eyni<br />
zamanda, bu dövrdə Balkan yarımadasına türklərin axını inten<br />
siv hal almağa başlamışdır.<br />
Osmanlı dövlətinin imperiyaya çevrilməsi Fateh Sultan<br />
Meh metin (1451-1481) hakimiyyəti dövründə baş vermişdir.<br />
1453-cü ildə İstanbul şəhərinin <strong>tarixi</strong> fəthi Osmanlı imperiyasının<br />
yük səlişində dönüş nöqtəsi olmuşdur. Osmanlı qaynaqları İstanbulun<br />
fəthində iştirak etmiş əsgər sayının 150-200 min ara sında<br />
olduğu barədə məlumat verirlər. Min ildən çox Bizans imperiyasının<br />
mərkəzi olmuş İstanbulun fəthi ilə Avropa və Asiyanın<br />
birləşdiyi strateji məkan tamamilə türklərin nəzarəti altına keçdi<br />
və Bizans imperiyası süquta uğradı. Beləliklə, Osmanlı im pe riyasının<br />
Avropaya doğru irəliləməsi və bu məkanda türk amilinin<br />
güc lənməsi üçün münbit zəmin formalaşdı. 1454-cü ildə Serbiya,<br />
1463-1479-cu illərdə Bosniya və Makedoniya, ardınca İtaliya və<br />
Ma carıstan üzərinə təşkil edilən yürüşlər Osmanlı imperiyasının<br />
Avropadakı hakimiyyətini əhəmiyyətli şəkildə gücləndirdi. 1461-<br />
ci ildə Trabzonun fəthi, 1475-ci ildə Krım yarımadasının asılı<br />
100
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
hala gətirilməsi ilə Qara dəniz hövzəsi üzərində mütləq hakimlik<br />
bər qərar edildi.<br />
1470-ci ildən başlayaraq Osmanlı imperiyası ilə Ağqoyunlu<br />
dövləti arasında münasibətlər kəskinləşməyə başlamışdı. Buna<br />
əsas səbəb Anadolunun şərqində yerləşən Qaramanoğlu bəyliyinə<br />
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən dəstək verilməsi və<br />
Osmanlı imperiyasına qarşı yönəlmiş Gürcü-Trabzon-Ağqoyunlu<br />
ittifaqının qurulması idi. Tərəflər arasında gərgin münasibətlər<br />
1473-cü ildə savaşla nəticələndi. Bu savaşda Ağqoyunlu dövlətini<br />
ağır məğlubiyyətə uğradan Osmanlı ordusu öz imperiyasının şərq<br />
sərhədlərinin təhlükəsizliyini uzun müddət təmin etdi.<br />
1481-ci ildə hakimiyyətə gələn II Bəyazid Osmanlı fəthlə<br />
rinə bir müddət ara vermişdir. Buna baxmayaraq, II Bəyazid<br />
dö nəmində Osmanlı imperiyası nəzarəti altında olan ərazilər<br />
üzə rində hakimiyyətini möhkəmləndirmişdir. 1512-ci ildə taxta<br />
çıxmış II Bəyazidin kiçik oğlu Sultan Səlim bütün qüvvələrini<br />
Səfəvi dövləti ilə mübarizəyə səfərbər etmişdi. Ümumtürk <strong>tarixi</strong>nin<br />
ən dramatik dövrü və türk dövlətləri arasında müna sibət-<br />
Osmanlı imperiyası 1481-1683-cü illərdə<br />
101
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
lərin düyün nöqtəsi kimi xarakterizə edilən Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması<br />
on la rın hər ikisi üçün neqativ sonluqla nəticələndi.<br />
1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılı ağır<br />
məğ lubiyyətə uğradan Sultan Səlim Osmanlı imperiyasının sərhədlərinin<br />
şər qə doğru genişlənməsinə yol açsa da, imperiyanın<br />
Avropada möv qelərinin zəifləməsinə və mərkəzdənqaçma meyillə<br />
rinin güclən məsinə səbəb oldu. Eyni zamanda, bu döyüşlə uzun<br />
müddət da vam edəcək Osmanlı-Səfəvi qarşıdurmalarının “ənənəsi”<br />
yarandı.<br />
Sultan Səlim 1517-ci ildə ikinci bir türk dövlətini – Məmlük<br />
xanədanlığını ağır məğlubiyyətə uğradaraq Suriya, Fələstin və<br />
Misiri fəth etdi. Sultan Səlim “Xəlifə” adını almış ilk Osmanlı<br />
sultanı olmuşdur. Sultan Səlimin ölümündən sonra hakimiyyətə<br />
gələn Sultan Süleyman dönəmində Osmanlı imperiyasının yüksəlişi<br />
davam etmişdir. Avropa fəthlərinə Belqrad şəhərini ələ<br />
ke çirməklə başlayan Sultan Süleyman daha sonra Kipr, Rodos,<br />
Malta adalarını, Əlcəzairi, Macarıstanı imperiyanın tərkibinə<br />
Üş qitənin torpaqlarını özündə birləşdirən Osmanlı<br />
imperiyasının XIV – XIX əsrlərdə dəyişən siyasi coğrafiyası<br />
102
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
da xil etdi. Macarıstanın fəthi Avstriya üzərinə həlledici hücuma<br />
keçmək üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Osmanlı ordusu 1529-cu<br />
ildə Vyana şəhərini mühasirəyə aldı. Bu mühasirə Vyananın fəthi<br />
ilə sonuclanmasa da, Osmanlı imperiyasının siyasi-hərbi qüdrətini<br />
bir daha Avropaya göstərmiş oldu. 1533-cü ildə imzalanmış İstanbul<br />
anlaşması ilə Avstriya hersoqu Ferdinand Osmanlı imperiyasının<br />
Macarıstanın şimal hissəsi istisna olmaqla, ətraf ərazilərinin<br />
Osmanlı hakimiyyəti altında qalmasına razılıq verdi.<br />
Bu zaman Osmanlı imperiyasının uğurları digər cəbhələrdə də<br />
da vam edirdi. Piri Rəisin başçılığı ilə Osmanlı donanmasının<br />
həyata keçirdiyi hind səfərləri Osmanlı imperiyasının cənub-şərq<br />
sərhədlərinin genişlənməsinə səbəb oldu. Yəmən, Eritreya, Sudan<br />
sahilləri və Həbəşistanın bir hissəsi imperiyanın tərkibinə daxil<br />
edildi.<br />
Osmanlı-Səfəvi qarşıdurmasının ikinci dalğası da məhz bu<br />
dövrə təsadüf edir. 1534-1553-cü illərdə mütəmadi olaraq davam<br />
edən bu qarşıdurmada Səfəvi imperatoru Şah Təhmasib Sultan<br />
Süleymana məğlub olmuş, Təbriz, Van, Həmədan şəhərləri, İraq<br />
və Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsi Osmanlı imperiyasının<br />
nəzarəti altına keçmişdi. 1553-cü ildə Naxçıvan səfərinə çıxan<br />
Sultan Süleyman Naxçıvanı və Qarabağı ələ keçirmişdi. Tərəflər<br />
arasında 1555-ci ildə imzalanmış Amasya müqaviləsi ilə Səfəvilər<br />
imperiyası Şərqi Anadolunun, Vanın, Qərbi Azərbaycanın, Təbriz<br />
və Bağdad şəhərlərinin Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında<br />
qalmasına razılıq verməyə məcbur olmuşdu.<br />
Sultan Süleymanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn<br />
Sultan II Səlimin hakimiyyəti illərində (1566-1574) imperiya<br />
sər hədlərinin genişlənməsi prosesi davam etmişdir. Lakin sələflərindən<br />
fərqli olaraq, II Səlim Osmanlı ordusunun heç bir yürüşündə<br />
iştirak etməmişdir. Bu amil Osmanlı ordusunda döyüş ruhunun<br />
azalmasına səbəb olmuşdur. 1571-ci ildə baş vermiş İnəbax<br />
tı dəniz savaşında Roma Papasının rəhbərliyi ilə qurulmuş<br />
Xaç Birliyi tərəfindən Osmanlı donanmasının məğlub edilməsi<br />
os manlıların yenilməzliyi haqqında stereotipləri dağıtmışdır.<br />
103
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
100 ildən çox bir dövrü əhatə edən 1579-1683-cü illər Os -<br />
manlı <strong>tarixi</strong>nin durğunluq dövrü hesab edilir. Osmanlı impe riyasına<br />
qarşı üç cəbhədən – Avropadan, Səfəvi imperiyasından<br />
və Rusiyadan gələn təhdid ordunun və getdikcə artan əhalinin<br />
eh tiyaclarını qarşılamağı çətinləşdirirdi. Uzun müddət davam<br />
edən Osmanlı-Səfəvi qarşıdurmasına 1629-cu ildə imzalanmış<br />
Qəs ri-Şirin müqaviləsi ilə son qoyulmuşdur. Eyni zamanda, bu<br />
mü qavilə Osmanlı imperiyasının süqutuna qədər onun şərq sərhədlərini<br />
müəyyən etmişdir (263; 379).<br />
Avropada İntibah dövrünün davamı olaraq elm, siyasət<br />
və mədəniyyətin inkişafı, dünya okeanlarına çıxış nəticəsində<br />
önəmli iqtisadi-ticari güc qaynaqlarının formalaşması Osmanlı<br />
imperiyasını rəqib güclərlə siyasi-iqtisadi rəqabətdə geridə qoymuşdu.<br />
1683-cü ildə Vyananın ikinci dəfə uğursuz mühasirəsi<br />
Os manlı imperiyasının Avropadakı mövqelərinin xeyli zəifləmə<br />
sinə səbəb olmuşdur. Avstriya, Rusiya, Venesiya və Reç Pospolitadan<br />
ibarət ittifaq Osmanlı ordusunu məğlub etmiş, nəticədə,<br />
Macarıstan Avstriyaya, Mora Venesiyaya, Podolya və Kamaniçe<br />
Osmanlı imperiyası 1683-cü ildə<br />
104
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Reç Pospolitaya, Azov qalası isə İstanbul anlaşması ilə Rusiyaya<br />
verilmişdir. Osmanlı imperiyası ilə Rusiya arasında XVIII əsr boyunca<br />
davam edən hərbi toqquşmalar 1768-1774-cü illərdə özünün<br />
ən yüksək nöqtəsinə çatmışdır. Bu savaşın sonunda Uk ray -<br />
nanın cənubu, Şimali Qafqaz və Krım Rusiyanın nəzarəti al tına<br />
keçmişdir (79).<br />
Beləliklə, XIX əsrin əvvəllərindən etibarən, Osmanlı imperiyası<br />
artıq ekspansiyanı deyil, tabeliyində olan əraziləri xarici<br />
təhlükədən qorumağı və daxili sabitliyi qoruyub saxlamağı əsas<br />
hədəf kimi müəyyən etmişdir. Bununla yanaşı, həmin dövrdə Osmanlı<br />
imperiyasını mövcud böhrandan xilas etmək məqsədilə<br />
iq tisadi-siyasi islahatlar aparılmağa başlanmışdır. 1839-cu ildə<br />
Sultan Əbdülməcid tərəfindən qəbul edilən “Tənzimati Fərman”da<br />
Osmanlı imperiyasının yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq yeniləşməsinin<br />
təxirəsalınmazlığı qeyd edilmişdir. Bu Fərman türk<br />
<strong>tarixi</strong>ndə demokratikləşmənin ilk təzahürü sayılır. Fərmanda<br />
vətən daşların can və mal güvənliyinin, məhkəmə şəffaflığının<br />
tə min edilməsi, ədalətli vergi təyin edilməsi, rüşvətxorluğun<br />
Vyana mühasirəsi rəsm əsərində. 1863-cü il<br />
105
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ara dan qaldırılması kimi önəmli müddəalar öz əksini tapmışdır.<br />
Həmin Fərman imperiya ərazisində yaşayan xalqların mərkəzi<br />
ha kimiyyətə inamını artırsa da, getdikcə güclənən xarici təhdidlər<br />
onun tam şəkildə icra edilməsini əngəlləmişdir.<br />
1828-1829-cu illərdə baş vermiş Osmanlı-Rusiya münaqi şəsinin<br />
növbəti mərhələsi Osmanlı sultanı II Mahmudun Çanaqqala<br />
boğazını rus gəmilərinə bağlaması səbəbindən başlamış və hər<br />
iki tərəf üçün böyük itkilərlə nəticələnmişdir. Lakin Osmanlı imperiyasının<br />
itkiləri daha böyük olmuş, Ərdahan, İrəvan, Qars, Ərzurum<br />
rus işğalına məruz qalmışdır. 1829-cu ildə tərəflər arasında<br />
imzalanmış Ədirnə sazişi ilə Yunanıstan müstəqillik qazanmış,<br />
Os manlı imperiyası Rusiyaya savaş təzminatı verməyi öhdəsinə<br />
gö türmüşdür.<br />
Rusiyanın getdikcə Avropa üçün böyük təhlükə yaratmağa<br />
başlaması İngiltərə, Fransa kimi böyük gücləri də narahat edirdi.<br />
Rusiya nüfuzunun güclənməsinə qarşı ortaq mövqe sərgiləyən<br />
Osmanlı imperiyası Fransa və İngiltərə ilə ittifaqa daxil olmuşdu.<br />
1853-1856-cı illərdə baş vermiş və tarixə Krım savaşı kimi daxil<br />
olan bu müharibəni müttəfiqlər udmuş və Rusiyanı təslimçi sülh<br />
Osmanlı imperiyasının 1890-cı ildə çap olunmuş kitabda xəritəsi<br />
106
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
bağlamağa məcbur etmişlər. Lakin bu qalibiyyət Osmanlı imperiyasına<br />
Balkanlarda sabitliyin bərqərar edilməsi üçün yetərli<br />
olmamış, həmçinin, böyük iqtisadi itkilərlə sonuclanmışdır. Eyni<br />
zamanda, Krım məğlubiyyəti Rusiyanın Osmanlı imperiyasına<br />
qar şı savaşlarına son qoymamış, əksinə, təşkil edilən aramsız hücumlar<br />
nəticəsində Osmanlı torpaqlarının işğalı davam etmişdir.<br />
1878-ci ildə Avropanın böyük gücləri, Rusiya və Osmanlı im periyası<br />
arasında imzalanmış Berlin müqaviləsi imperiyanın onsuz<br />
da zəifləyən siyasi mövqelərinə ciddi zərbə vurmuşdur. Bu<br />
müqavilə ilə Bolqarıstan, Bosniya muxtariyyət əldə etmiş, Serbiya,<br />
Rumıniya, Makedoniya müstəqillik qazanmış, Qars, Batumi,<br />
Ərdahan Rusiyaya verilmişdir. Osmanlı imperiyasının üzləş<br />
diyi ağır durumdan istifadə edən Fransa 1881-ci ildə Tunisi,<br />
İn giltərə 1882-ci ildə Misir və Sudanı işğal etmişdir. 1912-1913-<br />
cü illərdə baş vermiş Balkan savaşları Osmanlı imperiyasının<br />
Bal kanlarda mövqelərini tamamilə itirməsinə səbəb olmuş, bu<br />
coğrafiyada yaşayan türklərin kütləvi köçünə təkan vermişdir.<br />
Bu dövrdə Osmanlı imperiyasında yaranmış yeni siyasi<br />
si tu asiya dövlətin siyasi sisteminə də təsirsiz ötüşməmişdir.<br />
1889-cu ildə qurulmuş İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin üzvləri<br />
özü nü osmanlıların gənc davamçıları kimi qələmə verirdilər. Cəmiyyətin<br />
üzvləri XX əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasında<br />
həyata keçirilən siyasi islahatların, yeni konstitusion düzənin<br />
for malaşdırılmasının əsas təşəbbüskarları idi. Cəmiyyətin fəaliyyətinə<br />
1918-ci ildə xitam verilsə də, onun üzvləri sonradan Mustafa<br />
Kamal Atatürk öndərliyində aparılan milli mücadilənin ön<br />
sıralarında dayanmışlar.<br />
1914-1918-ci illərdə baş vermiş Birinci Dünya müharibəsi<br />
yeni dünya düzəninin meydana gəlməsinə, dünyanın güc mərkəzləri<br />
arasında bölüşdürülməsinə səbəb olmaqla yanaşı, Os manlı<br />
imperiyasının siyasi taleyini də müəyyənləşdirən hadisə olmuşdur.<br />
Bu müharibədə Osmanlı imperiyası Avstriya-Ma ca rıs tan<br />
və Almaniya alyansında yer almışdır. Birinci Dünya mü ha ribəsi<br />
Osmanlı imperiyasının süqutu ilə yanaşı, digər üç impe ri ya nın<br />
107
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Almaniya, Çar Rusiyası və Avstriya-Macarıstan imperi ya sı nın da<br />
dağılması ilə nəticələnmişdir.<br />
Osmanlı imperiyası Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində<br />
dərin siyasi, iqtisadi böhran yaşamaqda idi. Nəzarətində olan yüz<br />
minlərlə kv. km. əraziləri itirən və böhrandan çıxış yolları arayan<br />
Osmanlı imperiyası bu savaşa yenidən dirçəliş və itirilmiş<br />
siyasi-iqtisadi-hərbi qüdrətini bərpa etmək imkanı kimi baxırdı.<br />
Müharibənin başlanğıcında Osmanlı imperiyası ordusunun Qafqaz<br />
cəbhəsinə doğru hərəkətində taktiki yerdəyişməsi onun üçün<br />
əsl faciəyə çevrilmişdir: 1915-ci ilin qışında baş vermiş Sarıqamış<br />
döyüşündə 130 minlik Osmanlı ordusunun 60 mini donaraq<br />
ölmüşdür. Osmanlı imperiyasının Qafqaz cəbhəsində ağır<br />
məğlubiyyətinin əsas səbəblərindən biri də bölgədəki erməni silahlı<br />
quldur dəstələrinin xəyanətkar fəaliyyətləri idi. Lakin Rusiyada<br />
bolşeviklərin qalibiyyəti siyasi-hərbi gedişatı dəyişmiş,<br />
1918-ci ildə Osmanlı imperiyası ilə Rusiya arasında imzalanmış<br />
Brest-Litovsk müqaviləsi ilə tərəflər əvvəlki sərhədlərinə qayıtmış<br />
lar. Hətta belə bir çətin məqamda da Osmanlı imperiyası ye ni<br />
yaradılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə siyasi-hərbi dəs tək<br />
Osmanlı imperiyasının 1807-1924-cü illər arasında<br />
108
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
göstərməkdə davam etmiş, Nuru Paşanın rəhbərliyi ilə Qafqaz<br />
İslam Ordusu Bakının erməni-bolşevik birliklərindən təmiz lənməsində<br />
önəmli rol oynamışdır.<br />
Birinci Dünya müharibəsinin türklər üçün ən önəmli hərbi<br />
hadisəsi 1915-1916-cı illərdə davam edən Çanaqqala savaşı olmuşdur.<br />
Bu savaşda müttəfiq “Antanta” qüvvələri Osmanlı impe<br />
riyasını müharibədən çəkindirmək, İstanbulu işğal etmək və<br />
boğazlar üzərində nəzarəti ələ keçirməyi hədəfləyirdilər. La kin<br />
Osmanlı ordusunun Mustafa Kamal Atatürk öndərliyində Çanaqqala<br />
zəfəri müttəfiq güclərin planlarını tamamilə alt-üst edərək<br />
türklərin bu coğrafiyaya təkcə fiziki bağlılığını deyil, həm də<br />
mənəvi sahibliyini bir daha nümayiş etdirdi.<br />
Birinci Dünya müharibəsinin sonucunda Osmanlılarla Antanta<br />
müttəfiqləri arasında 1918-ci ildə imzalanmış Mudros müqa<br />
viləsi Osmanlı imperiyası qarşısında ağır şərtlər qoymuşdur.<br />
Bu müqavilə ilə İstanbul boğazları Antantanın hərbi və ticarət gəmiləri<br />
üçün açılmalı, Osmanlı savaş gəmiləri müttəfiq qüvvələrin<br />
nə zarətinə verilməli, Osmanlı qoşun birləşmələri İrandan və<br />
Qaf qazdan çəkilməli idi. Bu anlaşmanın davamı olan 1920-ci<br />
17 noyabr 1922-ci ildə Osmanlı imperiyasının<br />
son Sultanı VI Mehmet hakimiyyətdən gedir<br />
109
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
il də imzalanmış Sevr müqaviləsi isə Anadolu torpaqlarının parça<br />
lan ması demək idi. Məhz bu təslimçi saziş Anadoluda milli<br />
mü cadilə əzmini daha da alovlandırmış, 1920-ci ildə toplanmış<br />
Tür kiyə Böyük Millət Məclisi bu sazişi imzalayanları vətənə<br />
xə yanətdə ittiham etmiş və onun şərtlərini rədd etmişdir. 1923-<br />
cü ilin 29 oktyabrında Böyük Millət Məclisi tərəfindən <strong>Türk</strong>iyə<br />
Cümhuriyyətinin yaradıldığı elan edilmiş, beləliklə, <strong>tarixi</strong>n ən<br />
uzunömürlü imperiyası tarixə qovuşmuşdur (302; 337).<br />
Osmanlı imperiyasının dövlət idarəetmə forması mütləq<br />
mo narxiya idi. Osmanlı iyerarxik sisteminin ən yuxarı pilləsində<br />
Sul tan dayanırdı. Divanda dövlət üçün xüsusi önəm kəsb edən<br />
mülki, siyasi, hərbi məsələlər müzakirəyə çıxarılırdı. Osmanlı<br />
ordusu Anadolu səlcuqlularının hərbi təşkilati sisteminin ək sər<br />
elementlərini özündə birləşdirmişdi. Ordu Osmanlı imperiyasının<br />
siyasi sütununu təşkil etməklə, əsasən, türklərdən ibarət idi.<br />
Qapıqulu ocaqları (hərbi təlim məktəbləri və onların yetişdir mələri),<br />
əyalət əsgərləri və axınçılar quru qüvvələrinin əsasını təşkil<br />
edirdi. Qapıqulu ocaqlarının piyada qismi “yeniçərlər” (8-<br />
18 yaşından Osmanlı ordusu üçün xristianlıqdan islama dönüşdürülərək<br />
yetişdirilən gənc döyüşçülər) adlanırdı. Yeniçərlərin<br />
əsas vəzifəsi səfərə gedişlərdə sultanı mühafizə etməkdən ibarət<br />
idi. XIV yüzilliyin əvvəllərində qurulmuş Osmanlı donanması<br />
im pe riyanın hərbi zəfərlərində önəmli rol oynamışdır. Bir ne çə<br />
yüzillik boyu Osmanlı donanması Aralıq və Qara dənizi, İran körfəzi<br />
və Hind okeanında hökmran mövqeyini qoruyub sax lamışdır.<br />
İmperiyanın hava qüvvələri XX əsrin əvvəllərində formalaşmış<br />
və ilk dəfə Balkan savaşlarında istifadə olunmuşdur.<br />
Osmanlı imperiyasında iqtisadiyyat əksər orta əsr Şərq dövlətlərində<br />
olduğu kimi, feodal mülkiyyətçiliyi prinsipləri əsasında<br />
qurulmuşdu. İmperiyanın maliyyə ehtiyatları iki qurumda – İç və<br />
Dış Xəzinədə saxlanılırdı. İç Xəzinə dövlətin daxili ehtiyaclarının<br />
və saray xərclərinin ödənilməsini, Dış Xəzinə isə dövlətin ümumi<br />
gəlirlərinin toplanmasını və şəffaf şəkildə bölüşdürülməsini təmin<br />
edirdi. Osmanlı imperiyasında hakimiyyətin məmur-bürokratları<br />
110
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
ən zəngin təbəqə sayılırdı. İmperiya ərazisində vergilər şəriət<br />
prin siplərinə uyğun olaraq toplanırdı. İmperiyanın iqtisadi cəhətdən<br />
zəifləməsi onun XX əsrin əvvəllərində malik olduğu ümumi<br />
daxili məhsulunun (ÜDM) həcmində də özünü göstərirdi. Belə<br />
ki, Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsindən sonra<br />
ÜDM göstəricisi 26 milyard dollar idi. Bu zaman Avstriya-Maca<br />
rıstan imperiyasının ÜDM-i 100 milyard dollar, Rusiya imperiyasının<br />
ÜDM-i 257 milyard dollar idi.<br />
Üç qitəyə yayılan Osmanlı imperiyasının qonşu dövlətlərlə<br />
zəngin və çoxtərəfli diplomatik münasibətləri mövcud olmuşdur.<br />
Xüsusilə, İstanbulun fəthindən sonra Osmanlı imperiyasının<br />
Ara lıq dənizi hövzəsində yerləşən dövlətlərlə sıx diplomatik təmasları<br />
qurulmuşdur.<br />
Osmanlı imperiyasında əhalinin demoqrafik tərkibi xeyli<br />
zənginləşmişdir. Bu zənginlik imperiyanın sosial-iqtisadi-mədəni<br />
həyatına da öz təsirini göstərmişdir. XX əsrin əvvəllərində ölkənin<br />
ümumi əhalsinin 75 faizini müsəlmanlar, 13 faizini yunanlar, 3<br />
faizini bolqarlar və digər etnik-dini toplumlar təşkil edirdi.<br />
İslam təhsil sisteminin təməl qurumu olan mədrəsələr təhsilin<br />
baza platforması hesab edilirdi. Tənzimat dönəmindən sonra<br />
Osmanlı imperiyasında təhsilin dünyəviləşməsi prosesi başlanmış<br />
və Qərb təhsil sisteminin prinsipləri tətbiq edilməyə başlanmışdır.<br />
Osmanlı mədəniyyəti və ədəbiyyatı dərin ölçüdə ərəb və fars<br />
dil ləri və mədəniyyətlərinin təsirinə məruz qalmışdır. Bu, həmçinin,<br />
özünü Osmanlı memarlığında və miniatür sənətində də<br />
gös tərmişdir. XVI əsrə qədər Osmanlı memarlığında səlcuq-türk<br />
üslubu özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verirdi. İznik və Bursa<br />
şəhərlərində inşa edilmiş məscid, mədrəsə və karvansaraylar bu<br />
memarlıq üslubunun parlaq nümunələridir (204; 27; 72; 391).<br />
111
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Osmanlı epoxası incəsənətinin klassik ornamentləri<br />
112
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
MOĞOL İMPERİYASI<br />
Moğol imperiyasının <strong>tarixi</strong> bayraqlarından biri və gerbi<br />
Avrasiyanın ən qüdrətli türk dövlətlərindən biri – Moğol<br />
im periyası (və ya “Böyük Moğol imperiyası”) 1526-1858-ci illər<br />
də mövcud olmuşdur (55; 205; 259; 316; 339). Dövlətin əsası<br />
Teymurilər sülaləsindən olan Babur tərəfindən qoyulmuşdur.<br />
XVIII əsrin əvvəllərində Moğol imperiyasının ümumi ərazisi 3.2<br />
mil yon kv. km. təşkil edirdi. Hindistan, Pakistan, Əfqanıstanın<br />
cənubu Moğol imperiyasının tərkibinə daxil idi. 1526-cı ildə Babu<br />
run Dehli Sultanlığını məğlub etməsi Moğol imperiyasının yaran<br />
dığı tarix hesab edilir (52; 77; 118).<br />
Babur xanın Hindistana ilk yürüşü 1508-ci ildə baş vermişdir.<br />
Babur xanın Səfəvilər imperiyası ilə yaxın münasibətləri olmuş<br />
və Səfəvilərin dəstəyi ilə 1512-1513-cü illərdə Buxara və Səmər<br />
qənd ələ keçirilmişdi. Lakin Səmərqənddə möhkəmlənə bilmə<br />
yən Babur xanın ordusu Cənubi Əfqanıstana üz tutmuşdu.<br />
1522-ci ildə Qəndəharı fəth edən Moğol ordusu, 1526-cı ildə<br />
baş vermiş Panipat döyüşündə Dehli Sultanını ağır məğlubiyyətə<br />
uğ rat mışdır. Baburun ölümündən sonra taxta çıxan oğlu Sultan<br />
Hümayunun hakimiyyəti illərində baş qaldıran saray çəkişmələri<br />
mərkəzi hakimiyyəti xeyli zəiflətmişdir. Müxalif güclərə qarşı<br />
mü barizədə Səfəvi hökmdarı I Təhmasibdən yardım alan Sultan<br />
Hü mayun itirilmiş torpaqları geri alaraq, 1555-ci ildə qədim Dehliyə<br />
daxil olmuş və hakimiyyətini bərpa etmişdir (241).<br />
113
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi prosesi Sultan Əkbər dönəmində<br />
də davam etmiş, Moğol ordusunun fəthləri geniş vüsət<br />
al mışdır (223). 1578-ci ildə Benqal, 1581-ci ildə Kabil, 1587-ci<br />
ildə Kəşmir, 1592-ci ildə Sind Böyük Moğol imperiyasına tabe<br />
edil mişdir. Sultan Əkbərin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn<br />
Sul tan Cahan və Sultan Cahangirin dövründə Moğol imperiyası<br />
uğurlu hərbi zəfərlər əldə edə bilməmişdir. Bu zamandan etibarən,<br />
Moğol imperiyası uzunmüddətli saray çəkişmələrinə səhnə<br />
ol muşdur.<br />
İngilislərlə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi daha sonralar<br />
ingilis qüvvələrinin Hind okeanında mövqelərinin getdikcə<br />
güclənməsinə təkan vermişdir. Mərkəzi hakimiyyət Sultan Övrəng<br />
zebin (1658-1707) zamanında yenidən güclənmiş və Moğol<br />
imperiyası özünün ən böyük sərhədlərinə çatmışdır. Bu zaman<br />
imperiyanın ümumi əhalisi 150 milyon nəfər idi. Bu da həmin<br />
dövr də dünya əhalisinin ¼-ni təşkil edirdi.<br />
İngilis və hollandların ticarətdə əlavə imtiyazlar əldə et məsi,<br />
hindlilərin, əfqanların tez-tez baş qaldıran üsyanları və saray<br />
Moğol imperiyası 1526-1707-ci illərdə<br />
114
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
ixtilafları Moğol imperiyasının zəifləməsinin əsas səbəbləri idi.<br />
Belə kövrək siyasi-iqtisadi durum Moğol imperiyasını xarici<br />
müdaxilələrlə üz-üzə qoymuşdu. 1737-ci ildə imperiyanın şimalqərb<br />
əraziləri Nadir şahın hücumlarına məruz qalmış, Herat və<br />
Qən dəh ar şəhərləri zəbt edilmişdi.<br />
Artıq XVIII əsrin ortalarında Moğol imperiyası əvvəlki<br />
qüdrətini itirmiş, imperiyanın quru ərazisindən və Hind okeanından<br />
keçən bütün ticarət yolları ingilis və holland müstəmləkəçilərinin<br />
nəzarəti altına keçmişdi. 1764-cü ildə ingilislərlə baş vermiş Buksar<br />
döyüşündəki məğlubiyyətlə imperiya üzərində faktiki nəzarət<br />
itirilmiş oldu. Bundan sonra hakimiyyətə gələn sultanlar Böyük<br />
Britaniya asılılığından qurtula bilməmişlər. Beləliklə, sonuncu<br />
Moğol hökmdarı Bahadurun 1858-ci ildə ailəsi ilə birlikdə sürgün<br />
edilməsi ilə Moğol imperiyası süquta uğramışdır.<br />
Üç böyük türk imperiyası – Osmanlı, Səfəvi, Moğol dövlət<br />
ləri arasında diplomatik münasibətlər dəyişkən xarakterli olmuş<br />
dur (20). Qurulmasının ilk dönəmində Moğol-Səfəvi müna<br />
sibətləri müttəfiqlik səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir. Xüsusilə,<br />
Şeybanilərə qarşı mübarizədə Moğol-Səfəvi birlikləri ortaq<br />
mövqedən çıxış etmişlər. Müttəfiqlik əlaqələri Səfəvi impe ratoru<br />
I Abbas dönəmində də davam etmişdir. Lakin Moğol impe ri yasının<br />
şimal-qərbində yerləşən, hər iki dövlət üçün strateji önəm<br />
daşıyan Qəndəhar şəhərini nəzarətdə saxlamaq planları za manzaman<br />
Moğol-Səfəvi münasibətlərində gərginliyə səbəb ol muşdur.<br />
Moğol-Osmanlı münasibətləri Osmanlı donanmasının Hind<br />
okeanına çıxışından sonra daha da intensivləşmişdir. Bu za man<br />
Osmanlıların əsas məqsədi Hind okeanında getdikcə möv qe lərini<br />
möhkəmləndirən Portuqaliya donanmasına qarşı əks tədbirlər həyata<br />
keçirməkdən ibarət idi. Bu baxımdan, Moğol im pe ri yası ilə<br />
münasibətləri geopolitik maraqlar müstəvisində də rin ləşdirmək<br />
Osmanlı imperiyası üçün xüsusi önəm daşıyırdı.<br />
Sultan Əkbərin hakimiyyəti dövrünə qədər dövlət idarə sində,<br />
orduda əsas vəzifələri türklər tuturdu. Səltənətin ərazisi genişləndikcə,<br />
Böyük Moğol imperiyasına tabe olan ərazilərdə türklər<br />
115
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
azlıq təşkil etməyə başlamışlar. Bu amil sonradan imperiya idarə<br />
çiliyində türk təsirinin azalmasına, etnik dominantlığın əldən<br />
ve rilməsinə səbəb olmuşdur.<br />
Moğol imperiyasında mərkəzi hakimiyyət sultan, şah titulları<br />
daşıyan hökmdarların əlində cəmləşmişdi. İdarəetmə islahatları<br />
çərçivəsində Əkbər şah hakimiyyəti iyerarxik bölgülərə<br />
ayırmışdı. Hər bir bölgünün aydın şəkildə müəyyənləşdirilmiş<br />
sə la hiyyətləri var idi. Hökmdarın məsləhətçisi olan baş vəzir (indiki<br />
anlamda – baş nazir) ölkədə ikinci şəxs hesab edilirdi. Öl kənin<br />
xəzinə və maliyyə işlərinə divanbəyi başçılıq edirdi. İm periya<br />
ərazisi 15 əyalətə bölünmüşdü. Həmin əyalətlərə və onun daxili<br />
böl gələrinə hökmdarın nümayəndəsi hesab olunan si pah darlar<br />
başçılıq edirdi.<br />
Moğol imperiyası dini tolerantlıq baxımından o dövrün digər<br />
dövlətləri üçün nümunəvi model sayılmışdır. İslam, hinduizm,<br />
bud dizm, zərdüştlük, xristianlıq imperiya əhalisinin əsas etiqad<br />
din ləri olmuşdur. Sultan Əkbər imperiya ərazisində din birliyini<br />
Moğol imperiyası: Himalay dağlarından Hind okeanına qədər<br />
116
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
təmin etmək məqsədilə, bütün dinlərin ən kamil xüsusiyyətlərini<br />
bir araya gətirərək, onların universal vəhdətinin təzahürü olan<br />
“Din-i-İlahi” (“İlahi Din”) məktəbinin əsasını qoymuşdur. Eyni<br />
zamanda, Sultan Əkbərin təşəbbüsü ilə “ibadətxana” adlanan<br />
yerlərdə müntəzəm olaraq müxtəlif din daşıyıcılarının fəlsəfi<br />
və dini müzakirələri keçirilirmişdir. Tolerantlığın yüksək örnəyi<br />
olan bu <strong>tarixi</strong> təşəbbüs və onun meydana gətirdiyi dünyagörüşü<br />
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində böyük hind dini-fəl sə fi<br />
məktəblərinin inkişafına və onların Avropa və dünya mədə niyyətinə<br />
təsir imkanlarının yaranmasına yol açmışdır (109).<br />
Moğol imperiyasında inşa edilmiş memarlıq abidələri dünya<br />
memarlığının incilərindən hesab edilir. Moğol epoxası memarlığının<br />
ən yüksək zirvəsi sultan Cahan şahın xanımı Mümtaz Maha<br />
lın şərəfinə Aqra şəhərində inşa etdirdiyi Tac Mahal abidəsidir.<br />
İnşa sına 1632-ci ildə başlanılmış Tac Mahal abidəsinin tikin tisi<br />
10 ildən çox müddətdə davam etmişdir. UNESCO-nun Ümumdün<br />
ya İrs Siyahısına daxil edilən Tac Mahal dünyanın yeddi möcüzəsindən<br />
biridir (191; 120).<br />
Moğol imperatoru Cahan şah və xanımı Mümtaz Mahal<br />
117
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Tac Mahal memarlıq kompleksinin interyerindən. 1632-1642<br />
118
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
DEHLİ <strong>TÜRK</strong> SULTANLIĞI<br />
Dehli türk sultanlığı 1206-<br />
1526-cı illər ərzində Hin dis -<br />
tan yarımadasının böyük qis -<br />
mi üzərində hakimiyyətini<br />
bər qərar etmiş türk dövlətidir<br />
(245). Dehli, Bədayun, Deoqir<br />
və Aqra şəhərləri Deh li sultan<br />
lığının inzibati mərkəz lə ri<br />
Dehli türk sultanlığının bayrağı<br />
olmuşdur. 320 il ərzində yer -<br />
ləş diyi coğrafiyanın qüdrətli dövləti olan Dehli sultanlığını ida rə<br />
edən 5 hakim sülalədən 4-ü – Məmlük, Xıcılı, Tuğlaq, Seyid sülalələri<br />
türk kökənli idilər. Dehli sultanlığının ərazisi Hin dis ta nın<br />
mərkəzi və şimal vilayətlərini əhatə edirdi.<br />
Hindistanda yerli tayfalar arasında davam edən uzunmüddətli<br />
müharibələrdən istifadə edən Məhəmməd Gurlu 1175-ci ildə<br />
Pəncab şəhərini, 1199-cu ildə Bihar vilayətini ələ keçirmişdi. Bu<br />
ərazilərin idarə edilməsi türk əsilli sərkərdələr tərəfindən hə yata<br />
ke çirilirdi. Məhəmməd Gurlunun varisi Qütbəddin Aybək Şi mali<br />
Hindistanın fəthini tamamlayaraq, 1206-cı ildə Dehli sul tan lı ğının<br />
əsasını qoymuşdur. Qütbəddin Aybəkin hakimiyyəti illə rində<br />
Dehli sultanlığının ərazisi Hindistanın mərkəzi vilayətlərinə doğru<br />
genişlənmişdir. Daha sonra hakimiyyətə gələn Eltutmuş sul -<br />
tanın dönəmində ölkənin sərhədləri genişlənməkdə davam et miş,<br />
Multan və Benqaliya vilayətləri Dehli sultanlığının tərki binə daxil<br />
edilmişdir.<br />
XIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Dehli sultanlığı türkmonqol<br />
birliklərinin hücumlarına məruz qalmışdır. 30 ildən çox<br />
aramsız davam edən türk-monqol yürüşlərinin qarşısı Qiyasəddin<br />
Balabanın hakimiyyəti illərində çətinliklə də olsa, alınmışdır.<br />
119
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Dehli türk sultanlığı 1221-1447-ci illərdə<br />
Dövlətdə ordu islahatları aparılan zaman Səlcuqlu nümunəsi əsas<br />
götürülərək, nizami ordu yaradılmış və mərkəzi hakimiyyətə tabe<br />
olmayan iri feodallar zərərsizləşdirilmişdir. XIII əsrin sonlarında<br />
türk-monqol yürüşlərinin növbəti mərhələsi başlanmışdır. Sultan<br />
Ələddinin başçılığı ilə ordu bu yürüşlərin də qarşısını uğurla almış<br />
və Hindistan yarımadasının böyük hissəsi Dehli sultanlığına tabe<br />
edilmişdir.<br />
Lakin sonradan əhali üzərinə qoyulmuş vergilərin ağırlığı<br />
və iri feodalların mərkəzi hakimiyyətdən narazılığı sabitliyi pozmuş<br />
və sultana qarşı üsyanla nəticələnmişdir. Ölkədə sabitlik Məhəmməd<br />
bin Tuğlaqın hakimiyyəti illərində (1325-1351) bərpa<br />
edilmişdir. Bu zaman ölkə paytaxtı Dehli şəhərindən Hindistanın<br />
mərkəzinə – Deoqir şəhərinə köçürülmüşdür. Nəticədə, sultanlığın<br />
şimal əyalətlərinə nəzarət zəifləmiş və hind-əfqan birliklərinin<br />
bu ərazilərə hücumları mütəmadi hal almışdır. Eyni zamanda,<br />
Deh li şəhərinin ticarət əhəmiyyəti xeyli azalmışdır.<br />
120
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Məhəmməd bin Tuğlaqdan sonra hakimiyyəti 37 il ida rə<br />
edən Firuz şah Tuğlaqın Dehli sultanlığından ayrılmış vilayət ləri<br />
döv lətin tərkibinə qaytarmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticə lənmişdir.<br />
Firuz şahın ölümündən sonra Dehli sultanlığında siyasi<br />
ixtilaflar son həddə çatmış və ölkə xarici hücumlar qarşısında<br />
mü va fiq hərbi güc ortaya qoya bilməmişdir. XIV əsrin sonlarında<br />
Deh li sultanlığının Əmir Teymurun hücumlarına məruz qalması,<br />
daha sonralar geniş vüsət alan yerli qiyamlar və saray çəkişmələri<br />
dövlətin süqutunu sürətləndirmişdir. 1526-cı ildə Moğol ordusu<br />
qarşısında ağır məğlubiyyət Dehli sultanlığının süqutu ilə nəticələnmişdir<br />
(38, s.317-324).<br />
Feodal monarxiya dövləti olan Dehli sultanlığını qeyri-məhdud<br />
səlahiyyətlərə malik olan sultan idarə edirdi. Nəzarətedici və<br />
icraedici funksiyaları yerinə yetirən vəzir sultandan sonra ikinci<br />
şəxs sayılırdı. Dövlət əyalətləri sultan ailəsinə mənsub şah zadələrdən<br />
və varlı feodallardan təyin olunan valilər tərəfindən idarə<br />
olunurdu. Yerlərdə sabitliyi təmin etmək üçün valilərə muzd lu<br />
ordu saxlamaq səlahiyyəti verilmişdi.<br />
Dehli türk sultanlığı XIII – XVI əsrlərdə<br />
121
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
XIII əsrdə Dehli sultanlığının yaranması Hindistanda türk,<br />
islam və hind sivilizasiyalarının zəngin və özünəməxsus çalarlarını<br />
özündə birləşdirən sinkretik mədəniyyət modelinin for malaş<br />
masına səbəb olmuşdur. Ölkədə islam dininin sürətlə yayılması<br />
bu dövrdə inşa edilən memarlıq abidələrində aydın şəkildə özünü<br />
göstərmişdir. Dehlidəki “Qüvvət-ül-islam” məscidi (1193-1200),<br />
“Qütb minar” minarəsi (1206-1210) bu dövrün unikal memarlıq<br />
abi dələridir. Hər iki abidə UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına<br />
daxil edilmişdir (423; 38, s.317-324).<br />
Dehli şəhəri. Qala divarlarının qalıqları<br />
Məhəmməd bin Tuğlaq zamanında kəsilmiş sikkələr.<br />
XIV əsrin birinci yarısı<br />
122
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
“Qütb minar” (1206-1210) memarlıq abidəsi<br />
123
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QARAQOYUNLU DÖVLƏTİ<br />
Qaraqoyunlular 1370-1468-ci<br />
illərdə Şərqi Ana do lu, Cənubi<br />
Qafqaz, Azər bay can, İran və<br />
Şimali İraqı bir ləş dirərək vahid<br />
türk döv ləti qur muşlar. Təb riz<br />
şəhəri Qa raqoyunlu dövlə tinin<br />
pay tax tı ol muşdur. Qara qo yunlu<br />
döv lə tinin bayrağında əks<br />
Qaraqoyunlu dövlətinin bayrağı<br />
olu nan “ya şam çiçəyi” adlanan<br />
simvol qədim türk birliklərinin döv lət atri butlarında da istifadə<br />
olunmuşdur.<br />
Qaraqoyunlular XIV əsrin ortalarından etibarən bu coğrafiyada<br />
mövqelərini möhkəmləndirməyə başlamışlar. Qara qoyunluların<br />
nüfuzlu qollarından olan Baharlı (Baharlu) qolunun başçısı<br />
Bayram xoca burada yaşayan türk əsilli birliklər üzərində<br />
hakimiyyət qurmağa başlamış, beləliklə, qaraqoyunlular Şərqi və<br />
Cənubi Anadolunun və Mosulun hakim qüvvəsinə çevrilmişlər.<br />
1382-ci ildə Bayram xocanın ölümündən sonra hakimiyyətə Qara<br />
Məhəmməd (1380-1389) gəlmiş və qaraqoyunluların dövlət kimi<br />
təş kilatlanmasında önəmli rol oynamışdır. Qara Məhəmməd<br />
Əmir Teymurun müttəfiqi olan Cəlairi əmirlərinin müqavimətini<br />
qı ra raq 1387-ci ildə Təbrizə daxil olmuşdur. Qara Məhəmmədin<br />
ölümündən sonra qaraqoyunlular Əmir Teymurun qüvvələrinə<br />
qar şı mübarizədə bir neçə dəfə uğursuzluqla üzləşmişlər. Qara<br />
Yusif (1389-1420) hakimiyyətdə olduğu müddətdə bütün qüvvə<br />
lərini Teymurilər və Cəlairilərə qarşı səfərbər etmişdir. 1400-<br />
cü ildə Teymurilərlə döyüşdə məğlub olan Qara Yusif Cəlairilər<br />
sultanı ilə birgə Osmanlı sultanı İldırım Bəyazidin himayəsinə girmişdir.<br />
Daha sonra Suriyaya sığınan Qara Yusif burada Məmlük<br />
124
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
sultanı tərəfindən həbs edilmişdi. Şam valisi tərəfindən həbsdən<br />
azad edildikdən sonra Qara Yusif Teymurilərə qarşı mübarizəsini<br />
davam etdirmiş və Bağdad şəhərini ələ keçirmişdir.<br />
1406-1408-ci illərdə Teymurilər ordusunu ağır məğlubiyyətə<br />
uğradan Qara Yusif Təbriz şəhərini, daha sonra bütövlükdə Azərbaycanı<br />
fəth etmişdir. Əmir Teymurun Azərbaycana hakim təyin<br />
etdiyi Miranşahın oğlu Əbubəkri 1406-cı ildə Şənbi Qazan yaxınlığında<br />
məğlub edən Qara Yusif, 1408-ci ildə Miranşahın da<br />
or dusunu darmadağın edərək Teymurilərin Azərbaycanda hakimiy<br />
yətinə son qoymuşdur.<br />
Ağqoyunlu hökmdarı Qara Osman üzərində qələbə Qa ra -<br />
qoyunluların siyasi-hərbi qüdrətini daha da möhkəm lən dir miş dir.<br />
Qara Yusifin keçmiş müttəfiqi Sultan Əhməd Cəla iri Qa ra qoyun<br />
luların nüfuzunun artmasından narahat idi. Qara Yusifə qarşı<br />
Şirvanşah İbrahimlə ittifaqa girən Sultan Əhməd Cəlairi 1410-cu<br />
ildə II Şənbi-Qazan döyüşündə məğlub olmuşdur. Bun dan sonra,<br />
Qaraqoyunlu dövləti yerləşdiyi məkanın alterna tiv siz güc mərkəzinə<br />
çevrilmişdir.<br />
Qaraqoyunlu dövləti Teymurilər imperiyasının<br />
istilasından əvvəl (1380 – 1389) və sonra (1407 – 1468)<br />
125
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Qısa zaman ərzində Qaraqoyunlu dövləti Şirvanşahlar dövləti<br />
istisna olmaqla, bütün Azərbaycan torpaqlarını, indiki <strong>Türk</strong>iyə<br />
Cümhuriyyətinin şərq əyalətlərini, Gürcüstanın şərqini (Borçalını),<br />
Qərbi İran və İraqı əhatə edən sərhədlər daxilində hökmranlıq<br />
etmişdir. 1412-ci ildə Qara Yusif Şirvanşah I İbrahimin Şəki<br />
hakimi Seyid Əhməd və Kaxetiya çarı II Konstantinlə müttəfiq<br />
qüvvələrini Kür çayı sahilində baş vermiş döyüşdə məğlub etmiş<br />
və Şirvanşahlar Qaraqoyunlulardan vassal asılılığına düşmüşlər.<br />
Bu döyüşdə Qara Yusifə qarşı cəbhədə yer almış Seyid Əhməd və<br />
II Konstantin edam edilmişlər.<br />
1420-ci ildə Qara Yusifin ölümündən sonra ölkədə daxili<br />
çə kişmələr güclənmişdir. Bu zaman Teymurilər imperiyasının<br />
hökm darı Şahrux dövləti yenidən əvvəlki qüdrətinə qaytarmaq<br />
uğ runda mübarizə aparırdı. Bu zaman Qaraqoyunlu dövləti yenidən<br />
Teymurilər imperiyası tərəfindən işğal olunmaq təhlükəsi ilə<br />
üzləşmişdi. Belə bir şəraitdə hakimiyyətə gələn İskəndər (1420-<br />
1437) Şirvanşahlar, Ağqoyunlu və Teymurilərə qarşı üç cəb hədə<br />
mübarizə aparırdı. Qaraqoyunlu dövləti və Teymurilər im periyası<br />
arasında 15 il davam edən savaşlar sonda İskəndərin haki<br />
miyyəti itirməsi və Teymurilər imperatoru Şahruxun Azər baycan<br />
hakimliyini Cahanşaha (1437-1467) təslim etməsi ilə nə ti cələnmişdir.<br />
Cahanşahın hakimiyyəti illərində Qaraqoyunlu dövlətində<br />
sabitlik təmin edilmiş, Gürcüstan və İraq üzərinə uğurlu yürüşlər<br />
təşkil edilmişdir. Sələflərindən fərqli olaraq Cahanşah Teymurilər<br />
və Osmanlılarla dostluq münasibətlərində olmuş, bu da uzun<br />
müddət ölkəni xarici təhdidlərdən uzaqlaşdırmışdır. 1447-ci ildə<br />
Şahruxun ölümündən sonra Qaraqoyunlu dövləti Sultaniyyə,<br />
Qəzvin və Həmədanı dövlətin tərkibinə qatmış, ona qarşı üsyana<br />
qalxan Mosul hakimi Əlvənd Mirzəni zərərsizləşdirmişdir.<br />
Lakin ölkə daxilində baş qaldıran qiyamlar və Ağqoyunlu<br />
bir liklərinin getdikcə fəallaşması Qaraqoyunlu dövlətinin süqu tunu<br />
sürətləndirmişdir. Uzun Həsənin başçılığı altında nizami ordu<br />
yaradan ağqoyunlular öz dövlətlərini yaratmaq yolunda başlıca<br />
126
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
maneə kimi Qaraqoyunlu dövlətini görürdülər. Uzun Həsənin<br />
baş çılıq etdiyi Ağqoyunlu birlikləri Qaraqoyunlu dövlətindən<br />
vas sal asılılığında olan ərazilərə bir neçə dəfə yürüşlər təşkil etmişdir.<br />
Tərəflər arasında son və həlledici döyüş 1467-ci ildə Muş<br />
düzənliyində baş vermiş və bu döyüşdə Qaraqoyunlu ordusu ağır<br />
məğlubiyyətə uğramışdır.<br />
Həmin müharibədə bilavasitə iştirak edən böyük sərkərdə<br />
və dövlət xadimi Cahanşah öldürülmüş, başı kəsilmişdir. Ca han -<br />
şahın cəsədini silahdaşları dava meydanından çıxararaq Təb rizə<br />
gətirmiş və onu özünün tikdirdiyi Göy Məsciddə dəfn et mişlər.<br />
Onun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Həsən Əli ağ qo yunlu<br />
lara qarşı bütün qüvvələrini səfərbər etsə də, uğur suz luqla<br />
üz ləş miş dir. Beləliklə, ağqoyunlular qarşısında davamlı məğ lubiy<br />
yət lər 1469-cu ildə Qaraqoyunlu dövlətinin süqutu ilə nəti cələnmişdir.<br />
Qaraqoyunlular öz dövlətinin yaradılması və təşkilatlandı<br />
rılmasında Elxanilər dövlətini nümunə olaraq götürmüşdülər.<br />
Əsas səlahiyyətləri əllərində cəmləşdirən Qaraqoyunlu hökm darları<br />
sultan titulu daşıyırdı. Hökmdar sarayında əmirlərin başçılıq<br />
Qaraqoyunlu dövləti 1407 – 1468-ci illərdə<br />
127
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
etdiyi divanlar fəaliyyət göstərirdi. Bu divanlar mülki, hərbi, vergi<br />
və maliyyə məsələləri üzrə səlahiyyətləndirilmişdilər. Dövlətin<br />
əra zisi vilayətlərə bölünmüşdü. Bu vilayətlər şahzadə və bəylər<br />
tə rəfindən idarə olunurdu.<br />
Qaraqoyunlu memarlığının şah əsəri Təbriz şəhərində olan<br />
Göy Məsciddir. 1465-1466-cı illərdə Cahanşah tərəfindən inşa<br />
edilmiş Göy Məscid bu gün də türk-islam memarlığının par -<br />
laq nümunəsi kimi qorunub saxlanmışdır. Görkəmli döv lət xadi<br />
mi olmaqla yanaşı, Cahanşah həm də şair və sufi (hürufi) fəlsə<br />
fəsinin tanınmış nümayəndəsi idi. <strong>Türk</strong>-islam ədəbiy ya tının<br />
zənginləşməsində xüsusi yeri olan Cahanşah “Həqiqi” tə xəllüsü<br />
ilə Azərbaycan türkcəsində şeirlər yazmışdır. Yüksək təhsil görmüş<br />
Cahanşah Həqiqi Azərbaycan türkcəsi və fars di lində gözəl<br />
qəzəllər, məsnəvi və rübailər yazmışdır. O, Şərq ədəbiy yatına<br />
dərindən bələd olmuş və özünü dahi mütəfəkkir İmadəddin Nəsimi<br />
məktəbinin ardıcılı hesab etmişdir. Cahanşah Həqiqi zəmanəsinin<br />
bütün Şərqdə tanınan görkəmli şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq<br />
münasibəti saxlamışdır. Cami onun “Divan”ının bədii və mənəvi-əxlaqi<br />
keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirmişdir. Öz şeirlərindən<br />
birində o, bu “Divan”ı “xəzinə” adlandırmışdır (434).<br />
Qara Yusif zamanında<br />
kəsilmiş Qaraqoyunlu sikkəsi<br />
128
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Həqiqinin tikdirdiyi və<br />
dəfn olunduğu Göy məscid. Təbriz. 1465-ci il<br />
129
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
AĞQOYUNLU DÖVLƏTİ<br />
1468-1503-cü illərdə mövcud<br />
olmuş Ağqoyunlu döv ləti<br />
Azərbaycan, Şərqi Ana do lu,<br />
Gür cüstan, Ərəb İraqı, Ma zan -<br />
daran və Xorasan da daxil olmaqla,<br />
İran torpaqlarını özündə<br />
birləşdirmişdir (408; 387).<br />
Ağqoyunlu dövlətinin bayrağı Di yarbəkir, Təbriz və Bağ dad<br />
şə hər ləri Ağqoyunlu döv lətinin<br />
inzibati mərkəzləri olmuşdur. Oğuzların Bayandur bo yundan olan<br />
Ağqoyunlu türkləri hələ XIII əsrin sonlarından eti barən Azərbaycan<br />
ərazisində, Dəclə və Fərat çayı sahillərində məs kun la şaraq, bu bölgədə<br />
mövqelərini möhkəmləndirmişlər. 1340-cı il dən etibarən Tur<br />
Əli bəyin öndərliyində Ağqoyunlu bir likləri Ana dolu, Suriya, İraq<br />
ərazilərinə, Trabzon imperiyasına yürüşlər təş kil etmişlər.<br />
Ağqoyunlu dövlətinin yaradılış <strong>tarixi</strong> barədə <strong>tarixi</strong> mənbə<br />
lərdə müxtəlif məlumatlar vardır. Bəzi mənbələr Ağqo yun lu<br />
dövlətinin yarandığı tarix kimi, Qaraqoyunlu dövləti üzərində<br />
1467-ci ildə əldə edilmiş qalibiyyəti göstərsələr də, əslində, ağqoyunluların<br />
dövlət olaraq təşkilatlanması XIV əsrin sonlarına təsadüf<br />
edir. Bayandur boyundan olan Pəhləvan bəyin (1370-1388)<br />
hakimiyyəti dövründə Ağqoyunlu tayfa ittifaqı vahid mər kəzdən<br />
idarə olunmağa başlamışdır. Dövlətin qurucusu hesab edilən Qara<br />
Yuluq Osman bəyin (1394-1434) dönəmində Ağqoyunlu birlikləri<br />
Sivas uğrunda aparılan mübarizədə qaraqoyunlular üzə rində<br />
qələbə qazanmış, Ərzincan və Mardin üzərində nəzarəti ələ<br />
ke çir mişlər.<br />
Əmir Teymurun Anadolu torpaqlarına təşkil etdiyi yürüşə<br />
dəs tək verən Osman bəy Malatya, daha sonra Diyarbəkiri fəth<br />
130
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Diyarbəkirdə Ağqoyunlu qalası. 1450-ci illər<br />
et miş dir. Osman bəy qaraqoyunlulara qarşı 1434-cü ildə baş vermiş<br />
savaşda öldürüldükdən sonra hakimiyyət uğrunda müba ri zə<br />
kəskinləşmişdir. Uzun Həsən 1453-cü ildə Diyarbəkiri ələ ke çirdikdən<br />
sonra uzun müddət davam edən iqtidar uğrunda mü barizəyə<br />
son qoyulmuşdur. 1467-ci ildə qaraqoyunluları məğ lub<br />
et dikdən sonra Ağqoyunlu dövləti öz sərhədlərini şərqdə Xorasandan<br />
qərbdə Fərat sahillərinə, şimalda Qafqazlardan cənubda<br />
Oman dənizinə qədər genişləndirmişdir.<br />
Ağqoyunlu dövlətinin regionda güc mərkəzinə çevrilməsi<br />
Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərə təsirsiz ötüşməmişdir. Ağqoyunlu-Osmanlı<br />
münasibətlərində ilk gərginlik Fateh Sultan<br />
Meh metin Trabzon imperiyası üzərinə qoşun göndərməsi ilə başla<br />
mışdır. Trabzon imperatorunun qızı ilə evli olan Uzun Həsən<br />
Trabzona hərbi dəstək göstərmişdir. Osmanlılarla ağqoyunlular<br />
arasında 1473-cü ildə baş vermiş Malatya savaşında Uzun Hə sənin<br />
ordusu qalib gəlsə də, elə həmin ildə Otluqbeli savaşında ağqo<br />
yunlular ağır məğlubiyyətlə üzləşmişdir. Bu məğlubiyyətdən<br />
son ra Ağqoyunlu dövləti əhəmiyyətli dərəcədə siyasi və hərbi gücünü<br />
itirmişdir.<br />
131
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Uzun Həsənin oğlu Zeynəl bəyin türbəsi.<br />
<strong>Türk</strong>iyənin Batman şəhəri<br />
Osmanlılarla mübarizənin uğursuzluqla nəticələnməsinə<br />
bax mayaraq, Uzun Həsənin başçılıq etdiyi Ağqoyunlu ordusu digər<br />
cəbhələrdə uğurlu hərbi əməliyyatlar həyata keçirirdi. 1474-<br />
1478-ci illərdə Gürcüstana təşkil edilmiş hərbi yürüşlər nəticəsində<br />
Tiflis də daxil olmaqla, bütün Gürcüstan torpaqları Ağqoyunlu<br />
dövlətinin tərkibinə daxil edilmişdir. 1478-ci ildə Uzun Həsənin<br />
ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Yaqub Mirzə dönəmində<br />
də Osmanlı imperiyası ilə gərgin münasibətlər davam etmişdir.<br />
1480-cı ildə tərəflər arasında baş vermiş döyüşdə ağqoyunlular<br />
Os manlı ordusuna, daha sonra Misir və Suriya sultanı Qayıtbəyə<br />
qa lib gələrək dövlətin süqutunun qarşısını almışdır. Lakin Yaqub<br />
Mirzənin ölümündən sonra Ağqoyunlu dövlətində yenidən saray<br />
ixtilafları baş qaldırmış və 1499-cu ildə dövlətin iki varis –<br />
Murad və Əlvənd arasında bölüşdürülməsinə səbəb olmuşdur.<br />
Sə fəvi hökmdarı Şah İsmayıl 1501-ci ildə Şərur yaxınlığında<br />
baş vermiş döyüşdə Əlvənd Mirzənin qoşunlarını məğlub edərək<br />
Təb rizə daxil olmuş və Səfəvilər imperiyasının yaradılmasını<br />
132
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
elan etmişdir. 1503-cü ildə Həmədan yaxınlığındakı savaşda Şah<br />
İsmayılın digər Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Muradın qoşunlarını<br />
məğlubiyyətə uğratması ilə Ağqoyunlu dövlətinin varlığına son<br />
qoyulmuşdur.<br />
Ağqoyunlu dövlətinin qonşu ölkələrlə, eyni zamanda Avropa<br />
dövlətləri ilə sıx diplomatik münasibətləri mövcud ol muşdur.<br />
Qərb ölkələri ilə münasibətləri qurmaqda əsas məqsəd ticarət<br />
əlaqələrini genişləndirmək və ordunu zəruri silah-sursatla<br />
təc hiz etməkdən ibarət idi. Şərqlə Qərb arasında önəmli ticarət<br />
qovuşağında yerləşdiyindən, Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı<br />
im periyası ilə münasibətləri daim gərgin olmuşdur. Eyni zaman<br />
da, Trabzon dövləti ilə yaxınlıq Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə<br />
mənfi təsir göstərmişdir. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun<br />
Həsənin Trabzon imperatorunun qızı Dəspinə xatunla evlənməsi<br />
Ağqoyunlu-Trabzon münasibətlərini daha da sıxlaşdırmışdır. Trabzon<br />
imperiyası ilə dostluq münasibətləri Ağqoyunlu dövlətinin<br />
Qara dənizə təhlükəsiz şəkildə çıxışını təmin edirdi. Lakin 1461-<br />
ci ildə Osmanlı sultanı II Mehmet tərəfindən Trabzonun fəthi ilə<br />
Ağqoyunlu dövləti. 1468-1503-cü illər<br />
133
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Ağqoyunlu dövlətinin Avropaya çıxışı məhdudlaşmışdır. Uzun<br />
Həsən Osmanlılara qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə Qaraman<br />
bəyliyi, Kipr, Rodos kimi dövlətlərlə və Venesiya respublikası ilə<br />
ittifaqa daxil olmuşdur.<br />
Ağqoyunlu dövlətində idarəetmə Qaraqoyunlu dövlətindən<br />
ciddi şəkildə fərqlənmirdi. Ölkə hökmdar ailəsinin ortaq mülkü<br />
sayılırdı. Hökmdarlar “uluq bəy” və ya “xan” titulu daşıyırdılar.<br />
Döv lət əhəmiyyətli bütün məsələlər sarayda fəaliyyət göstərən<br />
Bö yük Divanda müzakirə edilir və yekun qərar qəbul edilirdi.<br />
Uzun Həsən dövlət idarəetməsində Osmanlı sisteminin bəzi<br />
prinsiplərini tətbiq edirdi. Ölkə vilayətlərini idarə edən Ağqoyunlu<br />
bəy və şahzadələri hökmdara bağlı olsalar da, müstəqil siyasət<br />
yü rüdürdülər.<br />
Ağqoyunlu dövlətinin yüksəliş dövründə türk-islam memar<br />
lığının xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən bir sıra <strong>tarixi</strong><br />
abi dələr inşa edilmişdir. Elazığda Sara Xatun (Azərbaycanın ilk<br />
dip lomat qadını) adına məscid, Bitlisdə Əmir Bayandur günbəzi,<br />
Di yar bəkirdə Şeyx Matar məscidi həmin memarlıq məktəbinin<br />
parlaq nümunələrindəndir.<br />
Ağqoyunlu dövrünə aid dəbilqə.<br />
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi<br />
134
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Ağqoyunlu dövləti. Sara Xatun məscidi.<br />
<strong>Türk</strong>iyənin Elazığ vilayəti<br />
Ağqoyunlu dövləti. Əmir Bayandur gümbəzi.<br />
1477-ci il. <strong>Türk</strong>iyənin Bitlis vilayəti<br />
135
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
SƏFƏVİLƏR İMPERİYASI<br />
Səfəvilər imperiyasının bayrağı<br />
Səfəvilər imperiyasının gerbi<br />
Azərbaycanın <strong>tarixi</strong> ərazilərində bilavasitə Azərbaycan<br />
türk lərinin etnogenezisi ilə bağlı olan Atabəylər, Qaraqoyunlu və<br />
Ağ qo yunlu dövlətlərindən sonra – 1501-ci ildə qurulmuş Səfəvilər<br />
im pe riyası (1501-1736) ən qüdrətli türk imperiyalarından biri kimi<br />
dövrünün beynəlxalq siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır<br />
(340; 341). Təbriz, Qəzvin və İsfahan şəhərləri ayrı-ayrı dövrlərdə<br />
Səfəvilər imperiyasının paytaxtları olmuşdur. İndiki Azərbaycan,<br />
İran, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, Mərkəzi Asiyanın cənub-qərbi<br />
və şərqi Anadolu əraziləri Səfəvilər imperiyasının tərkibinə<br />
da xil idi (343; 347). Səfəvilər imperiyasının ümumi ərazisi 2,85<br />
milyon kv. km təşkil edirdi.<br />
İmperiyanın əsasını I Şah İsmayıl 1501-ci ildə Təbrizdə özünü<br />
şah elan etməklə qoymuşdur. Şamlı, Əfşar, Qacar, Çağırqanlı,<br />
Ustaclı, Şahsevənlər kimi türk boyları Səfəvilər imperiyasının<br />
qu rulmasında yaxından iştirak etmişlər. I Şah İsmayılın əsas tərəf<br />
darları olan qızılbaşlar, əsasən, həmin türk boylarından təşkil<br />
edil mişdir.<br />
Səfəvi adı səfəviyyə təriqətinin (1301) yaradıcısı olan Şah<br />
İsmayılın ulu babası Şeyx Səfiəddin Ərdəbili ilə (1252–1334)<br />
bağlıdır. I Şah İsmayılın atası Şeyx Heydər dövründə bu təriqətin<br />
136
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Səfəvi qızılbaş döyüşçüsünün hərbi geyimi<br />
tərəfdarları qızılbaşlar adlanırdı. Səfəvilərin Azərbaycanda və<br />
Şərqi Anadoluda möhkəmlənməsi prosesi XV əsrin ortalarından<br />
baş lanmışdır. Səfəvilərin başçısı Şeyx Cüneyd bu zaman bölgədə<br />
olan türk birliklərini ətrafına toplamış və ağqoyunlularla sıx münasibətlər<br />
yaratmışdı. Şeyx Cüneyd Şirvanşahlar üzərinə hücuma<br />
keçərkən öldürüldükdən sonra Şeyx Heydər Səfəvilərin başçısı<br />
olmuşdur.<br />
Ağqoyunlularla münasibətləri daha da dərinləşdirən Şeyx<br />
Heydər Uzun Həsənin qızı Aləmşah bəyimlə evlənmiş və bu<br />
iz divacdan I İsmayıl dünyaya gəlmişdir. Lakin Səfəvilərin bölgə<br />
də əsas güc sahibinə çevrilmək təhlükəsini aradan qaldırmaq<br />
üçün Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub Şirvanşahlarla ittifaqa<br />
girərək, 1488-ci ildə Şeyx Heydər üzərinə qoşun göndərmiş və<br />
Səfəvi ordusunu məğlub etmişdir. Döyüşdə Şeyx Heydər öl dürülmüş<br />
və İsmayıl da daxil olmaqla, üç oğlu İstəxr qalasında 5<br />
il həbsxanada saxlanmışdır. Sultan Yaqubun ölümündən sonra<br />
Uzun Həsənin nəvəsi Rüstəm Mirzə onları həbsdən azad etmiş<br />
və İsmayılın böyük qardaşı Sultanəli Səfəvilərin başçısı təyin<br />
edil mişdi. Rüstəm Mirzə Ağqoyunlu dövlətində baş qaldırmış<br />
137
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
saray çəkişmələrini yatırmaq üçün Səfəvi qüvvələrindən istifadə<br />
etmişdir. Lakin Səfəvilərin getdikcə güclənməsi Rüstəm Mirzəni<br />
narahat edirdi. Artmaqda olan Səfəvi təhlükəsinin qarşısını almaq<br />
məqsədilə Rüstəm Mirzə 1494-cü ildə Şəməsi adlanan yerdə Səfəvilərin<br />
başçısı Sultanəlini öldürmüşdür. Səfəvi müridləri İs mayılı<br />
və qardaşını bir müddət gizlətmiş, daha sonra Səfəvilərin varisi<br />
kimi İsmayılın ətrafında yenidən təşkilatlanmağa başla mışlar.<br />
1499-cu ildə Lahicandan Ərdəbilə yola düşən İsmayılı nüfuzlu<br />
Səfəvi tərəfdarlarından olan Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli<br />
bəy Dədə, Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy Qaramanlı<br />
müşayiət edirdilər. Qızılbaş tərəfdarları İsmayılın başçılığı ilə<br />
bütün qüvvələrini Şirvanşahlar ordusuna qarşı səfərbər etməyi<br />
razılaşdırmışdılar. 1500-cü ildə Səfəvi ordusu Şirvanşah Fərrux<br />
Yasar üzərinə hücuma keçərək, Şirvanşahlar dövlətini ağır məğlubiyyətə<br />
uğratmışdır. Səfəvi birliklərinin növbəti hədəfi Bakını<br />
fəth edərək, bölgənin strateji mərkəzini nəzarət altına almaq idi.<br />
1501-ci ildə gerçəkləşdirilən hücumda Bakı fəth edilmiş,<br />
bu nunla, Şirvanşahlar dövləti Səfəvilərdən asılı vəziyyətə düşmüş<br />
dür. Elə həmin ildə İsmayıl Ağqoyunlu hökmdarı Əlvənd<br />
Mir zəni məğlub edərək Təbrizə daxil olmuş və özünü şah (şah<br />
Səfəvi ordusunun odlu silahları:<br />
tüfənglər<br />
Qılınc və tüfənglə silahlanmış<br />
Səfəvi döyüşçüsünün miniatür təsviri<br />
138
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
-ən- şah – şahlar şahı) elan etmişdir. Şah İsmayılın Azərbaycantürk<br />
dövlətçilik ənənələrinin zənginləşməsində əvəzsiz xidmətləri<br />
olmuşdur. Şah İsmayıl tərəfindən Azərbaycan türkcəsi tarixdə ilk<br />
dəfə dövlət dili statusunu qazanmışdır.<br />
Təbrizin fəthindən sonra Səfəvilərin nəzarəti altına düşən<br />
ərazilərin əhatə dairəsi sürətlə genişlənməkdə idi. 1503-cü ildə<br />
Ağqoyunlu dövlətini ikinci dəfə məğlub edən Şah İsmayıl Şiraz,<br />
Qum, Kaşan və İsfahanı, 1504-cü ildə isə Gülxəndan, Firuzguh,<br />
Us ta qalaları, Yəzd və Kirmanı ələ keçirmişdir. Bundan sonra, Şah<br />
İsmayıl öz ordusu ilə birgə Qərbə doğru hərəkət edərək 1507-ci<br />
ildə Van və Ərzincanı, 1508-ci ildə isə ərəb İraqını fəth et mişdir.<br />
Şah İsmayılın Yaxın Şərqdə hərbi səfərdə olmasından istifadə<br />
edən özbək dövləti – Şeybanilərin hökmdarı Məhəmməd xan<br />
Şeybani 1507-1508-ci illərdə Xorasanı işğal edərək, Səfəvilər<br />
im periyasının nəzarətində olan Kirmana yürüşlər təşkil etmişdir.<br />
Şah İsmayıl Məhəmməd xanın yanına elçilərini göndərərək yürüş<br />
ləri dayandırmağa çağırmışdı. Lakin münasibətlərin getdikcə<br />
kəskinləşməsi tərəflər arasında toqquşmanı qaçılmaz etmişdi.<br />
Səfəvilər imperiyası 1501 – 1587-ci illərdə.<br />
Səfəvi-Özbək və Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin əsas coğrafiyası<br />
139
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Şah İsmayıl 1510-cu ildə Xorasana doğru hərəkət edərək Mərv<br />
dö yüşündə Məhəmməd xan Şeybanini ağır məğlubiyyətə uğ ratmış,<br />
Xorasan vilayəti və Ceyhun çayına qədər olan torpaqları ələ<br />
keçirmişdir. Daha sonra Şah İsmayıl bütün hərbi qüvvəsini Şərqi<br />
Anadolunu ələ keçirmək üçün səfərbər etmişdir. 1512-ci ildə<br />
həyata keçirilmiş Şərqi Anadolu yürüşündə Qaraman və Malatya<br />
Səfəvilər imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir.<br />
Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin kəskinləşməsi hər iki türk<br />
imperiyasında sonrakı siyasi proseslərə neqativ təsirini göstərmiş,<br />
iki türk xalqının ortaq dəyərlər ətrafında birləşmək imkanlarını<br />
məhdudlaşdırmışdır. 1512-ci ildə taxta çıxan I Səlim Avropa dövlətləri<br />
ilə sülh bağladıqdan sonra bütün gücünü Səfəvilər imperiyasına<br />
qarşı birləşdirmişdi. Sultan Səlimin Ədirnədə çağırdığı<br />
fövqəladə divan toplantısında qızılbaşlara qarşı irimiqyaslı müha<br />
ribənin başlanmasına fətva verilmişdi. I Səlimin əmri ilə Anadoluda<br />
40 minə yaxın qızılbaşın öldürülməsi tərəflər arasında<br />
mü naqişənin hərbi fazaya keçidinə rəvac vermişdir.<br />
1514-cü ildə Osmanlı ordusu I Səlimin rəhbərliyi altında<br />
Sə fəvilər imperiyasının nəzarətində olan ərazilərə daxil olmuşdu.<br />
Həmin ilin 23 avqustunda Çaldıran düzündə qarşılaşan Səfəvi və<br />
Osmanlı orduları <strong>tarixi</strong>n ən qanlı döyüşlərindən birini yaşamışdır.<br />
Hərbi təchizat baxımından xeyli irəlidə olan Osmanlı ordusu bu<br />
döyüşdən qalib ayrılmış, Səfəvilər imperiyasının paytaxtı olan<br />
Təbriz şəhəri osmanlılar tərəfindən tutulmuşdu. Lakin əhalinin<br />
müqaviməti və Səfəvi ordusunun toparlanması nəticəsində Osmanlı<br />
sultanı 6 gün sonra Təbrizi tərk etməyə məcbur olmuşdur.<br />
Bu döyüş nəticəsində Osmanlı ordusu Şərqi Anadolu üzərində<br />
nə zarəti tamamilə ələ keçirmişdir. Çaldıran məğlubiyyətindən böyük<br />
mənəvi zərbə alan Şah İsmayıl hakimiyyətinin sonrakı illərini<br />
daha çox ədəbi yaradıcılığa həsr etmişdir. Çaldıran döyüşünün<br />
baş verməsi hər iki tərəf üçün ağır nəticələrə səbəb olmuşdur.<br />
Belə ki, bu hadisədən sonra tərəflər arasında etimadsız siyasi müna<br />
sibətlər uzun müddət davam edəcək aktiv toqquşmalar fazasına<br />
140
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
keçmiş və bu proses Səfəvilər imperiyasının süqutuna qədər davam<br />
etmişdir.<br />
Şah İsmayılın 1524-cü ildə ölümündən sonra taxta çıxan<br />
oğlu I Təhmasibin (1514-1576) hakimiyyətinin ilk illərində Səfəvilər<br />
imperiyası ərazilərinin bir hissəsini itirmək təhlükəsi ilə<br />
üzləşmişdi. 1528-ci ildə özbək hərbi birlikləri Xorasan üzərinə<br />
hücuma keçmiş, lakin şəhəri ələ keçirmək məqsədlərinə nail ola<br />
bilməmişdilər. I Təhmasibin şərqə səfərindən istifadə edən Luristan<br />
bəylərbəyi Zülfüqar xan üsyan qaldıraraq, 1528-ci ildə<br />
Bağ dad şəhərini ələ keçirmişdi. Səfəvi ordusunu qısa müddət<br />
ər zində toparlayan I Təhmasib Bağdad üzərinə qoşun yeridərək,<br />
şəhəri yenidən Səfəvilər imperiyasının sərhədləri çərçivəsinə<br />
qay tarmışdır. Bağdad şəhəri 1534-cü ildə növbəti dəfə təhdidlə<br />
üz-üzə qalmışdır.<br />
Sultan I Süleymanın başçılıq etdiyi Osmanlı ordusu Bağdad<br />
üzərinə hücum edərək şəhəri ələ keçirmişdir. Buna cavab olaraq,<br />
I Təhmasib Səfəvi ordusunu Şərqi Anadoluya göndərərək Van və<br />
Qarsı ələ keçirmişdir. Sultan Süleymanın Səfəvilər imperiyasına<br />
yürüşləri 1555-ci ilə qədər davam etmiş, lakin bu yürüşlərin heç<br />
birində Osmanlı ordusu Azərbaycanda möhkəmlənə bilməmişdir.<br />
Çaldıran döyüşünün (1514, 23<br />
avqust) miniatür təsviri<br />
Səfəvi hökmdarı<br />
I Şah Təhmasib<br />
141
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
1555-ci ildə Amasyada imzalanmış Osmanlı-Səfəvi sülh müqaviləsinə<br />
əsasən, şərqi Anadolu, İmeretiya, Quriya, Ərəb İraqı<br />
Os manlı imperiyasının, Şərqi Gürcüstan vilayətləri isə Səfəvilər<br />
imperiyasının tərkibində qalmışdır.<br />
Səfəvilərlə osmanlılar arasında münaqişənin növbəti mərhələsi<br />
1578-ci ildə başlanmış və 12 il davam edən müharibə 1590-<br />
cı ildə İstanbul sülh müqaviləsinin imzalanması ilə sona çatmışdır.<br />
Bu müqaviləyə əsasən, Osmanlı imperiyası Kartli, Kaxetiya,<br />
Mes xetiya, Şirvan, Qarabağ, Çuxursəəd bəylərbəylikləri üzərində<br />
ha kimiyyətini bərqərar etmişdir. Şah Abbas Səfəvi 1593-cü ildə<br />
Azərbaycanın qızılbaşlara tabe edilən Zəncan, Xalxal, Ərdəbil,<br />
Qaracadağ, Lənkəran vilayətləri, Qızılüzən və Kür çayları arasında<br />
yerləşən ərazidə Azərbaycan bəylərbəyliyi yaratmışdır.<br />
I Təhmasibin ölümündən sonra taxta çıxan II İsmayıl (1576-<br />
1578) və Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) dönəmində mərkəzi<br />
hakimiyyət saray çəkişmələri ucbatından xeyli zəifləmişdi. Bu<br />
da öz növbəsində, Səfəvilər imperiyasına qarşı xarici müda xi-<br />
Azərbaycan Səfəvi dövləti Avrasiyanın Yaxın və Orta Şərq regionunun<br />
böyük imperiyası kimi<br />
142
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
I Şah Abbasın qrafik portreti.<br />
Müəllif: Dominikos Kustos.<br />
1600-cü il<br />
lələri gücləndirirdi. 1587-1629-<br />
cu illərdə hakimiyyətdə ol muş<br />
I Şah Abbas dönəmində Səfə vi lər<br />
im periyasında mərkəzi ha ki miyyət<br />
güc ləndirilmiş, yer lər də baş<br />
qaldıran üsyanlar yatırıl mışdır.<br />
I Şah Abbasın hakimiyyəti<br />
illərində türk kökənli xanədanın<br />
mərkəzi hakimiyyətdə, eyni zamanda<br />
qızılbaşların orduda mövqeyi<br />
nəzərə çarpacaq dərəcədə<br />
azal mışdır. Bunun nəticəsində,<br />
Sə fəvilər imperiyasında farslaşma<br />
meyilləri güclənmişdir. İm pe riya<br />
pay taxtının İsfahana köçü rülmə<br />
si də bu prosesə əlavə tə kan<br />
ver mişdir. Şah Abbas tərə findən<br />
dövlət idarəçiliyi və or duda bir<br />
sıra islahatlar həyata keçi ril mişdir.<br />
Bu islahatlar çərçivəsində orduda sərt nizam-intizam yaradılmış,<br />
ordu birlikləri içərisində qulamların sayı kəskin şəkildə<br />
artırılmışdır. 10 il ərzində orduda aparılan islahatlar nəticəsində<br />
Səfəvi ordusu əvvəlki gücünü bərpa edə bilmişdi. Hər fürsətdə<br />
Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin gərginləşməsində maraqlı olan<br />
Avropa dövlətləri Şah Abbas tərəfindən güclü ordunun ya radılmasında<br />
maraqlı idilər. Ordu islahatlarına dəstək adı ilə 1598-<br />
ci ildə Şah Abbasın sarayına gələn ingilis elçiləri Antoni Şirli və<br />
Robert Şirlinin əsas məqsədi Səfəvilər imperiyasını anti-Osmanlı<br />
ittifaqına cəlb etmək olmuşdur.<br />
Bu dövrdə Xorasanı özbək hərbi birliklərindən azad edən<br />
Səfəvi ordusu, Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlara<br />
başlamışdı. Nəticədə, uzun müd dət osmanlıların nəzarətində olan<br />
Təb riz və Bağdad şəhərləri geri alın mış, Qafqazın böyük hissəsi<br />
Sə fəvilər imperiyasının tərkibinə qaytarılmışdır. Bir neçə cəbhədə<br />
143
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Səfəvi dövlətinin Avropaya<br />
göndərdiyi ilk səfir<br />
Hüseyn Əli bəy.<br />
1599-1602-ci illər<br />
uğurlu hərbi əməliyyatlar keçirən<br />
Sə fəvi ordusu imperiyanın sərhədlə<br />
rini şimalda Kabardin-Balkardan<br />
cənubda Hind çayına qədər genişlən<br />
dirmişdir. Eyni zamanda, portu<br />
qaliyalılarla mübarizədə Şah<br />
İs mayıl dönəmində itirilmiş Hörmüz<br />
boğazı üzərində nəzarət bər pa<br />
edilmişdir. Beləliklə, uzun müd dət<br />
davam edən Osmanlı-Sə fə vi qarşı<br />
durmasına 1629-cu ildə im zalan<br />
mış Qəsri-Şirin müqavilə sinin<br />
im zalanması ilə son qoyulmuşdur.<br />
Bu müqavilə ilə müəyyən edil miş<br />
sər hədlər bu gün də İranın şimalqərb<br />
və <strong>Türk</strong>iyənin cə nub-şərq sərhədləri<br />
ilə üst-üstə düşür.<br />
Səfəvi səfiri Avropada. Rəsm əsəri<br />
144
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Səfəvi hökmdarı I Şah Təhmasib və Moğol hökmdarı Şah Hümayunun görüşü.<br />
1543-cü il. Miniatür təsviri<br />
Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas<br />
və Moğol hökmdarı Şah Cahangir.<br />
Müəllif: Əbül Həsən<br />
145
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Səfəvilərlə Moğol imperiyası arasında münasibətlər dəyişkən<br />
xarakterli olmuşdur. Zaman-zaman bu münasibətlərdə müttəfiqlik<br />
meylləri müşahidə edilsə də, tərəflər arasında əlaqələr<br />
gər ginliyi ilə yadda qalmışdır. Bu gərginliyin əsas səbəbi iqti sadi<br />
və hərbi baxımdan strateji nöqtə olan Qəndəhar şəhərinə yi yələnmək<br />
uğrunda mübarizə olmuşdur. XVI əsrin əvvəllərində Əf -<br />
qanıstanın şərqi, eyni zamanda, Qəndəhar şəhəri Moğolların nə -<br />
zarətində idi. Bir neçə mərhələdən ibarət olan Səfəvi-Moğol müharibələrində<br />
Səfəvilər üstün mövqe nümayiş etdirmiş, nəti cə də<br />
Qəndəhar şəhəri Səfəvi imperiyasının tərkibinə daxil edilmiş dir<br />
(20).<br />
XVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Səfəvilər imperiyası<br />
üç cəbhədən – Rusiya və Osmanlı imperiyasından və Hotakidən<br />
(Əfqanıstan Xanədanlığı) gələn təhdidlərlə üz-üzə qalmışdır. Səfəvilərlə<br />
Hotakilər arasında uzun müddət davam edən müharibə<br />
nəticəsində Səfəvilər imperiyası Qəndəhar və Xorasan əyalətlərini<br />
itirmişdi. 1722-ci ildə Hotakilər Gülnabad döyüşündə Səfəviləri<br />
məğlub edərək paytaxt İsfahanı da ələ keçirmişlər.<br />
Səfəvi imperiyasının 1610-cu il xəritəsi<br />
146
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Səfəvilərin hərbi-siyasi gücünün zəifləməsindən istifadə<br />
edən Rusiya 1722-ci ildə, Osmanlı imperiyası isə 1723-cü ildə<br />
Sə fəvi imperiyasına qarşı müharibəyə başlamışdır. Nəticədə,<br />
Dər bənd, Bakı, Lənkəran, Rəşt I Pyotrun göndərdiyi rus qoşunla<br />
rı tərəfindən işğal olunmuşdur. Bu, Rusiya imperiyasının Azərbay<br />
can üzərinə birinci işğalçılıq yürüşü idi. 1723-1726-cı illərdə<br />
Osmanlı ordusunun apardığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində Qa rabağ,<br />
Çuxursəəd, Təbriz və Həmədan bəylərbəylikləri ələ keçirilmişdi.<br />
Beləliklə, tabeliyində olan torpaqların əksəriyyətini itirən<br />
Səfəvilər imperiyası faktiki olaraq çöküşün bir addımlığında idi.<br />
İmperiyanı üzləşdiyi ağır durumdan çıxarmağa çalışan Səfəvi şahı<br />
II Təhmasib bu zaman Fətəli xan Qacarı və qızılbaş sərkərdəsi<br />
Nadir xan Əfşarı ordunun komandanları təyin etmişdi. 1728-ci<br />
ildən başlayaraq Nadir xanın başçılıq etdiyi Səfəvi ordusu İsfahan,<br />
Kirman və Xorasanı hotakilərdən, daha sonra Marağa, Həmədan<br />
və Təbrizi osmanlılardan geri almağa müvəffəq olmuşdur. 1732-<br />
ci ildə Osmanlı imperiyası ilə imzalanmış Kirmanşah müqa vi ləsinə<br />
əsasən İrəvan, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı və Şirvan böl gə-<br />
Səfəvi imperiyası 1501 – 1736-cı illərdə<br />
147
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ləri Osmanlı imperiyasının tərkibində qalsa da, Kirmanşah, Ərdəbil<br />
və Təbriz yenidən Səfəvilər imperiyasına qaytarılmışdır. Bu<br />
zaman Nadir xan Əfşar II Təhmasibi taxtdan salaraq, onun kiçik<br />
yaşlı oğlu III Şah Abbası hakimiyyətə gətirmişdir. Nadir xan Əfşar<br />
bundan sonra da Osmanlı və Rusiya imperiyalarına qarşı hərbi<br />
əməliyyatları davam etdirmişdir.<br />
1735-ci ildə Rusiya ilə imzalanmış Gəncə sülh müqavi ləsinə<br />
müvafiq olaraq rus qoşunları Xəzəryanı Azərbaycan torpaqla<br />
rından geri çəkilmişlər. Eyni zamanda, Osmanlı ordusu tərəfindən<br />
işğal edilmiş bütün torpaqlar yenidən Səfəvilər imperiyasının<br />
nəzarəti altına keçmişdir. 1736-cı ildə Nadir xanın özünü Azərbay<br />
canın və İranın şahı elan etməsi ilə Səfəvi xanədanı süquta<br />
uğ ramışdır. 1747-ci ildə Nadir xan Əfşarın sui-qəsd nəticəsində<br />
öl dü rülməsindən sonra Səfəvi sülaləsi qısa müddət ərzində hakimiy<br />
yəti ələ keçirsə də, sarsılmış imperiya dayaqlarını möh kəmlən<br />
dirə bilməmişdir. Beləliklə, Səfəvi imperiyasının süqutu ilə<br />
İran, Orta Asiya və Qafqazda parçalanmış dövlətin öz etno siyasi<br />
təməli üzərində türksolu müstəqil və yarım-müstəqil xanlıqlar<br />
ya ran mağa başlamışdır.<br />
Səfəvi hökmdarları həm dünyəvi, həm də dini yetkiləri əllərində<br />
cəmləşdirmişdi. Dövlətin mərkəzi aparatına vəzir, dini<br />
ida rələrə və vəqf məsələlərinə sədr, maliyyə işlərinə mustuofi əlməmalik<br />
nəzarət edirdi. Səfəvilər imperiyası inzibati baxımdan<br />
bəylərbəyliklərinə bölünmüşdü. Qızılbaş əmirlərindən seçilən<br />
bəy lərbəyilərin şahın tələbi ilə öz qoşun birlikləri ilə hərbi səfərlərdə<br />
iştirakı məcburi idi. Səfəvilər imperiyasının daimi ordusu<br />
yox idi. Ordu müharibə ərəfəsində bəylərbəyilər hesabına saxlanan<br />
süvari dəstələrindən təşkil olunurdu. Müharibələrdə Səfəvi<br />
ordusunun ümumi sayı 120–150 min nəfər təşkil edirdi.<br />
Azərbaycanın cənub və şimal torpaqlarının Səfəvi imperi<br />
yasının tərkibində mərkəzləşdiyi vahid dövlətdə sənətkarlığın,<br />
ticarətin, mədəniyyətin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranmışdı.<br />
Səfəvilər imperiyasının iqtisadi və mədəni həyatında Azərbaycan<br />
şəhərlərinin əhəmiyyəti getdikcə artmaqda idi. Təbriz Asiya və<br />
148
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Avropanın bir çox şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələrinə malik idi.<br />
Şamaxı və Ərəşdə istehsal olunan ipək parçalar Avropa ölkələrinə<br />
ixrac edilirdi.<br />
I Şah Abbas dönəmində Səfəvi memarlığının yeni inkişaf<br />
mərhələsi başlanmışdır. Bu dövrdə inşa edilmiş Şah məscidi,<br />
Əli məscidi, Harun Vilayət mavzoleyi bu memarlığın seçkin nümu<br />
nələrindəndir. Şah Abbas tərəfindən imperiya paytaxtının İsfahana<br />
köçürülməsindən sonra şəhər, əsasən, islam memarlığı<br />
üslubunda tamamilə yenidən qurulmuşdur.<br />
Səfəvilər imperiyasının süqutundan sonra miladi <strong>tarixi</strong>nin<br />
əvvəllərindən başlayaraq, böyük Avrasiya coğrafiyasında imperiyalar<br />
quran (XI-XVIII əsr) türklərin dövlət təsisetmə prosesində<br />
durğunluq mərhələsi başlamışdır. Səfəvilər imperiyasının süqutundan<br />
sonra yaranmış xanlıqlar, təbii ki, ortaq siyasi mövqe nümayiş<br />
etdirə bilməmiş, bu da öz növbəsində Rusiya və Avropa<br />
dövlətlərinin ekspansiyası üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu<br />
dövrdə türk dövlətlərindən yalnız biri – Osmanlı imperiyası öz<br />
müs təqilliyini XX əsrin əvvəllərinə qədər qoruyub saxlamışdır<br />
(3; 343).<br />
İsfahanda Lütfullah məscidinin interyeri<br />
149
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Səfəvilər zamanında kişilər<br />
Səfəvilər zamanında qadınlar<br />
Çövkan oyunu. Miniatür təsvir<br />
Səfəvilər epoxasının döyüşçü<br />
dəbilqəsi<br />
Səfəvilər dövlətinin sikkələri<br />
150
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
SİBİR, KAZAN, KRIM,<br />
NOQAY, QASIM, ASTARXAN<br />
XANLIQLARI<br />
Sibir xanlığı – 1490-1598-ci illərdə mövcud olmuşdur.<br />
Çin ki-Tura (Tümen) və Kaşlık şəhərləri Sibir xanlığının inziba<br />
ti mərkəzləri olmuşdur. Xanlığın təməli Çingiz xanın nəvə si<br />
Cu cinin ulusuna bağlı Şeybani sülaləsindən olan İbak tərə findən<br />
qoyulmuşdur. Tarixi qaynaqlarda Sibir xanlığının ilk hökm darının<br />
Taybuğa olduğu qeyd edilir. Xanlığın ərazisi Mon qo lus tanın<br />
şimalını və Sibir torpaqlarını əhatə edirdi. XVI əsrin ilk ya -<br />
rısından etibarən Qızıl Orda imperiyasının zəifləməyə baş la ma sı<br />
səbəbindən Sibir xanlığı müstəqil siyasət yürütməyə baş la mışdı.<br />
Lakin Sibir xanlığının qərbində yerləşən Kazan xan lı ğının rus<br />
knyaz ları ilə mübarizədə məğlub olması Sibir xan lı ğı nı da rus müdaxiləsi<br />
ilə üz-üzə qoymuşdu.<br />
Sibir xanlığı. 1490-1598-ci illər<br />
151
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Bu zaman, Sibir xanı Yadigar xan könüllü olaraq rus tə bəəliyini<br />
qəbul etsə də, bu Sibir xanlığının süqutu demək deyildi.<br />
Çin giz xanın nəslindən olan Küçüm xan 1563-cü ildə Yadigar<br />
xa nı məğlub edərək, Sibir xanlığının bu coğrafiyada dayaqlarını<br />
möhkəmləndirdi. Küçüm xan Sibir torpaqlarında islam dininin<br />
ya yılmasında önəmli rol oynamışdı. Bu məqsədlə, Küçüm xan<br />
Buxara xanı Abdullah xana müraciət edərək islam dinini öyrədən<br />
ruhanilər göndərilməsini xahiş etmiş və Buxara xanı tərəfindən<br />
buraya din alimləri və şeyxlər göndərilmişdi. Nəticədə, Sibir<br />
türk lərinin əksəriyyəti şamanizmi tərk edərək islam dinini qəbul<br />
et mişlər.<br />
Lakin getdikcə daha müntəzəm hal almağa başlayan kazak<br />
və rus hücumları Sibir xanlığı üçün əsas təhlükə mənbəyinə çevrilmişdi.<br />
İlkin mərhələdə, rus knyazlarının zülmündən qaçaraq<br />
Yermakın rəhbərliyi ilə qaçaq dəstəsi yaradan kazaklar Sibir<br />
xanlığına hücumlar təşkil etməyə başlamışlar. Kazaklar 1578-<br />
1580-ci illərdə Ural dağlarını aşaraq Qərbi Sibiri ələ keçirmişlər.<br />
Küçüm xanın kazaklara və ruslara bir neçə dəfə məğlub olmasına<br />
baxmayaraq, mübarizəni sona qədər davam etdirmişdir. Sibir<br />
xan lığı ilə mübarizədə çətinliklə üzləşən rus knyazları Polşa, Litva<br />
əsirlərini və Dnepr kazaklarını da öz qoşunlarına daxil edərək,<br />
1598-ci ildə Sibir xanlığı üzərinə həlledici yürüşlərini təşkil<br />
etmişlər. Baş vermiş döyüşdə Küçüm xan və yaxınları əsir<br />
Avrasiyanın şimal regionunda Sibir xanlığı. XVI əsr<br />
152
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
götürülərək öldürülmüş, beləliklə, Sibir torpaqları tarixdə ilk<br />
dəfə olaraq rus istilasına məruz qalmışdır (443).<br />
Kazan xanlığı (1438-1552) – Qızıl Orda imperiyasının<br />
par çalanmasından sonra yaranmış türk xanlıqlarından biridir<br />
(99). Qızıl Orda hökmdarı Toxtamışın nəvəsi Uluq Məhəmməd<br />
xan Kazan xanlığının əsasını qoymuşdur.<br />
Kazan şəhəri xanlığın<br />
in zibati mərkəzi idi. Xanlığın<br />
ərazisi Volqa çayının sağ sahil<br />
lərindən Kama çayına qədər<br />
olan geniş ərazini əhatə<br />
edir di. Kazan xanlığı mövcud<br />
ol du ğu bir əsrdən çox müddət<br />
Kazan xanlığının bayrağı<br />
ərzində yerləşdiyi coğrafiyanın<br />
siyasi-hərbi cəhətdən nüfuzlu<br />
dövlətlərindən biri olmuşdur.<br />
Uluq Məhəmməd xan hakimiyyətdə olduğu müddətdə rus knyazlıqlarına<br />
qarşı bir neçə uğurlu hərbi yürüşlər təşkil etmişdir.<br />
Kazan xanlığı. 1438-1552-ci illər<br />
153
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
1445-ci ildə baş vermiş döyüşdə Moskva knyazı II Vasilini<br />
əsir götürən Uluq Məhəmməd xan xanlığın ərazisini qərbə doğru<br />
xeyli genişləndirmişdi. 1478-ci il Kazan xanlığı ilə Moskva<br />
knyazlığı arasında münasibətlərin dönüş dövrü hesab edilir. Belə<br />
ki, Moskva knyazlığının Novqorod şəhərini tutmasından sonra<br />
Kazan xanlığının şimal və qərb əraziləri tamamilə rusla rın<br />
nə zarəti altına düşmüşdü. Buna baxmayaraq, XVI əsrin əv vəllərində<br />
Noqay xanlığından əlavə dəstək alan Kazan ordusu rus<br />
birliklərini darmadağın edərək Nijni Novqorod şəhərini ələ keçirmiş<br />
və mövqelərini xeyli möhkəmləndirmişdi.<br />
Kazan xanlığı 1521-ci ildən etibarən Osmanlı imperiyasına<br />
bağlı olan Krım xanlığının təsiri altına düşmüşdür. Kazan xan lığının<br />
Krım xanlığından yardım istəməsinin əsas səbəbi rus təhlükəsinin<br />
önlənməsi məqsədi daşıyırdı. Lakin tez-tez baş ve rən<br />
saray çevrilişləri və getdikcə daha təhlükəli hal alan rus knyaz -<br />
lıqlarının aramsız yürüşləri Kazan xanlığını xeyli zəiflət miş di.<br />
Yaranmış kövrək siyasi durumdan istifadə edən Moskva çarı IV<br />
İvan 1552-ci ildə Qazan xanlığı üzərinə 150 minlik ordu ilə hücuma<br />
keçmiş, xanlığı süquta uğratmışdır.<br />
Xanlığın paytaxtı Kazan şəhəri regionun ən böyük ticarət<br />
mərkəzlərindən biri idi. Tarixi qaynaqlar Kazan şəhərində Krımdan,<br />
Mərkəzi Asiyadan, Qafqazdan gəlmiş 5 mindən çox tacirin<br />
Kazan xanlığı. Hərbçi geyimi<br />
154
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
olduğu barədə məlumat verirlər. Eyni zamanda, Kazan şəhərində<br />
çoxlu sayda şərq üslubunda inşa edilmiş memarlıq abidələrinin<br />
bir çoxu indiyədək qalmaqdadır.<br />
Krım xanlığı – 1441-1783-cü illərdə mövcud olmuşdur.<br />
Krım xanlığı Qızıl Orda imperiyasının parçalanmasından sonra<br />
yaranmış xanlıqların ən uzunömürlüsü kimi tarixə düşmüşdür.<br />
Bağçasaray şəhəri Krım xanlığının<br />
mərkəzi idi. Krım yarımadasını ələ keçirən<br />
Hacı Giray Krım xanlığının ilk hökm darı<br />
olmuşdur. Onun vəfatından sonra Krım<br />
xan lığında baş qaldırmış saray çəkiş mə lərinə<br />
Osmanlı imperiyasının Krım yarı mada<br />
sında nəzarəti ələ keçirməsindən sonra<br />
Krım xanlığının<br />
damğası<br />
son qoyulmuşdur. Krım xanlığı 1475-ci<br />
il dən 1774-cü ilə qədər Osmanlı impe riya<br />
sının tabeliyində olmuşdur. Bu müddət<br />
ər zində Krım qüvvələri qonşu dövlətlərlə<br />
apardıqları mübarizədə Osmanlı imperiyasına fəal dəstək göstərmişlər.<br />
Krım xanlığı. 1441-1783-cü illər<br />
155
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Mengli Gərayın başçılığı altında Qızıl Orda torpaqlarının<br />
bir hissəsində mövqelərini gücləndirən Krım xanlığı XVI əsrin<br />
əv vəllərində Kazan və Astarxan xanlıqlarını özünə tabe etmişdir.<br />
1521-ci ildə Moskvanı mühasirəyə alan Krım xanlığının ordusu<br />
rusları məğlub edərək, onları hər il vergi ödəməyə məcbur et mişdir.<br />
Ruslar bu vergini I Pyotr zamanına qədər ödəyirdilər. Moskva<br />
üzərinə ikinci hərbi yürüş 1571-ci ildə Krım xanı Dövlət Gira<br />
yın rəhbərliyi ilə baş vermiş və bu yürüşdə Moskva yenidən ələ<br />
keçirilmişdir.<br />
XVIII əsrin sonlarında Osmanlı imperiyasının ruslarla<br />
mü barizədə mövqelərinin zəifləməsi Krım xanlığına da təsirsiz<br />
ötüşməmişdir. 1768-1777-ci illərdə baş vermiş Osmanlı-rus savaşları<br />
Krım xanlığını süqutuna aparan yolun başlanğıcı idi. 1774-<br />
cü ildə tərəflər arasında imzalanmış Kiçik Qaynarca müqaviləsi<br />
Krım xanlığını faktiki olaraq Osmanlı tabeliyindən çıxardı.<br />
1777-ci ildə Şahin Girayın hakimiyyətə gəlməsi ilə Krım xanlığı<br />
üzə rində Rusiya təsiri daha da artdı. Osmanlıların dəstəklədiyi<br />
Ba hadur Giray Krım xanlığında hakimiyyəti ələ keçirmək üçün<br />
Krım xanı Mengli Gərayın Osmanlı sultanı II Bayazidlə görüşü.<br />
Miniatür təsvir<br />
156
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
cəhd göstərsə də, uğursuzluğa düçar oldu. Bu zaman, rus ordusu<br />
Krım üzərinə hücuma keçərək 30 min Krım türkünü öldürdülər.<br />
Beləliklə, 1785-ci ildə Krım xanlığı tamamilə ruslar tərəfindən<br />
ələ keçirildi. 1792-ci ildə imzalanmış Yaş anlaşması ilə Osmanlı<br />
im periyası Krımın ruslar tərəfindən ilhaqını qəbul etdi.<br />
Osmanlı himayəsini qəbul etdikdən sonra Krım xanlığının<br />
dövlət idarəetməsi və ictimai quruluşu Osmanlı imperiyasına uyğun<br />
qurulmağa başlamışdı. Krım xanlığı boy (nəsil) aris tokra ti -<br />
yasına əsaslanırdı. Hər boy öz bəyinə, hər bəy də öz xanına ta -<br />
be idi. Şirinlər, Arqunlar, Barınlar və Qıpçaqlar ən nüfuzlu boylar<br />
hesab edilirdi. Bəylər xanın yanında məşvərətçi orqan ki mi<br />
fəaliyyət göstərən Divanın üzvləri idilər və mühüm qərarlar qəbul<br />
edilərkən onların mövqeləri nəzərə alınırdı (420).<br />
Krım xanlığının paytaxtı<br />
Baxçasarayda saray fontanı<br />
Krım tatar döyüşçüsünün<br />
obrazı<br />
157
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Noqay xanlığı (Noqay Ordası) – 1440-1634-cü illərin<br />
Avrasiya türk dövlətidir. Qızıl Orda imperiyasının zəifləməsi ilə<br />
onun tərkibində olan Noqay<br />
xanlığı daha geniş muxtariyyət<br />
əldə etmişdir.<br />
Yedigey tərəfindən əsası<br />
qoyulmuş Noqay xanlığı Volqa<br />
çayından İrtış çayına, Xəzər<br />
dənizindən Aral gölünə qədər<br />
Noqay xanlığının bayrağı<br />
olan əraziləri əhatə edirdi. Noqay<br />
xanlığının paytaxtı Sa raycuq<br />
şəhəri olmuşdur. Haki -<br />
miy yə ti dövründə xanlığı xarici müdaxilələrdən qorumaq üçün<br />
Ye digey xan ilk əvvəllər Tey murilər xanədanlığı ilə ittifaq qurmuş<br />
dur.<br />
Yedigey xanın 1419-cu ildə öldürülməsindən sonra hakimiy<br />
yətə Nurəddin xan gəlmişdir. Onun hakimiyyəti illərində Azov<br />
dənizindən Aral gölünə qədər olan ərazilər Noqay xanlığının tərkibinə<br />
qatılmışdır. Astarxan və Kazan xanlıqlarının ruslara ta-<br />
Noqay xanlığı. 1440-1634-cü illər<br />
158
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
be olmasından sonra türk geopolitik regionunun meydanda tək<br />
qal mış dövləti – Noqay xanlığı xeyli zəifləmişdi. 1557-ci ildə<br />
Noqay xanlığının Moskva knyazı İvan Qroznının təbəəliyini qəbul<br />
etməsi ilə xanlıq bir neçə hissəyə parçalanmış, Qafqazın şimalında<br />
Kiçik Orda, Emba çayı ətrafında Altıul Ordası, İsmayıl<br />
xanın rəhbərliyi altında qalan Xəzər dənizinin və Volqa çayının<br />
sahillərində isə Böyük Noqay Ordası yaranmışdı. XVII əsrin<br />
əvvəllərində davamlı şəkildə rusların və kalmıkların istilasına<br />
uğrayan noqayların dövlətçilik ənənələrinə son qoyulmuşdur.<br />
Bundan sonra, noqayların əksəriyyəti Şimali Qafqaza və Osmanlı<br />
imperiyasına köç etməyə məcbur olmuşlar.<br />
Qasım xanlığı – 1452-1681-ci illərdə mövcud olmuş türk<br />
dövlətidir. Qasım xan tərəfindən qurulmuş xanlığın ərazisi Oka<br />
çayının şimal sahillərini əhatə edirdi. Xanlığın inzibati mərkəzi<br />
Qasım şəhəri olmuşdur.<br />
XV əsrin ortalarında Qasım xan Moskva knyazlığı ilə itti<br />
faqa girərək Oka çayının sahillərində mövqelərini möhkəmlən<br />
dirmişdi. Qasım xanlığı ilə Moskva knyazlığı arasında ittifaq<br />
Qasım xanlığı. 1452-1681-ci illər<br />
159
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
uzun müddət davam etmişdir. Xüsusilə, Moskva knyazlığı Kazan<br />
xan lığına qarşı yürütdüyü siyasətdə Qasım xanlığının dəstəyindən<br />
istifadə edirdi. Rus knyazlarının qonşu dövlətlər üzərinə həyata<br />
keçirdikləri yürüşlərdə də Qasım xanlığının ordusu yaxından iştirak<br />
edirdi. Zaman keçdikcə Qasım xanlığı üzərində rus təsiri<br />
özü nü daha qabarıq şəkildə göstərməyə başlamışdır. Müstəqil siyasət<br />
yürütmək imkanlarını tamamilə itirən Qasım xanlığı 1681-<br />
ci ildə süquta uğramışdır. Burada yaşayan türksoylu etnoslar Qa -<br />
sım xanlığının süqutundan sonra cənub torpaqlarına, xüsusilə Osmanlı<br />
imperiyasının nəzarəti altında olan ərazilərə köç etmişlər.<br />
Astarxan xanlığı – 1466-1556-cı illərdə mövcud olmuşdur.<br />
Çingiz xanın oğlu Cucinin ulusuna bağlı Toka Teymur xanın sülaləsindən<br />
olan Kasım xan tərəfindən əsası qoyulmuş Astarxan<br />
xanlığı qərbdə Don çayı sahillərindən başlayaraq Noqay Ordasına<br />
qədər olan əraziləri, Xəzər dənizinin şimal-qərb sahillərini əhatə<br />
edirdi. Həmin dövrün önəmli ticarət və liman mərkəzi olan As tarxan<br />
şəhəri xanlığın inzibati mərkəzi idi.<br />
Astarxan xanlığı. 1466-1556-cı illər<br />
160
I BÖLÜM. <strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTLƏRİ VƏ İMPERİYALARI<br />
Kasım xanın hakimiyyət dövrü Astarxan xanlığının yüksəliş<br />
və sabitlik dönəmi olmuşdur. Lakin Kasım xanın ölümündən<br />
sonra Krım və Noqay xanlıqları ilə ixtilaflar, daha sonra ruslar<br />
tərəfindən təşkil edilən hərbi yürüşlər Astarxan xanlığının siyasihərbi<br />
gücünün zəifləməsi ilə nəticələnmişdir. Rus çarı IV İvan<br />
1552-ci ildə Kazan şəhərini ələ keçirdikdən sonra Astarxan<br />
xan lığını işğal etməyi növbəti hədəf kimi müəyyənləşdirmişdi.<br />
1554-cü ildə rus çarına bağlı Dərviş xanın hakimiyyətə gəlməsi<br />
ilə Astarxan xanlığı faktiki olaraq müstəqilliyini itirmişdir. Lakin<br />
Dərviş xan ruslara qarşı Krım xanlığı ilə ittifaqa cəhd göstərmişdir.<br />
Bu səbəbdən, rus ordusu Astarxan üzərinə hücum edərək<br />
1556-cı ildə Astarxan xanlığının varlığına son qoymuşdur. Bu<br />
hücum nəticəsində Astarxan şəhəri tamamilə darmadağın edil miş<br />
və çoxsaylı <strong>tarixi</strong>-memarlıq abidələri məhv edilmişdir.<br />
Astarxan xanlığının istilası ilə Volqa çayının aşağı sahilləri<br />
də rusların hakimiyyəti altına düşmüşdür. XVI əsrin ikinci<br />
yarısından etibarən məqsədli şəkildə bu ərazilərə rusların köçürülməsinə<br />
başlanılmışdır. Orta əsrlər dünya ticarətinin ən işlək<br />
Xəzər dənizinin şimalında Kazan, Krım,<br />
Noqay və Astarxan xanlıqları. XV – XVI əsrlər<br />
161
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
kom munikasiya xətlərindən olan İpək yolunun bu coğrafiyadan<br />
keçən hissəsinin rusların əlinə keçməsi Rusiyanın siyasi-iqtisaditicari<br />
mövqelərinin xeyli güclənməsini şərtləndirmişdir (411).<br />
Avrasiyanın uzunəsrlik siyasi <strong>tarixi</strong>ndə mühüm rol oynamış<br />
türk dövlətləri və imperiyalarının əhatə etdiyi coğrafi məkanın<br />
özək (əsas) ərazilərində bu gün müasir siyasi-hüquqi təsisat quru<br />
luşuna malik müstəqil türk dövlətləri yerləşir. Əgər türklər<br />
ya şadıqları <strong>tarixi</strong> zamanın siyasi məntiqi ilə böyük imperiyalar<br />
yarada və geniş superetnik-geopolitik areal formalaşdıra bil mişlərsə,<br />
deməli, onların varisi olan müasir türk xalqları da yeni <strong>tarixi</strong><br />
epoxada beynəlxalq siyasətdə bir güc mərkəzinə çevrilmək<br />
üçün öz müstəqil dövlətlərinin birliyini yarada bilərlər.<br />
162
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
II BÖLÜM<br />
MÜSTƏQİL<br />
<strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
163
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Müasir Avrasiyanın siyasi coğrafiyasında müstəqil türk respublikalarının yerləşimi<br />
164
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
165
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>TÜRK</strong>İYƏ RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Bi rin ci<br />
Dünya müharibəsindən sonra<br />
Mustafa Kamal Ata tür kün<br />
ön dər liyində aparı lan istiqla<br />
liy yət savaşı <strong>Türk</strong>iyə Respub<br />
li ka sının yaradıl ma sı nın<br />
fun da mental siyasi əsas larını<br />
<strong>Türk</strong>iyə Republikasının bayrağı for malaşdırmışdır. Nəti cə də,<br />
1923-cü ilin iyulunda imza la n-<br />
mış Lozanna sazişi ilə <strong>Türk</strong>iyə<br />
Res publikası beynəlxalq siyasi arenada tanınmış və həmin ilin<br />
29 oktyabr <strong>tarixi</strong>ndə <strong>Türk</strong>iyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən<br />
Tür kiyə Cümhuriyyəti elan edilmişdir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının<br />
ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürk olmuşdur. <strong>Türk</strong>iyə Respub<br />
li kasının dünyəviləşməsi və dövlət idarəetməsində radikal<br />
is lahatlar, dünya birliyinə inteqrasiya Mustafa Kamal Atatürkün<br />
adı ilə bağlıdır.<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikası İkinci Dünya müharibəsində neytral<br />
mövqe nümayiş etdirmiş, nəticədə ölkə müharibənin dağıdı<br />
cı fəsadlarından yayına bilmişdir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikası 1945-<br />
ci ilin iyulunda BMT-yə, 1952-ci ildə NATO-ya, 1961-ci ildə<br />
İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına üzv olmuş, bey nəl -<br />
xalq hüququn müstəqil subyekti kimi digər dövlətlərlə və beynəlxalq<br />
təşkilatlarla siyasi-diplomatik münasibətlərini də rin -<br />
ləşdirmişdir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikası Aralıq dənizi, Yaxın və Orta<br />
Şərq istiqamətində sovet ekspansiyasına qarşı sipər rolunu oynamış<br />
dır.<br />
<strong>Türk</strong>iyədə 1960, 1971, 1980-ci illərdə baş vermiş hərbi<br />
çev rilişlər demokratik inkişaf proseslərini zəiflətmiş və kövrək<br />
166
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikasının ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürk,<br />
İsmət İnönü, Fevzi Çakmak və başqaları <strong>Türk</strong>iyə Böyük Millət Məclisinin<br />
ilk binasının qarşısında. 1930-cu il<br />
Avrasiya koordinatlarında <strong>Türk</strong>iyənin siyasi xəritəsi<br />
167
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
si yasi mühitin yaranmasına səbəb olmuşdur. 1980-ci illərdən<br />
son ra iqtisadiyyatın liberallaşdırılması istiqamətində atılmış addımlar<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikasının çoxşaxəli inkişafına təkan vermiş,<br />
siyasi-iqtisadi sabitliyin təmin olunması üçün münbit şərait<br />
yaratmışdır (73).<br />
Ərazi – <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının ərazisi 783 562.38 kv. kmdir.<br />
Ölkə Asiyanın cənub-qərbində, Aralıq dənizi və Qara dəniz<br />
arasında, Anadolu yarımadasında yerləşir. Ölkə ərazisinin 97%-<br />
i Asiya, 3%-i Avropa qitəsində yerləşir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikası<br />
cənubdan Suriya və İraq, şərqdən Azərbaycan, Gürcüstan və<br />
İran, qərbdən Yunanıstan və Bolqarıstanla həmsərhəddir. <strong>Türk</strong>iyə<br />
Res publikası Mərmərə, Egey, Aralıq və Qara dənizlə əhatə olunmuş<br />
dur. Ölkənin ən uca nöqtəsi Ağrı dağı, ən böyük gölü isə<br />
Van gölüdür. <strong>Türk</strong>iyə Respublikası ərazisinə görə dünyanın ən<br />
böyük 37-ci ölkəsidir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikası coğrafi baxımdan 7<br />
bölgəyə – Aralıq dənizi, Qara dəniz, Mərmərə, Şərqi Anadolu,<br />
Ege, cənub-qərbi Anadolu, iç Anadoluya bölünmüşdür. İnzibati<br />
ba xımdan ölkə 7 bölgə və 82 vilayətə ayrılmışdır.<br />
İqlim – Aralıq və Egey dənizlərinin əhatəsində olan sahilyanı<br />
bölgələrdə Aralıq dənizi iqlimi hakimdir. Bu ərazilər isti və quru<br />
yayı, rütubətli və sərin qışı ilə seçilir. Qara dəniz sahillərində isə<br />
okeanik iqlim üstünlük təşkil edir. Həmin bölgələrdə yay əsasən<br />
<strong>Türk</strong>iyənin inzibati xəritəsi<br />
168
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
isti və rütubətli, qış soyuq və yağıntılıdır. Ölkənin şimal-şərq əraziləri<br />
ən çox yağıntıların qeydə alındığı bölgədir. <strong>Türk</strong>iyədə yay<br />
üçün rekord temperatur 48 dərəcə olmaqla 1993-cü ildə Mardində<br />
qeydə alınmışdır. Ən aşağı temperatur 1941-ci ildə -50 dərəcə<br />
olmaqla Ərdahan vilayətində müşahidə olunmuşdur.<br />
Təbii sərvətlər – <strong>Türk</strong>iyə dünyanın ən zəngin geotermal<br />
enerji qaynaqlarının olduğu 5 ölkədən biridir. Xüsusilə, Ege bölgəsində<br />
cəmləşmiş geotermal enerji qaynaqlarından kənd tə sərrüfatı<br />
və sənaye sektorunda geniş istifadə olunur. Kömür və daş<br />
kömür yataqları ölkənin, əsasən, cənub və cənub-şərq ərazilərində<br />
geniş yayılmışdır. <strong>Türk</strong>iyə dünyanın zəngin duz yataqlarına malik<br />
olan ölkələrindən biridir. Ölkədə az miqdarda neft və təbii qaz<br />
ehtiyatları vardır. Bu ehtiyatlar, əsasən, Kırkaleri, İzmir, Mersin<br />
və Mardin vilayətlərində cəmləşmişdir.<br />
Əhali – <strong>Türk</strong>iyə Respublikasında əhalinin ümumi sayı 78<br />
milyon 741 min nəfərdir. Ölkə əhalisinin ilk statistik məlumatının<br />
açıqlandığı 1927-ci illə müqayisədə əhali sayı 65 milyon nəfər<br />
artmışdır. Əhalinin ən sıx yaşadığı ərazi İstanbul şəhəridir. İs tanbul<br />
Avropanın ən sıx məskunlaşmış 3-cü şəhəridir. Ümumi əhalinin<br />
19%-i İstanbul şəhərində yaşayır. Əhalisinə görə digər böyük<br />
şəhərlər Ankara, İzmir, Bursa və Antalyadır.<br />
<strong>Türk</strong>iyənin fiziki xəritəsi<br />
169
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong>iyə Böyük Millət Məclisi (TBMM)<br />
Etnik baxımdan ölkə əhalisinin əksəriyyəti türk kökənlidir.<br />
<strong>Türk</strong>lər ümumi əhalinin 77%-ni təşkil edir. Bununla yanaşı, <strong>Türk</strong>iyə<br />
Respublikasında Azərbaycan türkləri, ərəblər, lazlar, gür cülər,<br />
kürdlər, ermənilər, boşnaqlar, yunanlar yaşayırlar. <strong>Türk</strong> lərdən<br />
sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup kürdlərdir. Kürd lər<br />
ümu mi əhalinin 15%-ni təşkil edir.<br />
İdarəetmə – Ölkənin dövlət idarəetmə forması hazırda parlament<br />
respublikasıdır. Lakin 2017-ci il 16 aprel <strong>tarixi</strong>ndə baş<br />
tu tan ümumxalq səsverməsi ilə <strong>Türk</strong>iyə Konstitusiyasına dəyişikliklər<br />
həyata keçirilmişdir. Bu dəyişikliklərin 3 noyabr 2019-<br />
cu ildə tam tətbiq edilməsindən sonra <strong>Türk</strong>iyədə mövcud olan<br />
siyasi sisteminin keçidi təmin ediləcəkdir və ölkə parlamentli respublikada<br />
prezident üsul-idarəli respublikaya çevriləcəkdir. Bu<br />
dəyişikliklər bugünə qədər simvolik olan prezidenti <strong>Türk</strong>iyə siste<br />
minin ən ümdə siyasi fiquruna çevirəcəkdir.<br />
Ölkə konstitusiyasında <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının dün yəvi,<br />
demokratik, hüquqi dövlət olduğu qeyd edilmişdir. Tür ki yə<br />
Respublikasının mərkəzi idarəetmə qurumları paytaxt An ka rada<br />
cəmləşmişdir. Unitar quruluşa malik olan <strong>Türk</strong>iyə Res pub lika<br />
sında hakimiyyət üç əsas qola – qanunvericilik, icra və məh-<br />
170
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
İstanbulda Levent biznes rayonu<br />
kə mə hakimiyyətinə ayrılmışdır. 550 nəfərlik <strong>Türk</strong>iyə Böyük<br />
Millət Məclisi (TBMM) hökumətin formalaşdırıldığı əsas siyasi<br />
məkan funksiyasını yerinə yetirir. TBMM-ə seçkilər hər 4 ildən<br />
bir keçirilir. Daha çox mandat əldə edən siyasi partiya hökuməti<br />
formalaşdırır. <strong>Türk</strong>iyədə yerli özünü idarəetmə qurumlarının<br />
geniş səlahiyyətləri mövcuddur.<br />
İqtisadiyyat – <strong>Türk</strong>iyə Respublikası hazırda dünya ölkələri<br />
arasında iqtisadi gücünə görə 17-ci yeri tutur. Burada əsas iqtisadi<br />
indikator ÜDM-in ümumi həcmidir. 2015-ci ilin statistik məlumatına<br />
əsasən, nominal nisbətdə <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının ÜDM-i<br />
722 milyard dollar təşkil etmişdir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikası Böyük<br />
İyirmiliyə daxil olan yeganə türk dövlətidir. Ölkənin strateji valyuta<br />
ehtiyatları 111 milyard ABŞ dolları təşkil edir.<br />
1995-ci ildə <strong>Türk</strong>iyə ilə Avropa İttifaqı arasında imzalanmış<br />
Gömrük İttifaqı sazişi ölkədə iqtisadi liberallaşmanı sürətləndirmiş,<br />
tariflərin və iqtisadi tənzimləmə mexanizmlərinin Avropa<br />
İttifaqı standartlarına uyğunlaşdırılmasını təmin etmişdir. İxrac<br />
yönümlü iqtisadiyyata malik olan <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının əsas<br />
ti carət tərəfdaşı Almaniyadır. Belə ki, ölkənin ümumi ixraca tı nın<br />
təqribən 9%-i bu ölkənin payına düşür. İxrac olunan əsas məh-<br />
171
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
sullar kateqoriyasına tekstil, geyim, kənd təsərrüfatı məh sulları,<br />
məişət texnikası, dərman vasitələri daxildir.<br />
Ölkənin ümumi idxalı ixracdan çox olduğundan ümumi<br />
ticarət balansı mənfi göstəriciyə malikdir. <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının<br />
ümumi iqtisadi-maliyyə arsenalında bank xidmətləri, turizm, ağır<br />
metallurgiya, neft-kimya, dağ-mədən sənayesi, yüngül sənaye<br />
əsas paya malikdir. Kənd təsərrüfatının ümumi istehsal dəyəri ölkə<br />
ÜDM-nin 10%-ni təşkil edir.<br />
Sənaye sektoru və xidmətlərin ÜDM-də ümumi payı 65%-<br />
dir. İqtisadiyyatın digər aparıcı sahəsi olan turizm dövlət büdcəsinin<br />
formalaşdırılmasında önəmli rol oynayır. Hər il ölkəyə 35-<br />
40 milyon turist səfər edir. Ölkə hər il turizm sektorundan 25-30<br />
milyard dollar gəlir əldə edir. <strong>Türk</strong>iyə turizm cəlbediliciliyinə<br />
gö rə dünyanın ilk 10 dövlətindən biridir. Almaniya, Rusiya və<br />
Bö yük Britaniyadan gələn turistlər ümumi turist sayının əsas hissə<br />
sini təşkil edir.<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikasına yatırılan xarici investisiyaların<br />
həc mində son illər ciddi artım müşahidə olunur. 2014-cü ilin<br />
sta tis tik məlumatına əsasən, ölkəyə investisiya yatırımının ümumi<br />
həcmi 12,5 milyard dollar təşkil etmişdir. İnvestisiya mü hiti<br />
nin cəlbediciliyinə görə, <strong>Türk</strong>iyə Respublikası dünyanın 22-ci<br />
ölkəsidir. Beynəlxalq maliyyə agentlikləri <strong>Türk</strong>iyənin xarici sər -<br />
mayələrin etibarlılığı, investisiya mühitinin şəffaflığı kate qo riyaları<br />
üzrə investisiya reytinqlərini yüksəltmişlər.<br />
Ordu – 495 min əsgər və zabit heyəti ilə <strong>Türk</strong>iyə ordusu<br />
NATO-ya üzv dövlətlər arasında ABŞ-dan sonra ikinci ən güclü<br />
milli ordudur. Güclü hərbi potensialı ilə <strong>Türk</strong>iyə ordusu həm ölkənin<br />
təhlükəsizliyinin, milli maraqlarının müdafiəsində, eləcə<br />
də, bütövlükdə Avroatlantik məkanın cənub-şərq cinahında təhlükəsizliyin<br />
təmin edilməsində xüsusi mövqeyə malikdir. Ölkədə<br />
hərbi xidmətə yararlı şəxslərin ümumi sayı 21 milyon nəfərdir.<br />
2015-ci ilin məlumatına əsasən, orduya ayrılan vəsaitin ümumi<br />
məbləği 22 milyard ABŞ dollarıdır. Bu da ölkə ÜDM-nin 3%-ni<br />
təşkil edir.<br />
172
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
NATO-da ən güclü Avrasiya dövləti – <strong>Türk</strong>iyə Respublikası<br />
<strong>Türk</strong>iyə silahlı qüvvələri üç əsas qoldan – hərbi hava, quru<br />
və dəniz qüvvələrindən ibarətdir. <strong>Türk</strong>iyə quru qüvvələrində xidmət<br />
edən hərbi heyətin ümumi sayı 400 min nəfərdir. Modernləşdirilmiş<br />
hərbi hava qüvvələrinə malik olan <strong>Türk</strong>iyə ordusunda<br />
2000-dən çox hərbi hava texnikası vardır. <strong>Türk</strong>iyə hərbi dəniz<br />
qüv vələri personalına və hərbi arsenalına görə, dünyada 8-ci ye ri<br />
tutur. Ordunun ali baş komandanı <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının prezi<br />
dentidir. <strong>Türk</strong>iyə Böyük Millət Məclisi dövlətin silahlı qüv vələrinin<br />
xidmətlərindən istifadəyə, digər ölkələrə qoşun yeri dilməsinə<br />
icazə verən səlahiyyətli dövlət qurumudur.<br />
Xarici siyasət – Beynəlxalq və regional təşkilatlarla əməkdaşlıq<br />
<strong>Türk</strong>iyənin xarici siyasətinin tərkib hissəsidir. <strong>Türk</strong>iyə<br />
Respublikası 1951-52, 1954-55, 1961 və 2009-2010-cu illərdə<br />
BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvü olmuşdur. <strong>Türk</strong>iyənin BMT,<br />
ATƏT, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, İslam Əmək -<br />
daşlıq Təşkilatı, Avropa Şurası və Avropa İttifaqı ilə sıx diplomatik<br />
münasibətləri mövcuddur. Avroatlantik məkana inteqra<br />
siya ölkənin xarici siyasətində prioritet istiqamət təşkil edir.<br />
Av ropa İttifaqına üzvlük istiqamətində <strong>Türk</strong>iyədə çoxşaxəli siya<br />
si-iqtisadi islahatlar həyata keçirilmişdir. Avropa İttifaqına<br />
173
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikasının prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan<br />
BMT Baş Assambleyasının tribunasından çıxış edir<br />
üzv lük üçün tərəflər arasında rəsmi danışıqlara 2005-ci ildə start<br />
verilmişdir.<br />
ABŞ və əksər Avropa dövlətləri ilə münasibətlər stra te ji<br />
müttəfiqlik səviyyəsindədir. <strong>Türk</strong>iyənin yerləşdiyi həssas geopolitik<br />
məkan bu münasibətlərin siyasi xarakterini müəyyənləşdirən<br />
əsas faktordur. Son zamanlar Yaxın və Orta Şərqdə baş verən siyasi<br />
proseslər, Avropaya yönələn böyük qaçqın axını, eyni zamanda<br />
<strong>Türk</strong>iyədə süni olaraq yaradılmış kürd problemi Tür kiyə-<br />
Qərb münasibətlərini mürəkkəbləşdirən əsas amillərdir (203).<br />
1991-ci ildə Qafqaz və Orta Asiyada müstəqilliklərini əldə<br />
edən türk dövlətləri ilə münasibətlər <strong>Türk</strong>iyənin xarici si ya -<br />
sətində aparıcı yeri tutur. Həmin dövlətlərlə linqvistik, mə də ni,<br />
dini bağlılıq siyasi, iqtisadi, mədəni münasibətlərin dərin ləşdi<br />
rilməsinə stimul verən başlıca amillərdir. Xüsusilə, <strong>Türk</strong>iyə-<br />
Azər baycan münasibətləri bu kontekstdə örnəkdir. 1991-ci ildə<br />
Azər baycanın öz müstəqilliyini bərpa etməsini rəsmən tanıyan ilk<br />
dövlət <strong>Türk</strong>iyə olmuşdur. 1992-ci ilin yanvarında Tür kiyə Respublikasının<br />
Azərbaycan Respublikasındakı, 1992-ci ilin avqustunda<br />
Azərbaycan Respublikasının <strong>Türk</strong>iyə Respubli kasındakı<br />
Sə fir likləri fəaliyyətə başlamışdır.<br />
174
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Asiya və Avropanı birləşdirən Bosfor körpüsü<br />
<strong>Türk</strong>iyə və Azərbaycan münasibətləri təkcə iki dövlət arasında<br />
strateji müttəfiqliyi müəyyənləşdirmir, eyni zamanda, region<br />
və dünya üçün nümunəvi və etibarlı tərəfdaşlıq modelini forma<br />
laşdırır. <strong>Türk</strong>iyə və Azərbaycanın dünyanın enerji xəritəsini<br />
ye nidən şəkilləndirən birgə siyasi fəaliyyətləri bütövlükdə Şərq<br />
və Qərbin inteqrasiyasında, türk dövlətləri arasında müna sibətlərin<br />
yeni səviyyəyə yüksəlməsində önəmli rol oynayır. Tərəflər<br />
arasında müxtəlif sahələri əhatə edən 190-a yaxın imza lan mış<br />
müqavilələr, eyni zamanda, Strateji Əməkdaşlıq Şurası, par lament<br />
lərarası və hökumətlərarası komissiyalar <strong>Türk</strong>iyə-Azər baycan<br />
münasibətlərində möhkəm hüquqi və siyasi platforma for malaşdırmışdır<br />
(398).<br />
175
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – XX<br />
əsr Azərbaycanın dövlət çi lik<br />
ənənələrinin siyasi məz mun -<br />
ca zənginləşməsi, onun de -<br />
mok ratik dəyərlər əldə et məsi<br />
ba xımından əlamətdar döv r -<br />
Azərbaycan Respublikasının bayrağı dür. 1918-ci ildə elan edil miş<br />
Azər baycan Xalq Cüm hu riy -<br />
yəti bütün Şərqdə, o cüm lə dən,<br />
türk-islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dün yə vi dövlət<br />
kimi adını tarixə yazdırmışdır. İlk respublikanın ya ran ması<br />
XIX-XX əsr Azərbaycan Maarifçilik hərəkatının ən gör kəmli<br />
nümayəndələrindən biri olan Məmməd Əmin Rəsul zadənin<br />
adı ilə bağlıdır. Respublikanın ilk Baş naziri Fətəli xan Xoyski<br />
olmuşdur. 23 ay yaşamasına baxmayaraq, Azərbaycan Xalq<br />
Cüm huriyyəti həm ölkə, həm də beynəlxalq miqyasda önəmli<br />
uğurlara imza atmışdır. Beynəlxalq birlik tərəfindən de fak to<br />
müs təqilliyi tanınan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Azər baycan<br />
xal qının azadlıq ideallarının və müstəqil dövlətçilik ənə nələrinin<br />
möhkəmlənməsinə əvəzsiz töhfəsini vermişdir. Möv cud olduğu<br />
23 ay ərzində Rusiya tərəfindən dəstəklənən ermə ni-daşnak birləşmələri<br />
tərəfindən aramsız hücumlara məruz qalma sına baxmayaraq,<br />
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixdə ilk türk res publikasının<br />
siyasi, hərbi, iqtisadi, mədəni inkişafının hüquqi-normativ<br />
əsaslarını yarada bilmiş, bu gün üçün də çox uğurlu sa yı la<br />
biləcək çoxsaylı islahatlar həyata keçirməyə müvəffəq ol muş dur.<br />
Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan<br />
Xalq Cümhuriyyəti süquta uğramış və 1920-ci il aprelin 28-də<br />
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığı elan<br />
176
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Azərbaycanın <strong>tarixi</strong> coğrafiyası.<br />
Azərbaycan xanlıqları XVIII əsrin ikinci yarısında<br />
<strong>Türk</strong>mənçay müqaviləsi ilə (1828)<br />
Azərbaycanın iki hissəyə parçalanması<br />
177
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin birinci iclası. 1918-ci il<br />
edil mişdir. Bundan sonra, erməni-bolşevik birləşmələri tərəfindən<br />
Azərbaycan xalqına qarşı yeni soyqırıma start verilmiş, Azər -<br />
baycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli dövlət xadimləri, zi yalılar<br />
siyasi təzyiqlərə, repressiyaya məruz qalmışlar. 30-cu illərdən<br />
sonra daha kütləvi hal alan repressiya dalğası 30 minə yaxın<br />
Azərbaycanın mütərəqqi ruhlu ziyalılarının məhv edilməsi ilə<br />
nəticələnmişdir.<br />
1918-ci ildə dövlət müstəqilliyinin tanınması müqabilində<br />
Azərbaycanın qərb bölgəsi olan İrəvan ( 9000 kv.km ərazi ) bölgəsi<br />
hələ XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Cənubi Qafqazda yerləşdirilməyə<br />
başlanmış erməni tayfalarının “öz müqəddərtaını<br />
təyin etməsi” məqsədilə ermənilərə verilmiş və həmin ərazidə<br />
ta rixdə ilk erməni dövləti yaradılmışdır. Həmin dövrdə İrəvan<br />
əhalisinin 90 faizini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Sovet rejimində<br />
möhkəmlənmiş erməni-rus müttəfiqliyindən istifadə edərək 1948-<br />
1953-cü illərdə azərbaycanlıların minilliklər boyu yaşadıqları<br />
tor paqları olan Qərbi Azərbaycandan – Ermənistandan kütləvi şəkildə<br />
sürgün olunmasına başlanmışdır. Bununla, həmin ərazilərdə<br />
süni şəkildə ermənilərin say üstünlüyü təmin edilmişdir.<br />
II Dünya müharibəsində faşizm üzərində zəfər əldə edilməsində<br />
Azərbaycan xalqının önəmli rolu olmuşdur. 1941-1945-<br />
178
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
ci illərdə Sovet ordusu sıralarına 640 min nəfərədək azər bay canlı<br />
səfərbər edilmişdir. Müharibə illərində 300 mindən çox azərbaycanlı<br />
qəhrəmanlıqla həlak olmuşdur.<br />
1969-cu ildə görkəmli siyasi xadim Heydər Əliyevin hakimiyyətə<br />
gəlişi Azərbaycan <strong>tarixi</strong>nin ən önəmli hadisələrindən biri<br />
olmuşdur. Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən geniş<br />
islahatlar proqramı Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını<br />
SSRİ-nin qabaqcıl respublikalarından birinə çevirmiş, beləliklə,<br />
öl kənin hərtərəfli inkişafını təmin edən zəruri infrastruktur ya radılmışdır.<br />
Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi sovet<br />
dövrü (1969-1982) ərzində respublika ərazisində yüzlərlə zavod,<br />
fabrik, istehsalat sahələri yaradılmış, 213 iri sənaye müəssisəsi<br />
işə salınmışdır.<br />
1980-ci illərin sonlarından başlayaraq, geniş vüsət almış<br />
milli azadlıq hərəkatı 1991-ci ildə məntiqi sonluğuna çatmışdır.<br />
1990-cı ilin yanvarın 20-də Sovet rəhbərliyinin konstitusiyaya<br />
və qanuna zidd göstərişi ilə Bakıda həyata keçirilmiş qətliam<br />
Azər baycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizəni daha da alovlandır<br />
mışdır. Beləliklə, 1991-ci il oktyabrın 18-də “Azərbaycan<br />
Res publikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Ak -<br />
tının qəbul edilməsi ilə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edə rək,<br />
özünü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi elan et miş dir.<br />
Müstəqilliyin ilk illərində yenə də rus hərbçilərinin dəstəyi ilə<br />
erməni birləşmələrinin qəsbkar fəaliyyəti nəticəsində Azər baycanın<br />
20 faiz torpaqları işğal altına düşmüş, 1 milyona yaxın<br />
azər baycanlı qaçqın və məcburi köçkünə çevrilmişdir. 1992-ci<br />
ilin fevralında Xocalıda törədilmiş soyqırım erməni van dallığının<br />
ba riz nümunəsidir.<br />
1993-cü ilin iyununda ölkədə siyasi böhranın dərinləşdiyi<br />
məqamda yenidən hakimiyyətə gələn Heydər Əliyev ölkədə<br />
siyasi-ictimai sabitliyi təmin etmiş, Azərbaycanın beynəlxalq<br />
sə viy yədə mövqelərini möhkəmləndirmiş, ölkənin enerji strategi<br />
yasının prioritet istiqamətlərini müəyyən etmişdir. 1994-cü<br />
ildə imzalanmış “Əsrin Müqaviləsi” Azərbaycanın dayanıqlı in-<br />
179
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Cənubi Qafqazda Azərbaycan Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
kişafını təmin etmiş, onun geopolitik əhəmiyyətini daha da artır<br />
mışdır. Azərbaycanın bu gün siyasi, iqtisadi, mədəni sahədə<br />
əldə etdiyi uğurların təməlində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti<br />
İlham Əliyev tərəfindən bu siyasətin uğurla davam etdirilməsi<br />
dayanır.<br />
Ərazi – Azərbaycan Respublikasının ümumi ərazisi 86,6<br />
min kv. km təşkil edir. Ölkə 44° və 52° şərq uzunluq dairəsi,<br />
38° və 42° şimal en dairəsində yerləşir. Cənubdan İran ilə 765<br />
km. və <strong>Türk</strong>iyə ilə 15 km., şimaldan Rusiya ilə 390 km., şimalqərbdən<br />
Gürcüstan ilə 480 km., qərbdən Ermənistan ilə 1007<br />
km. həmsərhəddir. Azərbaycan ərazisi düzənlik və dağlıq relyefə<br />
malikdir. Ölkənin ən yüksək nöqtəsi Bazardüzüdür (4466 metr).<br />
Dəniz səviyyəsindən ən alçaq nöqtə isə Neftçala rayonu (-28<br />
metr) ərazisindədir. Azərbaycan ərazisinin 60%-ə qədərini dağlıq<br />
ərazilər tutur. Qazax, Gəncə, Qarabağ, Mil, Muğan, Şirvan, Salyan,<br />
Lənkəran, Samur-Şabran, Arazyanı və Şərur ölkənin ovalıq<br />
və düzənlik relyefini təşkil edir.<br />
180
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Azərbaycan Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
Azərbaycan Respublikasının ərazisi beş coğrafi vilayətə<br />
bölünür: onlardan dördü (Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan<br />
MR, Lənkəran) dağlıq, biri isə (Kür-Araz) ovalıqdır. Böyük Qafqazın<br />
Azərbaycan hissəsində iki əsas dağ silsiləsi – Baş Qafqaz və<br />
Yan Qafqaz silsiləsi uzanır. Dağlıq Şirvan, Qobustan və Abşeron<br />
yarımadası cənub-şərqi Qafqazda yerləşir. Baş Qafqaz dağ silsiləsinin<br />
cənub yamacı ətəyi boyunca Qanıx-Əyriçay dağarası<br />
çö kəkliyi, ondan cənuba doğru Ceyrançöl və Acınohur öndağlığı<br />
uzanır. Şahdağ, Qarabağ vulkanik yaylası, Murovdağ Kiçik Qafqazın<br />
Azərbaycan hissəsində yerləşir. Ölkənin cənubunda Lənkəran<br />
ovalığı Talış sıra dağları ilə əhatələnmişdir.<br />
Azərbaycanda 66 rayon, 78 şəhər, 13 şəhər rayonu, 257 qəsəbə,<br />
1719 kənd ərazi dairəsi və 4260 kənd yaşayış məntəqəsi<br />
var dır. Ərazisinə görə ən böyük rayon Kəlbəcərdir. Ölkənin ən<br />
bö yük şəhərləri paytaxt Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Şəki,<br />
Lənkəran və Şirvandır.<br />
181
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
İqlim – Ölkənin iqlim şəraiti müxtəlifliyi ilə seçilir. Bu nun<br />
əsas səbəbi Azərbaycanın mülayim və subtropik iqlim qur şaqlarının<br />
qovuşduğu sahədə yerləşməsi ilə bağlıdır. Xəzər də ni zi,<br />
ölkənin coğrafi yerləşməsi və relyefi iqlimə təsir göstərən başlıca<br />
amillərdir. Dünyanın 11 iqlim növündən 9-u çox nadir bir kombinasiyada<br />
Azərbaycanda vardır.<br />
Azərbaycan Respublikası ərazisinin böyük qismi subtropik<br />
iqlim qurşağında, Böyük Qafqaz dağlarının şimal-şərq hissəsi<br />
isə mülayim iqlim qurşağında yerləşir. Eyni zamanda, ölkə ərazisinin<br />
bir qismi yarımsəhra, quru çöl və soyuq iqlimin təsiri altın<br />
dadır. Böyük Qafqaz dağları şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin,<br />
Kiçik Qafqaz dağları isə cənubdan gələn isti tropik hava<br />
axınlarının qarşısını kəsir. Xəzər dənizi ölkə iqliminin müla yimləşməsinə<br />
təsir göstərir. Ölkədə orta illik temperatur 13,4 də rəcədir.<br />
Mütləq maksimum temperatur +43 dərəcə, mütləq mi nimum<br />
temperatur -30 dərəcədir.<br />
Təbii sərvətlər – Azərbaycan təbii sərvətlərinə görə dünyanın<br />
zəngin dövlətlərindən biridir. Ölkə ərazisinin 2/3 hissəsi<br />
Azərbaycan Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
182
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
neft və qaz yataqları ilə zəngindir. Ən çox neft və qaz yataqları<br />
Abşeron yarımadasında, Xəzər dənizinin şelf zonasında, Bakı və<br />
Abşeron arxipelaqlarındadır. Əsas neft və qaz ehtiyatları Günəşli,<br />
Çıraq və Azəri yataqlarında cəmləşmişdir. Ölkənin bu günə rəsmi<br />
təsdiq olunmuş ümumi neft ehtiyatları 8 milyard barel, qaz<br />
ehtiyatları isə 2 trilyon kub metrdir.<br />
Filiz şəklində çıxan faydalı qazıntılar (qızıl, dəmir, alü mini<br />
um, gümüş, xromit, mis və s.) respublikanın, əsasən, dağlıq<br />
his sələrindədir. Dəmir filizləri ilə zəngin Daşkəsən, cənubi Daşkəsən<br />
və “Dəmir” yataqları sənaye əhəmiyyətlidir. Qafqaz regionunda<br />
Daşkəsən dəmir filizi yatağı ehtiyatlarına görə dünyada<br />
Çindən sonra 2-ci yeri tutur. Alüminium filizinin ən böyük yatağı<br />
da Daşkəsən rayonunda yerləşir. Qeyri-filiz mənşəli fay dalı<br />
qazıntılar Azərbaycanın mineral xammal ehtiyatlarının əsas<br />
hissəsini təşkil edir. Daşduz, gips, gəc, bentonit gilləri kimi qey rifiliz<br />
və tikinti materialı yataqları, əsasən, Naxçıvan Muxtar Respublikası,<br />
Goranboy, Qazax və Qobustandadır.<br />
Əhali – Azərbaycan Respublikasında əhalinin ümumi sayı<br />
9 milyon 700 min nəfərdir. Əhali sıxlığı 1 kv. kilometrə 111 nəfər<br />
təşkil edir. Əhalinin 53,1%-i şəhərlərdə, 46,9 %-i kəndlərdə<br />
yaşayır. Ümumi əhalinin 49,8%-ni kişilər, 50,2 %-ni isə qadınlar<br />
təşkil edir. Əhalinin milli tərkibində 91.6%-lə Azərbaycan türkləri<br />
üs tünlük təşkil edir. Bununla yanaşı, ölkədə ruslar, yəhudilər,<br />
talışlar, avarlar, ləzgilər, ermənilər, tatlar və digər etnik azlıqlar<br />
məs kunlaşmışdır.<br />
İdarəetmə – Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının<br />
7-ci maddəsinə müvafiq olaraq Azərbaycan dövləti demokratik,<br />
hüquqi, dünyəvi respublikadır. Azərbaycan Respublikasında<br />
döv lət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə əsasla<br />
nır: Dövlət idarəetmə formasına görə prezident üsul-idarəsinə<br />
əsas lanan respublikadır. Dövlətin başçısı prezidentdir. O, ümumi,<br />
bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, şəx si və<br />
gizli səsvermə yolu ilə seçilir. Nazirlər Kabineti Azər bay can<br />
Res publikası prezidentinin icra səlahiyyətlərinin həya ta ke çi ril-<br />
183
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Azərbaycan Respublikasının Prezident Administrasiyası<br />
məsini təşkil edir. Azərbaycan Respublikasında qanun veri cilik<br />
hakimiyyəti hər 5 ildən bir keçirilən seçkilər yolu ilə for malaş<br />
dırılan Milli Məclis tərəfindən həyata keçirilir. Azər baycan<br />
Respublikasının Milli Məclisi 125 deputatdan iba rətdir. Məh kəmə<br />
hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Konsti tusiya, Ali,<br />
Apelyasiya və İqtisad məhkəmələri həyata keçirir. Döv lət quruluşuna<br />
görə Azərbaycan unitar respublikadır.<br />
İqtisadiyyat – Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən<br />
sonra ölkə iqtisadiyyatında baş verən prosesləri iki mərhələyə<br />
ayırmaq mümkündür: 1) 1995-ci ilə qədərki iqtisadi tənəzzül<br />
döv rü; 2) 1995-ci ildən sonrakı makro-iqtisadi sabitliyin və da -<br />
vamlı inkişafın təmin olunduğu dövr. 1994-cü ildə “Əsrin Müqaviləsi”nin<br />
imzalanması, Azərbaycan neftinin dünya bazar larına<br />
çıxarılmasını təmin edən 1996-cı ildə Bakı-Novorossiysk,<br />
1999-cu ildə Bakı-Supsa, 2006-cı ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan və<br />
Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəmərlərinin istismara verilməsi<br />
ölkənin iqtisadi inkişaf <strong>tarixi</strong>ndə əlamətdar hadisələr olmuşdur.<br />
Azərbaycanın “Şahdəniz-2” yatağından hasil olunacaq qazı Avropaya<br />
daşıyacaq 3500 kilometr uzunluğundakı “Cənub Qaz<br />
184
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
“Əsrin Müqaviləsi”nin 20 illiyi.<br />
“Cənub” qaz dəhlizinin təməlqoyma mərasimi. 2014-cü il, 20 sentyabr<br />
Dəh lizi”nin reallaşması planları ölkə iqtisadiyyatının çoxşaxəli<br />
in kişafına töhfəsini verməklə yanaşı, Azərbaycanın dünyanın<br />
enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında iştirak edən əsas<br />
oyun çulardan birinə çevrildiyinin göstəricisidir.<br />
2012-ci ildə ölkə başçısı tərəfindən qəbul olunmuş “Azərbaycan<br />
2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyası səmərəli<br />
döv lət tənzimləməsinə və yetkin bazar münasibətlərinə əsaslanan<br />
iqtisadi modelin formalaşdırılmasını, iqtisadiyyatın strukturunun<br />
təkmilləşdirilməsini, qeyri-neft sektorunun inkişafını prioritet<br />
isti qamətlər kimi müəyyənləşdirmişdir. Regionların sosial-iqtisadi<br />
inkişafını nəzərdə tutan Dövlət proqramlarının səmərəli icrası<br />
ölkə iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi istiqamətində həyata<br />
ke çirilən uğurlu iqtisadi islahatların tərkib hissəsidir.<br />
Azərbaycan 1992-ci ildə Beynəlxalq Valyuta Fonduna,<br />
Dün ya Bankına, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankına, İslam<br />
İn kişaf Bankına, 1999-cu ildə Asiya İnkişaf Bankına üzv qəbul<br />
olunmuşdur. Ölkə prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla həyata<br />
keçirilən sosial-iqtisadi siyasət sosialyönümlü, şaxələnmiş<br />
185
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması və dünya iqtisadi-maliyyə<br />
sis teminə inteqrasiyasının təmin olunmasına şərait yaratmışdır.<br />
2003-2013-cü illərdə Azərbaycanda ÜDM 3,4 dəfə, qeyrineft<br />
sektoru isə 2,7 dəfə artmışdır. Həmin illər ərzində Azərbaycan<br />
iqtisadiyyatına 132 milyard dollar investisiya qoyulmuş, xarici<br />
ticarət dövriyyəsi 6,4 dəfə, qeyri-neft ixracı 4,5 dəfə artmışdır.<br />
Ölkənin strateji valyuta ehtiyatları 30 dəfə artaraq 50 milyard<br />
dollara çatmışdır. Hazırda, ölkədə yoxsulluğun səviyyəsi 6%,<br />
işsizliyin səviyyəsi isə 5,2% təşkil edir. Dünya Bankı və Beynəlxalq<br />
Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanan və biznes<br />
mühitinin əlverişliliyi üzrə qiymətləndirməni özündə əks etdirən<br />
nüfuzlu “Doing Business-2009” hesabatında Azərbaycan dünyada<br />
ən islahatçı ölkə elan edilmişdir. Davos Dünya İqtisadi Forumunun<br />
“Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik Hesabatı”nda Azərbaycan<br />
iqtisadiyyatı dünyada ölkələri sırasında 37-ci yeri tutur. 2014-cü<br />
il Dünya Bankının məlumatına əsasən, ölkə ÜDM-nin ümumi<br />
həcmi 75 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir.<br />
Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı enerji və<br />
tikinti sahələrindən sonra üçüncü ən iri sektordur. Ölkə ərazisinin<br />
55%-i yararlı torpaqlardır. Pambıqçılıq, taxılçılıq, heyvandarlıq<br />
kənd təsərrüfatının inkişaf etmiş sektorlarıdır.<br />
Ordu – Azərbaycan Silahlı Qüvvələri quru qoşunları, hərbi<br />
hava qüvvələri və hərbi dəniz qüvvələrindən ibarətdir. Silahlı<br />
qüvvələrin ümumi zabit və əsgər heyətinin sayı 95 min nə fər dir.<br />
Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 1994-cü ildən NATO ilə Sülh Naminə<br />
Tərəfdaşlıq Proqramına qoşulmuşdur. Azərbaycan Si lahlı<br />
Qüvvələri Əfqanıstan və İraqda sülhməramlı missiyanın hə yata<br />
keçirilməsində iştirak etmişlər.<br />
ABŞ-ın “Global Firepower” araşdırmasına görə, Azər baycan<br />
Silahlı Qüvvələri dünyada 50-ci, Cənubi Qafqazda isə ən güclü<br />
və hazırlıqlı ordudur. Silahlı qüvvələrin maliyyələşdirilməsinə<br />
ayrılan büdcə vəsaiti ölkə ÜDM-nin 4,8%-ni təşkil edir. Ölkənin<br />
mü dafiə sənayesi sektoru kiçik silahlar, artilleriya sistemləri,<br />
186
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
26 İyun – Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələr<br />
Günü münasibəti ilə Hökumət Evi qarşısında hərbi parad<br />
tanklar, aviasiya bombaları, pilotsuz nəqliyyat vasitələri, müxtəlif<br />
hərbi nəqliyyat vasitələri istehsal edir.<br />
Xarici siyasət – Geopolitik baxımdan həssas coğrafi məkanda,<br />
dünyanın əsas siyasi güclərinin maraqlarının kəsiş diyi<br />
böl gədə yerləşməsi Azərbaycanın xarici siyasətinin formalaş masına<br />
təsir göstərən başlıca amildir. Dövlətin milli maraqlarının<br />
müdafiəsi, Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünün<br />
beynəlxalq səviyyədə tanıdılması və aradan qaldırılması, qonşu<br />
ölkələrlə qarşılıqlı etimad mühitinin yaranmasına xidmət edən<br />
əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, regionda təhlükəsizliyin və sabitliyin<br />
gücləndirilməsi və Avroatlantik məkana inteqrasiya Azərbay<br />
canın xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərini təşkil edir.<br />
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra diplomatik<br />
münasibətlər qurduğu ilk dövlətlər <strong>Türk</strong>iyə, Pakistan, ABŞ,<br />
İran və İsrail olmuşdur. Xüsusilə, <strong>Türk</strong>iyə Respublikası ilə çoxşa<br />
xəli münasibətlər strateji tərəfdaşlıq səviyyəsində olmaqla,<br />
türk dünyasının iki böyük dövlətinin beynəlxalq arenada siyasi<br />
187
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin<br />
Almaniya kansleri Angela Merkellə Berlində rəsmi görüşü.<br />
2016-cı il, 21 yanvar<br />
möv qelərinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. 158 dövlətlə<br />
diplomatik münasibətlər quran Azərbaycan Respublikası 40-a<br />
yaxın beynəlxalq və regional təşkilatların üzvüdür. Hazırda Azərbaycanın<br />
xarici ölkələrdə 71 diplomatik nümayəndəliyi – səfir liklər,<br />
beynəlxalq təşkilatlar yanında daimi nümayəndəliklər və baş<br />
konsulluqlar fəaliyyət göstərir.<br />
Bu gün Azərbaycan BMT, ATƏT, Avropa Birliyi, NATO,<br />
İslam Konfransı Təşkilatı, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Avropa<br />
Şurası ilə sıx əməkdaşlıq edir. 2006-cı ildə Avropa İttifaqı ilə<br />
Azərbaycan arasında enerji sahəsində əməkdaşlığa dair imza lan -<br />
mış memorandum Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında<br />
Azərbaycanın iştirakına hüquqi status qazan dır mışdır.<br />
2011-ci ildə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında “Cənub Qaz<br />
Dəhlizi” Layihəsi haqqında birgə Bəyannamə imza lan mışdır.<br />
2011-ci ildə Azərbaycanın <strong>tarixi</strong>ndə ilk dəfə (həm də Cənubi<br />
Qafqazdan ilk dövlət olaraq) BMT Təhlükəsizlik Şurasına<br />
üzv seçilməsi ölkənin xarici siyasətinin əsas nailiyyətlərindən bi -<br />
ridir. Həmin səsvermədə Azərbaycanın 155 ölkə tərəfindən dəs-<br />
188
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
təklənməsi ölkənin beynəlxalq nüfuzunun yüksək olduğunun<br />
gös təricisidir.<br />
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və işğal faktı barədə həqiqətlərin<br />
dünya ictimaiyyətinə çatdırılması Azərbaycanın xa rici<br />
siyasətində başlıca istiqamətlərdən biridir. Beynəlxalq hü ququn<br />
norma və prinsipləri bu münaqişənin Azərbaycanın ərazi<br />
bü tövlüyü çərçivəsində həlli üçün zəruri hüquqi-siyasi im kanlar<br />
yaradır. BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul olunmuş<br />
882, 853, 874, 884 №li qətnamələr, eyni zamanda, Avropa<br />
İttifaqı, Avropa Şurası, BMT Baş Assambleyası, ATƏT, İslam<br />
Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən qəbul olunan qətnamə və bəyan<br />
namələr Ermənistanla Azərbaycan arasında Dağlıq Qa ra bağ<br />
münaqişəsinin həllində Azərbaycanın siyasi-diplomatik möv qelərini<br />
möhkəmləndirir (395).<br />
Müasir Bakıda qədim İçərişəhərin qala divarları<br />
189
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Erməni işğalı altında olan Şuşa qalası<br />
Zəriflik estetikasının klassik nümunəsi – Şəki Xan Sarayı<br />
190
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Paytaxt Bakının arxitektura ansamblında<br />
“Odlar Yurdu”nun simvolu – 190 metrlik<br />
“Alov qüllələri” kompleksi<br />
191
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QAZAXISTAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Rusiya<br />
imperiyasında ça riz min süqu<br />
tu ərəfəsində Qa za xıstanda<br />
baş qaldırmış istiq laliyyət mü -<br />
ca di ləsi qazax türk lərinin öz<br />
dövlətlərini yaratması ilə nə ticə<br />
lənmişdir. 1917-1920-ci il-<br />
Qazaxıstan Respublikasının bayrağı<br />
lər də mövcud olmuş Alaş muxtar<br />
dövləti (“Alaş Orda”) qazax türklərinin döv lət çi lik <strong>tarixi</strong>ndə<br />
önəmli yer tutmuşdur. Rus bolşevizminə məğ lu biy yətdən sonra<br />
Alaş muxtar dövləti süquta uğramış, Qafqazda və Mərkəzi<br />
Asiyadakı digər türk toplumları kimi, qa zaxlar da ye nidən rus<br />
imperializminin əsarəti altına düşmüşlər.<br />
Sovet hakimiyyəti illərində Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikasının<br />
böyük ərazisinə məqsədli şəkildə yerləşdirilən çoxlu<br />
sayda ruslar ölkənin etnik mənzərəsinin xeyli dəyişməsinə səbəb<br />
olmuşdur. Bunun nəticəsində, İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı<br />
dövrdə rusların ümumi əhaliyə nisbətdə payı 43%-ə yüksəlmişdir.<br />
1920-30-cu illərdə Qazaxıstanda baş vermiş kütləvi<br />
aclıq və emiqrasiya ölkənin yerli əhalisinin 38 faiz azalmasına<br />
səbəb olmuşdur. 1937-38-ci illər Stalin repressiyası nəticəsində<br />
qazax türklərinin ziyalı təbəqəsinin önəmli simaları öldürülmüş<br />
və ya sürgün edilmişdir. İkinci Dünya müharibəsi illərində qazax<br />
türkləri Sovet ordusunun 5 diviziyasının tərkibində alman faşizminə<br />
qarşı mübarizədə iştirak etmişlər.<br />
1985-ci ildən etibarən, xüsusilə gənc qazaxların iştirakı ilə<br />
ölkədə Sovet hakimiyyətinə qarşı siyasi təşkilatlanma prosesi<br />
başlanmışdır. 1986-cı ilin dekabrında baş qaldıran kütləvi etirazların<br />
yatırılmasında mərkəzi hakimiyyətin göstərişi ilə güc tətbiq<br />
192
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Qazaxıstan Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
olunmuş və onlarla qazax həlak olmuşdur. Qazaxıstan 1991-ci ilin<br />
16 dekabrında müstəqilliyinə qovuşmuşdur. Prezident Nursultan<br />
Nazarbayevin başçılığı ilə həyata keçirilən geniş islahatlar proqramı<br />
Qazaxıstanın sovet inzibati amirlik sistemindən azad bazar<br />
iqtisadiyyatına keçidini sürətləndirmiş, siyasi sabitlik və<br />
dayanıqlı iqtisadi inkişafa nail olunmuşdur.<br />
Ərazi – Qazaxıstan ərazisinə görə türk respublikaları arasında<br />
ən böyük dövlətdir. Ölkənin ümumi ərazisi 2 724 900 kv.<br />
kilometr təşkil edir. Ölkə 40° və 56° şərq uzunluq dairəsi, 46°<br />
və 88° şimal en dairəsində yerləşir. Avropa ilə Asiyanın kəsişmə<br />
sində yerləşən Qazaxıstan Respublikası şimalda, şimal-şərqdə<br />
və şimal-qərbdə Rusiya ilə, şərqdə Çin, cənubda <strong>Türk</strong>mənistan,<br />
Öz bəkistan və Qırğızıstan ilə həmsərhəddir. Xəzər dənizi vasitəsilə<br />
Qazaxıstan Respublikası Azərbaycan, Rusiya Fede rasiyası<br />
və İranla qonşudur. Ölkə sərhədlərinin ümumi uzunluğu 6846 kilo<br />
metrdir.<br />
Qazaxıstan ərazisi, əsasən, düzənliklərdən ibarətdir. Qazaxıs<br />
tan düzənliyi adlanan coğrafi bölgə ölkənin ümumi ərazisinin<br />
193
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
1/3-ni təşkil edir. Ölkənin qərbində Xəzəryanı ovalıq və Üstürt<br />
yaylası, şərqdə Qazaxıstan xırda təpəliyi, şimal hissədə isə Turğay<br />
çökəkliyi yerləşir. Turan ovalığının bir hissəsi Qazaxıstanın cənub<br />
ərazisindədir. Qazaxıstanın dəniz səviyyəsindən ən hün dür<br />
nöqtəsi şərqdə Altay dağlarının Qazaxıstan ərazisinə daxil ol duğu<br />
hissədə yerləşən Xan Tenqri (7010 metr) dağıdır. Dəniz səviy<br />
yəsindən ən alçaq nöqtə Xəzər sahillərində yerləşən Kara giye<br />
(-32 metr) çökəkliyidir. Ölkə daxilində yerləşən ən böyük su hövzələri<br />
Aral dənizi və Balxaş gölüdür.<br />
Qazaxıstan Respublikası inzibati cəhətdən 14 əyalət, 2 əyalət<br />
statusunda olan şəhər, 83 şəhər, 200 qəsəbə və 7743 kənd dən<br />
ibarətdir. Ölkənin paytaxtı Astana şəhəridir.<br />
İqlim – Qazaxıstanda kəskin kontinental iqlim hakimdir.<br />
Arktik hava kütlələri ölkə ərazisinə maneəsiz daxil olduğundan<br />
şimal və mərkəzi bölgələrdə şaxtalar daha güclü (şimalda -45 °C,<br />
mərkəzdə -35 °C) olur. Yay aylarında orta temperatur şimalda<br />
+24 °C, cənubda +28 °C-dir. Bəzi vaxtlarda temperatur +44 °C-yə<br />
qə dər yüksəlir. Bu səbəbdən, ölkənin cənubuna doğru irəlilədikcə<br />
yarım səhra və səhra iqlimi özünü göstərir. Ölkəyə düşən yağın-<br />
Qazaxıstan Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
194
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
tıların miqdarı azdır. Qazaxıstanın mərkəzi bölgələrində illik<br />
yağıntıların miqdarı 200-400 mm., Xəzər sahillərində və mərkəzi<br />
düzənlik hissələrdə isə daha azdır. Az yağıntıların olması sə bəbindən<br />
ölkə ərazisində əksər su hövzələri yay aylarında quruyur.<br />
Təbii sərvətlər – Qazaxıstan ərazisi faydalı qazıntılarla<br />
zən gindir. Əsas təbii sərvətlər neft, qaz, daş kömür, mis və dəmir<br />
filizidir. Həmin təbii ehtiyatların cəmləşdiyi yataqlardan Qarağandı,<br />
Ekibastuz və Torğay daş kömür yataqlarını, Cez qazğan,<br />
Sayık, Balxaş və Kounrad mis mədənlərini, Torğay, Kos tanay<br />
vilayətindəki yataqları göstərmək olar. Eyni zamanda, Qa zaxıstan<br />
ərazisində zəngin alüminium, qurğuşun, sink, gümüş, nikel, qızıl<br />
və digər nadir metal yataqları vardır. Qazaxıstan uran və sink<br />
ehtiyatlarına görə dünyada ikinci yeri tutur. Ölkə ərazisinin Xəzərsahili<br />
hissələrində neft (Tengiz, Torğay, Mangistau) və qaz<br />
yataqları (Mangistau, Qaracanbaş, Özən) vardır. Neft və qaz ehti<br />
yatlarına görə Qazaxıstan dünyanın 11-ci ölkəsidir. Neft ehtiyatlarının<br />
ümumi həcmi 7,8 milyard tondur. Bu rəqəm dünya neft<br />
ehtiyatlarının 3,2%-ni təşkil edir.<br />
Qazaxıstan Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
195
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Əhali – Qazaxıstan əhalisinin ümumi sayı təxminən 18<br />
milyona yaxındır. Əhali ölkə ərazisi üzrə qeyri-bərabər paylaşmışdır.<br />
Bunun əsas səbəbi coğrafi və iqlim şəraitinin əlverişsiz olmasıdır.<br />
Qazaxıstan Respublikasında orta hesabla 1 kv. kilo metrə<br />
6 nəfər düşür. Ölkənin şimal, şimal-şərq və cənub hissələrində,<br />
xüsusilə, Almatı və onun ətrafında əhali nisbətən sıxdır. Almatı<br />
şəhərində əhalinin ümumi sayı 1,5 milyon nəfərdir. Əhalinin<br />
54%-i şəhərlərdə, 46%-i kəndlərdə məskunlaşmışdır. Qazaxıstan<br />
Res publikasında əhalinin illik artımı 1,5-2% arasında dəyişir.<br />
Əhalinin etnik tərkibində qazaxlar üstünlük təşkil edir. Belə<br />
ki, əhalinin 63,1 faizi qazaxlardır. İkinci ən böyük etnik qrup<br />
23,7 faizlə ruslardır. Eyni zamanda, ölkədə tatarlar, ukray nalılar,<br />
azərbaycanlılar, özbəklər, Mesheti türkləri yaşayırlar. Tari<br />
xən indiki Gürcüstan ərazisində yaşayan Mesheti türkləri Qaza<br />
xıstana 1930-40-cı illərdə Stalin rejimi tərəfindən məc buri<br />
surətdə köçürülmüşdür. Eyni zamanda, yüz minlərlə azərbaycan<br />
lı da Azərbaycan Respublikasından və xüsusilə də, Ermə nistandan<br />
(Qərbi Azərbaycan torpaqlarından) Qazaxıstana sürgün<br />
edilmişdir. Azərbaycanın Astanadakı səfirliyinin məlumatına görə,<br />
repressiya illərində Qazaxıstanda həlak olan azərbaycanlıların<br />
Qazaxıstanın paytaxtı Astanada<br />
Ağ Orda Prezident Sarayı<br />
196
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
sayı 150 min nəfər təşkil edib. Onlardan 28 mini məhkəmə və istintaq<br />
olmadan güllələnib. 1991-ci ilə qədər Qazaxıstanda İkinci<br />
Dünya müharibəsi zamanı sürgün edilmiş 1 milyona yaxın alman<br />
yaşamışdır. Qazaxıstan müstəqilik qazandıqdan sonra almanların<br />
əksəriyyəti ölkələrinə qayıtmışlar.<br />
İdarəetmə – İdarəetmə formasına görə Qazaxıstan prezidentli,<br />
quruluşuna görə isə unitar respublikadır. Mərkəzi hakimiyyət<br />
üç əsas qola – icra, qanunverici və məhkəmə hakimiyyətlərinə<br />
bölünür. İcra hakimiyyətinin başında ölkə prezidenti dayanır. Ölkə<br />
prezidentinin səlahiyyət müddəti 5 ildir. Prezidentə tabe olan<br />
Na zirlər Kabinetinin tərkibində 16 nazirlik fəaliyyət göstərir. Qazaxıstan<br />
Respublikasının parlamenti iki palatadan – Məclis və<br />
Senatdan ibarətdir. Məclisdə deputatların ümumi sayı 117, Senatda<br />
47 nəfərdir. Deputatların eyni zamanda hər iki palatanın<br />
üz vü olmaq səlahiyyətləri yoxdur. Ölkə prezidentinin, hökumətin<br />
və deputatların qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etmək hüququ<br />
vardır. Məhkəmə hakimiyyəti Ali Məhkəmə, vilayət, hərbi, şəhər<br />
və ixtisaslaşmış məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir.<br />
İqtisadiyyat – Qazaxıstan türk dünyasında iqtisadi poten sialına<br />
görə <strong>Türk</strong>iyədən sonra ikinci yeri tutur. Qazaxıstan Respub-<br />
Mərkəzi Asiyanın əsas enerji infrastrukturunda Qazaxıstan<br />
197
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
likasında iqtisadiyyatın aparıcı sahəsi enerji sektorudur. 2013-cü<br />
ildə ölkədə rekord həcmdə – 79,2 milyon ton neft ölkə və dünya<br />
bazarlarına çıxarılmışdır. Neft və qaz sektorunun davamlı inkişafı<br />
sayəsində ölkə iqtisadiyyatı 2013-cü ilə qədər orta hesabla hər<br />
il 8 faiz artmışdır. 2000-2007-ci illər ərzində ölkə ÜDM-nin artım<br />
dinamikası 8-13,5 faiz arasında dəyişmişdir. 2015-ci ilin məlumatına<br />
əsasən, ölkə ÜDM-nin ümumi həcmi 195 milyard ABŞ<br />
dollarıdır. Ölkənin strateji valyuta ehtiyatları 27,8 milyard ABŞ<br />
dollarıdır.<br />
Qazaxıstan post-sovet ölkələri arasında beynəlxalq maliyyə<br />
agentlikləri tərəfindən investisiya reytinqi alan ilk ölkə olmuşdur.<br />
Dünya İqtisadi Forumunun “Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik He sabatı”nda<br />
Qazaxıstan dünyanın ilk 50 ölkəsi sırasındadır. 2012-ci<br />
ilin ortalarına qədər ölkəyə yatırılmış xarici investisiyanın ümumi<br />
həcmi 180 milyard ABŞ dolları olmuşdur. 2015-ci ildə Qaza<br />
xıstanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olması ölkənin<br />
dün ya iqtisadi-maliyyə sisteminə inteqrasiyasına geniş imkanlar<br />
açır.<br />
Astana şəhərində Biznes Mərkəzi<br />
198
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Bununla yanaşı, əlvan metallurgiya, kimya, maşınqayırma,<br />
yüngül və yeyinti sənayesi, ölkə iqtisadiyyatında əsas paya malikdir.<br />
Qazaxıstanın kimya sənayesində mineral gübrə istehsalı<br />
əsas yer tutur. Ölkənin maşınqayırma müəssisələrində, əsasən,<br />
kənd təsərrüfatı maşınları, elektrotexniki maşın və avadanlıqlar<br />
is tehsal olunur. Enerji məhsullarından savayı, Qazaxıstan Respub<br />
likasının əsas ixrac səbətində un, ət və süd məhsulları, tekstil<br />
məmulatları üstünlük təşkil edir. Uran ixracına görə Qazaxıstan<br />
dünyanın əsas ölkələrindən biridir.<br />
Kənd təsərrüfatı sahəsi ölkədə əmək qabiliyyətli əhalinin<br />
ça lışdığı əsas sahələrdən biridir. Kənd təsərrüfatı sektorunun<br />
isteh sal dəyəri ölkə ÜDM-nin 5 faizini təşkil edir. Taxılçılıq<br />
kənd təsərrüfatında əsas yeri tutur. Qazaxıstan ərazisinin şimal<br />
və şimal-şərq hissələrində münbit torpaqların mövcudluğu taxıl<br />
çılığın inkişafına əlverişli şərait yaradır. Eyni zamanda, pam -<br />
bıqçılıq, çəltikçilik, maldarlıq kənd təsərrüfatının aparıcı sa hələ<br />
ridir. Ölkədə aqrar sektorun inkişafını nəzərdə tutan bir sıra<br />
dövlət proqramları qəbul olunmuşdur.<br />
Ordu – Qazaxıstan silahlı qüvvələrinin yaradılması haqqında<br />
qərar 1992-ci ilin may ayının 7-də ölkə prezidenti tərəfindən<br />
qəbul olunmuşdur. Sovet İttifaqının süqutundan sonra ölkədə<br />
mövcud olan hərbi bazalardakı texnikanın əksəriyyəti müstəqil<br />
Qazaxıstan Respublikasının hərbi arsenalına daxil olmuşdur.<br />
Hər bi hava, hərbi dəniz və quru qoşunlarından ibarət olan Qa zaxıstan<br />
Silahlı Qüvvələrində 40 minə yaxın zabit və əsgər heyəti<br />
qulluq edir.<br />
Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinin hərbi qulluqçuları Haiti,<br />
Liberia, Fil Dişi Sahili kimi ölkələrdə BMT Sülhməramlı qüvvə<br />
ləri tərkibində xidmət etmişlər. 2015-ci ilin statistik məlu matına<br />
əsasən, dövlət büdcəsində silahlı qüvvələrin maliy yələş diril<br />
məsinə 2 milyard 435 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait<br />
ay rılmışdır. Bu rəqəm ölkə ÜDM-nin 1,3 faizini təşkil edir.<br />
Xarici siyasət – Beynəlxalq və regional təşkilatlarla dərin<br />
əməkdaşlıq münasibətlərinin qurulması Qazaxıstan Respub li-<br />
199
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
“2050-ci il – Qazaxıstanın Strategiyası”na görə o,<br />
Mərkəzi Asiyanın ən qüdrətli dövlətlərindən<br />
birinə çevrilməlidir<br />
200
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
kasının xarici siyasətində prioritet istiqamətlərdən biridir. Qazaxıstan<br />
Respublikası BMT-nin, ATƏT-in, Avro-Atlantik Əməkdaşlıq<br />
Şurasının, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının, İslam Əməkdaşlıq<br />
Təşkilatının, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının, Müstəqil<br />
Dövlətlər Birliyinin, Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvüdür. Qazaxıstan<br />
Respublikası NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramının<br />
aktiv iştirakçılarından biridir.<br />
Qazaxıstan Respublikasının xarici siyasətində türk dövlət<br />
ləri ilə əməkdaşlıq xüsusi yer tutur. Hər il keçirilən <strong>Türk</strong> dilli<br />
Döv lətlərin Əməkdaşlıq Şurasının zirvə görüşlərində Qa zaxıs<br />
tan Respublikası ən yüksək səviyyədə təmsil olu nur. Azər -<br />
bay can Respublikası ilə siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqə lərin dərin<br />
ləş dirilməsi Qazaxıstan Respublikasının xarici siya sə tinin<br />
tər kib hissəsidir. Hər iki ölkə arasında diplomatik müna sibətlər<br />
1992-ci ildə yaradılmışdır. 1993-cü ildə Qazaxıstan Res pub li kası<br />
nın Azərbaycan Respublikasındakı, 2004-cü ildə Azər bay can<br />
Respublikasının Qazaxıstan Respublikasındakı səfir lik ləri fəaliyyətə<br />
başlamışdır. 2005-ci ildə Azərbaycan Res pub likası Milli<br />
Məc lisinin qərarı ilə Azərbaycan-Qazaxıstan parla mentlərarası<br />
əla qələr üzrə işçi qrupu yaradılmışdır (68; 81; 273; 393).<br />
“<strong>Türk</strong>üstanın Həzrəti Əhməd Yasəvi” Mavzoleyi<br />
201
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Qazaxıstan Respublikasının iki palatalı Parlamenti<br />
Qazaxıstanın müasir şəhər mədəniyyəti<br />
202
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Baykonur (kazaxca: zəngin vadi) –<br />
dünyanın ilk və ən böyük kosmodromu<br />
203
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ÖZBƏKİSTAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – XIX<br />
əsrdən etibarən Rusiya imperiyasının<br />
Mərkəzi Asiyaya doğru<br />
siyasi-hərbi nüfuzunu genişləndirməsi<br />
Özbəkistandan da<br />
yan keçməmişdir. Artıq həmin<br />
dövrdən bu ərazilərə et-<br />
Özbəkistan Respublikasının bayrağı<br />
nik rusların kütləvi şəkildə<br />
kö çü rülməsinə başlanmışdı. 1912-ci ilin məlumatına əsasən,<br />
Öz bə kistanda 210 mindən çox rus yaşayırdı. Rusiyanın im perialist<br />
siyasətinə baxmayaraq, əsası Şah Murad tərəfindən qo yulmuş<br />
və 1785-ci ildən Buxara Əmirliyi adlanan dövlət 1920-ci<br />
ilədək mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilmişdi. 1920-ci ilin<br />
əvvəllərində Özbəkistanda rus bolşevizminə qarşı hərəkat formalaşsa<br />
da, bu, həmin coğrafiyada Sovet hakimiyyətinin qurul<br />
masının qarşısını ala bilməmişdir. 1924-cü ilin oktyabrında<br />
Öz bəkistan Sovet Sosialist Respublikası yaradılmışdır. 1930-cu<br />
ildə ölkənin inzibati mərkəzi Səmərqənddən Daşkənd şəhərinə<br />
köçürülmüşdür. II Dünya müharibəsi illərində 1 milyon 430 min<br />
özbək sovet ordusu sıralarında alman faşizminə qarşı mübarizə<br />
aparmışdır. Onlardan 300 min nəfər bu müharibənin qurbanlarına<br />
çevrilmişdir.<br />
Özbəkistan 1991-ci ilin 31 avqustunda SSRİ-nin tərkibindən<br />
ayrılaraq müstəqilliyini elan etmişdir. Ölkə 1992-ci ilin<br />
martında BMT üzvlüyünə qəbul edilmişdir (400).<br />
Ərazi – Özbəkistan Respublikası Mərkəzi Asiyada yerləşən<br />
türk dövlətlərindən biridir. Ölkə şimal-şərqdə Qırğızıstan, şimal<br />
və şimal-qərbdə Qazaxıstan, cənub-şərqdə Tacikistan, cənub və<br />
cə nub-qərbdə <strong>Türk</strong>mənistan və Əfqanıstan ilə həmsərhəddir. Öl-<br />
204
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Özbəkistan Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
kə 37° və 46° uzunluq dairəsi, 56° və 74° en dairəsində yerləşir.<br />
Ərazisi 447 400 kv. kilometrdir. Ərazisinə görə Özbəkistan dünyanın<br />
56-cı ən böyük ölkəsidir. Şərqdən qərbə doğru ölkə əra zisinin<br />
ümumi uzunluğu 1425 kilometr, cənubdan şimala doğru 930<br />
kilometrdir.<br />
Ölkə ərazisinin böyük qismi Turan ovalığında yerləşir.<br />
Amu-Dərya və Sır-Dərya çayları arasındakı Qızılqum səhrası<br />
ölkə ərazisinin böyük hissəsini tutur. Bütövlükdə Özbəkistan<br />
Res publikasının ərazisinin 70%-i səhra və yarımsəhralardan iba -<br />
rətdir. Respublika ərazisinin digər hissəsini dağarası vadilər (Fər -<br />
qanə, Çirçik) və onları əhatə edən dağlar (Tyan-Şan, Pamir, Altay)<br />
təşkil edir. Ölkənin ən yüksək nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 4623<br />
metr yüksəklikdə yerləşən Həzrət Sultan zirvəsidir.<br />
Özbəkistan ərazisində 12 vilayət, bir muxtar respublika<br />
(Qa raqalpakıstan) mövcuddur. Bu vilayətlərə Buxara, Nəvai,<br />
Qaş qadərya, Səmərqənd, Sır-Dərya, Cizzəx, Surxandərya, Daşkənd,<br />
Fərqanə, Əndican, Namanqan, Xarəzm daxildir.<br />
205
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Özbəkistan Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
İqlim – Özbəkistan Respublikasının iqlimi kəskin kontinentaldır.<br />
Ölkə ərazisində il boyu quru və az yağıntılı iqlim hakimdir.<br />
Bu səbəbdən, çay sularının və Aral dənizinin suyundan,<br />
əsasən, suvarma məqsədilə istifadə olunur. Bu isə ekoloji tarazlığın<br />
pozulmasına şərait yaradır. Ölkədə orta illik yağıntının miqdarı<br />
100-200 millimetr təşkil edir. Yay aylarında orta temperatur 40<br />
də rəcə, qışda isə -23 dərəcədir.<br />
Təbii sərvətlər – Özbəkistan Respublikası təbii sərvətlərinə<br />
görə Mərkəzi Asiyanın zəngin dövlətlərindən biridir. Asiyanın<br />
ən böyük qızıl mədəni Özbəkistanda yerləşir. Ölkənin ümumi<br />
ixracının 20%-ə yaxınını qızıl məmulatları təşkil edir. Özbəkistan<br />
dünyanın ən böyük 7-ci qızıl istehsalçısı, qızıl yataqlarının həcminə<br />
görə isə 4-cü ölkədir. Ölkənin illik qızıl istehsalının həcmi<br />
80 tona yaxındır. Özbəkistan gümüş ehtiyatlarına görə dünyanın<br />
ən böyük 10-cu ölkəsidir. Eyni zamanda, ölkədə zəngin təbii qaz<br />
eh tiyatları mövcuddur. Bu ehtiyatlardan, əsasən, yerli tələbatın<br />
206
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Özbəkistan Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
ödənilməsi məqsədilə istifadə olunur. Sink, uran, gümüş və kömür<br />
yataqları Özbəkistanda rast gəlinən digər təbii ehtiyatlardır.<br />
Əhali – Özbəkistan Mərkəzi Asiyada əhalinin ən sıx yaşadığı<br />
respublikadır. Ölkə əhalisinin sayı 31 milyon nəfərdir.<br />
Əha linin etnik tərkibində özbəklər üstünlük təşkil edir. Ümumi<br />
əha linin 80%-i özbəklərdir. Ölkədə yaşayan etnik azlıqlar ruslar<br />
(5,5%), taciklər (5%), qazaxlar (3%), qaraqalpaklar (2,5%) və<br />
tatarlardır (1,5%). Eyni zamanda, Özbəkistan Respublikasında<br />
az sayda koreyalılar və yəhudilər yaşayırlar. Özbəkistan müstəqilliyinə<br />
qovuşana qədər ölkədə yaşayan ruslar əhalinin 13 %-ni<br />
təş kil edirdi. 1940-cı illərdə Stalin rejimi tərəfindən minlərlə<br />
Krım tatarları da Özbəkistan ərazisinə sürgün edilmiş və ağır<br />
şərt lər altında yaşamağa məhkum edilmişlər (111).<br />
İdarəetmə – Özbəkistan Respublikası prezident idarəetmə<br />
üsuluna malik dövlətdir. Ölkə prezidenti icraedici hakimiyyətin<br />
başçısıdır. Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən,<br />
prezident dövlətin suverenliyinin, təhlükəsizliyinin və ərazi bü-<br />
207
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Özbəkistan Respublikasının Parlamenti – Oliy Məclis<br />
töv lüyünün, ölkə Konstitusiyanın və qanunlarının, eləcə də, vətəndaşların<br />
hüquq və azadlıqlarının qarantıdır. Prezident ümumxalq<br />
səsverməsi yolu ilə 7 il müddətinə seçilir. Özbəkistan Respublikasında<br />
qanunvericilik hakimiyyəti iki palatadan – Senat<br />
və Qanunvericilik Palatasından ibarət olan Milli Məclis (Oliy<br />
Məclis) tərəfindən həyata keçirilir. Senat üzvlərinin sayı 100, Qanunvericilik<br />
Palatası üzvlərinin sayı isə 150 nəfərdir.<br />
Məhkəmə hakimiyyəti üzrə yuxarı instansiya Ali Məh kəmə<br />
və Konstitusiya məhkəməsidir. Eyni zamanda, iqtisadi müba<br />
hisələrin həlli üzrə ixtisaslaşmış məhkəmə orqanı olan Ali Təsərrüfat<br />
Məhkəməsi və yerli məhkəmələr məhkəmə hakimiy yətinin<br />
tərkib hissəsidir.<br />
İqtisadiyyat – Özbəkistan bazar iqtisadiyyatına keçid ərəfəsində<br />
ciddi çətinliklərlə üzləşmiş post-sovet ölkələrindən biridir.<br />
1995-ci ilə qədər ölkə iqtisadiyyatı dərin böhran içərisində olmuş<br />
dur. Sonrakı illərdə iqtisadi sabitlik təmin olunmuş, iqtisadiy<br />
yatın illik inkişaf tempi 5-8% səviyyəsinə yüksəlmişdir. Ölkə<br />
208
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
ÜDM-i 2008-ci ildə 1995-ci illə müqayisədə iki dəfə artmışdır.<br />
2014-cü ilin statistik məlumatına əsasən, ÜDM-in həcmi 62,6<br />
mil yard ABŞ dolları təşkil etmişdir. Özbəkistan Respublikasının<br />
strateji valyuta ehtiyatları 15 milyard ABŞ dolları təşkil edir.<br />
Özbəkistan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı və xammalın<br />
payı yüksəkdir. Bütövlükdə, Özbəkistan Respublikasında əmək<br />
qabiliyyətli əhalinin 25,9%-i kənd təsərrüfatı, 13,2%-i sənaye,<br />
60,9%-i xidmət sektorunda çalışır. Kənd təsərrüfatının istehsal<br />
dəyəri ölkə ÜDM-nin 18%-ni təşkil edir. Pambıq istehsalı və<br />
ixracına görə Özbəkistan Respublikası dünyada 5-ci yeri tutur.<br />
Ölkənin kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarının 4,4 milyon<br />
hek tarında pambıq becərilir. Eyni zamanda, qızıl istehsalı ölkə<br />
iqtisadiyyatında xüsusi çəkiyə malikdir. Ölkədə işsizlik səviy yəsi<br />
aşağı olsa da, bu rəqəm əyalətlərdə 20%-ə qədər yüksəlir. Beynəlxalq<br />
Valyuta Fondunun məlumatına əsasən, Özbəkistan Respublikası<br />
2003-cü ildən etibarən büdcə kəsirinin və inflya siyanın<br />
qarşısının alınmasında önəmli irəliləyişlərə nail olmuşdur. Ölkənin<br />
əsas ticarət tərəfdaşları Rusiya Federasiyası, Qazaxıstan və<br />
Özbəkistan. Qızıl mədənlərində iş<br />
209
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Özbəkistanda ənənəvi pambıqçılıq təsərrüfatları<br />
Ukraynadır. Belə ki, Özbəkistan Respublikasının xarici ticarət<br />
döv riyyəsinin 40%-i qeyd olunan dövlətlərin payına düşür.<br />
Özbəkistan Respublikası beynəlxalq və regional iqtisadimaliyyə<br />
təşkilatları ilə sıx əməkdaşlıq edir. Ölkə Beynəlxalq Val -<br />
yuta Fondunun, Dünya Bankının, Asiya İnkişaf Bankının, Av ropa<br />
Yenidənqurma və İnkişaf Bankının üzvüdür. Özbəkistan Res publikası<br />
Dünya Ticarət Təşkilatında müşahidəçi statusuna ma likdir.<br />
Özbəkistan Respublikasına yatırılan birbaşa xarici investisi<br />
yaların həcmi digər post-sovet ölkələri ilə müqayisədə aşağı<br />
səviyyədədir.<br />
Ordu – Özbəkistan Respublikasının ordusunda 65 min<br />
zabit və əsgər heyəti xidmət edir. Özbəkistan ordusu hərbi heyə<br />
tin sayına görə Mərkəzi Asiyada ən böyük ordudur. Silahlı<br />
qüv vələrin ali baş komandanı ölkə prezidentidir. Silahlı qüv vələrin<br />
maliyyələşdirilməsinə ayrılan vəsaitin ümumi həcmi 70<br />
milyon ABŞ dollarıdır. Ordunun malik olduğu hərbi texnikanın<br />
bö yük qismi sovet ordusunun Özbəkistanda hərbi bölməsi olan<br />
210
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
<strong>Türk</strong>üstan Hərbi Qarnizonundan miras qalmışdır. 11 sent yabr<br />
2001-ci il hadisələrindən sonra Özbəkistan ABŞ hərbi qüv vələrinin<br />
ölkədəki aviabazadan istifadəsinə razılıq vermişdir. Özbə<br />
kistan Respublikası 2006-cı ildən Kollektiv Təhlükəsizlik Şurasının<br />
üzvüdür.<br />
Xarici siyasət – Post-sovet məkanı ilə sıx əməkdaşlıq müna<br />
sibətlərinin qorunub saxlanılması Özbəkistan Respublikasının<br />
xarici siyasətində mərkəzi yeri tutur. Özbəkistan Respublikası<br />
1991-ci ilin dekabrından Müstəqil Dövlətlər Birliyinin üzvüdür.<br />
Eyni zamanda, Özbəkistan Respublikası beynəlxalq və regional<br />
təşkilatlarla sıx əlaqələrin qurulmasına xüsusi önəm verir. Özbəkistan<br />
Respublikası ATƏT-in, Avro-Atlantika Şurasının, İqtisadi<br />
Əməkdaşlıq Təşkilatının, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının,<br />
Şan xay Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvüdür. Özbəkistan NATOnun<br />
Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramının fəal iştirakçılarından<br />
biridir. BMT tərəfindən təşkil edilmiş Əfqanıstanda sülhməramlı<br />
qüvvələrin tərkibində Özbəkistan Respublikasının hərbi kontingenti<br />
də təmsil olunmuşdur.<br />
Azərbaycan Respublikası ilə Özbəkistan Respublikası arasında<br />
siyasi, iqtisadi, mədəni, humanitar sahələrdə sıx münasibətlər<br />
mövcuddur. Hər iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər 1995-<br />
ci ilin oktyabrında yaradılmışdır. 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikasının<br />
Özbəkistan Respublikasındakı, 1998-ci ildə Özbəkistan<br />
Respublikasının Azərbaycan Respublikasındakı səfirlikləri<br />
fəaliyyətə başlamışdır (71;131; 350; 400).<br />
211
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Keçmişin və müasirliyin vəhdətini yaradan Özbəkistan<br />
212
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
QIRĞIZISTAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik –<br />
XIX əsrin ortalarından eti barən<br />
Qırğız torpaqlarında Çar<br />
Rusiyasının mövqeyi möhkəm<br />
lənməyə başlamışdır. Kokand<br />
xanlığının məğlub edilmə<br />
sindən sonra, 1876-cı ildə<br />
Qırğızıstan Respublikasının bayrağı<br />
Çin və Çar Rusiyası arasında<br />
bağlanmış müqaviləyə əsasən, bugünkü Qırğızıstan ərazisinin<br />
böyük hissəsi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılmışdır. Qırğı<br />
zıstanda rus imperializminə qarşı bir neçə dəfə geniş miqyaslı<br />
üsyanlar baş vermişdir. Bu üsyanların ən böyüyü 1916-cı ildə baş<br />
vermiş, nəticədə yüzlərlə qırğız rus ordusu tərəfindən qətlə yetirilmişdir.<br />
Bu hadisədən sonra qırğızların bir qismi Çin ərazisinə<br />
köç etmiş və Sincan vilayətinin yaxınlığında Qızılsu Qırğız Muxtar<br />
Vilayətini yaratmışlar.<br />
Qırğızıstanda Sovet hakimiyyəti 1919-cü ildə bərqərar olmuş<br />
və Qırğızıstan Sovet <strong>Türk</strong>üstanının tərkibinə daxil edilmişdir.<br />
1924-cü ildə Qara Qırğız Muxtar Vilayəti, 1936-cı ildə SSRİ-nin<br />
tamhüquqlu üzv dövləti kimi, Qırğızıstan Sovet Sosialist Respublikası<br />
yaradılmışdır. Sovet dönəmində Qırğızıstanın ruslaşdırılması<br />
prosesi davam etdirilmişdir. 1989-cu ilin statistik məlumatına<br />
əsasən, Qırğızıstanın inzibati mərkəzi Bişkek (keçmiş<br />
Frunze) şəhərində əhalinin 60%-ni ruslar təşkil edirdilər. Bununla<br />
yanaşı, Sovet hakimiyyəti ilərində qırğızların təhsil, mədəni, sosi<br />
al həyatında ciddi irəliləyişlərə nail olunmuşdur.<br />
Sovet hakimiyyətinə qarşı qırğız xalqının siyasi təşkilatlan<br />
ması 1989-cu ilin sonlarından başlanmışdır. Həmin dövrdə<br />
for malaşmış Qırğızıstan Demokratik Hərəkatı istiqlaliyyət mü-<br />
213
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
barizəsində önəmli rol oynamışdır. 1990-cı ilin dekabrında Qırğız<br />
Ali Soveti ölkənin Qırğızıstan Respublikası adlandırılması<br />
ba rə də qərar qəbul etmiş və Əsgər Akayevin başçılığı ilə yeni höku<br />
mət formalaşdırılmışdır.<br />
1991-ci ilin 31 avqustunda Qırğız Ali Soveti tərəfindən<br />
Qır ğızıstanın dövlət müstəqilliyi haqqında Akt qəbul edilmişdir.<br />
2005-ci ilə qədər ölkədə mövcud olan siyasi sabitlik Qırğızıstanın<br />
ye ni siyasi-iqtisadi münasibətlər sisteminə uyğunlaşmasını təmin<br />
etmişdir. 2005-ci ildən sonra Qırğızıstan Respublikasında bir neçə<br />
dəfə hakimiyyət dəyişikliklərinin baş verməsi ölkədə dayanıqlı<br />
iqtisadi inkişaf proseslərini, davamlı sabitliyin təmin olunması<br />
prosesini ləngitmişdir.<br />
Ərazi – Qırğızıstan Respublikası şimalda Qazaxıstan, qərbdə<br />
Özbəkistan, cənub-qərbdə Tacikistan və cənub-şərqdə Çin<br />
Xalq Respublikası ilə həmsərhəddir. Qazaxıstan ilə sərhədin<br />
uzun luğu 1113 km, Çin Xalq Respublikası ilə 1048 km, Tacikistan<br />
ilə 972 km, Özbəkistan ilə 1374 kilometr təşkil edir. Qırğızıstan<br />
Qırğızıstan Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
214
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Respublikası 39° və 44° uzunluq dairəsi, 69° və 81° en dairəsində<br />
yerləşir. Ölkənin ümumi ərazisi 199 951 kv. km təşkil edir.<br />
Qırğızıstan Respublikası Mərkəzi Asiyanın dünya okeanına<br />
çıxışı olmayan dövlətlərindən biridir. Ölkə ərazisinin 3/4-nü dağ<br />
relyefli ərazilər təşkil edir. Cengiş Çokusu adlanan zirvə (7439<br />
metr) ölkənin ən hündür nöqtəsidir. İssık-göl, Narın, Qara-Dərya,<br />
Aksay və Sır-Dərya Qırğızıstan ərazisində yerləşən əsas su hövzələridir.<br />
Tanrı dağlarının şimal-şərqində yerləşən və ölkənin ən<br />
böyük və şirin sulu gölü olan İssık-göl dünyanın ən hündür ikinci<br />
gölüdür.<br />
Qırğızıstan Respublikası inzibati baxımdan 7 vilayətə bölünür.<br />
Həmin vilayətlər İssık-göl, Batkən, Çuy, Cəlalabad, Narın,<br />
Oş və Talasdır. Eyni zamanda, ölkədə 2 şəhər vilayəti, 28 şəhər,<br />
40 qəsəbə, 423 kənd vardır.<br />
İqlim – Ölkənin iqlimi relyef müxtəlifliyi səbəbindən də yişkəndir.<br />
Qırğızıstan ərazisində, əsasən, subtropik və mülayim iqlim<br />
müşahidə olunur. Orta və yüksək dağlıq bölgələrdə sərt iqlim, da-<br />
Qırğızıstan Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
215
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ğarası çökəkliklərdə mülayim iqlim hakimdir. Qırğızıstanın cənubunda<br />
yerləşən Fərqanə vadisində subtropik iqlim hakimdir.<br />
Bu ərazilərdə temperatur yay aylarında 40˚-dək yüksəlir. Tanrı<br />
dağlarının ətrafında kontinental quru iqlim müşahidə olunur. Bu<br />
coğrafiyada temperatur qış aylarında -40˚-dək azalır. Yağıntılar<br />
dü zənlik ərazilərdə 100 mm.-dən 300 mm.-ə, dağlarda isə 900-<br />
1000 mm.-ə qədərdir.<br />
Təbii sərvətlər – Qırğızıstan Mərkəzi Asiyanın təbii ehtiyatlarla<br />
zəngin dövlətlərindən biridir. Ölkə ərazisində əlvan<br />
metallar – mis, molibden, dəmir filizi, qızıl, civə, qurğuşun yataqları,<br />
dağarası çökəkliklərdə neft və kömür ehtiyatları vardır.<br />
Kumtor qızıl yatağı dünyanın ən zəngin qızıl yataqlarından biridir.<br />
Ölkəyə yatırılan xarici sərmayələrin əhəmiyyətli hissəsi təbii<br />
ehtiyatların hasilatına və emalına yönəlmişdir.<br />
Əhali – Qırğızıstan Respublikasında əhalinin sayı 6 milyon<br />
nəfərdir. Qırğızlar ölkə əhalisinin 72%-ni təşkil edir. Qırğızlarla<br />
yanaşı, ölkədə 80-ə yaxın etnik azlıqlar yaşayır. Həmin et nik azlıqlar,<br />
əsasən, ruslardan (9%), özbəklərdən (14,5%), ukray nalılardan<br />
(0,5%), taciklərdən (1,1%), uyğurlardan (1,1%), tatar-<br />
Qırğızıstan Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
216
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
lar dan və qazaxlardan (0,7%) ibarətdir. 1930-cu illər repressiya<br />
dönəmində yüzlərlə azərbaycanlı ailələr də Qırğızıstan ərazisinə<br />
sürgün edilmişdir.<br />
Qırğızıstanın relyefi ölkə əhalisinin məskunlaşmasına ciddi<br />
təsir göstərmişdir. Əhalinin 80%-dən çoxu dağətəyi düzənliklərdə<br />
və çay vadilərində məskunlaşmışdır. Çuy, Fərqanə və Talas vadiləri<br />
əhalinin ən sıx məskunlaşdığı ərazidir. Ölkə ərazisində əhalinin<br />
orta sıxlığı hər 1 kv. km.-ə 25 nəfərdir. Təbii artım hər 1000<br />
nəfərə 16 nəfər təşkil edir. Əhalinin 1/3-i kənd yerlərində yaşayır.<br />
Ölkənin ən böyük şəhəri və paytaxtı Bişkekdə əhalinin sayı 937<br />
min nəfərdir.<br />
İdarəetmə – Ölkə Konstitusiyasına əsasən, Qırğızıstan Respublikası<br />
suveren, demokratik, dünyəvi, unitar dövlətdir. Qırğızıs<br />
tan Respublikasında dövlət idarəetməsini həyata keçirən əsas<br />
subyektlər prezident və parlamentdir. Ölkə prezidenti ümumi,<br />
birbaşa seçkilər yolu ilə 6 il müddətinə seçilir. Bir palatadan ibarət<br />
olan Parlament (Cokurqu Keneş) hökumətin formalaşdırılmasına<br />
və onun fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirən əsas qurumdur. Parlament<br />
üzvlərinin sayı 120 nəfərdir. Hökumətin, parlament üzv-<br />
Qırğızıstan Respublikasının Parlamenti – Cokurqu Keneş<br />
217
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
lərinin və 10 min nəfər seçicinin qanunvericilik təşəbbüsü ilə<br />
çı xış etmək hüququ vardır. Məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirən<br />
əsas qurumlar Ali Məhkəmə, ixtisaslaşmış və yerli məh kəmələrdir.<br />
Yerli özünü idarəetmə orqanları dövlət idarəetmə sisteminin<br />
tərkib hissəsidir.<br />
İqtisadiyyat – Sovet İttifaqının süqutundan sonra ölkə iqtisadiyyatının<br />
yeni sistemə uyğunlaşdırılması prosesinə başlanmış<br />
dır. Bu istiqamətdə atılan mühüm addımlardan biri kütləvi<br />
özəlləşdirmə proqramının həyata keçirilməsi olmuşdur. Həmin<br />
proq ramın icrası çərçivəsində dövlət müəssisələrinin 70%-i özəlləşdirilmişdir.<br />
Qırğızıstan Respublikası aqrar-sənaye ölkəsidir. Ölkə ÜDMnin<br />
ümumi həcmi 7,4 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Qızıl və civə<br />
ölkənin əsas ixracat məhsullarıdır. Qırğızıstan Respublikasının<br />
əsas ticarət tərəfdaşları İsveçrə, Rusiya Federasiyası, Özbəkistan,<br />
Qazaxıstan və Fransadır. Sənaye sektorunun istehsal dəyəri ölkə<br />
ÜDM-nin 18,9%-ni təşkil edir.<br />
Kənd təsərrüfatı sektoru iqtisadiyyatın aparıcı sahələrindən<br />
biridir. Əmək qabiliyyətli əhalinin təqribən yarısı bu sektorda çalışır.<br />
Ölkə ÜDM-nin 35%-ni kənd təsərrüfatı sektoru forma laş-<br />
Qırğızıstanda maldarlıq ənənəvi aparıcı sahədir<br />
218
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Qırğızıstan zəngin qızıl ehtiyatlarına malikdir<br />
dı rır. Maldarlıq kənd təsərrüfatında aparıcı yeri tutur. Əkinçilik<br />
sahəsində taxılçılıq, tütünçülük, pambıqçılıq üstünlük təşkil edir.<br />
1998-ci ildə Qırğızıstan Respublikası Ümumdünya Ticarət<br />
Təşkilatına üzv olmuşdur. Bu hadisə ölkə iqtisadiyyatının dünya<br />
ticarət, maliyyə sisteminə inteqrasiyasını sürətləndirmişdir. Ey ni<br />
zamanda, Qırğızıstan Respublikası 2015-ci ildən Avrasiya İqti sadi<br />
İttifaqının üzvüdür.<br />
Ordu – Qırğızıstan Respublikasının silahlı qüvvələri Sovet<br />
İttifaqının dağılmasından sonra formalaşmışdır. Quru qoşunları,<br />
hərbi hava qüvvələri, daxili qoşunlar və sərhəd qoşunları silahlı<br />
qüvvələrin tərkib hissəsidir. Xidmətdə olan zabit və əsgər heyətinin<br />
ümumi sayı 16 500 nəfərdir. Ölkənin hərbi büdcəsi 240<br />
mil yon ABŞ dollarıdır. Silahlı qüvvələrin maliyyələşdirilməsinə<br />
ayrılan vəsait ölkə ÜDM-nin 3,2%-ni təşkil edir. Qırğızıstan<br />
Respublikası ABŞ-a 2002-ci ildə ölkədə yerləşən Manas hərbi<br />
bazasından terrorizmə qarşı mübarizədə istifadə olunması üçün<br />
razılığını vermişdir. 2014-cü ilə qədər həmin hərbi bazanın xidmətlərindən<br />
istifadə olunmuşdur.<br />
219
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Manas hərbi bazası<br />
Xarici siyasət – Post-sovet dövlətləri ilə, Çin və <strong>Türk</strong>iyə ilə<br />
əməkdaşlığın genişləndirilməsi Qırğızıstan Respublikasının xarici<br />
siyasətində əsas yer tutur. Qırğızıstan Respublikasının prezidenti<br />
tərəfindən qəbul olunmuş “2013-2017-ci illər Qırğızıstan Respublikasının<br />
Davamlı İnkişafı üzrə Milli Strategiya” Sənədində qonşu<br />
dövlətlərlə, eyni zamanda, Avroatlantik məkanla qarşılıqlı<br />
eti mada əsaslanan əlaqələrin qurulması, Mərkəzi Asiya dövlətləri,<br />
Rusiya Federasiyası və <strong>Türk</strong>iyə Respublikası arasında mal<br />
və xidmətlərin, işçi qüvvəsinin sərbəst hərəkətinin təmin edilməsi,<br />
beynəlxalq və regional təşkilatlarla münasibətlərin də rin -<br />
ləş dirilməsi ölkənin xarici siyasət strategiyasının başlı ca isti qamətləri<br />
kimi müəyyənləşdirilmişdir. Qırğızıstan Respub lika sı<br />
1992-ci ilin martında BMT-yə üzv qəbul edilmişdir. Eyni za manda,<br />
Qırğızıstan Respublikası Müstəqil Dövlətlər Birliyinin, Şanxay<br />
Əməkdaşlıq Təşkilatının və ATƏT-in üzvüdür.<br />
Azərbaycan Respublikası ilə Qırğızıstan Respublikası ara -<br />
sın da siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrdə sıx əməkdaşlıq möv cuddur.<br />
İki ölkə arasında münasibətlər 1993-cü ilin yanvarında yara<br />
dıl mışdır. 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Qırğızıstan<br />
Res publikasındakı, 2012-ci ildə Qırğızıstan Respublikasının<br />
Azər baycan Respublikasındakı səfirlikləri fəaliyyətə başlamışdır<br />
(394).<br />
220
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Qırğızıstanın füsunkar təbiət mənzərələrindən<br />
Oş şəhəri. Süleyman dağında Milli Tarix<br />
və Arxeologiya Muzeyi kompleksi. Dağın 12 təbii<br />
mağarasında 33 000 nadir eksponat yerləşir<br />
221
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Qırğız çörəyi<br />
Qırğızıstan. Karakoldakı Qızıl dağ<br />
dünyanın hər yerindən turist cəlb edir<br />
222
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
<strong>TÜRK</strong>MƏNİSTAN RESPUBLİKASI<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Rusiya<br />
imperiyası qoşun ları tərəfindən<br />
türkmən torpaq larının<br />
işğalına XIX əsrin sonlarından<br />
başlanmışdır. 1881-ci ildə baş<br />
vermiş döyüşdə türk mən bir -<br />
ləş mələrinin məğ lub edil məsindən<br />
sonra <strong>Türk</strong> mə nis tanın<br />
işğalı sona çatdı rıl mış dır.<br />
1920- ci ilin əvvəl lərində forma<br />
laşmış anti-bolşevik – başmaçı hərəkatında qazax, qırğız və<br />
öz bək lərlə birgə türkmənlər də yaxından iştirak etmişlər.<br />
1921-ci ildə Sovet <strong>Türk</strong>üstanının tərkibində <strong>Türk</strong>mən vilayəti,<br />
1924-cü ildə isə əvvəllər Transxəzər vilayəti adlanan ərazi<br />
də <strong>Türk</strong>mənistan Sovet Sosialist Respublikası yaradılmışdır.<br />
1948-ci ildə baş vermiş Aşqabad zəlzələsində 110 mindən çox insan<br />
həlak olmuşdur. Bu hadisə ölkə infrastrukturuna ciddi zi yan<br />
vurmuşdur. Sovet dönəmində əksər türkmənlər ənənəvi hə yat tərzindən<br />
uzaqlaşaraq Aşqabad və digər böyük şəhərlərdə məs kunlaşmışdır.<br />
Eyni zamanda, bu dövrdə ölkənin enerji ehtiyat larının<br />
istismarı təcrübəsi zənginləşmişdir.<br />
1990-cı ilin oktyabrında <strong>Türk</strong>mənistan SSR-nin Ali Şurası<br />
prezident postunu təsis etmişdir. 1991-ci ilin 26 oktyabr <strong>tarixi</strong>ndə<br />
<strong>Türk</strong>mənistanın müstəqilliyi haqqında referendum keçirilmiş<br />
və növbəti gün Ali Şura tərəfindən <strong>Türk</strong>mənistan müstəqil respublika<br />
elan edilmişdir. 2006-cı ilə qədər ölkəni Saparmurad Niyazov<br />
idarə etmişdir. Müstəqillik illərində <strong>Türk</strong>mənistanda təhsil,<br />
səhiyyə, iqtisadiyyat sahəsində bir sıra islahatlar həyata keçiril<br />
mişdir.<br />
223
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
Ərazi – <strong>Türk</strong>mənistan Respublikası əlverişli coğrafi məkanda<br />
yerləşir. Ölkənin coğrafi mövqeyi ona Avropa və Asiya<br />
ara sında nəqliyyat, enerji, ticarət sahəsində körpü rolunu yerinə<br />
yetirmək üçün strateji üstünlük qazandırmışdır. <strong>Türk</strong>mənistan<br />
Res publikası şimal-qərbdə Qazaxıstan, şimalda və şərqdə Özbəkistan,<br />
cənub-şərqdə Əfqanıstan, cənub və cənub-qərbdə İran ilə<br />
həmsərhəddir. Xəzər dənizi vasitəsilə <strong>Türk</strong>mənistan Respublikası<br />
Azərbaycan, Rusiya Federasiyası və İran ilə qonşudur. <strong>Türk</strong> mənistan<br />
Respublikasının ərazisi 491 210 kv. km təşkil edir. Əra zisinə<br />
görə ölkə dünyanın 52-ci dövlətidir.<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikası 35° və 43° uzunluq dairəsi, 52°<br />
və 67° en dairəsində yerləşir. Turan ovalığı ölkənin 80%-ni əhatə<br />
edir. Həmin ərazilər dəniz səviyyəsindən 100-200 metr yük səklikdədir.<br />
Cənub-qərb sərhədləri boyunca uzanan Kopet dağ silsiləsinin<br />
ən yüksək nöqtəsi 2912 metrdir. Ölkənin dəniz səviy yəsin<br />
dən ən yüksəkdə olan nöqtəsi Ayrıbaba zirvəsidir (3137 metr).<br />
224
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
Ölkə daxilində yerləşən əsas su hövzələri Amu-Dərya, Te jen və<br />
Muğrab çayları və Sarıqamış gölüdür. Xəzər dənizi ölkə nin şərq<br />
sa hilləri boyu 1768 kilometr uzanır.<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikası inzibati baxımdan 5 vilayətə<br />
(Aşqabad, Axal, Balkan, Daşoğuz, Lebap, Mari) ayrılır. Ölkədə<br />
24 şəhər, 77 qəsəbə, 1901 kənd mövcuddur.<br />
İqlim – <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasında quru subtropik və<br />
kəskin kontinental iqlim hakimdir. Qış aylarında temperatur -32˚dək<br />
enir, yay aylarında isə 48˚-dək yüksəlir. Ölkə ərazisi dünyada<br />
yağıntıların ən az düşdüyü yerlərdən biridir. Yağıntıların orta illik<br />
miqdarı 50-200 mm. arasındadır.<br />
Təbii sərvətlər – <strong>Türk</strong>mənistan Respublikası təbii qaz və<br />
neft ehtiyatlarına görə dünyanın ən zəngin dövlətlərindən biridir.<br />
Ölkə ərazisində 144 neft və qaz yatağı aşkar edilmişdir. Hazırda,<br />
həmin yataqlardan yalnız 40-ı istismar olunur. Qalkınış qaz yatağı<br />
ehtiyatlarına görə dünyada 3-cüdür. Həmin yataqda təbii qaz<br />
ehtiyatlarının ümumi həcmi 21 trilyon kub metrdir. Neft ehti-<br />
225
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
yatlarının cəmləşdiyi əsas yataqlar Balkanabad, Koturdepe və<br />
Çələkdir. Ümumilikdə, <strong>Türk</strong>mənistan neft və qaz ehtiyatlarının<br />
ümumi həcminə görə dünyada 4-cü yeri tutur. Eyni zamanda,<br />
<strong>Türk</strong> mənistan Respublikasında zəngin kükürd, daşduz və kalium,<br />
ben tonit gili, alunit yataqları mövcuddur.<br />
Əhali – Ölkə əhalisinin sayı 5 milyon 272 min nəfərdir.<br />
Əha linin etnik tərkibində türkmənlər üstünlük təşkil edir. Belə<br />
ki, əhalinin 85 %-i türkmənlər, 5%-i özbəklər, 4%-i ruslar, digər<br />
6%-i qazaxlar, bəluclar, azərbaycanlılar, puştunlar və kürdlərdir.<br />
<strong>Türk</strong>mənistanda Sovet hakimiyyəti bərqərar olduqdan sonra ölkədə<br />
etnik rusların məskunlaşdırılması prosesinə başlanmışdır.<br />
1939-cu ilin statistik məlumatına əsasən, rusların ümumi əhaliyə<br />
nisbətdə payı 19% təşkil etmişdir. Əhalinin ən sıx məskunlaşdığı<br />
yerlər Aşqabad, <strong>Türk</strong>mənbaşı və Daşoğuz şəhərləridir. Ölkənin<br />
ən böyük şəhəri olan Aşqabad şəhərində əhalinin sayı 1,03 milyon<br />
nəfərdir. Digər Mərkəzi Asiya dövlətlərindən fərqli olaraq,<br />
<strong>Türk</strong> mənistan Respublikasında əhalinin təbii artım faizi nisbətən<br />
aşağı səviyyədədir.<br />
226
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
İdarəetmə – <strong>Türk</strong>mənistan prezident üsul-idarəsinə malik<br />
respublikadır. Prezident həm dövlətə, həm də hökumətə rəhbərlik<br />
edir. 2008-ci ilə qədər ölkədə tək partiyalı sistem mövcud<br />
olmuşdur. 2008-ci ilin sentyabrında qəbul olunmuş <strong>Türk</strong>mənistan<br />
Respublikasının yeni Konstitusiyası ölkədə çoxpartiyalı siyasi<br />
mühitin formalaşmaşmasına hüquqi zəmin yaradır.<br />
İqtisadiyyat – <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasında ÜDM-in<br />
ümumi həcmi 47 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Ölkə ÜDM-ni<br />
formalaşdıran əsas sahələr sənaye (34%), kənd təsərrüfatı (10%)<br />
və xidmət (56%) sektorlarıdır.<br />
Kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatında aparıcı yer tutan<br />
sahələrdən biridir. Regionlarda əmək qabiliyyətli əhalinin böyük<br />
hissəsi bu sektorda çalışır. Bütövlükdə, işçi qüvvəsinin 48%-i<br />
bu sektorda fəaliyyət göstərir. Pambıqçılıq kənd təsərrüfatında<br />
əsas paya malikdir. Pambıqçılığın əsas mərkəzləri olan Daşoğuz,<br />
Mari, Balkan və Lebap vilayətlərində hər il orta hesabla 1 milyon<br />
ton pambıq toplanır. Ölkənin əsas ticarət tərəfdaşları Rusiya<br />
Federasiyası, Çin, Ukrayna və <strong>Türk</strong>iyədir.<br />
Ölkə iqtisadiyyatında enerji amili əsas yeri tutur. Əvvəllər<br />
Rusiya Federasiyası vasitəsilə dünya bazarlarına çıxış imkanı əldə<br />
edən <strong>Türk</strong>mənistan Respublikası daha sonralar enerji siyasətinin<br />
<strong>Türk</strong>mənistanın getdikcə təkmilləşən<br />
qaz sənayesi infrastrukturu<br />
227
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
şaxələndirilməsi istiqamətində önəmli addımlar atmışdır. Çinin<br />
təbii qazla təminatını həyata keçirəcək boru xəttinin inşası, eyni<br />
zamanda <strong>Türk</strong>mənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan boru xəttinin<br />
çəkilməsi, ölkənin enerji resurslarının Azərbaycan vasitə silə<br />
Avropaya çatdırılması planları bu siyasətin tərkib hissəsidir.<br />
Ordu – <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının hərbi gücü məhdud<br />
çərçivədədir. Ölkədə zabit və əsgər heyətinin ümumi sayı 26 min<br />
nəfərdir. <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının Silahlı Qüvvələri quru<br />
qo şunları, hərbi hava və hərbi dəniz qüvvələri, sərhəd qoşunları<br />
və daxili qoşunlardan ibarətdir. Hərbi texnikanın böyük qismi<br />
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra buraxılmış <strong>Türk</strong>üstan Hərbi<br />
Qarnizonunun <strong>Türk</strong>mənistanın payına düşən hissəsidir. Si lahlı<br />
qüvvələrə ayrılan büdcə vəsaitinin ümumi həcmi 198 milyon<br />
ABŞ dollarıdır.<br />
Xarici siyasət – <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının xarici siyasətində<br />
neytrallıq strateji xətt olaraq müəyyənləşdirilmişdir. Belə<br />
ki, 1995-ci ildə ölkə beynəlxalq siyasətdə “daimi ney tral lıq”<br />
möv qeyini rəsmiləşdirmişdir. <strong>Türk</strong>mənistanın neytrallıq mövqeyi,<br />
əsasən, beynəlxalq və regional hərbi blok və təşkilatlara qoşulmamağı<br />
özündə əks etdirir. 1995-ci ildə BMT tərəfindən qəbul<br />
edilmiş Qətnamədə <strong>Türk</strong>mənistanın beynəlxalq siyasətdə neytral<br />
statusunun beynəlxalq və regional sülhə, davamlı sabitliyə töhfə<br />
verəcəyi qeyd edilmişdir. Bununla yanaşı, <strong>Türk</strong>mənistan bir sıra<br />
təş kilatlarla sıx əlaqələrə malikdir. <strong>Türk</strong>mənistan Respublikası<br />
BMT-nin, ATƏT-in, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının, Qoşulmama<br />
Hərəkatının üzvüdür.<br />
<strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının 132 ölkə ilə diplomatik əla -<br />
qələri mövcuddur. Azərbaycan Respublikası və digər türk dövlətləri<br />
ilə münasibətlərin genişləndirilməsi <strong>Türk</strong>mənistan Res -<br />
pub likasının xarici siyasətində aparıcı yer tutur. Azərbaycan-<br />
<strong>Türk</strong> mə nistan diplomatik münasibətləri 1992-ci ilin iyununda<br />
qu rul muşdur. 1999-cu ildə <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasının Azərbay<br />
can Respublikasındakı, 2002-ci ildə isə Azərbaycan Res publi<br />
ka sının <strong>Türk</strong>mənistan Respublikasındakı səfirlikləri fəaliy yə tə<br />
baş la mışdır (399).<br />
228
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
<strong>Türk</strong>mənistan. Yanğıqaya kanyonu<br />
<strong>Türk</strong>mənistan. Mərvdə e.ə. II minilliyə aid<br />
“Kağan Qəlbi” qalasının qalıqları<br />
229
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong>mənistan. Yanardağda Atlar<br />
abidəsi<br />
<strong>Türk</strong>mənistan<br />
Mərkəzi Bankı<br />
<strong>Türk</strong>mənistan. Aləm Mərkəzi<br />
<strong>Türk</strong>mənistan. Ulduz oteli<br />
230
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong><br />
Respublikasının bayrağı<br />
ŞİMALİ KİPR<br />
<strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Kipr Respublikası<br />
1960-cı ilin avqus tun da<br />
elan edilmiş və Böyük Bri taniya,<br />
Yu nanıstan və <strong>Türk</strong>iyə Respub lika<br />
sının birgə razılığına əsasən, yunan<br />
ların və türklərin adanın siyasi<br />
həyatında bərabər iştirak imkanları<br />
tanınmışdır. Lakin qısa müddətdən<br />
sonra, Kiprdə türklərə qarşı Yunan<br />
hərbi xuntası tərəfindən etnik ayrıseçkilik<br />
siyasəti həyata keçirilməyə, türkləri siyasi proseslərdən<br />
uzaqlaşdırmaq cəhdləri özünü göstərməyə başlamışdır. Bu yanaş<br />
mada əsas siyasi məqsəd adanın Yunanıstanın tərkibinə daxil<br />
edilməsi planlarını həyata keçirmək olmuşdur. Artıq 1963-cü ildən<br />
etibarən adada yaşayan türklərə qarşı ayrı-seçkilik siyasəti<br />
zorakılıq müstəvisinə keçmiş, onlarla türk qətlə yetirilmişdir.<br />
Kiprin Osmanlı imperiyasının dənizçisi<br />
Piri Rəis (1465 – 1554) tərəfindən çəkilmiş xəritəsi<br />
231
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
1974-cü ildə Kipr adasında hərbi çevrilişin baş verməsi və<br />
“Yunan Kipr Respublikası”nın yaradıldığının elan edilməsi baş<br />
verən proseslərə <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının müdaxiləsi üçün siyasi<br />
və hüquqi zəmin formalaşdırmışdır. Bu hadisədən sonra <strong>Türk</strong>iyə<br />
Respublikasının Silahlı Qüvvələri adada yaşan türklərin hüquq<br />
və azadlıqlarının müdafiəsi məqsədilə Kipr adasına yeridilmişdir.<br />
1975-ci ilin avqustunda BMT-nin himayəsi altında Kiprin yunan<br />
və türk icmaları arasında sülh sazişi imzalanmış, beləliklə, Kipr<br />
<strong>Türk</strong> Federativ Respublikasının yaradıldığı elan edilmişdir.<br />
1983-cü il 15 noyabr <strong>tarixi</strong>ndə Kipr <strong>Türk</strong> Federativ Respub<br />
likasının Məclisi Kiprin türk icmasının öz müqəddəratını<br />
tə yin etmək hüququndan istifadə edərək Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respub<br />
likasının yaradıldığını bəyan etmişdir. Sonrakı illərdə bir sıra<br />
beynəlxalq və regional təşkilatlar və Kiprin türk icması tərəfindən<br />
davamlı sülhə nail olunmasına və adanın birləşdirilməsinə cəhdlər<br />
olmuşdur. Lakin Kiprin yunan icması qeyri-konstruktiv mövqe<br />
nümayiş etdirdiyindən həmin cəhdlər uğursuzluqla nəticə lənmişdir.<br />
1987-ci ildə Kiprlə Avropa İttifaqı arasında gömrük anlaşması<br />
imzalanmışdır. 1990-cı ildə Kipr hökuməti Avropa ittifa qına<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
232
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
daxil olmaq üçün müraciət vermiş və 1998-ci ildən tərəflər arasında<br />
danışıqlar başlamışdır. 1may 2004 referendumu ilə Kip rin<br />
cənub hissəsi Avropa İttifaqının üzvü olmuşdur. Kipr hazırda bir<br />
çox beynəlxaq təşkilatların üzvü olsada, Şimali Kiprə qarşı təc rid<br />
siyasəti aparılır.<br />
Ərazi – Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının ərazisi 3 355<br />
kv. km-dir. Bu ərazi bütövlükdə Kipr adasının 1/3-ni əhatə edir.<br />
Kiprin yunan bölümü ilə Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikası arasında<br />
BMT nəzarəti altında təhlükəsizlik bölgəsi formalaşdırılmışdır.<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikası 32° və 35° uzunluq dairəsi, 34° və<br />
36° en dairəsində yerləşir. Ölkənin dəniz səviyyəsindən ən yüksəkdə<br />
yerləşən nöqtəsi Selvili dağıdır (1024 metr).<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikası inzibati baxımdan 5 vilayətə<br />
– Lefkoşa, Qazimaqusa, Girne, Güzelyurt və İskele vilayətlərinə<br />
bölünür. Respublika ərazisində 28 bələdiyyə fəaliyyət göstərir.<br />
İqlim – Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının iqlimi quru və<br />
mülayimdir. Ölkənin coğrafi mövqeyi iqlimin formalaşmasına<br />
təsir göstərən əsas amildir. Quru iqlimin üstünlük təşkil etməsi<br />
öl kənin daxili su hövzələrinin yay aylarında qurumasına səbəb<br />
olur. Orta illik yağıntıların böyük qismi qış aylarında düşür. Yay<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
233
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
aylarında temperatur 45˚-dək yüksəlir. Qış aylarında temperatur<br />
15-18˚ ətrafında dəyişir.<br />
Əhali – Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasında əhalinin sayı<br />
ba rədə ilk statistik məlumat 1996-cı ildə açıqlanmışdır. Həmin<br />
dövr də əhali sayı 200 min nəfər olmuşdur. Son məlumata əsasən,<br />
öl kə əhalisinin sayı 313 min nəfəri ötmüşdür. Əhalinin 82%-i<br />
adada daha əvvəllər məskunlaşmış türklər, digər hissəsi isə Tür -<br />
kiyə Respublikasından köç etmiş türklərdir. Adanın türklər məskunlaşmış<br />
hissəsində çox az sayda yunanlar yaşayırlar.<br />
İdarəetmə – Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikası prezidentli<br />
res publikadır. Bununla yanaşı, hökumət başçısı olan baş nazirin<br />
də dövlətin idarə olunmasında geniş səlahiyyətləri vardır. Ölkə<br />
prezidentliyinə seçkilər hər 5 ildən bir keçirilir. Prezident və baş<br />
nazir icra hakimiyyətinin həyata keçirilməsində əsas səlahiyyət<br />
sahibidirlər. Ölkədə qanunvericilik hakimiyyətini Şimali Kipr<br />
<strong>Türk</strong> Respublikasının Cümhuriyyət Məclisi həyata keçirir. Hər 5<br />
ildən bir formalaşdırılan Cümhuriyyət Məclisində millət vəkillərinin<br />
sayı 50 nəfərdir. Ölkədə məhkəmə hakimiyyəti müstəqil<br />
məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir.<br />
İqtisadiyyat – Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasında ÜDM-in<br />
ümumi həcmi 4,3 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Ölkə iqti sa-<br />
234
II BÖLÜM. MÜSTƏQİL <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
Şimali Kiprin turizm yolları şəbəkəsi<br />
diyyatında xidmət sektorunun (dövlət sektoru, ticarət, səhiyyə,<br />
təhsil, turizm) payı kifayət qədər yüksəkdir. Belə ki, ÜDM-in<br />
69%-i xidmət sektorunun payına düşür. ÜDM-in 22%-i sənaye,<br />
9%-i kənd təsərrüfatı sektorunda formalaşır. Şimali Kipr <strong>Türk</strong><br />
Res publikası biznes mühitinin şəffaflığına görə Avropanın qabaqcıl<br />
ölkələrindən biridir. Lakin Kipr problemi, ölkəyə qarşı tətbiq<br />
edilən qərəzli embarqolar dövlətin davamlı iqtisadi inki şa fını<br />
əngəlləyən əsas faktorlardır. Bu səbəbdən, Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikası<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikası tərəfindən ayrılan maliyyə yardımlarından<br />
əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.<br />
Ordu – Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının silahlı qüvvələrində<br />
zabit və əsgər heyətinin ümumi sayı 8 min nəfərdir. 18-<br />
40 yaşlı kişilər üçün hərbi xidmətin keçilməsi məcburidir. Eyni<br />
zamanda, <strong>Türk</strong>iyə Respublikasının silahlı qüvvələrinin 30-40 min<br />
nəfər hərbi heyəti Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasında sülhməramlı<br />
missiyanı həyata keçirir. Sülhməramlı missiyanı həyata keçirən<br />
<strong>Türk</strong>iyə Respublikasının silahlı qüvvələrinin tərkibinə hərbi hava<br />
qüvvələrinin, hərbi dəniz qüvvələrinin və sərhəd qoşunlarının<br />
birləşmələri daxildir.<br />
Xarici siyasət – Ölkənin beynəlxalq hüququn müstəqil subyekti<br />
kimi tanınmasını təmin etmək Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respub-<br />
235
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
li kasının xarici siyasətinin başlıca vəzifəsidir. Beynəlxalq və<br />
re gional təşkilatlarla əməkdaşlığın genişləndirilməsi bu isti qamət<br />
də həyata keçirilən siyasətin tərkib hissəsidir. Şimali Kipr<br />
<strong>Türk</strong> Respublikası İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında və İqti sadi<br />
Əməkdaşlıq Təşkilatında müşahidəçi statusa malikdir. Şi mali<br />
Kipr <strong>Türk</strong> Respublikası suveren dövlət kimi <strong>Türk</strong>iyə Respub lika<br />
sı tərəfindən tanınır. Eyni zamanda, Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respubli<br />
kasının Azərbaycan Respublikasında Nümayəndəliyi fəaliyyət<br />
göstərir.<br />
Kipr adasının birləşdirilməsini nəzərdə tutan Annan planının<br />
(BMT-nin keçmiş Baş Katibi Kofi Annanın adı ilə bağlıdır) qəbul<br />
edilməsi üzrə 2004-cü ildə referendum keçirilmişdir. Həmin<br />
plan Kiprin türk icması tərəfindən səs çoxluğu ilə qəbul olunsa<br />
da, adanın yunan icması tərəfindən rədd edilmişdir. Bu hadisədə<br />
Şimali Kipr <strong>Türk</strong> Respublikasının və onun vətəndaşlarının konstruktiv<br />
mövqe nümayiş etdirməsinə baxmayaraq, beynəlxalq<br />
ictimaiyyətin bu dövlətə qarşı qərəzli mövqeyində dəyişiklik baş<br />
ver məmiş, əksinə, adanın yunan bölümü müstəqil dövlət olaraq<br />
Av ropa İttifaqının tərkibinə daxil edilmişdir (255).<br />
Paytaxt Lefkoşa. Tarixi memarlıq abidələri qorunub saxlanılır<br />
236
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
III BÖLÜM<br />
MUXTAR<br />
<strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI<br />
VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
237
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
<strong>Türk</strong> dünyası<br />
238
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
239
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
ALTAY RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Altay<br />
vilayəti türklərin qədim dövrlərdən<br />
məskunlaşdıqları ərazilərindən biridir.<br />
VI əsrdən etibarən Göy <strong>Türk</strong><br />
im periyasının tərkibinə daxil olan<br />
Altay torpaqları daha sonralar <strong>Türk</strong>-<br />
Monqol imperiyasının, Qızıl Or da<br />
Altay Respublikasının bayrağı<br />
imperiyasının, Cunqar kağan lı ğının<br />
tərkibində olmuşdur. XIX əs rin əvvəllərindən<br />
başlayaraq bu coğra fiya<br />
Rusiya imperiyasının təsir dairəsinə düşmüşdür.<br />
1922-ci ildə Altay türkləri muxtariyyət əldə etmiş və Altay<br />
vilayətinin tərkibində Oyrat Muxtar Vilayəti yaradılmışdır. 1948-<br />
ci ildə vilayətin adı dəyişdirilərək Dağlıq Altay Muxtar Vila yəti<br />
adlandırılmışdır. 1991-ci ildə Dağlıq Altay Muxtar Sovet Sosi<br />
alist Respublikası yaradılmış, 1992-ci ildə isə respublikanın<br />
adı dəyişdirilərək Altay Respublikası adlandırılmışdır. Hazırda,<br />
Rusiya Federasiyasının ərazisində Altay Respublikası<br />
240
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Altay Respublikası Rusiya Federasiyasının sərhədləri daxilində,<br />
Sibir Federal Dairəsinin tərkibindədir.<br />
Ərazi – Asiya qitəsinin mərkəzində yerləşən Altay Respublikası<br />
Sibir tayqası, Qazaxıstan çölləri və Monqol yarımsəh<br />
rasının qovuşduğu məkanda yerləşir. Altay Respublikasının<br />
ərazisi 92 600 kv. kilometrdir. Altay Respublikası Monqolustan,<br />
Çin, Qazaxıstan, Tuva Respublikası və Kemerovo vilayəti ilə<br />
həmsərhəddir. Ölkə ərazisinin 25%-ni meşələr əhatə edir. Altay<br />
Respublikasının ərazisinin böyük hissəsini dağlıq ərazilər təşkil<br />
edir. Altay dağ silsiləsi ölkə ərazisindən keçərək Qazaxıstan,<br />
Monqolustan və Çin ərazisinə qədər uzanır. Respublika ərazisinin<br />
ən hündür nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 4506 metr hündürlükdə<br />
olan Beluxa dağıdır. Altay Respublikası Mərkəzi Asiyanın ən<br />
zəngin su hövzələrinə malik olan bölgələrindən biridir. Ob və<br />
Yenisey çaylarının qolları ölkə ərazisindən keçir. Respublikanın<br />
ən böyük çayları Xatun və Biya çaylarıdır. Ölkədə yerləşən ən<br />
böyük göl Telet gölüdür.<br />
Altay Respublikası inzibati baxımdan 10 rayona və Dağlıq<br />
Altay Şəhər Vilayətinə bölünür. “İl (El) Qurultayı” adlandırılan<br />
Altay Respublikasının Dövlət Məclisi inzibati məsələlərin həllində<br />
əsas rol oynayır.<br />
Altay Respublikasının siyasi xəritəsi<br />
241
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Altay Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
İqlim – Altay Respublikasında kontinental iqlim hakimdir.<br />
Yay aylarında temperatur +19˚-dək yüksəlir. Qış aylarında isə<br />
tem peratur -31˚-dək enir. İllik yağıntıların miqdarı 100-1000 milli<br />
metr arasında dəyişir. Ən çox yağıntılar dağlıq bölgələrdə qeydə<br />
alınır.<br />
Təbii sərvətlər – Altay Respublikasının ərazisi təbii sərvətlərinə<br />
görə zəngindir. Ölkə ərazisində çoxlu qızıl, gümüş, dəmir<br />
və litium yataqları mövcuddur. Ölkənin ən böyük şəhərlərindən<br />
biri olan Barnaul şəhərində həmin mineral ehtiyatların emalı üz rə<br />
çoxsaylı istehsal müəssisələri vardır. Eyni zamanda, Altay Respublikasında<br />
müalicəvi əhəmiyyətə malik olan mineral və isti su<br />
ehtiyatlarına rast gəlinir. Altay buzlaqları regionun zəngin təmiz<br />
su mənbələrindən biri hesab edilir.<br />
Əhali – Altay Respublikasında əhalinin sayı 215 min nəfərdir.<br />
Ölkə əhalisinin 34,5%-ni Altay türkləri, 56,6%-ni ruslar,<br />
digər qismini qazaxlar, almanlar, tuvalılar, telengitlər təşkil edir.<br />
Əhalinin 29%-i şəhərlərdə, qalan hissəsi isə kənd və qəsəbələrdə<br />
məskunlaşmışdır. Ölkədə əhalinin ən sıx məskunlaşdığı bölgə<br />
Dağlıq Altay Şəhər Vilayətidir.<br />
İqtisadiyyat – Altay Respublikası aqrar-sənaye ölkəsidir.<br />
Öl kə ərazisində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının<br />
242
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
əsas alıcıları Rusiya Federasiyasının digər vilayətləridir. Bununla<br />
ya naşı, ölkə ərazisində qida, kimya, ağır sənaye müəssisələri də<br />
fəaliyyət göstərir. Son zamanlar, turizm sektorunun ölkə iqti sadiyyatında<br />
payı artmaqdadır. Ölkə ərazisini hər il 1 milyondan<br />
çox turist ziyarət edir.<br />
Sibirdə mövcud olan qaz yataqlarının Altay Respublikasının<br />
ərazisi ilə Rusiya Federasiyasının qərb və cənub qərb bölgələrinə,<br />
eyni zamanda, Avropaya tranzitini nəzərdə tutan boru kəmərlərinin<br />
çəkilməsi planları Altay Respublikasının iqtisadi inkişaf<br />
imkanlarını artırır (410).<br />
Altay Respublikasının paytaxtı –<br />
Gorno-Altaysk<br />
(Altay türkcəsində: Tuuli Altay)<br />
Altayın Ulaqan kəndində<br />
xallı atlar üzərində güləş<br />
<strong>Türk</strong> ruhunun oyandığı Ulu Yurd – Altay<br />
243
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
BAŞQIRDISTAN RESPUBLİKASI<br />
Başqırdıstan Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Başqırdların<br />
yerləşdikləri coğ rafi<br />
məkan tarixən həm geo politik,<br />
həm də iqtisadi baxımdan strateji<br />
bölgə olmuşdur. Bu ba xım -<br />
dan, həmin bölgə siya si tə sir<br />
dairəsini genişlən dir məyə ça -<br />
lı şan güclər ara sın da mü barizə<br />
meydanına çev ril miş dir.<br />
Qı zıl Orda impe riya sı nın süqu<br />
tundan sonra başqırdların məskunlaşdıqları ərazilər Si bir, Kazan<br />
və Noqay xanlıqları arasında bölüşdürülmüşdür. XVI əsrin<br />
orta larında Başqırd torpaqları rus knyazlıqlarının da vamlı hücumlarına<br />
məruz qalmışdır.<br />
1865-ci ildə başqırdların yaşadıqları əraziləri əhatə edən<br />
coğ rafi bölgədə Ufa Quberniyası yaradılmışdır. Başqırdlar muxtar<br />
vilayət statusunu 1917-ci ildə əldə etmişlər. 1919-cu ildə Ru-<br />
Rusiya Federasiyasının ərazisində Başqırdıstan Respublikası<br />
244
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
siya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının tərkibində Baş qırd<br />
Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığı elan edilmişdir.<br />
Başqırdlar Rusiya ərazisində muxtariyyət hüququ əldə<br />
etmiş toplumdur. Başqırdıstan II Dünya müharibəsi illərində<br />
Sovet ordusunun xam neft, hərbi avadanlıqlar və ərzaqla təchiza<br />
tında mühüm rol oynamışdır. 1990-cı ilin 11 oktyabr <strong>tarixi</strong>ndə<br />
Başqırdıstan SSR-nin Ali Şurası ölkənin muxtar müstəqilliyini<br />
bəyan etmişdir. 1992-ci ilin 25 fevral <strong>tarixi</strong>ndən ölkə Başqırdıstan<br />
Respublikası adlanır (78).<br />
Ərazi – Volqa çayı və Ural dağları arasında yerləşən Başqırdıstan<br />
Respublikasının ərazisi 143 600 kv. km təşkil edir. Ölkə<br />
ərazisi şimaldan cənuba doğru 550 km, qərbdən şərqə doğru<br />
430 km uzanır. Ölkənin dəniz səviyyəsindən ən yüksəkdə yerləşən<br />
nöqtəsi Yamantau (1640 metr) zirvəsidir. Başqırdıstan<br />
Res publikası Perm, Sverdlovsk, Çelyabinsk, Oren burq vilayətləri,<br />
Tatarıstan və Udmurt respublikaları ilə həmsər həddir. Başqır<br />
dıstan Respublikasında 54 rayon, 21 şəhər və 827 kənd mövcuddur.<br />
Başqırdıstan Respublikası zəngin su hövzələrinə malikdir.<br />
Belə ki, ölkə ərazisində 13 minə yaxın çay, 2700 göl mövcuddur.<br />
Ölkə ərazisinin 40%-ni meşələr əhatə edir.<br />
İqlim – Başqırdıstan Respublikası kontinental iqlimə malikdir.<br />
Orta illik temperatur düzənlik ərazilərdə 2,8˚, dağlarda<br />
isə 0,3˚ təşkil edir. Qış aylarında temperatur -41˚-dək enir, yay<br />
ay larında +38˚-dək yüksəlir. Ölkə ərazisində orta illik yağıntı<br />
300-600 millimetr təşkil edir. Yağıntıların böyük qismi dağlıq<br />
ərazilərdə müşahidə olunur.<br />
Təbii sərvətlər – Başqırdıstan Respublikasında 3 minə yaxın<br />
təbii mineral növü ehtiyatları aşkarlanmışdır. Ölkə Rusiya<br />
Fe derasiyasının ən zəngin neft yataqlarının mövcud olduğu<br />
sub yektlərindən biridir. Ölkə ərazisində 200-ə yaxın neft yatağı<br />
möv cuddur. Başqırdıstan Respublikasının təbii qaz ehtiyatlarının<br />
ümumi həcmi 300 milyard kub metr təşkil edir. Eyni zamanda,<br />
öl kədə zəngin daş kömür, qızıl, sink, daş duz, qranit yataqlarına<br />
rast gəlinir.<br />
245
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Başqırdıstan Respublikasının xəritəsi<br />
Əhali – Ölkə əhalisinin sayı 4 milyon 71 min nəfərdir. Başqırdıstan<br />
Respublikası Rusiya Federasiyasının ən sıx məskunlaşmış<br />
federal subyektidir. Əhalinin etnik tərkibi zəngindir. Başqırdlar<br />
əhalinin 29,5%-ni, ruslar 36,1%-ni, tatarlar 25,4%-ni, digər<br />
hissəsini isə udmurtlar, çuvaşlar, beloruslar, ukraynalılar, marilər<br />
təşkil edir. Əhalinin 62%-i şəhərlərdə, digər qismi isə kənd<br />
və qəsəbələrdə məskunlaşmışdır. Başqırdıstan Respublikasının<br />
inzibati mərkəzi olan Ufa şəhəri əhalinin ən sıx məskunlaşdığı<br />
ərazidir. Ufa şəhərində əhalinin sayı 1 milyon 105 min nəfərdir.<br />
Öl kə ərazisində əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 28 nəfər təşkil<br />
edir (92).<br />
İqtisadiyyat – Başqırdıstan Respublikası iqtisadi baxımdan<br />
Rusiya Federasiyasının ən inkişaf etmiş subyektlərindən biridir.<br />
Ölkə iqtisadiyyatında sənaye sektoru aparıcı mövqeyə malikdir.<br />
Başqırdıstan Respublikasında sənaye sektoru təbii ehtiyatların<br />
hasilatı və emalı üzrə ixtisaslaşmışdır. Ölkədə çoxlu sayda neftkimya<br />
müəssisələri mövcuddur. Rusiya Federasiyasının benzinə<br />
246
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
olan tələbatının 17%-i, dizelə olan tələbatının 15%-i Başqırdıstan<br />
Res publikasında yerləşən neft emalı zavodları tərəfindən qarşılanır.<br />
Kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatında 6,5% paya malikdir.<br />
Dənli bitkilərin becərilməsi və heyvandarlıq kənd təsərrüfatında<br />
əsas paya malikdir. 300 minə yaxın əmək qabiliyyətli əhali kənd<br />
təsərrüfatı sektorunda çalışır.<br />
Ölkə iqtisadiyyatında davamlı inkişaf meyllərinin olması<br />
onun ticarət balansında da özünü göstərir. Belə ki, ölkənin ticarət<br />
balansı müsbətdir. Başqırdıstan Respublikasının ən sıx iqtisadi-ticari<br />
münasibətlərə malik olduğu federal subyekt qərb qonşuluğunda<br />
yerləşən Tatarıstan Respublikasıdır (416).<br />
Ufa çayının üzərində unikal bir ərazidə yerləşən paytaxt Ufa şəhəri<br />
Ufa şəhəri. Başqırdıstanın Milli Qəhrəmanı Salavat Yulayevin<br />
heykəli. Müəllif: Soslanbəy Tavasiyev<br />
247
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
TATARISTAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Tata<br />
rıstan türklərin zəngin dövlətçilik<br />
ənənənlərinin formalaş<br />
dığı strateji məkanlardan<br />
bi ridir. Bu coğrafiyada Volqa<br />
Bulqar dövləti, Qızıl Orda im -<br />
Tatarıstan Respublikasının bayrağı pe riyası, Kazan xanlığı öz tarixlərinin<br />
ən qüdrətli dövr lərini<br />
yaşamışdır. XVI əsrin orta larından<br />
etibarən rus knyazlıqları Tatarıstan ərazisinə dağıdıcı yürüşlərə<br />
başlamışlar. Bu dövrdən etibarən tatarlar kütləvi şəkildə<br />
etnik zorakılığa məruz qalmış, bölgənin ruslaşdırılması siyasəti<br />
hə yata keçirilmişdir.<br />
Rusiyada çarizmin devrilməsi ərəfəsində Tatarıstanda siya<br />
si və mədəni təşkilatlanma prosesi sürətlənmişdi. 1917-ci ilin<br />
iyununda tatar aydınları tərəfindən çağırılmış Qurultayda “Mər-<br />
Rusiya Federasiyasının ərazisində Tatarıstan Respublikası<br />
248
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
kəzi Rusiya və Sibir-Müsəlman <strong>Türk</strong>-Tatarlarının Mədəni Muxtariyyəti”nin<br />
yaradıldığı elan edilmişdir. Həmin ilin dekab rında<br />
tatar, başqırd və çuvaş siyasi fəalları tərəfindən Volqa Ural<br />
döv lətinin yaradıldığı bəyan edilmişdir. Bu hadisə tatarların öz<br />
dövlətçilik ənənələrini bərpa etməsi baxımından önəmli addım idi.<br />
Lakin 1918-ci ildə bolşeviklərin bölgədə nəzarəti ələ keçirməsi<br />
ilə tatarların müstəqil dövlətlərini möhkəmləndirmək planları baş<br />
tutmamışdır. 1920-ci ilin 27 may <strong>tarixi</strong>ndə Tatar Muxtar Sovet<br />
So sialist Respublikasının yaradıldığı elan edilmişdir. 1921-1922-<br />
ci illərdə baş vermiş kütləvi aclıqda 2 milyona yaxın tatar tələf<br />
olmuşdur. Bu hadisədən sonra Tatarıstana rusların kütləvi şəkildə<br />
köçürülməsi prosesi başlanmışdır.<br />
1990-cı ilin 30 avqust <strong>tarixi</strong>ndə “Tatar Sovet Sosialist Res -<br />
pub likasının dövlət müstəqilliyi haqqında Bəyannamə” qə bul<br />
edil mişdir. 1992-ci ilin 7 fevral <strong>tarixi</strong>ndən ölkə Tatarıs tan Respub<br />
likası adlanır. Həmin ilin martında keçirilmiş referen dumda<br />
ta tarlar ölkənin müstəqilliyinə səs vermişdilər. Lakin referendum<br />
Rusiya Federasiyası Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qeyriqa<br />
nuni elan edilmişdir. 1994-cü ildə Rusiya Federasiyası hökuməti<br />
və Tatarıstan Respublikası hökuməti arasında bağlanmış<br />
mü qa viləyə əsasən, tərəflər arasında inzibati, iqtisadi, siyasi məsə<br />
lə lər üzrə səlahiyyət bölgüsü həyata keçirilmişdir.<br />
Ərazi – Tatarıstan Respublikası Volqa və Kama çaylarının<br />
arasında, Şərqi Avropa düzənliyinin mərkəzində yerləşir. Ərazisi<br />
67 836 kv. kilometrdir. Ölkə şimaldan cənuba doğru 290, şərqdən<br />
qərbə doğru 460 kilometr uzanır. Tatarıstan Respublikası Kirov,<br />
Samara, Ulyanovsk, Orenburq vilayətləri və Başqırdıstan, Mari<br />
El, Udmurt, Çuvaşıstan respublikaları ilə həmsərhəddir. Ölkənin<br />
dəniz səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi Çatır Tau (343 metr) zirvə<br />
sidir. Tatarıstan Respublikasının ərazisinin 18%-ni meşələr<br />
əhatə edir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə müvafiq olaraq, ölkə ərazisində 2<br />
şəhər vilayəti, 43 rayon, 14 respublika əhəmiyyətli şəhər və 898<br />
kənd vardır.<br />
249
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Tatarıstan Respublikasının xəritəsi<br />
İqlim – Tatarıstan Respublikasında orta kontinental iqlim<br />
hakimdir. Yay aylarında orta temperatur +19˚, qış aylarında isə<br />
-16˚ təşkil edir. Orta illik temperatur 4˚-dir. Yağıntıların orta illik<br />
miqdarı 460-520 millimetr arasında dəyişir. Yağıntıların böyük<br />
hissəsi yay aylarında qeydə alınır.<br />
Təbii sərvətlər – Tatarıstan Respublikasının əsas təbii sərvəti<br />
neftdir. Ölkədə proqnozlaşdırılan neft ehtiyatlarının həc mi<br />
1 milyard tondan çoxdur. Ölkə ərazisində 127 neft yatağı mövcuddur.<br />
Eyni zamanda, təbii qaz, daş kömür, torf, gips Tatarıstan<br />
Respublikasında rast gəlinən digər təbii sərvətlərdir. Tatarıstan<br />
Res publikası Rusiya Federasiyasında ən zəngin su ehtiyatlarına<br />
malik olan federal subyektlərdən biridir. Belə ki, ölkədə 29 yeraltı<br />
su yatağı, 500-ə yaxın çay və 8000 göl vardır.<br />
Əhali – Tatarıstan Respublikasının əhalisinin sayı 3 milyon<br />
868 min nəfərdir. Əhalinin sıxlığı 1 kv. kilometrə 57 nəfər təşkil<br />
edir. Ölkə əhalisinin 76%-i şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Tatarıstan<br />
Respublikasının ən böyük şəhəri və paytaxtı olan Kazan<br />
şəhərində əhalinin sayı 1 milyon 217 min nəfərdir.<br />
250
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Tatarıstan Respublikasında əhalinin etnik tərkibi olduqca<br />
zəngindir. Ölkədə 115 etnik azlığın nümayəndələri yaşayır. Tatarların<br />
ümumi sayı 2 milyon nəfərdir. İkinci ən böyük etnik qrup<br />
rus lardır. Onların sayı 1,5 milyon nəfərdir. Digər etnik azlıq nü -<br />
ma yəndələrinə çuvaşlar, udmurtlar, mordvinlər, başqırdlar, ukray<br />
nalılar və digərləri daxildir. Bütövlükdə, ölkə əhalisinin 47%-i<br />
iqtisadi cəhətdən fəal əhalidir.<br />
İqtisadiyyat – Tatarıstan Respublikasının iqtisadiyyatı digər<br />
federal subyektlərlə müqayisədə daha çox sənayeləşmişdir.<br />
Öl kə iqtisadiyyatında sənaye istehsalının payı 45% təşkil edir.<br />
Neft-kimya sənayesi və maşınqayırma sənaye sektorunun aparıcı<br />
sahələridir. Bununla yanaşı, aviasiya sənayesi, metallurgiya, tekstil,<br />
qida sənayesi ölkə iqtisadiyyatında xüsusi paya malikdir. Respublikanın<br />
ümumi gəlirlərinin 5,1%-i kənd təsərrüfatının payına<br />
düşür. Tatarıstan Respublikasında sənayenin müxtəlif sektorları<br />
üzrə ixtisaslaşmış 6 iqtisadi zona vardır (460).<br />
Tatarıstan Respublikasının paytaxtı<br />
Kazan şəhərinin memarlıq nümunələrindən<br />
251
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Kazan Milli Muzeyi<br />
Kazan Milli Kitabxanası<br />
252
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
ÇUVAŞISTAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Çuvaşlar<br />
1917-ci ildə tatar və<br />
baş qırdlarla birgə müstəqillik<br />
uğrunda mübarizə aparmış<br />
lar. Çuvaşlar 1917-ci ildə<br />
ya ra dılmış Volqa-Ural dövlətinin<br />
tərkibində təmsil olunan<br />
Çuvaşıstan Respublikasının bayrağı<br />
xalqlardan biri olmuşdur. 1920-<br />
ci ilin martında çuvaşların<br />
məs kunlaşdıqları ərazilər bolşe<br />
viklərin nəzarəti altına düşmüşdür. 1920-ci ilin 24 iyun <strong>tarixi</strong>ndə<br />
Çuvaş Muxtar Vilayətinin, 1925-ci ilin 25 aprel <strong>tarixi</strong>ndə<br />
Çuvaş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığı elan<br />
edilmişdir. 1990-cı ilin 19 oktyabr <strong>tarixi</strong>ndə Çuvaşıstan Ali Məclisi<br />
tərəfindən “Çuvaşıstanın dövlət suverenliyi haqqında Bəyan<br />
namə” yekdilliklə qəbul edilmişdir. 1992-ci ilin 13 fevral <strong>tarixi</strong>ndən<br />
ölkə Çuvaşıstan Respublikası adlanır.<br />
Ərazi – Çuvaşıstan Respublikası Volqa çayının qərbində,<br />
Rusiya Federasiyasının Avropa hissəsində yerləşir. Ölkə Mordovia,<br />
Mari El və Tatarıstan respublikaları, Nijni Novqorod və<br />
Ul yanovsk vilayətləri ilə həmsərhəddir. Ölkənin ərazisi 18 343<br />
kv. km təşkil edir. Çuvaşıstan Respublikasının ərazisinin 30%-ni<br />
meşələr əhatə edir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə müvafiq olaraq, ölkədə 5 şəhər<br />
vilayəti, 21 rayon, 9 şəhər, 8 şəhər tipli qəsəbə, 1700 kənd vardır.<br />
İqlim – Çuvaşıstan Respublikası mülayim kontinental iqlimə<br />
malikdir. Qış aylarında orta temperatur -13˚, yay aylarında<br />
+19˚ təşkil edir. Orta illik yağıntı 450-700 millimetr arasında dəyişir.<br />
Yağıntıların böyük hissəsi yay aylarında müşahidə olunur.<br />
253
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Çuvaşıstan Respublikasının xəritəsi<br />
Təbii sərvətlər – Çuvaşıstan Respublikasında zəngin fosfor<br />
və torf yataqları mövcuddur. Eyni zamanda, ölkədə neft və təbii<br />
qaz yataqlarına rast gəlinmişdir. Lakin hazırda həmin yataqların<br />
istismarı həyata keçirilmir. Çuvaşıstan Respublikası zəngin<br />
su ehtiyatlarına malikdir. Ölkədə 2000-dən çox çay və 400 göl<br />
vardır. Su ehtiyatlarından həm kənd təsərrüfatında, həm də<br />
elektrik enerjisinin əldə olunmasında geniş istifadə olunur.<br />
Əhali – Çuvaşıstan Respublikası Rusiya Federasiyasında<br />
əhalinin ən sıx məskunlaşdığı federal subyektlərdən biridir. Əhalinin<br />
sayı 1 milyon 236 min nəfərdir. Əhalinin orta sıxlığı 1 kv.<br />
ki lometrə 67 nəfər təşkil edir. Ölkənin paytaxtı olan Çeboksarı<br />
şəhərində əhalinin sayı 480 min nəfərdir. Bütövlükdə, əhalinin<br />
60%-i şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Çuvaşlar əhalinin 67,7%-ni,<br />
ruslar 26,9%-ni təşkil edir. Ölkədə məskunlaşmış etnik azlıqlara<br />
tatarlar, mordvinlər, beloruslar və digərləri daxildir.<br />
254
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
İqtisadiyyat – Çuvaşıstan Respublikası aqrar-sənaye ölkəsidir.<br />
Rusiya Federasiyasının digər subyektləri ilə müqayisədə<br />
Çuvaşıstan Respublikasının iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı daha<br />
yüksək paya malikdir. Ət və süd istehsalı, kartofçuluq kənd<br />
təsərrüfatında aparıcı sahələrdir. Sənaye sektoru ölkə iqtisadiyyatının<br />
31%-ni təşkil edir. Sənaye müəssisələrinin əksər hissə<br />
si ölkənin paytaxtı Çeboksarı şəhərində cəmləşmişdir. Əsas<br />
sə naye subyektləri maşınqayırma, elektrotexniki məmulatların<br />
isteh salı üzrə ixtisaslaşmış müəssisələrdir (419).<br />
Volqa çayı sahilində paytaxt Çeboksarı<br />
(Çuvaşca: Şupaşkar) şəhərinin ümumi mənzərəsi<br />
255
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
DAĞISTAN RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik. Hələ<br />
Xəzər imperiyası dönəmindən<br />
başlayaraq bu coğrafiyada<br />
türk lərin məskunlaşması kütləvi<br />
hal almışdır. XVII əsrin əvvəl<br />
lərindən etibarən rusların<br />
Da ğıstan ərazisinə aramsız<br />
Dağıstan Respublikasının bayrağı<br />
yü rüşləri başlamışdır. 1813 və<br />
1828-ci illərdə imzalanmış Gülüstan<br />
və <strong>Türk</strong>mənçay müqavilələri<br />
ilə Dağıstanın Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılması<br />
rəs miləşmişdir. Dağıstan Şimali Qafqazda Rusiya imperiyasına<br />
qarşı uzun müddət davam edən istiqlaliyyət mübarizəsinin və<br />
dini hərəkatın mərkəzlərindən biri olmuşdur.<br />
1917-ci ilin dekabrında Dağıstan, Çeçenistan və İnqu şetiyanı<br />
əhatə edən Şimali Qafqaz Dağlıq Respublikasının yara dıldığı<br />
elan edilmişdir. Şimali Qafqaz Dağlıq Respublikasının müstəqilliyi<br />
beynəlxalq birliyin bir sıra subyektləri tərəfindən defakto<br />
tanınmışdır.<br />
1921-ci ilin əvvəllərində bolşeviklərin hücumuna məruz<br />
qalan Dağıstan Sovet İttifaqının tərkibinə daxil edilmişdir. Həmin<br />
ilin 21 yanvar <strong>tarixi</strong>ndə Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist<br />
Res pub likasının yaradıldığı elan edilmişdir. Sovet İttifaqı dönəmində<br />
Dağıstan Respublikası SSRİ-nin ən zəif inkişaf etmiş bölgələrindən<br />
biri olmuşdur. 1991-ci il 24 may <strong>tarixi</strong>ndə Dağıstan<br />
So vet Sosialist Respublikasının yaradıldığı elan edilmişdir. 1993-<br />
cü il 25 dekabr <strong>tarixi</strong>ndən ölkə Dağıstan Respublikası adlanır.<br />
Ərazi – Dağıstan Respublikası Şimali Qafqaz regionunda,<br />
Xəzər dənizinin şimal-qərb sahillərində yerləşir. Ölkənin ərazisi<br />
50 270 kv. kilometrdir. Dağıstan Respublikası şimaldan cənuba<br />
256
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Qafqaz regionunda Dağıstan Respublikası<br />
doğru 400, şərqdən qərbə doğru 200 kilometr uzanır. Ölkə şimalda<br />
Stavropol vilayəti və Kalmıkiya Respublikası, qərbdə Çeçenistan<br />
və Gürcüstan respublikaları ilə, cənubda Azərbaycan<br />
Res publikası ilə həmsərhəddir. Dağıstan Respublikasının dəniz<br />
səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi Azərbaycan Respublikası ilə<br />
sərhəddə yerləşən Bazardüzü zirvəsidir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə müvafiq olaraq, ölkədə 41 rayon,<br />
10 şəhər, 19 şəhər tipli qəsəbə və 363 kənd vardır.<br />
İqlim – Dağıstan Respublikasının iqlimi mülayim kontinentaldır.<br />
Qış ayları soyuq və rütubətli, yay ayları isə quru və<br />
isti keçir. Qış aylarında orta temperatur dağlıq ərazilərdə -11˚,<br />
düzənlik bölgələrdə -4˚, yay aylarında isə müvafiq olaraq +8˚ və<br />
+30˚ təşkil edir. Orta illik yağıntı bölgələrdən asılı olaraq 250-<br />
800 millimetr arasında dəyişir.<br />
Təbii sərvətlər – Dağıstan Respublikası zəngin yeraltı və<br />
ye rüstü təbii sərvətlərə malikdir. Ölkə ərazisində rast gəlinən<br />
257
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Dağıstan Respublikasının xəritəsi<br />
əsas təbii sərvətlər neft, təbii qaz və daş kömürdür. Neft və təbii<br />
qaz yataqları, əsasən, Xəzər dənizinin sahil bölgələrində cəm lənmişdir.<br />
Eyni zamanda, Dağıstan Respublikası hidroenerji ehti yatları<br />
ilə də zəngindir. Ölkədə 6000-dən çox çay və 300 göl vardır.<br />
Əhali – Dağıstan Respublikasında əhalinin ümumi sayı 3<br />
milyon 15 min nəfərdir. Ölkə Rusiya Federasiyasının etnik baxımdan<br />
ən zəngin federal subyektidir. Azərbaycanlılar, kumıklar, noqaylar<br />
və digər türk toplumları əhalinin 21%-ni təşkil edir. Əhalinin<br />
29%-ni avarlar, 17%-ni dargilər, 13%-ni ləzgilər, 3,2%-ni<br />
çeçenlər, 3,6%-ni ruslar, 13%-ni digər etnik azlıqlar təşkil edir.<br />
Əhalinin sıxlığı 1 kv. kilometrə 59 nəfər təşkil edir. Ölkə əhalisinin<br />
47%-i şəhərlərdə yaşayır. Ölkənin paytaxtı Mahaçqala şəhərində<br />
əhalinin sayı 583 min nəfərdir.<br />
258
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
İqtisadiyyat – Dağıstan Respublikasının əlverişli coğrafi<br />
məkanda yerləşməsi onun iqtisadi inkişafı üçün geniş imkanlar<br />
yaradır. Dağıstan Respublikası aqrar-sənaye ölkəsidir. Sənaye<br />
sektorunda neft-kimya, tekstil, yeyinti, yüngül sənaye və<br />
maşınqayırma sahələri aparıcı yer tutur. Ümumi sənaye məhsulunda<br />
həmin sahələrin payı 83% təşkil edir. Respublikanın ən iri<br />
sənaye mərkəzi paytaxt Mahaçqala şəhəridir. Dağıstan Respublikası<br />
elektrik enerjisi istehsalına görə Rusiya Federasiyasının<br />
qabaqcıl subyektlərindən biridir. Ölkədə 5 böyük hidro-elektrik<br />
stansiyası fəaliyyət göstərir.<br />
Respublikanın təbii şəraitinin müxtəlifliyi kənd təsərrüfatının<br />
inkişafına əlverişli şərait yaradır. Heyvandarlıq, balıqçılıq<br />
və şərabçılıq kənd təsərrüfatında əsas yer tutur. Əkinçilikdə suvar<br />
madan geniş istifadə olunur (422).<br />
Dağ başında qala-şəhərin qalıqları<br />
259
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Dağıstanda el sənəti yaşadılır<br />
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev<br />
və Dağıstan Respublikasının Başçısı Ramazan Abdulatipovun<br />
Bakıda rəsmi görüşü. 2013-cü il, 26 dekabr<br />
260
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
HAKASİYA RESPUBLİKASI<br />
Hakasiya Respublikasının bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Hakasiya<br />
ərazisi Yenisey qır ğızlarının<br />
ilk məskən saldıqları<br />
qə dim türk torpaqlarından biridir.<br />
Hakasiya Böyük Hun, Göy<br />
<strong>Türk</strong>, Uyğur, <strong>Türk</strong>-Monqol<br />
im pe riyaları kimi böyük türk<br />
döv lət lərinin strateji əhəmiyyət<br />
kəsb edən məkanlarından biri<br />
olmuşdur. Hakasiya torpaqları I Pyotr dönəmində Rusiya imperiyasının<br />
tərkibinə qatılmışdır. 1727-ci ildə Rusiya və Çin arasında<br />
imzalanmış müqaviləyə əsasən, Hakasiyanın Rusiya im periyasının<br />
sərhədləri daxilində qal ması rəsmiləşmişdir.<br />
1930-cu il 20 oktyabr <strong>tarixi</strong>ndə Hakasiyaya muxtariyyət<br />
statusu verilmiş və Hakasiya Muxtar Vilayəti yaradılmışdır.<br />
Sovet İttifaqının qurulduğu ilk illərdə ruslaşdırma siyasətinə uyğun<br />
olaraq, Hakasiya torpaqlarına kütləvi şəkildə rus köçü həyata<br />
keçirilmişdir. 1920-1930-cu illərdə bu coğrafiyaya 250<br />
min dən çox etnik rus yerləşdirilmişdir. Bu torpaqların etnik<br />
mən zərəsini rusların xeyrinə dəyişmək siyasətinin həyata keçirilməsi<br />
nəticəsində hakasların ümumi əhaliyə nisbətdə payı xeyli<br />
azal mışdır. 1991-ci ilin iyulunda Hakasiya Sovet Sosialist Respublikasının<br />
yaradıldığı elan edilmişdir. Ölkə 1992-ci ilin fevral<br />
ayından Hakasiya Respublikası adlanır (85).<br />
Ərazi – Hakasiya Respublikası Rusiya Federasiyasının<br />
Si bir Federal Dairəsində yerləşir. Ölkə şimalda və şərqdə Krasnoyarsk,<br />
qərbdə və şimal-qərbdə Kemerovo vilayətləri, cənubşərq<br />
də Tuva Respublikası, cənubda və cənub-qərbdə isə Altay<br />
respublikası ilə həmsərhəddir. Hakasiya Respublikasının ərazisi<br />
261
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Rusiya Federasiyasının ərazisində Hakasiya Respublikası<br />
61 900 kv. kilometrdir. Ölkə şimaldan cənuba doğru 460, şərqdən<br />
qərbə doğru 200 kilometr uzanır. Dağlıq ərazilər ölkənin 2/3 hissəsini<br />
təşkil edir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq, Hakasiya Respublikasında<br />
8 şəhər vilayəti, 9 şəhər tipli qəsəbə və 79 kənd vardır.<br />
İqlim – Ölkənin coğrafi yerləşməsi iqlimin formalaşmasına<br />
təsir göstərən əsas amildir. Hakasiya Respublikasında kontinental<br />
iqlim hakimdir. Qış ayları soyuq və quru, yay ayları isə isti və<br />
yağıntılı keçir. Yay aylarında temperatur +18˚–+24˚ arasında<br />
dəyişir. Ölkəyə düşən illik yağıntının 55%-i avqust ayında qeydə<br />
alınır. Qış aylarında temperatur -40˚-dək aşağı düşür. Orta illik<br />
temperatur 0˚ təşkil edir.<br />
Təbii sərvətlər – Hakasiya Respublikasında rast gəlinən<br />
əsas təbii sərvətlər dəmir, qızıl, gümüş, daş kömür, molibden,<br />
neft və təbii qazdır. Rusiya Federasiyasında ən böyük molibden<br />
ya tağı Hakasiya Respublikası ərazisində yerləşir. Ölkədə aşkar<br />
edilən təbii sərvətlərin böyük əksəriyyəti respublikanın dağlıq<br />
əra zilərində cəmlənmişdir. Bu səbəbdən, həmin təbii ehtiyatların<br />
istis marı xeyli çətindir.<br />
262
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Hakasiya Respublikasının xəritəsi<br />
Hakasiya Respublikası. Əski və müasir türklərin doğma çayı – Yenisey<br />
263
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Hakasiya Respublikası. Yenisey üzərində Sayan-Şuşen su elektrik stansiyası<br />
Hakasiya Respublikasında zəngin su hövzələri mövcuddur.<br />
Ölkənin ən böyük çayı Yeniseydir. Digər böyük çaylar Abakan,<br />
Tom və Çulımdır. Ölkə ərazisində 300-dən çox göl vardır. Həmin<br />
su hövzələrindən əsasən kənd təsərrüfatında və elektrik enerjisi<br />
istehsalında istifadə olunur.<br />
Əhali –Hakasiya Respublikasının əhalisi 536 770 nəfərdir.<br />
Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 8,7 nəfər təşkil edir. Əhalinin<br />
ən sıx məskunlaşdığı yer ölkənin paytaxtı Abakan şəhəridir.<br />
Abakan şəhərinin əhalisinin sayı 176 min nəfərdir. Bütövlükdə,<br />
ölkə əhalisinin 68%-i şəhərlərdə yaşayır. Tarixən bu torpaqlarda<br />
məqsədli şəkildə həyata keçirilmiş ruslaşdırma siyasəti əhalinin<br />
etnik tərkibində özünü göstərir. Belə ki, əhalinin 81,7%-ni ruslar,<br />
12,1%-ni hakaslar təşkil edir. Ölkədə yaşayan digər etnik azlıqlara<br />
ukraynalılar, tatarlar, almanlar və digərləri daxildir.<br />
İqtisadiyyat – Hakasiya Respublikası aqrar-sənaye ölkəsidir.<br />
Ölkə iqtisadiyyatında elektroenergetika və dağ-mədən səna<br />
yesi inkişaf etmiş sahələrdir. Ölkədə elektrik enerjisi istehsal<br />
edən çoxlu sayda hidroelektrik stansiyaları vardır. Dağ-mədən<br />
264
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Abakan şəhərində Göyərçin uçuran Mələk-Qadın heykəli<br />
səna yesində xüsusi yerə malik olan daş kömür şaxtalarının il lik<br />
hasilat gücü 6 milyon ton təşkil edir. Ölkədə zəngin meşə örtüyünün<br />
mövcud olması meşə və ağac emalı, meşə-kimya səna yesinin<br />
inkişafına təkan vermişdir.<br />
Kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatında önəmli yer tutur.<br />
Ət və süd məhsullarının istehsalı, dənli bitkilərin becərilməsi,<br />
kartofçuluq kənd təsərrüfatı sektorunun aparıcı sahələridir (442).<br />
265
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QARAÇAY-ÇƏRKƏZ RESPUBLİKASI<br />
Qaraçay-Çərkəz Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Qa raçay-Çərkəz<br />
Respublika sı nın<br />
əra zi si tarixən bir sıra türk dövlətlərinin<br />
əsas dayaq nöq tələrindən<br />
olmuşdur. Stra teji bölgədə<br />
yerləşdiyindən bu coğ rafiya<br />
hər zaman böyük güc lərin<br />
siyasi-hərbi maraq dai rə sində<br />
olmuşdur.<br />
Qaraçay-Çərkəz Muxtar<br />
Vila yəti 1922-ci il 12 yanvar <strong>tarixi</strong>ndə yaradılmışdır. 1926-cı<br />
ildə Muxtar Vilayət iki hissəyə – Qaraçay Muxtar Vilayətinə və<br />
Çərkəz Milli Vilayətinə ayrıl mışdır. 1943-cü ildə Qaraçay Muxtar<br />
Vilayəti ləğv edilmiş, çoxlu sayda qaraçaylar faşist Almaniyası<br />
ilə işbirliyində ittiham olu naraq Mərkəzi Asiya respublikalarına<br />
deportasiya olunmuşlar. Qaraçay-Çərkəz vilayətinin muxtariyyət<br />
statusu 1957-ci ildə bər pa edilmişdir.<br />
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra bölgədə yaranmış yeni<br />
siyasi durum Qaraçay-Çərkəz vilayətindən də yan keçməmişdir.<br />
1991-1992-ci illərdə Qaraçay və Çərkəz vilayətlərinin yenidən<br />
ay rılmasına dair təkliflər irəli sürülmüşdür. Bölgədə 1992-ci ilin<br />
dekabrında keçirilmiş referendumda əhali hər iki vilayətin va hid<br />
tərkibdə qalmasının lehinə səs vermiş, beləliklə, Rusiya Federasiyasının<br />
tərkibində Qaraçay-Çərkəz Respublikasının yaradılması<br />
elan edilmişdir.<br />
Ərazi – Qaraçay-Çərkəz Respublikası Rusiya Federa siya<br />
sının Şimali Qafqazda, Böyük Qafqaz dağlarının şimal-qərb<br />
his səsində yerləşən federal subyektidir. Ölkənin ərazisi 14 277<br />
kv. kilometrdir. Ölkə şimaldan cənuba doğru 140, şərqdən qərbə<br />
doğru 170 kilometr uzanır. Qaraçay-Çərkəz Res publikası şimal-<br />
266
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Qaraçay-Çərkəz Respublikasının xəritəsi<br />
qərbdə Krasnodar vilayəti, şimal-şərqdə Stav ropol vila yəti, cənub-şərqdə<br />
Kabardin-Balkar Respublikası, qərbdə Ab xaziya,<br />
cə nubda Gürcüstan ilə həmsərhəddir. Qaraçay-Çərkəz Res publikasının<br />
əra zisinin böyük hissəsini dağlıq relyef təşkil edir. Ölkənin<br />
və bütövlükdə Qafqaz sıra dağlarının ən yüksək nöqtəsi<br />
olan Elbrus (Minqu Tau) zirvəsi (5642 metr) Kabardin-Balkar<br />
Res publikası ilə sərhəddə yerləşir.<br />
Ölkənin inzibati ərazi bölgüsünə müvafiq olaraq, Qaraçay-<br />
Çərkəz Respublikasında 10 rayon, 4 şəhər, 7 şəhər tipli qəsəbə və<br />
139 kənd vardır.<br />
İqlim – Mülayim iqlim Qaraçay-Çərkəz Respublikası üçün<br />
xarakterikdir. Qış aylarında orta temperatur -3,2˚, yay aylarında<br />
+20,6˚-dir. Orta illik yağıntının miqdarı 550-2500 millimetr arasında<br />
dəyişir. Yağıntılar əsasən yay aylarında qeydə alınır.<br />
Təbii sərvətlər – Daş kömür, qranit, qızıl və mərmər Qaraçay-Çərkəz<br />
Respublikasının əsas təbii sərvətləridir. Qaraçay-Çərkəz<br />
Respublikası hidroenerji ehtiyatları ilə də zəngindir. Ölkədə<br />
170-dən çox çay və 130 göl vardır. Ən böyük çayları Kuban,<br />
Urup, Laba, Kiçik və Böyük Zelençuq çaylarıdır. Bununla yanaşı,<br />
267
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
İki türk muxtar respublikasının – Qaraçay-Çərkəz və Kabardin-Balkar<br />
Respublikalarının sərhəddində yerləşən Elbrus (Minqu Tau) dağının<br />
qoşa zirvəsi (5642 metr)<br />
öl kədə çoxlu sayda müalicəvi-mineral və termal su mənbələri<br />
möv cuddur.<br />
Əhali – Qaraçay-Çərkəz Respublikasında əhalinin sayı 467<br />
min nəfərdir. Ölkədə 80-dən çox etnik azlığın nümayəndələri<br />
yaşayır. Qaraçaylar ümumi əhalinin 41%-ni, ruslar 31,6%-ni, çərkəzlər<br />
11,9%-ni, abazinlər 7,9%-ni, noqaylar 3,3%-ni təşkil edir.<br />
Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 32 nəfərdir. Ölkənin paytaxtı<br />
Çer kessk şəhərində əhalinin sayı 123 min nəfərdir. Ümumi əhalinin<br />
42%-i şəhərlərdə yaşayır.<br />
İqtisadiyyat – Qaraçay-Çərkəz Respublikası sənaye-aq rar<br />
ölkəsidir. Ölkə 2 iqtisadi bölgəyə ayrılır. Ölkənin şimal bölgə sində<br />
maşınqayırma və yüngül sənaye, cənub bölgəsində isə təbii<br />
ehtiyatların hasilatı, ağac emalı sənayesi və kənd təsərrüfatı məhsullarının<br />
istehsalı üstünlük təşkil edir.<br />
Eyni zamanda, turizm Qaraçay-Çərkəz Respublikasının iqtisa<br />
diyyatında aparıcı yer tutur. Bu səbəbdən, xidmət sektorunun<br />
ölkə iqtisadiyyatında çəkisi Rusiya Federasiyasının digər federal<br />
sub yektləri ilə müqayisədə xeyli yüksəkdir. Turistlərin xüsusi<br />
maraq göstərdikləri istirahət mərkəzləri Arxız, Dombay və Teberdadır<br />
(435).<br />
268
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Qafqaz dağlarının yüksəkliklərində Astrofiziki Rəsədxana<br />
Dünyada “Arxız” mineral su qaynaqları ilə<br />
məşhur olan Arxız kəndi və onun İstirahət kompleksi<br />
269
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
TUVA RESPUBLİKASI<br />
Tarix və müasirlik – Tuva<br />
Respublikasının yer ləş di yi<br />
ərazi türklərin ilk məskən saldıqları<br />
ərazilərdən biridir. Bu<br />
coğ rafiya Böyük Hun, Göy<br />
<strong>Türk</strong>, Uyğur imperiyalarının<br />
Tuva Respublikasının bayrağı önəm li ərazi vahidlərindən biri<br />
ol muşdur. Uzun əsrlər boyu bu<br />
məkan qədim və orta əsr türk<br />
döv lətləri, Çin və Rusiya arasında siyasi və hərbi münaqişələrin<br />
yaşandığı ərazilərdən olmuşdur. IX əsrin əvvəllərindən başlayaraq<br />
Yenisey qırğızları burada mövqelərini möhkəmləndirmişlər. XIII<br />
əsrdən etibarən <strong>Türk</strong>-Monqol imperiyasının tərkibində yer almış<br />
bu torpaqlar daha sonra Çin dövlətlərinin təsiri altına düşmüşdür.<br />
Tuva 1912-i il <strong>tarixi</strong>nə qədər Çinin tərkibində olmuşdur.<br />
Həmin tarixdə Rusiya çarı II Nikolayın göstərişi ilə Tuva vilayətinə<br />
Rusiya Federasiyasının ərazisində Tuva Respublikası<br />
270
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
rus qoşunları yeridilmişdir. 1914-ci ilin aprelində Tuva ərazisi<br />
Uryanxay vilayəti adı altında Rusiyanın protektoratlığına qəbul<br />
edilmişdir. 1920-1921-ci illərdə Tuva vilayəti üzərində nəzarəti<br />
ələ keçirmək uğrunda rus bolşevikləri və Çin arasında münaqişə<br />
baş vermişdir. 1921-ci il 14 avqust <strong>tarixi</strong>ndə bolşeviklərin dəstəyi<br />
ilə Tuva Xalq Respublikasının yaradıldığı elan edilmişdir.<br />
Tuva Xalq Respublikası 1944-cü ildə ölkə Məclisinin qəbul<br />
etdiyi Qərarla Sovet İttifaqının tərkibinə daxil olmuşdur. Ölkə<br />
1961-ci il <strong>tarixi</strong>ndən Tuva Muxtar Sovet Sosialist Respublikası<br />
adlanmışdır. 1990-cı ilin əvvəllərindən Tuva Demokratik Hərəkatı<br />
adı altında Tuvalıların istiqlaliyyət mübarizəsi başlan mışdır.<br />
Lakin mürəkkəb coğrafi məkanda yerləşən Tuvanın azadlıq mü -<br />
cadiləsi beynəlxalq dəstək qazana bilməmişdir. 1991-ci ilin 28<br />
avqust <strong>tarixi</strong>ndə ölkənin Ali Məclisi tərəfindən Rusiya Federasiyasının<br />
muxtar vilayəti kimi, Tuva Respublikasının yaradıldığı<br />
elan edilmişdir.<br />
Ərazi – Tuva Respublikası Mərkəzi Asiyada, Rusiya Federasiyasının<br />
tərkibində yerləşən türk muxtar respublikalarından<br />
biri dir. Tuva Respublikasının ərazisi 168 604 kv. kilometrdir.<br />
Ölkə Krasnoyarsk və İrkutsk vilayətləri, Hakasiya, Buryatiya və<br />
Monqolustan respublikaları ilə həmsərhəddir. Ölkənin dəniz sə-<br />
Tuva Respublikasının xəritəsi<br />
271
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
viy yəsindən ən yüksəkdə yerləşən nöqtəsi Monqun Tayqa (3970<br />
metr) zirvəsidir. Tuva Respublikası cənubdan şimala doğru 450,<br />
şərqdən qərbə doğru 700 kilometr uzanır. Ölkə ərazisinin 80%-ni<br />
dağlıq ərazilər əhatə edir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq, Tuva Respublikasında<br />
2 şəhər vilayəti, 17 rayon, 5 şəhər tipli qəsəbə və 120 kənd vardır.<br />
İqlim – Tuva Respublikası kəskin kontinental iqlimə malikdir.<br />
Qış aylarında temperatur -40˚-dək enir, yay aylarında isə<br />
+35˚-dək yüksəlir. Orta illik yağıntının miqdarı 200-1000 millimetr<br />
arasında dəyişir. Yağıntıların böyük qismi yay fəslində və<br />
dağlıq bölgələrdə müşahidə edilir.<br />
Təbii sərvətlər – Daş kömür, dəmir, qızıl, sapfir və kobalt<br />
Tuva Respublikası ərazisində aşkar edilən əsas təbii ehtiyatlardır.<br />
Həmin təbii ehtiyatlar ölkənin əsasən dağlıq ərazilərində cəmlənmişdir.<br />
Eyni zamanda, ölkə Mərkəzi Asiyada ən zəngin su ehtiyatla<br />
rına malik olan ərazilərdən biridir. Ölkə ərazisində 8000-dən<br />
çox çay vardır. Həmçinin, ölkədə yerləşən göllər duz ehtiyatları<br />
ilə zəngindir.<br />
Əhali – Tuva Respublikasında əhalinin sayı 315 min nəfərdir.<br />
Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 1,8 nəfər təşkil edir.<br />
Bü tövlükdə, ölkə əhalisinin 53,6%-i şəhərlərdə yaşayır. Ölkənin<br />
paytaxtı Qızıl şəhərində əhalinin sayı 115 min nəfərdir. Tu va<br />
Respublikası Rusiya Federasiyasının çoxmillətli muxtar subyektlərindən<br />
biridir. Tuvalılar ölkə əhalisinin 80%-ni təşkil edir.<br />
İkinci ən böyük etnik qrup 16%-lə ruslardır. Qırğızlar, buryatlar,<br />
tatarlar, ukraynalılar ölkədə məskunlaşmış digər əsas etnik azlıqlardır<br />
(312, s. 225-243).<br />
İqtisadiyyat – Dağ-mədən sənayesi Tuva Respublikasının<br />
iq tisa diyyatında aparıcı yeri tutur. Ölkənin əsas sənaye müəssisələri<br />
paytaxt Qızıl şəhəri və onun ətrafında cəmlənmişdir. Kənd<br />
təsərrüfatı sektoru ölkə iqtisadiyyatında xüsusi paya malikdir.<br />
Xü susilə regionlarda yaşayan əmək qabiliyyətli əhalinin böyük<br />
272
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
his səsi kənd təsərrüfatı sektorunda çalışır. Heyvandarlıq, ət və<br />
süd məhsullarının istehsalı kənd təsərrüfatında əsas yer tutur.<br />
Tuva Respublikası unikal coğrafi xüsusiyyətlərə malik olduğundan<br />
ölkədə tibbi turizmin inkişafı üçün geniş imkanlar<br />
möv cuddur. Ölkə ərazisində 100-dən çox mineral və termal su<br />
mən bələri vardır (467).<br />
Tuva Respublikası. Gölün ortasındakı adacıqda Por-Bajin<br />
(Tuvaca: Gil yurd). XVIII əsrdə Uyğur sarayının yerləşdiyi məkan<br />
Tuva Respublikasında şaman bayramı<br />
273
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
SAXA (YAKUTİYA) RESPUBLİKASI<br />
Saxa (Yakutiya) Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – <strong>Türk</strong><br />
xalqlarından biri olan saxa<br />
lılar XIII əsrdən eti ba rən<br />
şimali Sibirdə məs kun laş mağa<br />
başlamışlar. Bu coğ rafi yada<br />
Rusiya XVII əsrin əv vəllə<br />
rindən eti barən siyasi möv -<br />
qe lərini möh kəm lən dir mişlər.<br />
1708-ci ildə Sa xa əra zi sini də<br />
əhatə edən Sibir quberniyası yaradılmışdır. Bu dövr dən baş layaraq,<br />
şimali Sibir ərazisinə etnik rusların köçü kütləvi hal almışdır.<br />
Rusiya imperiyasında həyata keçirilən inzibati isla hatlar<br />
çərçivəsində 1782-ci ildə İrkutsk quberniyası, 1805-ci ildə Yakutsk<br />
vilayəti yaradılmışdır. Ağır coğrafi-iqlim şərtlərinə malik<br />
olan Yakutiya həm çar Rusiyası, həm də Stalin rejimi dönəmində<br />
siyasi-ictimai fəalların sürgün edildiyi əsas bölgə olmuşdur.<br />
Rusiya Federasiyasının ərazisində Saxa (Yakutiya) Respublikası<br />
274
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
1922-ci il 27 aprel <strong>tarixi</strong>ndə Yakutiya Muxtar Sosialist Sovet<br />
Respublikasının yaradıldığı elan edilmişdir. Respublika iqtisadiyyatının<br />
sənayeləşməsi Sovet İttifaqı dönəmində inten sivləşmiş,<br />
ölkənin dağ-mədən sənayesi inkişaf etmişdir. 1990-cı il<br />
27 sentyabr <strong>tarixi</strong>ndə Saxa (Yakutiya) Ali Məclisi tərəfindən dövlət<br />
müstəqilliyi haqqında Bəyannamə qəbul edilmişdir. 1991-ci<br />
ildən ölkə Saxa Respublikası adlanır.<br />
Ərazi – Rusiya Federasiyasının Uzaq Şərq Federal Dairəsin<br />
də yerləşən Saxa Respublikası ərazisinə görə dünyada ən<br />
bö yük muxtar respublikadır. Ölkənin ərazisi 3 083 523 kv. kilometr<br />
təşkil edir. Saxa Respublikası Çukotka Muxtar Vila yəti,<br />
Xabarovsk, Amur, Zabaykalsk, İrkutsk və Krasnoyarsk vi -<br />
la yətləri ilə həmsərhəddir. Ölkənin dəniz səviyyəsindən ən<br />
yük səkdə yerləşən nöqtəsi Qələbə (3003 metr) zirvəsidir. Saxa<br />
Res publikasının ərazisi şimaldan cənuba doğru 2500 kilometr,<br />
şərq dən qərbə doğru 2000 kilometr uzanır. Ölkənin şimal ərazisi<br />
Arktik okeanı ilə əhatə olunmuşdur. Arktik okeanında yerləşən<br />
Sibir adaları da muxtar respublikanın tərkibinə daxildir. Tayqa<br />
meşələri ölkə ərazisinin 47%-ni əhatə edir.<br />
Saxa (Yakutiya) Respublikasının inzibati xəritəsi<br />
275
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq, Saxa Respublikasında<br />
33 rayon, 13 şəhər, 44 şəhər tipli qəsəbə, 590 kənd yaşayış məskən<br />
ləri vardır.<br />
İqlim – Saxa (Yakutiya) Respublikasının ərazisi şimal yarım<br />
kürəsinin ən soyuq ərazisidir. Ölkədə kəskin kontinental<br />
iq lim hakimdir. Yay və qış ayları arasında temperatur fərqi<br />
70-75˚-dək yüksəlir. Qış aylarında temperatur -28˚ və -47˚ arasın<br />
da dəyişir. Yay aylarında temperatur müsbət 2-19˚ arasında<br />
də yişir. Şimal yarımkürəsində ən aşağı temperatur Saxa Res publikasında<br />
müşahidə olunmuşdur. Belə ki, ölkə ərazisində yerləşən<br />
Oymyakonda 1926-cı il <strong>tarixi</strong>ndə -71,2˚ temperatur qey də<br />
alınmışdır. Orta illik yağıntı miqdarı 200-700 millimetr ara sındadır.<br />
Təbii sərvətlər – Saxa Respublikasının ərazisi təbii sərvətlərlə<br />
zəngindir. Neft, təbii qaz, kömür, torf, almaz, gü müş<br />
ölkədə aşkar edilmiş əsas təbii sərvətlərdir. Rusiya Fede rasi yasın<br />
da istehsal olunan almazın 99%-i, dünyada istehsal edilən al-<br />
Saxa (Yakutiya) Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
276
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
mazın 25%-i Saxa Respublikasının payına düşür. Eyni zamanda,<br />
ölkə ərazisində zəngin su ehtiyatları mövcuddur. Belə ki, ölkədə<br />
700 çay, 800-dən çox göl vardır. Ölkədə istehsal olunan elektrik<br />
enerjisinin böyük hissəsi hidroelektrik stansiyalarından əldə olunur.<br />
Əhali – Saxa Respublikasının əhalisinin sayı 959 min nə -<br />
fərdir. Coğrafi yerləşməsinə və sərt iqlim şəraitinə malik ol duğundan,<br />
ölkə əhalisinin sayı digər federal subyektlərlə müqa yisədə<br />
xeyli azdır. Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 0,3 nə fər<br />
təşkil edir. Ölkənin paytaxtı Yakutsk şəhəri əhalinin ən sıx məskunlaşdığı<br />
ərazidir. Yakutsk şəhərinin əhalisinin sayı 300 min<br />
nəfərdir. Bütövlükdə, əhalinin 65%-i şəhərlərdə yaşayır. Yakutlar<br />
ölkə əhalisinin 49,9%-ni, ruslar 37,8%-ni təşkil edir. Ölkə<br />
də məskunlaşmış digər etnik azlıqlara tatarlar, evenklər, uk raynalılar,<br />
evenlər daxildir.<br />
İqtisadiyyat – Sənaye sektoru ölkə iqtisadiyyatının əsasını<br />
təş kil edir. Belə ki, sənaye sektorunun ölkə iqtisadiyyatında payı<br />
Saxa Respublikasının almaz yataqları<br />
277
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
50%-dir. Sənaye müəssisələrinin böyük hissəsi təbii ehtiyatların<br />
hasilatı və emalı üzrə ixtisaslaşmışdır. Əsas sənaye müəssisələri<br />
paytaxt Yakutsk şəhərində cəmlənmişdir. Saxa Respublikasında<br />
ağac emalı sənayesi iqtisadiyyatın inkişaf etmiş sektorlarından<br />
bi ridir. Heyvandarlıq və balıqçılıq ölkənin kənd təsərrüfatında<br />
apa rıcı yer tutan sahələrdir (457).<br />
Saxa Respublikasının çay və meşə sərvətləri<br />
278
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
KABARDİN-BALKAR<br />
RESPUBLİKASI<br />
Kabardin-Balkar Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Kabardin-Balkar<br />
ərazisinə türk<br />
tayfalarının kütləvi kö çü XI-<br />
XII əsrlərə təsadüf edir. XIII<br />
əsrdə türk-monqol bir lik lərinin<br />
təsiri altına düşən bu coğrafiya,<br />
daha sonralar gür cülərin, Səfəvi<br />
və Osmanlı impe riya larının<br />
hakimiyyəti altında olmuş<br />
dur. XVI əsrin ortalarından etibarən ruslar bölgədə siyasihər<br />
bi təsir dairəsini genişləndirməyə başlamışlar.<br />
1774-cü ildə Osmanlı imperiyası və Rusiya imperiyası<br />
ara sında imzalanmış Kiçik Qaynarca müqaviləsi ilə Kabardin-<br />
Balkar ərazisinin Rusiya imperiyasının tərkibində qalması rəsmiləşmişdir.<br />
1917-ci ilin sonunda bölgə anti-bolşevik hərə ka tının<br />
Şimali Qafqaz regionunda Kabardin-Balkar Respublikası<br />
279
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Şimali Qafqaz qolu tərəfindən yaradılmış Şimali Qafqaz Dağ<br />
Respublikasının tərkibinə daxil olmuşdur.<br />
Kabardin-Balkar Muxtar Vilayəti 1922-ci ildə yaradılmışdır.<br />
1936-cı ildə Kabardin-Balkar Sovet Sosialist Respub lika<br />
sının yaradıldığı elan edilmişdir. Faşist Almaniyası ilə əməkdaş<br />
lıqda ittiham edilən balkarlar 1944-cü ildə Mərkəzi Asiya<br />
res publikalarına və Sibirə sürgün edilmişlər. Bu hadisədən sonra,<br />
ölkə nin adı Kabardin Sovet Sosialist Respublikası adlanmağa<br />
baş la mışdır.<br />
<strong>Türk</strong> kökənli balkarların öz doğma yurdlarına qayıdışı<br />
yalnız 1957-ci ildən sonra mümkün olmuşdur. 1991-ci ildə ölkənin<br />
Ali Məclisi tərəfindən Kabardin-Balkar Sovet Sosialist<br />
Res publikasının dövlət suverenliyi haqqında Bəyannamə qəbul<br />
edil mişdir. 1992-ci ildən ölkə Kabardin-Balkar Respublikası adlanır.<br />
Ərazi – Kabardin-Balkar Respublikasının ərazisi 12 470<br />
kv. kilometrdir. Şimali Qafqazda yerləşən Kabardin-Balkar Res -<br />
Kabardin-Balkar Respublikasında əksər yaşayış məntəqələri dağlardan<br />
Xəzər dənizinə axan çayların kənarında yerləşir<br />
280
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
pub likası Stavropol vilayəti, Şimali Osetiya-Alaniya Res publikası,<br />
Qaraçay-Çərkəz Respublikası və Gürcüstan Res pub likası<br />
ilə həmsərhəddir. Ölkənin dəniz səviyyəsindən ən yük səkdə yerləşən<br />
nöqtəsi Qaraçay-Çərkəz Respublikası ilə sər həd də yerləşən<br />
Elbrus (5642 metr) zirvəsidir. Kabardin-Balkar Res publikasının<br />
ərazisinin böyük hissəsini dağlıq relyef təşkil edir. Ölkə şimaldan<br />
cə nuba doğru 167 kilometr, şərqdən qərbə doğru 123 kilometr<br />
uzanır. Muxtar Respublikanın ərazisinin 10%-i meşələrlə örtü lüdür.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq, Qaraçay-Çərkəz<br />
Respublikasında 3 şəhər vilayəti, 10 rayon, 8 şəhər, 2 şəhər tipli<br />
qə səbə və 170 kənd vardır.<br />
İqlim – Kabardin-Balkar Respublikası kontinental iqlimə<br />
ma likdir. Qış aylarında temperatur -4˚ və -12˚ arasında, yay aylarında<br />
müsbət 4˚ və 23˚ arasında dəyişir. Ölkə ərazisində qey də<br />
alı nan yağıntının miqdarı 500-2000 millimetr arasında dəyişir.<br />
Şimali Qafqazda Kabardin-Balkar Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
281
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Yağıntıların böyük qismi ölkənin dağlıq bölgələrində müşahidə<br />
olunur.<br />
Təbii sərvətlər – Kabardin-Balkar Respublikasında aşkar<br />
edilmiş əsas təbii sərvətlər molibden, volfram, daş kömür, qızıl<br />
və neftdir. Hazırda, ölkədə istismara yararlı 70-dən çox müxtəlif<br />
təbii ehtiyatların cəmləşdiyi yataqlar vardır. Həmçinin, muxtar<br />
Respublikada zəngin yeraltı və yerüstü su ehtiyatları mövcuddur.<br />
Əhali – Ölkə əhalisinin sayı 862 min nəfərdir. Rusiya Federasiyasının<br />
digər subyektləri ilə müqayisədə əhalinin sıxlığı<br />
xeyli yüksəkdir. Belə ki, 1 kv. kilometrə düşən əhali sıxlığı 68 nəfər<br />
təşkil edir. Ölkə əhalisinin 52%-i şəhərlərdə məskunlaşmışdır.<br />
Paytaxt Nalçik şəhərində əhalinin sayı 239 min nəfərdir.<br />
Kabardin-Balkar Respublikasında əhalinin etnik tərkibi<br />
digər Şimali Qafqaz muxtar dövlətlərində olduğu kimi zəngindir.<br />
Ölkə əhalisinin 57%-ni kabardinlər, 12,7%-ni türk kökənli balkarlar,<br />
22,5%-ni ruslar təşkil edir. Muxtar Respublikada yaşayan<br />
di gər etnik azlıqlara tatarlar, osetinlər, gürcülər, inquşlar, qaraçay<br />
lılar və digərləri daxildir.<br />
İqtisadiyyat – Kabardin-Balkar Respublikası sənaye-aqrar<br />
ölkəsidir. Ölkə iqtisadiyyatında sənaye sektorunun payı kifa<br />
yət qədər yüksəkdir. Dağ-mədən sənayesi, əlvan metallurgi<br />
ya, maşınqayırma və metal emalı, yüngül sənaye, tikinti mate<br />
rial larının istehsalı və ağac emalı sənaye sektorunun əsas sahə<br />
ləridir. Volfram-molibden filizi yataqlarının istismarı əlvan<br />
me tallurgiya sənayesinin əsasını təşkil edir. Tırnıauz dağ-metallurgiya<br />
kombinatı və Nalçik metallurgiya zavodu dağ-mə dən<br />
sə nayesi sahəsində fəaliyyətdə olan əsas müəssisələrdir. Bü tövlükdə,<br />
Kabardin-Balkar Respublikasında 200-dən çox müx təlif<br />
təyinatlı sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Ölkədə kənd təsər<br />
rüfatının aparıcı sahələri taxılçılıq və heyvandarlıqdır. Muxtar<br />
Res publikada kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını təşviq edən bir<br />
sıra regional iqtisadi inkişaf proqramları həyata keçirilməkdədir<br />
(433).<br />
282
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Qafqaz dağları fonunda paytaxt Nalçik şəhəri<br />
Kabardin-Balkar Respublikası. Nalçik kurortu<br />
283
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QAQAUZ MUXTAR<br />
RESPUBLİKASI<br />
Qaqauz Muxtar Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Bugünkü<br />
Qaqauz Muxtar Res -<br />
publikasının əhatə et di yi coğrafiyada<br />
türklərin məskun laşma<br />
prosesi XI əsrdən etiba rən<br />
sürətlənmişdir. Səlcuq türk lərindən<br />
törəyən qaqauzlar uzun<br />
müddət Osmanlı imperiyasının<br />
tərkibində yaşamışlar. Osmanlı<br />
və Rusiya imperiyaları arasında davam edən uzun müddətli müharibələrdən<br />
sonra Balkan yarımadasının bir hissəsi 1812-ci<br />
ildə Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılmışdır. Bu zaman, şərqi<br />
Bol qarıstanda məskunlaşan qaqauzlar indiki Qaqauz Muxtar<br />
Respublikasının ərazisinə köçürülmüşlər. Qaqauzların köçürülmə<br />
prosesi 1846-cı ilə qədər davam etmişdir. 1917-ci ilə qədər Rusi<br />
ya imperiyasının tərkibində qalan qaqauzların məskunlaşdığı<br />
əra zilər daha sonralar Rumıniyanın, Sovet İttifaqının və Moldova<br />
Respublikasının tərkibində olmuşdur.<br />
1980-ci illərin sonlarında qaqauz aydınlarının öndərliyində<br />
istiqlaliyyət mübarizəsi başlanmışdır. Sovet İttifaqının dağılması<br />
ərəfəsində bölgədə formalaşmış yeni siyasi situasiyadan isti fadə<br />
edən qaqauzlar 1991-ci ilin 19 avqust <strong>tarixi</strong>ndə öz müstəqil liklərini<br />
elan etmişlər. Lakin qaqauzların suverenliyi Moldova Respublikası<br />
və beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmamışdır. 1994-cü<br />
ilin 23 dekabr <strong>tarixi</strong>ndə Moldova Respublikası tərəfindən qəbul<br />
olunmuş “Qaqauziyanın Xüsusi Hüquqi Statusu” haqqında Qanunla<br />
qaqauzlara Moldova Respublikasının tərkibində mux ta riyyət<br />
statusu verilmişdir.<br />
284
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Moldovanın ərazisində Qaqauz Muxtar Respublikası<br />
Ərazi – Qaqauz Muxtar Respublikasının ərazisi 1832 kv.<br />
kilometrdir. Muxtar Respublika şimalda və qərbdə Moldova Respublikasının<br />
regional vilayətləri, cənubda və şərqdə isə Ukrayna<br />
ilə həmsərhəddir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq, muxtar Respub likanın<br />
ərazisi 3 rayona (Komrat, Çadır-Lunqa, Vukaneşt) ayrılır.<br />
Hə min rayonların tərkibində şəhər, qəsəbə və kəndlərdən ibarət<br />
olmaqla 32 yaşayış məskəni vardır.<br />
İqlim – Qaqauz Muxtar Respublikasının iqlimi mülayim<br />
kontinentaldır. Qaqauziyanın dənizlərə çıxışı olmasa da, Aralıq<br />
də nizi və Qara dəniz iqlimin formalaşmasına birbaşa təsir göstərir.<br />
Ölkədə orta illik temperatur 10˚ təşkil edir. Müşahidə olunan<br />
orta illik yağıntının miqdarı 350-370 millimetr arasında dəyişir.<br />
Yağıntılar əsasən yay aylarında qeydə alınır.<br />
Əhali – Qaqauz Muxtar Respublikasında əhalinin sayı<br />
162 min nəfərdir. Ölkə əhalisinin 82,1%-ni qaqauzlar, 5,1%-ni<br />
bol qarlar, 4,8%-ni moldovanlar, 3,8%-ni ruslar, 3,2%-ni uk ray-<br />
285
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Qaqauz Muxtar Respublikasının fiziki xəritəsi<br />
nalılar, 1%-ni digər etnik azlıqlar təşkil edir. Muxtar Res publikanın<br />
inzibati mərkəzi Komrat şəhərində əhalinin sayı 26 min<br />
nəfərdir. Ölkə əhalisinin 59,6%-i kəndlərdə, 40,4%-i şəhərlərdə<br />
yaşayır. Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 87,7 nəfər təşkil edir.<br />
İqtisadiyyat – Qaqauz Muxtar Respublikasının iqtisadiy yatında<br />
kənd təsərrüfatı aparıcı yer tutur. Belə ki, kənd təsər rüfatı<br />
sektorunun ölkə iqtisadiyyatında payı 70% təşkil edir. Üzümçülük<br />
və şərabçılıq kənd təsərrüfatının əsas sahələridir. Ölkədə<br />
hər il 400 min tondan çox şərab istehsal olunur. Qaqauz Muxtar<br />
Respublikasında əmək qabiliyyətli əhalinin 20%-i kənd təsər<br />
rüfatı sektorunda çalışır. Ölkədə yüngül və yeyinti səna ye sinin<br />
iqtisadiyyatda payı getdikcə artmaqdadır. Eyni zamanda, əlverişli<br />
coğrafi və iqlim şəraitinə malik olan Qaqauz Muxtar Respublikasında<br />
turizmin inkişafı üçün geniş imkanlar vardır (425).<br />
286
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
KRIM MUXTAR<br />
RESPUBLİKASI<br />
Krım Muxtar Respublikasının<br />
bayrağı<br />
Krım tatarlarının türk damğalı<br />
milli bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Krım yarımadası türklərin dövlətçilik<br />
ənənələrini zənginləşdirdikləri strateji məkanlardan biri ol muşdur.<br />
XV əsrin sonlarında yaradılmış Krım Xanlığı üç əsr ərzində<br />
Osmanlı imperiyasının təbəəliyi altında suverenliyini qoruyub<br />
saxlamışdır. Krım yarımadası 1783-cü ildə Rusiya imperiyasının<br />
hakimiyyəti altına düşmüşdür.<br />
XX əsrin əvvəllərində Krım türklərinin istiqlaliyyət mübarizəsi<br />
başlanmışdır. 1917-ci ildə Krım türkləri müstəqilliklərini<br />
elan etmişlər. Lakin bolşevik güclərinin regionda mövqelərinin<br />
möh kəmlənməsi ilə Krım yarımadasında siyasi durum bol şevik<br />
lərin xeyrinə dəyişmişdir. 1921-ci ildə Krım Muxtar Sovet<br />
Sosialist Respublikası yaradılmışdır. İkinci Dünya müharibəsi illərində<br />
Krım türkləri faşist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etməkdə<br />
it tiham edilərək, Sibirə və Mərkəzi Asiya respublikalarına sürgün<br />
edilmişlər.<br />
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Krım Ukraynanın<br />
tər kibində qalmaqla, muxtariyyat statusunu qoruyub saxla mışdır.<br />
2014-cü ilin fevralında Ukraynada siyasi vəziyyətin mürəkkəbləşməsi<br />
Krım yarımadasına təsirsiz ötüşməmişdir. Rusiya<br />
Federasiyası tərəfindən Krımın ilhaqı istiqamətində atılan ad-<br />
287
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Krım Muxtar Respublikasının xəritəsi<br />
dımlar Krım yarımadasının işğalı ilə nəticələnmişdir. Lakin bu<br />
gün Ukraynanın ərazi bütövlüyü və Krımın muxtar statusu beynəlxalq<br />
birlik tərəfindən tanınmaqdadır.<br />
Ərazi – Krım Muxtar Respublikasının ərazisi 26 100 kv.<br />
kilometrdir. Muxtar Respublika Krım yarımadasında, Qara dənizin<br />
şimal, Azov dənizinin qərb sahillərində yerləşir. Qara dəniz<br />
sahillərindən ölkənin şimal ərazilərinə doğru irəlilədikcə coğrafi<br />
relyef mürəkkəbləşir. Ölkənin 25%-ni düzənlik ərazilər təşkil<br />
edir.<br />
Krım Muxtar Respublikası 25 inzibati bölgəyə ayrılır.<br />
Hə min inzibati bölgələr 14 rayon və 11 respublika əhəmiyyətli<br />
şəhərlərin tabeliyində olan vilayətlərdən ibarətdir.<br />
İqlim – Krım Muxtar Respublikası mülayim kontinental<br />
iqlimə malikdir. Krım yarımadasının cənub sahillərində isə rütubətli<br />
subtropik iqlim hakimdir. Qara və Azov dənizləri Krım<br />
yarımadasının iqliminin mülayimləşməsinə səbəb olur. Yay ayla<br />
rında temperatur +28˚-dək yüksəlir, qış aylarında -0,3˚-dək<br />
enir. Yarımadanın şimal hissəsi dağlarla əhatə olunduğundan, bu<br />
288
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Qara dəniz regionunun geopolotik episentri – Krım<br />
istiqamətdən gələn soyuq hava kütlələri Krım yarımadasına daxil<br />
ola bilmir. Krım yarımadasına düşən orta illik yağıntının miqdarı<br />
400 millimetrdir.<br />
Təbii sərvətlər – Krım Muxtar Respublikasında aşkar edilmiş<br />
əsas təbii sərvətlər neft və təbii qaz, daş kömür, filiz ya taqlarıdır.<br />
Neft və təbii qaz ehtiyatları Krım yarımadasının şimal<br />
və cənub-şərq sahillərinin şelf zonalarında cəmlənmişdir. Eyni<br />
za manda, yarımadada zəngin müalicəvi və içməli su mənbələri<br />
mövcuddur.<br />
Əhali – Krım Muxtar Respublikasında əhalinin sayı 2 milyon<br />
33 min nəfərdir. Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 78 nəfər<br />
təşkil edir. Muxtar respublika əhalisinin etnik tərkibi zəngindir.<br />
Əhalinin 58,5%-i ruslar, 24,3%-i ukraynalılar, 12,1%-ni Krım<br />
türk ləridir. Ölkədə yaşayan digər etnik azlıqlara polyaklar, yə hudilər,<br />
azərbaycanlılar, beloruslar və başqaları daxildir. Krım Muxtar<br />
Respublikasının inzibati mərkəzi olan Simferopol (Ağməscid)<br />
şəhərində əhalinin sayı 336 min nəfərdir.<br />
289
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Krım yarımadasının peyk görüntüsü. 2015-ci il<br />
Rusiya imperiyasının işğalına məruz qaldıqdan sonra<br />
Krım yarımadasına etnik rusların uzun müddət davam edən kö -<br />
çü rülmə siyasəti, XX əsrin ortalarında Krım türklərinin küt ləvi<br />
deportasiyası əhalinin etnik tərkibinin rusların xeyrinə də yişməsində<br />
həlledici amil olmuşdur.<br />
İqtisadiyyat – Yüngül və yeyinti sənayesi, turizm və xidmətlər,<br />
kənd təsərrüfatı Krım Muxtar Respublikasının iqtisa diyyatının<br />
əsasını təşkil edir. Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq, üzümçülük<br />
və tərəvəzçilik əsas yer tutur. Krım Muxtar Respublikası<br />
re gionun şərab istehsal edən əsas subyektlərindən biridir. Muxtar<br />
respublikanın əsas sənaye müəssisələri yarımadanın şimal bölgə<br />
lərində cəmlənmişdir. Əmək qabiliyyətli əhalinin böyük qismi<br />
kənd təsərrüfatı sektorunda fəaliyyət göstərir (412).<br />
290
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Krım. Kerç boğazında antik kurqan<br />
Krımda Osmanlı qalası. 1699-1706-cı illər<br />
291
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Krım böyük turizm potensialına malikdir<br />
292
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
SİNCAN UYĞUR<br />
MUXTAR VİLAYƏTİ<br />
Şərqi <strong>Türk</strong>üstan (Uyğurıstan)<br />
bayrağı<br />
Tarix və müasirlik – Uyğurıstan<br />
türklərin qədim yaşayış məs -<br />
kənlərindən biri olmaqla bəra bər,<br />
Avrasiyada yüzilliklər boyu türk<br />
birlikləri tərəfindən yara dıl mış<br />
döv lətlərin önəmli siyasi mər kəzlə<br />
rindən olmuşdur. Bu coğra fiyada<br />
ya şayan türklər Böyük Hun, Göy<br />
<strong>Türk</strong>, Uyğur, <strong>Türk</strong>-Monqol im pe riya<br />
larının, Qaraxanlılar dövlətinin siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında<br />
yaxından iştirak etmişlər.<br />
Çinlə münasibətlərdə hər zaman gərginlik yaşayan bu bölgədə<br />
Çin təsirinin güclənməsi XVIII əsrin ortalarından daha sistemli<br />
xarakter almışdır. Lakin Sincan Uyğur bölgəsində yaşayan<br />
türklər dövlətçilik ənənələrini yaşatmaq uğrunda mübarizəni heç<br />
zaman dayandırmamışlar. 1864-cü ildə Şərqi <strong>Türk</strong>üstanda Yaqub<br />
Xanın başçılığı altında uyğur türkləri müstəqil dövlətlərini yaratmışlar.<br />
Lakin Çinin siyasi-hərbi təzyiqlərinə tab gətirməyən<br />
və beynəlxalq dəstək ala bilməyən bu dövlət 1875-ci ildə süquta<br />
uğramışdır.<br />
1933-cü ildə uyğur türklərinin uzun müddət davam edən<br />
is tiq laliyyət mücadiləsi nəticəsində Şərqi <strong>Türk</strong>üstan İslam dövləti<br />
yaradılmışdır. Regionda yaranmış mürəkkəb siyasi-hərbi<br />
şə raitdə mövqelərini möhkəmləndirə bilməyən Şərqi <strong>Türk</strong>üstan<br />
İslam dövləti 1934-cü ildə yenidən süquta uğramışdır. Elə həmin<br />
tarixdə bölgə Sovet İttifaqının işğalına məruz qalmışdır. Uyğur<br />
türkləri müstəqilliklərini 1944-cü ildə yenidən bərpa etmişlər.<br />
1949-cu ildə isə Şərqi <strong>Türk</strong>üstan dövləti Çin kommunist ordusu<br />
293
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Çin Xalq Respublikasının ərazisində Sincan Uyğur Muxtar Vilayəti<br />
(Uyğurıstan və ya Şərqi <strong>Türk</strong>üstan)<br />
tərəfindən işğal olunmuş, bundan sonra uyğur türklərinə qarşı<br />
küt ləvi repressiyalar başlanmışdır.<br />
1955-ci ildə kommunist Çini tərəfindən Sincan Uyğur<br />
Mux tar Vilayətinin yaradıldığı elan edilmişdir. Çin işğalına məruz<br />
qaldığı gündən bu günədək Sincan Uyğur Muxtar Vilayətin<br />
də etnik mənzərənin xan (Çin) etnik qrupunun xeyrinə dəyişdirilməsi<br />
və uyğur türklərinin azadlıq mübarizəsinin bütün vasitələrlə<br />
boğulması məqsədi ilə Çin hökuməti tərəfindən indiyədək<br />
repressiv siyasət yürüdülməkdədir. Buna görə də, uyğur xalqının<br />
geniş beynəlxalq dəstək qazanan suverenlik mücadiləsi onun<br />
mühacirət nümayəndələri tərəfindən xaricdə daha intensiv şəkildə<br />
davam etdirilməkdədir.<br />
Ərazi – Sincan Uyğur Muxtar Vilayətinin ərazisi 1 664<br />
897 kv. kilometrdir. Sincan Uyğur Muxtar Vilayəti Çinin şimalqər<br />
bində yerləşir. Çinin ən böyük inzibati bölgəsi olan Sincan<br />
Uyğur Vilayəti Monqolustan, Rusiya Federasiyası, Qazaxıstan,<br />
Qırğızıstan, Tacikistan, Pakistan, Əfqanıstan və Hindistan ilə,<br />
294
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayəti<br />
regionun siyasi xəritəsində<br />
Çinin sərhədləri daxildində Xansu, Çinxay və Tibet Muxtar<br />
Vilayətləri ilə həmsərhəddir. Sincan Uyğur Vilayəti Çin ərazisinin<br />
1/6-ni təşkil edir. Tyanşan (Tanrı) dağları Vilayət ərazisini Cunqariya<br />
və Tarim adlandırılan iki böyük coğrafi hissəyə ayırır.<br />
Tanrı dağları ilə bərabər, Pamir, Karakorum, Kunlun, Altay sıra<br />
dağ ları Vilayət ərazisinin böyük hissəsini əhatə edir.<br />
İnzibati ərazi bölgüsünə müvafiq olaraq, Sincan Uyğur<br />
Muxtar Vilayəti 6 prefekturadan ibarətdir. Həmin prefekturaların<br />
tərkibində 13 rayon, 24 şəhər, 62 yerli dairə və 6 muxtar dairə<br />
mövcuddur.<br />
İqlim – Sincan Uyğur Vilayətində quru və səhra iqlimi hakimdir.<br />
Qış və yay ayları arasında temperatur fərqi xeyli yüksəkdir.<br />
Belə ki, yay aylarında temperatur +40˚-dək yüksəlir, qış<br />
aylarında isə -20˚-dək enir. Vilayət ərazisində qeydə alınan orta<br />
illik yağıntının miqdarı 165 millimetr təşkil edir.<br />
Təbii sərvətlər – Sincan Uyğur Muxtar Vilayəti qızıl, daş<br />
kö mür, dəmir, sink, gümüş ehtiyatları ilə zəngindir. Həmin təbii<br />
295
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayətinin fiziki xəritəsi<br />
ehtiyatlar, əsasən, yüksək dağlıq ərazilərdə cəmlənmişdir. Eyni<br />
zamanda, Muxtar Vilayət ərazisində neft və təbii qaz yataqları aşkar<br />
edilmişdir. Neft və təbii qaz yataqlarının istismarına XX əsrin<br />
ortalarından etibarən başlanmışdır.<br />
Əhali – Sincan Uyğur Muxtar Vilayətində əhalinin sayı 22<br />
milyon 980 min nəfərdir. Muxtar Vilayətdə yaşayan əhalinin etnik<br />
tərkibi müxtəlifdir. Uyğurlar əhalinin 45,2%-ni, çinlilər 40,5%-ni<br />
təşkil edir. Çinlilərin (xan etnik qrupunun) sayı Muxtar Vilayətdə,<br />
xüsusilə, XX əsrin ortalarından etibarən inzibati qaydada kəskin<br />
artırılmışdır. Bunun əsas səbəbi, Çin hökuməti tərəfindən uyğur<br />
türklərinə qarşı yürüdülən etnik ayrı-seçkilik siyasətidir. Sincan<br />
Uyğur Vilayətində yaşayan digər etnik azlıqlara – qazaxlar, qırğızlar,<br />
dunqanlar, monqollar, kalmıklar, özbəklər və digərləri daxildir.<br />
Əhalinin orta sıxlığı 1 kv. kilometrə 13 nəfər təşkil edir.<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayətinin paytaxtı Urumçi şəhərində əhalinin<br />
sayı 3 milyon 110 min nəfərdir.<br />
296
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
İqtisadiyyat – Neft və neft-kimya sənayesi Sincan Uyğur<br />
Vilayətinin iqtisadiyyatında 60% paya malikdir. Xüsusilə 2000-<br />
ci illərdən sonra daş kömür, neft və təbii qaz kimi ehtiyatların<br />
istismarının intensivləşməsi nəticəsində dağ-mədən sənayesi və<br />
enerji sektorunun iqtisadiyyatda payı getdikcə yüksəlməkdədir.<br />
Çin özü istisna olmaqla, Sincan Uyğur Vilayətinin əsas xarici<br />
ticarət tərəfdaşı Qazaxıstan Respublikasıdır.<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayətində kənd təsərrüfatı sektoru<br />
iqtisadiyyatın əsas sahələrindən biridir. Pambıqçılıq, tərəvəzçilik<br />
və heyvandarlıq kənd təsərrüfatının aparıcı sahələridir (401).<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayəti.<br />
<strong>Türk</strong> sivilizasiyasının antik ruhunu yaşadan<br />
– Şərqi <strong>Türk</strong>üstan<br />
297
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayəti.<br />
Qədim Kaşğar şəhəri özünü bu günədək qoruyur<br />
Kaşğar şəhərində klassik<br />
memarlıq nümunəsi<br />
Çoxdan açılmayan<br />
uyğur qapısı<br />
298
III BÖLÜM. MUXTAR <strong>TÜRK</strong> RESPUBLİKALARI VƏ VİLAYƏTLƏRİ<br />
Sincan Uyğur Muxtar Vilayətinin paytaxtı Urumçi.<br />
XXI əsrin şəhəri<br />
299
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
QAYNAQLAR<br />
Azərbaycan dilində<br />
1. Azərbaycan <strong>tarixi</strong>, 8 cilddə. Bakı: Elm, 1998-2003<br />
2. Bünyadov Z. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci<br />
illər). Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007<br />
3. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb,<br />
2007<br />
4. Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı: Elm, 1989<br />
5. Sümər F. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992<br />
6. Toğan Z.V. Azərbaycan. Bakı: Təhsil, 2007<br />
7. http://azerbaijan.az/portal/History/General/generalInfo_a.html<br />
8. https://tr.wikipedia.org/wiki/Azerbaycan<br />
<strong>Türk</strong> dillərində<br />
9. Aka İ. Timurlular Devleti Tarihi. Berikan Yayınevi, 2010<br />
10. Aydın M. Bayat Boyu ve Oğuzların Tarihi. Hatiboğlu Yayınevi,<br />
1984<br />
11. Aydoğan M. <strong>Türk</strong> Uygarlığı. İzmir: Umay Yayınları, 2006<br />
12. Babinger F. Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. İstanbul: Oğlak<br />
Yayınevi, 2003<br />
13. Bahadır Han E.G. Şecere-i Terakime, (<strong>Türk</strong>lerin Soy Kütüğü),<br />
Çev: Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman, 1987<br />
14. Barthold W. Moğol İstilasına Kadar <strong>Türk</strong>istan. İstanbul:<br />
Kervan, 1981<br />
15. Bayrak M.O. <strong>Türk</strong> İmparatorlukları Tarihi. İstanbul: Bilge<br />
Karınca Yayınevi, 2002<br />
300
QAYNAQLAR<br />
16. Brockelmann C. İslam Ulusları və Devletleri Tarihi. <strong>Türk</strong>ceye<br />
çevirən N.Çağatay. Ankara: <strong>Türk</strong> Tarihi Kurumu Basımevi,<br />
2002<br />
17. Celâlzâde Mustafa Çelebi. Kanunî’nin Tarihçisinden Muhteşem<br />
Çağ. İstanbul: Kariyer Yayıncılık, 2011<br />
18. Çelebi E. Seyahatname. Cilt 2. Akşehir: Yeni Şafak, 2006<br />
19. Danișmend İ.H. Osmanlı Devlet Erkâni, İstanbul: <strong>Türk</strong>iye<br />
Yayınevi, 1971<br />
20. Erdogan E. Babür İmparatorluğu’nun Kuruluş Safhasında Şah<br />
İsmail ile Babür İttifakı // History Studies, 2014, July, Volume 6<br />
Issue 4, pp. 31-39<br />
21. Erdoğan M. Müslüman <strong>Türk</strong> Devletleri Tarihi. Ankara: <strong>Türk</strong><br />
Tarih Kurumu Yayınevi, 2000<br />
22. Erdoğan M. Gazneliler Devleti Tarihi, TTK Yayınevi, Ankara,<br />
1989<br />
23. Esin E. İslamiyet’ten Önceki <strong>Türk</strong> Kültür Tarihi Ve İslam’a<br />
Giriş. İstanbul, 1978<br />
24. Faruk S. Kara Koyunlular. Cilt 1. Ankara: <strong>Türk</strong> Tarih Kurumu<br />
Yayınları, 1992<br />
25. Gao Yang, The Origin of the Turks and the Turkic Khanate /<br />
X. <strong>Türk</strong> Tarih Kongresi: Ankara 22 – 26 Eylül 1986, Kongreye<br />
Sunulan Bildiriler, V. Cilt, <strong>Türk</strong> Tarih Kurumu, 1991<br />
26. Giraud R. Gök <strong>Türk</strong> İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken, 1999<br />
27. İnalcık H. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600).<br />
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları., 2008<br />
28. Kıldıoğlu M. IX-XVI. Asırlarda Yenisey-İrtiş Bölgesinde<br />
Kırgız-Kıpçak İlişkileri. Erzurum, 2006<br />
29. Köprülü M. F. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu. İstanbul:<br />
Ötüken, 1981<br />
30. Köymen M.A. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt 3. Alp<br />
Arslan ve Zamanı. Ankara:<strong>Türk</strong> Tarih Kurumu Yayınları, 2001<br />
31. Mantran R. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Alkım Yayıncılık,<br />
2007<br />
301
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
32. Merçil E. Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara: TTK Basımevi,<br />
1989<br />
33. Osman T. Selçuklular Zamanında <strong>Türk</strong>iye. İstanbul: Ötüken<br />
Neşriyat, 2010<br />
34. Osmanlı Beyliği (1300-1389). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt<br />
Yayınları, 1997<br />
35. Özbilgen E. Osmanlının Balkanlardan Çekilişi: Süleyman<br />
Hüsnü Paşa ve Dönem. İz Yayıncılık, 2006<br />
36. Özdağ M. <strong>Türk</strong>iye ve <strong>Türk</strong> Dünyası Jeopolitiği, 1995<br />
37. Özdemir H. A. Moğol İstilâsı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2005<br />
38. Özkan M. <strong>Türk</strong> Devletleri. İstanbul: Kalipso Yayınları, 2008<br />
39. Roux J.P. <strong>Türk</strong>lerin Tarihi Büyük Okyanus’tan Akdeniz’e İki<br />
Bin Yıl. Ankara: Milliyet Yayınları, 1997<br />
40. Sakaoğlu N. Bu Mülkün Sultanları, İstanbul: Oğlak Yayınları,<br />
1999<br />
41. Sümer F. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu<br />
<strong>Türk</strong>lerinin Rolü. <strong>Türk</strong> Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992<br />
42. Şerefüddin A. Y. Zafername. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013<br />
43. Taneri A. Harezmşahlar. <strong>Türk</strong>iye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989<br />
44. Togan Z.V. Ümumtürk Tarihine Giriş. İstanbul, 1946<br />
45. Uzunçarşılı I.H. Osmanlı Tarihi, II cilt. Ankara, 1983<br />
46. Yazıcizade A. Selçukname, Yazma. Topkapı Sarayı Müzesi Kıt.<br />
Revan K. No.1391<br />
47. Yılmaz Ö. Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük <strong>Türk</strong>iye<br />
Tarihi: <strong>Türk</strong>iye’nin Siyasî, Medenî, Kültür, Teşkilât ve San’at<br />
Tarihi. Ötüken Yayınevi, 1983<br />
48. Yılmaz Öztuna. Kanûnı̂ Sultan Süleyman. İstanbul: Kültür<br />
Bakanlığı, 1989<br />
49. Zachariadou E.A. Osmanlı Beyliği (1300-1389). İstanbul: Tarih<br />
Vakfı Yurt Yayınları, 1997<br />
50. https://tr.wikipedia.org/wiki/Bat%C4%B1_Hiung-nu<br />
302
QAYNAQLAR<br />
Rus dilində<br />
51. Kляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней<br />
Евразии. СПб: 2005<br />
52. Азимджанова С. А. Государство Бабура в Кабуле и в Индии.<br />
М.: Наука, 1977<br />
53. Алаев Л. Б. Средневековая Индия. СПб: Алетейя, 2003<br />
54. Артамонов М. И. Очерки древнейшей истории хазар.<br />
Москва: 1937<br />
55. Гаскойн Б. Великие моголы. М.: Центрполиграф, 2003<br />
56. Груссе Р. Чингисхан: Покоритель Вселенной. М.: Молодая<br />
гвардия, 2008<br />
57. Гумилев Л. Тысячелетие вокруг Каспия. Баку: Азернешр,<br />
1990<br />
58. Гумилев Л. Древние турки. История великого народа – от<br />
возникновения до гибели. М.: Астрель, 2010<br />
59. Гумилев Л. История Евразии. М.: Алгоритм, Эксмо, 2009<br />
60. Гумилев Л. История народа хунну. Хунны в Китае. Хунны в<br />
Азии и Европе. М.: Эксмо, 2008<br />
61. Гусейнов Р. А. Из истории отношений Византии с<br />
сельджуками // Палестинский сборник. Л.: 1971, № 23(86)<br />
62. Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. Париж, 1935<br />
63. Дарабади П. Геоистория Каспийского региона и<br />
геополитика совре менности. Баку: Элм, 2002<br />
64. Дирсехан Р. Ататюрк и рождение Турецкой Республики. М.:<br />
Весь Мир, 2012<br />
65. Доннелли А. Завоевание Башкирии Россией, 1552-1740.<br />
Уфа: Издательство Башкортостан, 1995<br />
66. Дубровская Д.В. Судьба Синьцзяна. Обретение<br />
Китаем «Новой границы» в конце XIX в. М.: Институт<br />
востоковедения РАН, 1998<br />
67. Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-<br />
XIV вв. Издательство Либроком Год, 2009<br />
303
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
68. Жолдасбаев С., Бабаев Д. История Казахстана средних<br />
веков. Алматы: Атамура, 2003<br />
69. Ибн Арабшах. История эмира Тимура (Аджайиб ал-макдур<br />
фи тарих-и Таймур). Ташкент: Институт истории народов<br />
Средней Азии имени Махпират, 2007<br />
70. Каримов И. Узбекистан на пороге XXI века. Угрозы<br />
безопасности, условия и гарантии прогресса. Ташкент, 1997<br />
71. Каримов И. Узбекистан на пороге достижения<br />
независимости. Ташкент, 2011<br />
72. Кинросс Л. Расцвет и упадок Османской империи. М.:<br />
Kрон-Пресс, 1999<br />
73. Киреев Н. Г. История Турции XX в. М.: ИВ РАН, 2007<br />
74. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Государства и народы<br />
Евразийских степей. СПб.: 2009<br />
75. Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. М.:<br />
Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006<br />
76. Лемб Г. Тамерлан. Потрясатель вселенной. М.: Вече, 2008<br />
77. Лэмб Г. Бабур-тигр. М., Центрполиграф, 2002<br />
78. Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана с<br />
древнейших времен до XVI в. Уфа: 1994<br />
79. Мейер М. С. Османская империя в XVIII веке: черты<br />
структурного кризиса. Москва: ГИВЛ, 1991<br />
80. Мусульманский мир. 950-1150. М.: Наука, 1981<br />
81. Назарбаев Н. Стратегия развития Казахстана как<br />
суверенного государства. Алма-Аты, 1992<br />
82. Назарбаев Н. Стратегия трансформации общества и<br />
возрождение евразийской цивилизации. Алма-Аты, 2002<br />
83. Насыров Р. По древним торговым путям. Алматы: Балауса,<br />
1998<br />
84. Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в<br />
истории Восточной Европы и Кавказа. Москва: 1990<br />
85. Очерки истории Хакасии (с древнейших времён до<br />
современности) / гл. редактор В. Я. Бутанаев. Абакан:<br />
Издательство ХГУ им. Н. Ф. Катанова, 2008<br />
304
QAYNAQLAR<br />
86. Палчев И. Азербайджан – Кавказский тигр. Баку:<br />
Мутарджим, 2009<br />
87. Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю<br />
Азию в 1219-1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в<br />
Азии и Европе. Сборник статей. М.: Наука, 1977<br />
88. Рахманалиев Р. Империя тюрков. Великая цивилизация.<br />
Тюркские народы в мировой истории с Х в. до н.э. по ХХ в.<br />
н.э. М.: Рипол Классик, 2009<br />
89. Рашид ад-дин Ф. Огуз-наме. Баку: Элм, 1987<br />
90. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. М., Л.: Издательство<br />
АН СССР, 1952<br />
91. Ру Ж.-П. Тамерлан. М.: Молодая гвардия, 2007<br />
92. Руденко С.И. Башкиры: историко-этнографические очерки.<br />
Уфа: Китап, 2006<br />
93. Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства<br />
и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе. Сборник<br />
статей. М.: Наука, 1977, c. 23-45<br />
94. Стенли Л.П. Мусульманские династии. Издательская фирма<br />
«Восточная литература» РАН, 2004<br />
95. Султанмурад Е., Мухаметдинов Р., Каримов Б. Тюркский<br />
пояс стабильности. Всемирная Ассамблея Тюркских<br />
Народов. Алматы: Оркениет, 2008<br />
96. Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть.<br />
М.: АСТ, 2006<br />
97. Трубецкой Н.С. Наследие Чингиз хана. М.: Эксмо, 2007<br />
98. Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. М.: АСТ,<br />
2005<br />
99. Худяков М. Очерки по истории Казанского ханства. Инсан,<br />
1991<br />
100. http://1997-2011.tatarstan.ru/?DNSID=<br />
0176996b620d9c233ac39226737fadef&node_id=3044<br />
101. http://ia-centr.ru/expert/9261/<br />
102. http://www.ca-c.org/c-g/2011/journal_rus/c-g-1-2/09.shtml<br />
103. http://www.gezitter.org/society/27053_pyaterka_kyirgyizyi/<br />
305
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
104. http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/31<br />
105. http://www.ruvek.ru/?module=articles&action=view&id=8629<br />
106. http://www.tatarlar-deutschland.de/2009/08/24/tatary-ibashkiry-v-avstralii/<br />
107. http://www.turkmenistan.ru/ru/articles/41215.html<br />
108. http://www.welcome.kg/ru/history/nz/xc/<br />
Avropa dillərində<br />
109. Ali M.A. Mughal India: Studies in Polity, Ideas, Society and<br />
Culture. Oxford University Press, 2006<br />
110. Allsen T.T. Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan<br />
Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251-1259.<br />
University of California Press,1987<br />
111. Allworth E. The Modern Uzbeks: From the 14th Century to the<br />
Present. Hoover Institution Press, 1990<br />
112. Alstadt A. The Azerbaijani Turks. Stanford: Hoover Institute,<br />
1992<br />
113. Aras B. New Geopolitics of Eurasia and Turkey’s Position.<br />
London, Portland, OR: Frank Cass, 2002<br />
114. Asimov M.S., Bosworth C. E. History of Civilizations of<br />
Central Asia. UNESCO Regional Office, 1998<br />
115. Atkin M. Russia and Iran (1780-1828). Minneapolis: University<br />
of Minneapolis, 1980<br />
116. Atwood C.P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol<br />
Empire. New York, 2004<br />
117. Babinger F. Mehmed the Conqueror and His Time. Princeton<br />
NJ: Princeton University Press, 1978<br />
118. Babur. Babur Nama. Penguin Books, 2007<br />
119. Bacon E.E. Central Asians under Russian Rule: A Study in<br />
Culture Change. Cornell University Press, 1980<br />
120. Balabanlilar L. Imperial Identity in the Mughal Empire:<br />
Memory and Dynastic Politics in Early Modern South and<br />
Central Asia. London: I.B. Tauris, 2012<br />
306
QAYNAQLAR<br />
121. Barfield, Thomas J. The Hsiung-nu imperial confederacy:<br />
Organization and foreign policy // The Journal of Asian Studies,<br />
1981, 41 (1), p. 48-69<br />
122. Bartholomä R. Von Zentralasien nach Windsor Castle. Leben<br />
und Werk des ungarischen Orientalisten Arminius Vámbéry<br />
(1832—1913), Würzburg: Ergon, 2006<br />
123. Bauer S. W. The History of the Medieval World: From the<br />
Conversion of Constantine to the First Crusade. W. Norton &<br />
Company, 2010<br />
124. Beckwith Ch.I. Empires of the Silk Road. A History of<br />
Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton<br />
University Press, 2009<br />
125. Berkes N.A.F. The Development of Secularism in Turkey. C.<br />
Hurst & Co. Publishers, 1998<br />
126. Bertsch G.K., Craft C.B., Jones S.A., Beck M.D. Crossroads<br />
and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and<br />
Central Asia. Routledge, 2013<br />
127. Black A. The History of Islamic Political Thought. New York:<br />
Routledge, 2001<br />
128. Black J. The Atlas of World History. New York, American<br />
Edition, 2005<br />
129. Blackwell C. Tradition and Society in Turkmenistan: Gender,<br />
Oral Culture and Song. Routledge, 2001<br />
130. Bloom J.M., Blair Sh. The Grove Encyclopedia of Islamic Art<br />
and Architecture. Oxford: Oxford University Press, 2009<br />
131. Bohr A. Uzbekistan: Politics and Foreign Policy. London: Royal<br />
Institute of International Affairs, 1998<br />
132. Bombaci A. Storia del la letteratura turca. Milano, 1956<br />
133. Border and Territorial Disputes. Ed. by Allcock J.B. Addison-<br />
Wesley Longman, 1992<br />
134. Borowiec A. Cyprus: A Troubled Island. Greenwood Publishing<br />
Group, 2000<br />
135. Bosworth C.E. “Mahmud bin Sebuktigin” / Encyclopedia of<br />
Islam (E.J.Brill) VI, 1991<br />
307
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
136. Bosworth C.E. Historic Cities of the Islamic World. Brill, 2007<br />
137. Bosworth C.E. The Ghaznavids 994–1040. Edinburgh<br />
University Press, 1963<br />
138. Bosworth C.E. The New Islamic Dynasties. Columbia<br />
University Press, 1996<br />
139. Bosworth C.E. The Political and Dynastic History of the Iranian<br />
World / The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol<br />
Periods, Vol.5, ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press,<br />
1968<br />
140. Bosworth C.E. Turkish Expansion towards the West //<br />
UNESCO, History of Humanity, Volume IV, 2000<br />
141. Bovingdon G. The Uyghurs: Strangers in Their Own Land.<br />
Columbia University Press, 2010<br />
142. Braudel F. A History of Civilizations. Penguin Books, 1995<br />
143. Brauer B. Central Asia: The Great Game Revisited / The Impact<br />
of Asian Powers on Global Developments/ Ed. by Pieter E.,<br />
Hazdra P. Phisyca-Verlag, 2004<br />
144. Brent P. The Mongol Empire: Genghis Khan: His Triumph and<br />
His Legacy. London: Weidenfeld & Nicholson, 1976<br />
145. Brill O.M. Central Asia’s New States: Independence, Foreign<br />
Policy, and Regional Security. Washington, D.C.: United States<br />
Institute of Peace Press, 1996<br />
146. Brockelmann C., Perlmann M., Carmichael J. History of the<br />
Islamic Peoples: With a Review of Events, 1939-1947, 1947<br />
147. Brook K.A. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman &<br />
Littlefield Publishers, 2006<br />
148. Brown E.K., Asher R.E., Simpson J.M.Y. Encyclopedia of<br />
Language & Linguistics. Elsevier, 2006<br />
149. Brozba G. Between Reality and Myth: A Corpus-based Analysis<br />
of the Stereotypic Image of Some Romanian Ethnic Minorities.<br />
GRIN Verlag, 2010<br />
150. Brummel P. B. Travel Guide: Turkmenistan. Bradt Travel<br />
Guides, 2006<br />
308
QAYNAQLAR<br />
151. Bryant R., Papadakis Y. Cyprus and the Politics of Memory:<br />
History, Community and Conflict. I.B.Tauris, 2012<br />
152. Buckley E.P. The Cambridge Illustrated History of China.<br />
Cambridge University Press, 2010<br />
153. Budagov B. Turkic Toponyms of Eurasia. Baku: Elm, 1997<br />
154. Burgan M. Empire of the Mongols. New York, 2005<br />
155. Çarkoğlu A. Religion and Politics in Turkey. Routledge, 2004<br />
156. Central Asia and the World: Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan,<br />
Kyrgyzstan, and Turkmenistan. Ed. by M.Mandelbaum. New<br />
York: Council on Foreign Relations Press, 1994<br />
157. Chandra S. History of Medieval India. New Delhi: Orient<br />
Longman, 2007<br />
158. Chandra S. Medieval India: From Sultanat to the Mughals-<br />
Delhi Sultanat (1206–1526) Part 1. Har-Anand Publication Pvt<br />
Ltd., 2006<br />
159. Christoph B. The History of Central Asia: The Age of the<br />
Steppe Warriors I.B.Tauris, 2012<br />
160. Claudio C.R., Rogers J.D., Wilcox S.P., Alterman J. Computing<br />
the Steppes: Data Analysis for Agent-Based Modeling of<br />
Polities in Inner Asia // Proceedings of the 104th Annual<br />
Meeting of the Amer. Pol. Sci. Assoc., Boston, Massachusetts:<br />
2008<br />
161. Cleveland W. A History of the Modern Middle East. Boulder,<br />
CO: Westview Press, 2004<br />
162. Clot A. Suleiman the Magnificent : The Man, His Life, His<br />
Epoch. Londra: Saqi Books, 1992<br />
163. Corbin H. En Islam Iranien: Sspects Spirituels et<br />
Philosophiques, vol. II: Sohrawardi et les Platoniciens de Perse,<br />
Paris: Gallimard, 1971<br />
164. Cordel K. Ethnicity and Democratisation in the New Europe,<br />
Routledge, 1998<br />
165. Cornell S. E. The Politicization of Islam in Azerbaijan. Silk<br />
Road Studies Program, Uppsala University, 2006<br />
166. Cornell S.E. Azerbaijan since Independence. Routledge, 2015<br />
309
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
167. Cornell S.E. Small Nations and Great Powers: A Study of<br />
Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Routledge, 2001<br />
168. Critchlow J. Nationalism in Uzbekistan: Soviet Republic’s Road<br />
to Sovereignty. Westview Press, 1991<br />
169. Croissant M.P. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and<br />
Implications. Greenwood Publishing Group, 1998<br />
170. Curta F. Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250.<br />
Cambridge University Press, 2006<br />
171. Daftary F. Ismailis in Medieval Muslim societies. I B Taurus<br />
and company, 2005<br />
172. Daniel R.K., Terry D.C. Unity or Separation: Center-Periphery<br />
Relations in the Former Soviet Union. Praeger Publishers, 2002<br />
173. Das R.P. Europe in Eurasian Strategic Consideration:<br />
Introductory Remarks / The Impact of Asian Powers on Global<br />
Developments / Ed. By Pieter E., Hazdra P. Phisyca-Verlag,<br />
2004<br />
174. David J.P. Peoples on the Move: Introducing the Nomads of the<br />
World. William Carey Library, 2001<br />
175. Dawisha K., Parrott B. Russia and the New States of Eurasia:<br />
the Politics of Upheaval. Cambridge University Press, 1994<br />
176. Demircioğlu C. Translating Europe: The Case of Ahmed<br />
Midhat as an Ottoman Agent of Translation / John Milton, Paul<br />
F. Bandia: Agents of Translation. John Benjamins Publishing<br />
Company, 2009<br />
177. Demko G.J. The Russian Colonization of Kazakhstan, 1896-<br />
1916. Indiana University, 1969<br />
178. Demko G.J. The Russian Colonization of Kazakhstan.<br />
Routledge, 1997<br />
179. Denison E.R. The Tonyukuk Inscription / Bulletin of the School<br />
of Oriental Studies, University of London, 1930<br />
180. Diasporas and International Politics / Global Politics in<br />
a Changing World. Ed. by Mansbach W.R., Rhodes E.<br />
Wadsworth: Cengage Learning, 2009, pp.412-418<br />
310
QAYNAQLAR<br />
181. Dominique F. La Russie et les Turco-Mongols : 15 Siècles de<br />
Guerre. Paris: Economica, 2007<br />
182. Drompp. M.R. Breaking the Orkhon Tradition: Kirghiz<br />
Adherence to the Yenisei Region after A. D. 840 // Journal of<br />
the American Oriental Society, 1999, no.19 (3), pp. 390-403<br />
183. Dunlop D.M. The Khazars. The Dark Ages: Jews in Christian<br />
Europe, 711-1096, 1966<br />
184. Dwight H.G. Constantinople, Old and New. New York: C.<br />
Scribner’s Sons, 1915<br />
185. Dyer T. H., Hassall A. A History of Modern Europe From the<br />
Fall of Constantinople. London: G. Bell and Sons, 1901<br />
186. Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States.<br />
Europa Publications Limited. Routledge, 1998<br />
187. Edwards M. Searching for the Scythians. National Geographic,<br />
1996<br />
188. Ehsan Y. Encylopedia Iranica. Routledge & Kegan Paul, 2001<br />
189. Eisenstadt S.N. The Kemalist Regime and Modernization:<br />
Some Comparative and Analytical Remarks / Atatürk and the<br />
Modernization of Turkey, ed. by J. Landau, Boulder, Colorado:<br />
Westview Press, 1984, 3–16<br />
190. Encyclopedia Britannica. 3 volumes. London: 2005<br />
191. Eraly A. The Mughal Throne: The Saga of India’s Great<br />
Emperors. Phoenix, 2004<br />
192. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition.<br />
Language Family Trees – Altaic. Ed. by Raymond G.Jr., 2005<br />
193. Faizrakhmanov G. Ancient Turks in Sibiria and Central Asia.<br />
Kazan, 2000<br />
194. Fergus M., Jandosova J. Kazakhstan: Coming of Age. Stacey<br />
International, 2003<br />
195. Fillion R.R. Multicultural Dynamics and the Ends of History:<br />
Exploring Kant, Hegel, and Marx. University of Ottawa Press,<br />
2008<br />
196. Findley C.V. The Turks in World History. Oxford University<br />
Press, 2005<br />
311
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
197. Fischel W.J. Ibn Khaldun and Tamerlane. Berkeley: University<br />
of California Press, 1952<br />
198. Fortier A-M. Multicultural Horizons: Diversity and the Limits<br />
of the Civil Nation. Taylor & Francis, 2008<br />
199. Frank A.G. The Centrality of Central Asia // Bulletin of<br />
Concerned Asian Scholars, 1992, no.24, pp.36-52<br />
200. Fredet P. Modern History: From the Coming of Christ and<br />
Change of the Roman Republic into an Empire, to the Year of<br />
Our Lord 1888. Baltimore: J. Murphy & Co, 1888<br />
201. Friedman G. The Next 100 Years: A Forecast for the 21st<br />
Century. New York: Anchor Books, 2010<br />
202. Friedman G. The Next Decade: Empire and Republic in a<br />
Changing World. Anchor, 2012<br />
203. Fuller G.E. The New Turkish Republic: Turkey as a Pivotal<br />
State in Muslim World. Washington, D.C.: United States<br />
Institute of Peace Press, 2010<br />
204. Gabor A., Bruce A.M. Encyclopedia of the Ottoman Empire.<br />
Infobase Publishing, 2009<br />
205. Gascoigne B. The Great Moghuls, London, 1987<br />
206. Gmyrya L. Hun Country at the Caspian Gate: Caspian<br />
Dagestan during the Epoch of the Great Movement of Peoples.<br />
Makhachkala, Dagestan Publishing, 1995<br />
207. Gohlman W.E. The Life of Ibn Sina. A Critical Edition and<br />
Annotated Translation. New York University Press, 1974<br />
208. Goichon A-M. Lexique de la Langue Philosophique<br />
d’Avicenne. Paris, 1938<br />
209. Goldberg D.T. Multiculturalism: A Critical Reader. Blackwell<br />
Publishers, 1994<br />
210. Golden P. B. An Introduction to the History of the Turkic<br />
Peoples, Wiesvaden, 1992<br />
211. Golden P. B. Khazar Studies: Achievements and Perspectives /<br />
The World of the Khazars: New Perspectives. Brill, 2007<br />
212. Golden P. B. Nomads and Their Neighbours in the Russian<br />
Steppe: Turks, Khazars and Quipchaqs. Ashgate, 2003<br />
312
QAYNAQLAR<br />
213. Golden P.B. Central Asia in World History. New York: Oxford<br />
University Press, 2011<br />
214. Golden P.B. The Karakhanids and Early Islam / The Cambridge<br />
History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, 1990<br />
215. Golden P.B. An Introduction to the History of the Turkic<br />
Peoples. Wisbaden: 1992<br />
216. Goodwin G. A History of Ottoman Architecture. Johns Hopkins<br />
Press, 1971<br />
217. Gordon A., Newfield Ch. Mapping Multiculturalism. University<br />
of Minnesota Press, 1996<br />
218. Grannes A. The Soviet Deportation in 1943 of the Karachays: a<br />
Turkic Muslim people of North Caucasus // Journal of Muslim<br />
Minority Affairs, 1991, no. 12 (1): pp.55–68.<br />
219. Great Powers and Strategic Stability in the 21st Century:<br />
Competing Visions of World Order. Ed. by Herd G.P. London,<br />
New York: Routledge, 2010<br />
220. Grousset R. The Empire of the Steppes. A History of Central<br />
Asia. Rutgers University Press, 2010<br />
221. Günay R. Sinan the Architect and His Works. İstanbul: YEM,<br />
Güzel Sanatlar Matbaası, 1998<br />
222. Gürgen E. Economic Reforms in Kazakhstan, Kyrgyz Republic,<br />
Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan. International<br />
Monetary Fund, 1999<br />
223. Habib I. Akbar and His India. New Delhi: Oxford University<br />
Press, 1997<br />
224. Hahn R.F. Spoken Uyghur. Ewha Womans University Press,<br />
2006<br />
225. Hakki M.M. Cyprus Issue: A Documentary History, 1878-2006.<br />
IB Tauris, 2007<br />
226. Hamlin C. Among the Turks. New York: R. Carter & Bros, 1878<br />
227. Harris J. The End of Byzantium. New Haven CT and London:<br />
Yale University Press, 2010<br />
228. Hasan N. Religion, State and Society in Medieval India. New<br />
Delhi: Oxford University Press, 2007<br />
313
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
229. Hayes A. Uighur Transnationalism in Contemporary Australia:<br />
Exile, Sanctuary, Community and Future / Cultures in Refuge:<br />
Seeking Sanctuary in Modern Australia. Studies in Migration<br />
and Diaspora. Ashgate Publishing, Farnham, United Kingdom,<br />
2012, pp. 179-193.<br />
230. Haywood A.J. Siberia: A Cultural History. Oxford University<br />
Press, 2010<br />
231. Heathcote T. A. The Military in British India: The Development<br />
of British Forces in South Asia: 1600-1947. Manchester<br />
University Press, 1995<br />
232. Hermann K., Dietmar R. A History of India. Routledge, 1998<br />
233. Hernández C., Miguel. La Vida de Avicena. Salamanca, 1997<br />
234. Hodgson, M.G.S. The Expansion of Islam in the Middle<br />
Periods. Volume 1. University of Chicago Press, 1977<br />
235. Hopkirk P. The Great Game: The Struggle for Empire in Central<br />
Asia. Kodansha International, 1992<br />
236. Hozier H.M. The Russo-Turkish War. Adamant Media<br />
Corporation, 2001<br />
237. Husain M.Z. Global Islamic Politics. Addison-Wesley<br />
Educational Publishers Inc., 2003<br />
238. Ilishev I.G. Russian Federalism: Political, Legal, and<br />
Ethnolingual Aspects – a View from the Republic of<br />
Bashkortostan // Nationalities Papers, 1998, no. 26 (4): pp.723-<br />
759<br />
239. Imber C. The Ottoman Empire, 1300–1650 : The Structure of<br />
Power. New York: Palgrave Macmillan, 2002<br />
240. International Monetary Fund. Report for Selected Countries and<br />
Subjects». IMF World Economic Outlook Database, 2015<br />
241. Irvine W. The Army of the Indian Moghuls. London, 1985<br />
242. István B. Les Huns: le Grand Empire Barbare d’Europe (IVe-Ve<br />
siècles), 2002<br />
243. István V. Cumans and Tatars. Cambridge University Press, 2005<br />
244. Jackson P. Review: The History of the Seljuq Turks // Journal of<br />
Islamic Studies, 2002, no.13 (1), pp.75-76<br />
314
QAYNAQLAR<br />
245. Jackson P. The Delhi Sultanate: A Political and Military History.<br />
Cambridge University Press, 2003<br />
246. James A. M. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang,<br />
Columbia University Press, 2007<br />
247. James F. A History of the Peoples of Siberia: Russia’s North<br />
Asian Colony 1581-1990. Cambridge University Press, 1994<br />
248. James S.O., Nicholas C.P. An Ethnohistorical Dictionary of the<br />
Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing Group,<br />
1994<br />
249. John G. The Fragmentary History of Priscus: Attila, the Huns<br />
and the Roman Empire, AD 430-476, Evolution Publishing,<br />
2014<br />
250. John J.S. The History of the Mongol Conquests. University of<br />
Pennsylvania Press, 1971<br />
251. John M. Attila: the Barbarian King Who Challenged Rome.<br />
New York: Thomas Dunne Books/St. Martin’s Press, 2009<br />
252. Jonanson L., Csato E.A. The Turkic Language. London and<br />
New York: Routledge, 2006<br />
253. Jonathan A. Nazarbayev and the Making of Kazakhstan.<br />
London: Continuum, 2009<br />
254. Josef W.M. Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia.<br />
Routledge, 2005<br />
255. Justin J.R., Justin B.R. Oasis Identities: Uyghur Nationalism<br />
along China’s Silk Road. Columbia University Press, 1997<br />
256. Karpat K.H. Studies on Turkish Politics and Society: Selected<br />
Articles and Essays. Brill, 2004<br />
257. Kaziev S.A. Caucasian War of 19th century. The Historical<br />
Novel. Epoch Publishing house, Makhachkala, 2008<br />
258. Kennedy H. Mongols, Huns & Vikings. London: Cassell, 2002<br />
259. Kennedy P. A History of the Great Moghuls. Calcutta, 1905–<br />
1911, Vol. 1–2<br />
260. Ker-Lindsay J., Faustmann H. The Government and Politics of<br />
Cyprus. Peter Lang, 2008<br />
315
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
261. Khazanov A.M. People with Nowhere To Go: The Plight of the<br />
Meskhetian Turks, After the USSR: Ethnicity, Nationalism and<br />
Politics in the Commonwealth of Independent States. University<br />
of Wisconsin Press, 1995<br />
262. King D.C. Azerbaijan. Marshall Cavendish, 2006<br />
263. Kinross L. The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the<br />
Turkish Empire. Harper Collins, 1977<br />
264. Kinzer S. Reset: Iran, Turkey, and America’s Future. New York:<br />
Times Books. Henry Holt and Company, 2010<br />
265. Kissinger H. Diplomacy. Simon & Schuster Paperbacks, 1994<br />
266. Kumbaracibasi A.C. Turkish Politics and the Rise of the AKP:<br />
Dilemmas of Institutionalization and Leadership Strategy.<br />
Routledge, 2009<br />
267. Kuran A. Sinan: The Grand Old Master of Ottoman<br />
architecture, Ada Press Publishers, 1987<br />
268. Kurtuluş O. Dictionary of the Turkic Languages. London:<br />
Routledge, 1999.<br />
269. Lamb H. Genghis Khan: The Emperor of All Men. New York:<br />
R. M. McBride & company, 1927<br />
270. Landau J.M. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation.<br />
Hurst, 1995<br />
271. Landau J.M. The Politics of Pan-Islam: Ideology and<br />
Organization. Oxford: Clarendon Press, 1990<br />
272. Lane G. Genghis Khan and Mongol Rule. Westport,<br />
Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2004<br />
273. Larry C., Thurman M., Tyson D. Kazakhstan, Kyrgyzstan,<br />
Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: Country Studies.<br />
Washington, D.C.: Division, 1997<br />
274. Laruelle M. Russian Eurasianism: An Ideology of Empire.<br />
Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2012<br />
275. Laurence B. Marco Polo: From Venice to Xanadu, London:<br />
Quercus, 2007<br />
316
QAYNAQLAR<br />
276. Lazzerini E. J. Ismail Bey Gasprinskii (Gaspirali): the<br />
Discourse of Modernism and the Russians / Tatars of the<br />
Crimea. Their Struggle. Durham-London, 1988<br />
277. Leonard K. The ‘Great Firm’ Theory of the Decline of the<br />
Mughal Empire. Comparative Studies in Society and History.<br />
1979, no.13 (02), pp.151-167<br />
278. Les Déportations en Héritage. Les Peuples Réprimés du<br />
Caucase et de Crimée, Hier et Aujourd’hui. Ed. by Campana<br />
A., Dufaud G., Tournon S. Rennes: Presses Universitaires de<br />
Rennes, 2009<br />
279. Levi S.C., Sela R. Islamic Central Asia: An Anthology of<br />
Historical Sources. Indiana University Press, 2010<br />
280. Lewis F. Past and Present, East and West: The Life, Teachings<br />
and Poetry of Jalal al-Din Rumi. One World Publication<br />
Limited, 2008<br />
281. Light N. An 8th Century Turkic Narrative: Pragmatics,<br />
Reported Speech and Managing Information / Turkic languages,<br />
№10.2, 2006, pp. 155–186<br />
282. Lipman J.N. Familiar Strangers: A History of Muslims in<br />
Northwest China. University of Washington Press, 1998<br />
283. Lister R. P. Genghis Khan. Lanham, Maryland: Cooper Square<br />
Press, 2000<br />
284. Litvinsky. B.A. The Hephthalite Empire // History of<br />
Civilizations of Central Asia, Vol. 3. South Asia Books, 1999<br />
285. Liu X. The Silk Road in World History. Oxford University<br />
Press, 2010<br />
286. Lombard M. The Golden Age of Islam. American Elsevier,<br />
1975<br />
287. Lowe R. Nation Building and Identity in the Kyrgyz Republic //<br />
Central Asia: aspects of transition. 2003, pp.107-131<br />
288. Lowry H.W. The Nature of the Early Ottoman State. Albany,<br />
NY: SUNY Press, 2003<br />
317
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
289. Mackinder H. The Geographical Pivot of History // The<br />
Geographical Journal, 1904, vol. XXIII, April, No.4, pp.430-<br />
451<br />
290. Maenchen H., Otto J. The World of the Huns: Studies in Their<br />
History and Culture. Berkeley and Los Angeles: University of<br />
California Press, 1973<br />
291. Man J. Genghis Khan: Life, Death and Resurrection (London;<br />
New York : Bantam Press, 2004<br />
292. Mango A. The Turks Today. Overlook, 2004<br />
293. Mansel P. Constantinople : City of the World’s Desire, 1453–<br />
1924. New York: St. Martin’s Griffin, 1998<br />
294. Manz B.F. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge<br />
University Press, 1999<br />
295. Marozzi J. Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World.<br />
Da Capo Press, 2006<br />
296. Martin H.D. The Rise of Chingis Khan and his Conquest of<br />
North China. Baltimore: Johns Hopkins Press, 1950<br />
297. Martin R.C. Encyclopedia of Islam and the Muslim World.<br />
USA: Macmillan Reference, 2004<br />
298. Mayhew B., Clammer P., Kohn M. Lonely Planet. Central Asia.<br />
Lonely Planet Publications, 2004<br />
299. McLeod J. The History of India. London: Greenwood Press,<br />
2002<br />
300. Meri J. W. Medieval Islamic Civilization. Routledge, 2005<br />
301. Meserve M. Empires of Islam in Renaissance Historical<br />
Thought. Harvard University Press, 2008<br />
302. Mesut U., Edward J.E.A Military History of the Ottomans:<br />
From Osman to Atatürk. Greenwood Publishing Group, 2009<br />
303. Michael B. Marco Polo and the Silk Road to China. Mankato:<br />
Compass Point Books, 2002<br />
304. Michael K. Russia’s Steppe Frontier: The Making of a Colonial<br />
Empire, 1500-1800, Indiana University Press, 2004<br />
305. Millward J.A. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang.<br />
Columbia University Press, 2007<br />
318
QAYNAQLAR<br />
306. Minorsky M. A History of Shirvān and Darband in the 10th–<br />
11th Centuries. University of Michigan, 1958<br />
307. Mitchell L. Kyrgyzstan: The Bradt Travel Guide. The Globe<br />
Pequot Press, 2008<br />
308. Moazzam A. Jamal Al-Din Al-Afghani, A Muslim Intellectual.<br />
New Delhi, 1984<br />
309. Mohammad H. Sultan Mahmud of Ghaznin. S. Chand & Co.,<br />
1965<br />
310. Mohibbul H. Babur: Founder of the Mughal Empire in India.<br />
New Delhi: Manohar Publications, 1985<br />
311. Momen M. An Introduction to Shi’i Islam. Yale University<br />
Press, 1985<br />
312. Mongush M.V. Tuvans of Mongolia and China // International<br />
Journal of Central Asian Studies, 1996, no.1: pp. 225-243<br />
313. Morgan D. The Mongols. The Peoples of Europe. Blackwell<br />
Publishing, 1986<br />
314. Mote F.W. Imperial China: 900-1800. Harvard University Press,<br />
1999<br />
315. Murinson A. Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan:<br />
State Identity and Security in the Middle East and Caucasus.<br />
Routledge, 2009<br />
316. Muzaffar A., Subrahmanyan S. The Mughal State, 1526–1750,<br />
Delhi, 1998<br />
317. Nadelyaev V.M. Orhon-Eniseisk Mark’s Reading and<br />
Etymology of the Name of Tonuquq // Turkology Researches.<br />
M.L. 1963, pp. 197-213<br />
318. Nehme L.M. 1453, Fall of Constantinople: Muhammad II<br />
imposes the Orthodox Schism. Aleph Et Taw, 2003<br />
319. Nehme L.M. 1453, Mahomet II Impose le Schisme Orthodoxe.<br />
Lebanon, Aleph & Taw, 2003<br />
320. Newman A.J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, 2008<br />
321. Nissman D. The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The Uses<br />
of Nationalism for Political Penetration. Boulder: Westview,<br />
1987<br />
319
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
322. Old Turkic İnscriptions History and Theory. Almaty, 2003<br />
323. Olson J.S. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and<br />
Soviet Empires. Greenwood Press, 1994<br />
324. Otto M.H. The World of the Huns: Studies in Their History and<br />
Culture. University of California Press, 1973<br />
325. Özcan A. Pan-Islamism: Indian Muslims, the Ottomans and<br />
Britain (1877-1924). Brill Academic Publishers, 1997<br />
326. Özcan A. The Ottomans and the Caliphate // The Great<br />
Ottoman-Turkish Civilization. In 3 volumes, v.III. Ankara: Yeni<br />
<strong>Türk</strong>iye, 2000, pp.181-191<br />
327. Patrick P. Military Orientalism: Eastern War through Western<br />
Eyes. Columbia University Press, 2009<br />
328. Paul R.S. Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern<br />
World. Routledge, 2005<br />
329. Peacock A.C.S. Early Seljuq History: A New Interpretation.<br />
New York, Routledge, 2010<br />
330. Peoples of Western Asia. Marshall Cavendish Corporation,<br />
2006<br />
331. Peter B. G. An Introduction to the History of the Turkic<br />
Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and<br />
Early Modern Eurasia and the Middle East. O. Harrassowitz,<br />
1992<br />
332. Petersen A. The World Island: Eurasian Geopolitics and Fate of<br />
the West. Praeger Security International, 2011<br />
333. Philip M. The Enemies of Rome: From Hannibal to Attila the<br />
Hun. Thames & Hudson, 2009<br />
334. Philippides M. Emperors, Patriarchs, and Sultans of<br />
Constantinople, 1373-1513: An Anonymous Greek Chronicle of<br />
the Sixteenth Century. Brookline MA: Hellenic College Press,<br />
1990<br />
335. Pomponius Mela de Chorographia Liber Primus – https://da-dk.<br />
facebook.com/notes/591103670926920/<br />
336. Pope H. Sons of the Conquerors. The Rise of the Turkic World.<br />
London: Overlook Duckworth, 2005<br />
320
QAYNAQLAR<br />
337. Quataert D. The Ottoman Empire, 1700–1922. Cambridge<br />
University Press, 2005<br />
338. Rein T. Expansion and Contraction Patterns of Large Polities:<br />
Context for Russia // International Studies Quarterly, 1981, 41<br />
(3), pp. 475–504<br />
339. Richards J.F. The Mughal Empire. Cambridge University Press,<br />
1996<br />
340. Rizvi K. The Safavid Dynastic Shrine. I.B.Tauris & Co Ltd,<br />
2010<br />
341. Roemer H.R. The Safavid Period / The Cambridge History of<br />
Iran, Volume 5: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge:<br />
Cambridge University Press, 1986<br />
342. Roemer H.R., S.W. History of the Turkic Peoples in the Pre-<br />
Islamic Period. 2000<br />
343. Roger S. Iran under the Safavids. Cambridge University Press,<br />
2007<br />
344. Roudik P. The History of the Central Asian Republics.<br />
Greenwood Press, 2007<br />
345. Roux J.P. L’Asie Centrale, Histoire et Civilization,. Librairie<br />
Arthème-Fayard, 1997<br />
346. Roy O. The New Central Asia: Geopolitics and the Birth of<br />
Nations. NYU Press, 2007<br />
347. Savory R. Iran under the Safavids. Cambridge University Press,<br />
2007<br />
348. Schröder K. Die <strong>Türk</strong>ei im Schatten des Nationalismus.<br />
Hamburg, 2003<br />
349. Seaman G., Daniel M. Rulers from the Steppe: State Formation<br />
on the Eurasian Periphery. Ethnographics Press, Center for<br />
Visual Anthropology, University of Southern California, 1991<br />
350. Sengupta A. The Formation of the Uzbek Nation-State: A Study<br />
in Transition. Lexington Books, 2003<br />
351. Shaffer B. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of<br />
Azerbaijani Identity. BCSIA Studies in International Security:<br />
The MIT Press, 2002<br />
321
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
352. Shissler A. H. Between Two Empires: Ahmet Agaoglu and the<br />
New Turkey. I.B. Tauris, 2003<br />
353. Silburn P. A. The Evolution of Sea-Power. London: Longmans,<br />
Green and Co, 1912<br />
354. Simons W.Jr. Eurasia’s New Frontiers: Young States, Old<br />
Societies, Open Futures. Ithaca and London: Cornell University<br />
Press, 2008<br />
355. Sinor D. History and Historiography of the Nomad Empires of<br />
Central Eurasia. Acta Orientalia Academiae Scientarum Hung,<br />
2005<br />
356. Sinor D. Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge,<br />
1990<br />
357. Smith V.A. Akbar the Great Mogul, 1542-1605. Oxford at The<br />
Clarendon Press, 1917<br />
358. Stanford J.Sh. History of the Ottoman Empire. Cambridge<br />
University Press, 1977<br />
359. Stanford S. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey.<br />
Cambridge University Press, 1976<br />
360. Stearns P.N., Leonard W. The Encyclopedia of World History.<br />
Houghton Muffin Books, 2001<br />
361. Stewart S. The Empire of Genghis Khan: A Journey among<br />
Nomads. London: Harper Collins, 2001<br />
362. Svat S. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge<br />
University Press, 2000<br />
363. Svatopluk S. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge<br />
University Press, 2000<br />
364. Swietochowski T. Russia and Azerbaijan. A Borderland in<br />
Transition. New York: Columbia University Press, 1995<br />
365. Talbot R.T. The Seljuks in Asia Minor. London: Thames and<br />
Hudson,1961<br />
366. Tales of the Hodja / Retold by Charles Downing, illustrated by<br />
William Papas. Oxford University Press: London, 1964<br />
322
QAYNAQLAR<br />
367. Taspinar O. Turkey’s Middle East Policies: Between Neo-<br />
Ottomanism and Kemalism. Carnegie Endowment for<br />
International Peace, 2008<br />
368. Tatar Encyclopaedia. Kazan: The Republic of Tatarstan<br />
Academy of Sciences. Institution of the Tatar Encyclopaedia,<br />
2002<br />
369. The Great Ottoman-Turkish Civilization. In 3 volumes, v. III.<br />
Ankara: Yeni <strong>Türk</strong>iye, 2000<br />
370. The Cambridge History of Early Inner Asia, vol.1. Cambridge<br />
University Press, 1990<br />
371. The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, ed. H.A.R. Gibb, J.H.<br />
Kramers, E. Levi-Provencal and J. Schacht, 1986<br />
372. The Encyclopedia of Islam. Ed. by Bearman P.J. Brill, 2010<br />
373. The Turkic Peoples of the World. Ed. by Bainbridge M. London<br />
and New York: Kenan Paul International, 1993<br />
374. Trenin D. Post-Imperium: A Eurasian Story. Moscow: Carnegie<br />
Endowment for International Peace, 2011<br />
375. Trenin D. The End of Eurasia: Russia on the Border between<br />
Geopolitics and Globalization. Moscow: Carnegie Moscow<br />
Centre, 2001<br />
376. Turkish Studies, International Periodical for the Languages,<br />
Literature and History of Turkish or Turkic, 2008 vol.3/2, pp.<br />
229-277<br />
377. Turks: A Journey of a Thousand Years, 600–1600. Ed. by<br />
Roxburgh D.J. Royal Academy of Arts, 2005<br />
378. Turnbull S. Genghis Khan and the Mongol Conquests 1190–<br />
1400. Oxford: Osprey Publishing, 2003<br />
379. Turnbull S. The Ottoman Empire, 1326–1699. Osprey<br />
Publishing Ltd, 2003<br />
380. UNESCO Staff. History of Civilizations of Central Asia: The<br />
Crossroads of Civilizations, 1996<br />
381. Valerie H. The Silk Road: A New History. Oxford University<br />
Press, 2012<br />
382. Vámbéry A. Das <strong>Türk</strong>envolk. Leipzig 1885<br />
323
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
383. Vámbéry A. Reise in Mittelasien. Leipzig, 1865<br />
384. Vámbéry A. Skizzen aus Mittelasien. Leipzig, 1868<br />
385. Vilmer J.B. Turkménistan . Editions Non Lieu, 2009<br />
386. Warren T. A History of the Byzantine State and Society,<br />
Stanford Press, 1997<br />
387. Woods J.E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire.<br />
University of Utah Press, Salt Lake City, 1999<br />
388. World History. Combined Edition. J. Upshur, J. Terry, J.Holoka,<br />
R.Goff, B.Lowry, USA: West Publishing Company, St. Paul,<br />
New York, Los Angeles, San Francisco, 1991<br />
389. Yu Z. Early Turks: Essays of History and Ideology. Almaty,<br />
Daik-Press, 2002<br />
390. Zurcher C. The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict,<br />
and Nationhood in the Caucasus. NYU Press, 2007<br />
391. Zürcher E.J. Turkey: a Modern History. I.B.Tauris, 2004<br />
392. http://eeas.europa.eu/delegations/azerbaijan/index_az.htm<br />
393. http://en.wikipedia.org/wiki/ Kazakhstan<br />
394. http://en.wikipedia.org/wiki/ Kirgizstan<br />
395. http://en.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan<br />
396. http://en.wikipedia.org/wiki/European_Union<br />
397. http://en.wikipedia.org/wiki/Iran<br />
398. http://en.wikipedia.org/wiki/Turkey<br />
399. http://en.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan<br />
400. http://en.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan<br />
401. http://en.wikipedia.org/wiki/Xinjiang_Uyghur_Autonomous_<br />
Region<br />
402. http://tr.wikipedia.org/wiki/Iran<br />
403. http://uyghuramerican.org/<br />
404. http://www.britannica.com/place/Xinjiang<br />
405. http://www.britannica.com/topic/Ghaznavid-dynasty<br />
406. http://www.kyrgyznews.com/article/1570<br />
407. http://www.turksoy.org/tr/turksoy/about<br />
408. https://en.wikipedia.org/wiki/Ag_Qoyunlu<br />
409. https://en.wikipedia.org/wiki/Altai_people<br />
324
QAYNAQLAR<br />
410. https://en.wikipedia.org/wiki/Altai_Republic<br />
411. https://en.wikipedia.org/wiki/Astrakhan_Khanate<br />
412. https://en.wikipedia.org/wiki/Autonomous_Republic_of_<br />
Crimea<br />
413. https://en.wikipedia.org/wiki/Azerbaijanis<br />
414. https://en.wikipedia.org/wiki/Balkars<br />
415. https://en.wikipedia.org/wiki/Bashkirs<br />
416. https://en.wikipedia.org/wiki/Bashkortostan<br />
417. https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgarian_Turks<br />
418. https://en.wikipedia.org/wiki/Chuvash_people<br />
419. https://en.wikipedia.org/wiki/Chuvashia<br />
420. https://en.wikipedia.org/wiki/Crimean_Khanate<br />
421. https://en.wikipedia.org/wiki/Crimean_Tatars<br />
422. https://en.wikipedia.org/wiki/Dagestan<br />
423. https://en.wikipedia.org/wiki/Delhi_Sultanate<br />
424. https://en.wikipedia.org/wiki/Gagauz_people<br />
425. https://en.wikipedia.org/wiki/Gagauzia<br />
426. https://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Horde<br />
427. https://en.wikipedia.org/wiki/Hephthalite_Empire<br />
428. https://en.wikipedia.org/wiki/Hulagu_Khan<br />
429. https://en.wikipedia.org/wiki/Huns#Unified_Empire_under_<br />
Attila<br />
430. https://en.wikipedia.org/wiki/Ilkhanate<br />
431. https://en.wikipedia.org/wiki/International_Turkic_Academy<br />
432. https://en.wikipedia.org/wiki/Iraqi_Turkmen<br />
433. https://en.wikipedia.org/wiki/Kabardino-Balkaria<br />
434. https://en.wikipedia.org/wiki/Kara_Koyunlu<br />
435. https://en.wikipedia.org/wiki/Karachay-Cherkessia<br />
436. https://en.wikipedia.org/wiki/Karachays<br />
437. https://en.wikipedia.org/wiki/Karakalpaks<br />
438. https://en.wikipedia.org/wiki/Kara-Khanid_Khanate<br />
439. https://en.wikipedia.org/wiki/Karluks<br />
440. https://en.wikipedia.org/wiki/Kazakhs<br />
441. https://en.wikipedia.org/wiki/Khakas_people<br />
325
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
442. https://en.wikipedia.org/wiki/Khakassia<br />
443. https://en.wikipedia.org/wiki/Khanate_of_Sibir<br />
444. https://en.wikipedia.org/wiki/Khwarazmian_dynasty<br />
445. https://en.wikipedia.org/wiki/Kipchaks<br />
446. https://en.wikipedia.org/wiki/Kyrgyz_people<br />
447. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_largest_empires<br />
448. https://en.wikipedia.org/wiki/Mongol_Empire<br />
449. https://en.wikipedia.org/wiki/Naimans<br />
450. https://en.wikipedia.org/wiki/Nogais<br />
451. https://en.wikipedia.org/wiki/Oghuz_Turks<br />
452. https://en.wikipedia.org/wiki/Onogurs<br />
453. https://en.wikipedia.org/wiki/Pechenegs<br />
454. https://en.wikipedia.org/wiki/Qashqai_people<br />
455. https://en.wikipedia.org/wiki/Sabir_people<br />
456. https://en.wikipedia.org/wiki/Safavid_dynasty<br />
457. https://en.wikipedia.org/wiki/Sakha_Republic<br />
458. https://en.wikipedia.org/wiki/Syrian_Turkmen<br />
459. https://en.wikipedia.org/wiki/Tatars<br />
460. https://en.wikipedia.org/wiki/Tatarstan<br />
461. https://en.wikipedia.org/wiki/Timurid_Empire<br />
462. https://en.wikipedia.org/wiki/Turkish_Americans<br />
463. https://en.wikipedia.org/wiki/Turkish_Cypriots<br />
464. https://en.wikipedia.org/wiki/Turkish_people<br />
465. https://en.wikipedia.org/wiki/Turks_in_Algeria<br />
466. https://en.wikipedia.org/wiki/Turks_in_Egypt<br />
467. https://en.wikipedia.org/wiki/Tuva<br />
468. https://en.wikipedia.org/wiki/Tuvans<br />
469. https://en.wikipedia.org/wiki/Utigurs<br />
470. https://en.wikipedia.org/wiki/Uyghur_Khaganate<br />
471. https://en.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan#Military<br />
472. https://en.wikipedia.org/wiki/Volga_Bulgaria<br />
473. https://en.wikipedia.org/wiki/Xinjiang<br />
474. https://en.wikipedia.org/wiki/Xueyantuo<br />
326
QAYNAQLAR<br />
Cavanşir Əyyub oğlu Feyziyev<br />
<strong>TÜRK</strong> <strong>DÜNYASI</strong><br />
5 kitabda<br />
Üçüncü kitab<br />
<strong>Türk</strong> <strong>dövlətçiliyi</strong> <strong>tarixi</strong><br />
Bakı - Mütərcim - 2017<br />
327
<strong>TÜRK</strong> DÖVLƏTÇİLİYİ TARİXİ<br />
«Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində<br />
səhifələnmiş və çap olunmuşdur.<br />
Чапа имзаланыб: 18.12.2017. Формат: 70X100 1/16 .<br />
Гарнитур: Times. Щяcми: 20.5 ч.в. Тираj: 1000.<br />
«Mütərcim» TM, Az1014, Bakı, Rəsul Rza, 125<br />
Tel.: (+994) 596 21 44, e-mail: mutarjim@mail.ru<br />
www.mutercim.az<br />
328
Change language