28.02.2013 Views

la continuidad de la lengua aymara en cochabamba - Biblioteca virtual

la continuidad de la lengua aymara en cochabamba - Biblioteca virtual

la continuidad de la lengua aymara en cochabamba - Biblioteca virtual

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

UNIVERSIDAD MAYOR DE SAN SIMÓN<br />

FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS DE LA EDUCACIÓN<br />

DEPARTAMENTO DE POST GRADO<br />

PROGRAMA DE EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE<br />

PARA LOS PAÍSES ANDINOS<br />

PROEIB An<strong>de</strong>s<br />

LA CONTINUIDAD DE LA LENGUA AYMARA EN<br />

COCHABAMBA<br />

UN ESTUDIO DE CASO CON CUATRO FAMILIAS INMIGRANTES AYMARAS DE CH‘APICH‘APINI<br />

Delia Gutierrez Villca<br />

Tesis pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> Universidad Mayor <strong>de</strong> San Simón,<br />

<strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to parcial <strong>de</strong> los requisitos para <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> Magister <strong>en</strong> Educación<br />

Intercultural Bilingüe.<br />

Asesora <strong>de</strong> tesis: Dra. Inge Sichra<br />

Cochabamba, Bolivia<br />

2011


La pres<strong>en</strong>te tesis CONTINUIDAD DE LA LENGUA AYMARA EN LA CIUDAD DE<br />

COCHABAMBA fue aprobada el ……………………………..…………………………<br />

……………………………………… ................................................................................<br />

Asesor Tribunal<br />

Tribunal Tribunal<br />

Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Post-Grado Decano


Dedicatoria<br />

Taqpacha Aymara Markaru, wawanakaru, Tayka Awkinakaru, Awichanakaru<br />

Achachi<strong>la</strong>nakaru, wiñaya jiwasa yatiwi qamañpataki.<br />

i


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

A <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo: Berrios Gutierrez (Aurelia, Eulogio, Wilson, Cris,<br />

Bertha, Ariel y Fabio<strong>la</strong>), Wanca Berrios (Emiliana, Ezequiel, Carlos, Wilma, Erik, José y<br />

B<strong>la</strong>di), Berrios Choque (María, Eddy y Neyson) y Marca Berrios (Hilda, Milán, H<strong>en</strong>ry, Heidi,<br />

Lor<strong>en</strong>a, Patricia, Beatriz y Estefani), por brindarme apoyo incondicional y mucho cariño<br />

durante los días <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> campo.<br />

A mis padres Anacleto Gutierrez Martínez y Francisca Villca Tapia por ser mis primeros<br />

maestros <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> y ser el libro<br />

abierto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos culturales <strong>aymara</strong>s.<br />

A <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y comunarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Wariqalluni y K‘ulta por<br />

sus testimonios y datos históricos proporcionados.<br />

A mis hermanos Rosse Mary, Elvira, Candy, Guil<strong>de</strong>r, Wilfredo, Alvaro y Lavinia por <strong>la</strong>s<br />

suger<strong>en</strong>cias y observaciones precisas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis.<br />

A Inge, asesora <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis, por su apoyo personalizado, paci<strong>en</strong>cia, motivación e impulsos<br />

<strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sali<strong>en</strong>to.<br />

A Gloria y Pao<strong>la</strong> por <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>cia, at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>la</strong> biblioteca ―Luis Enrique<br />

López-Hurtado‖ <strong>de</strong>l PROEIB An<strong>de</strong>s.<br />

A Rosa y G<strong>en</strong>oveva, compañeras <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> maestría, por su constante compañía y<br />

amistad y por permitirme compartir i<strong>de</strong>as, conocimi<strong>en</strong>tos y saberes durante <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis.<br />

A los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> VI versión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maestría: Fernando Prada, Vic<strong>en</strong>te Limachi, Pedro<br />

P<strong>la</strong>za, Jaqueline Roblin, José A. Arrueta, Alex Cuiza e Inge Sichra por compartir durante<br />

20 meses sus sabidurías y experi<strong>en</strong>cias.<br />

A <strong>la</strong> cooperación Belga, un factor elem<strong>en</strong>tal para realizar estudios <strong>de</strong> superación.<br />

Q’a<strong>la</strong> jumanakaru taqi chuymampi ¡jal<strong>la</strong>l<strong>la</strong>! ¡jal<strong>la</strong>l<strong>la</strong>! Waliki aka pachanxa sarnaqasiñani<br />

wiñaya wiñaya kikpaki mayjt’ataraki qamañataki.<br />

ii


Resum<strong>en</strong><br />

El tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s cada vez va <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to,<br />

ya casi no quedan habitantes <strong>en</strong> los pueblos originarios. Este hecho pone <strong>en</strong> alerta tanto<br />

a propios inmigrantes como a los que los recib<strong>en</strong>. En este s<strong>en</strong>tido surge <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

investigación con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> involucrase <strong>en</strong> los procesos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

sociolingüísticos cochabambinos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias inmigrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cuarta sección<br />

Provincia Inquisivi <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz- Bolivia.<br />

El estudio se organizó <strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s periodos. El primero estuvo <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> segunda el trabajo <strong>de</strong> campo y <strong>la</strong> tercera<br />

lectura <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos, análisis, interpretación, categorización y redacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis. Se<br />

empr<strong>en</strong>dió con <strong>la</strong> investigación con el objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir, analizar, interpretar y reflejar<br />

los procesos sociolingüísticos que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong>, el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y el<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s.<br />

Se aplicó el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación cualitativa y metodología etnográfica. El estudio<br />

<strong>de</strong> caso <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> cuatro familias <strong>de</strong> un núcleo familiar. Las técnicas empleadas fueron<br />

<strong>la</strong> observación participante, <strong>en</strong>trevistas a profundidad, historias <strong>de</strong> vida. Para el análisis se<br />

tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los patrones emerg<strong>en</strong>tes.<br />

De manera g<strong>en</strong>eral po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> con cuatro familias<br />

inmigrantes <strong>aymara</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Zona sur <strong>de</strong>l Cercado<br />

Cochabamba ―Barrio Victoria Bajo‖, evi<strong>de</strong>ncian el uso cotidiano <strong>de</strong>l idioma originario.<br />

Cada familia <strong>de</strong> acuerdo a sus necesida<strong>de</strong>s y espacios <strong>de</strong> vitalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>,<br />

hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je materno exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hogar, también <strong>en</strong> dominios don<strong>de</strong><br />

están pres<strong>en</strong>tes otros <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes, <strong>de</strong>mostrando <strong>de</strong> esta forma el <strong>de</strong>svanecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> complejos y prejuicios, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los adultos.<br />

Para llevar al p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción y no quedar simplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> mirada a <strong>la</strong> realidad<br />

sociolinguistica <strong>aymara</strong> cochabambina, se pres<strong>en</strong>ta una propuesta basada <strong>en</strong> los<br />

resultados y conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación realizada, para fom<strong>en</strong>tar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves: <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to,<br />

inmigrantes campo – ciudad.<br />

iii


Juk’aptawi<br />

Jicha pachanxa walt‘atawa jaqi sarnaqatapaxa, kawksarusa jaqi qullqi thaqhasa<br />

saraskakiwa, aski qamaña thaqhasisa, wawanaka kastil<strong>la</strong> aru suma jach‘a markanakana<br />

yatiñpataki. Aka sarnaqawinakaxa qalltasiwi siwa jaya maratpacha, uka Revolución<br />

Agraria 1952 (Patzi 2008) satampi yatiqaña utanakana p‘iqiñchapxatayna, janiwa kusakiti<br />

jiwasa yatiwixa sasa. Ukata sarxapxatayna markanakaru, qhuyanakampiru. 1980<br />

maranakana irnaqirinakaxa yaqha kamachi apsupxarakitayna, qhuyanaka<br />

sit‘antapxatayna, ukampixa jaqixa juk‘ampi markanakaru aywipxitayna.<br />

Jichhanakasa sapurupini jaqi mistu mantixa markatxa, uraqi jani walikiti, janiwa qullkisa<br />

sayañanxa kunamata uthayañamakiti sasa. Markanakipini taqi kunasa uthixa sasa<br />

ukarukipini p‘iqi wayupxi, janipiniwa aylluna sayt‘ayañamakiti. Nayra jutxirinakasa<br />

purintapxi awtuni, q‘arakiptata, kastil<strong>la</strong> arumpi jallukhama, uka uñjasa mayninakaxa<br />

jutxapxi, kunapasa uywasa qallpasa sasa sarxakipinipxiwa.<br />

Santa Cruz, La Paz Qhuchapampa uksanakaru ji<strong>la</strong> sarxapxixa. Qhuchapampanxa<br />

waljakiwa <strong>aymara</strong> ji<strong>la</strong>nakaxa. Taqi chiqana uthasipxi Cruce Taquiña, Qhil<strong>la</strong>qullu, Sacawa,<br />

Winto, Sut‘i Qullu, Sipe Sipe, Zona sur uksanakana willita qamasipxi.<br />

Mayni ji<strong>la</strong>taxa, Antequera (2007) satäkaxa siwa, Qhuchapampanxa chikatata jaqitxa<br />

chikatpapiniwa <strong>aymara</strong>pxixa, Zona sur distrito nueve satäkana ji<strong>la</strong> qamasipxi sasa.<br />

Ukhama uñjasa Cha‘pini jaqinaka aywinuqaraki, Qhuchapamparu mantanipxi. Nayraqata<br />

ina<strong>la</strong> mama takiri sarapxatayna Chapariru (Agustín, BVB, 18/10/2009), ukata yaqhipaki<br />

Ch‘apiniruxa kutxatayna, mayninaka qhipaqxapxataynawa Qhuchapampa markana.<br />

Jaqi aywiñaxa jach‘a markanakaru walt‘atapiniwa, <strong>aymara</strong> aru chhaqhañaru sari. Crystal<br />

(2001:48) ji<strong>la</strong>taxa siwa ―mä aru jiwxi ukaxa jutirinakaxa kunamatasa yatxapxani, ukata<br />

achachi<strong>la</strong>nakana yatitpaxa chhaqxarakini, sapa maynina qamawitpasa chhaqxi‖ ukjaruraki<br />

―jiwasataxa jani kuna yatitampi, ina yaqha amuyupa arkasktanxa janipiniwa jiwasatanxa‖<br />

(Bonfil Batal<strong>la</strong> 1981:39).<br />

Ukhamasa jach‘a markanxa <strong>aymara</strong>nakaxa amayusisa, jani amayusisa qhanaru<br />

apsupxarakiwa yatiwinakapxa. Ayllunakjama qutuchasipxi, uruchawinakansa kikpaskiwa,<br />

arusa arsutaski, jaqimpi qamasiñasa, uywirinakaru askatasiñasa uthaskarakiwa. Ukata<br />

iwixa awatisipxi, phullunaka sawt‘asipxi, isintasipxi markana kikpaki, janiwa q‘a<strong>la</strong><br />

yatiwinakapaxa chhaqtaykapxarakitixa.<br />

iv


Aka luratampixa aptaña munapta, kunjamakisa <strong>aymara</strong> aruxa arst‘asitaki, kawkinakana,<br />

khitinakampi, kunjamakisa wawanakaru yatiyatakixa, kawkina arst‘asitaki, tapanakana<br />

sapa mayni kunjamaki, kuna arumpiraki jaqinakampi arst‘asixa. Nayra sayañaru sarapxiti<br />

janicha, sarapxi ukaxa kunaru, ayllu <strong>aymara</strong> aruru ch‘amantayiti janicha, ukanaka yatiña<br />

<strong>la</strong>yku aka p‘anqa irnaqatakixa.<br />

Jach’a Amtawi<br />

Pusi Ch‘apich‘apini tapanakana aka Qhuchapampa markana <strong>aymara</strong> arsutäpa lup‘intaña.<br />

Arkiri amtawinaka<br />

� Jaqi arsurinaka, kawkinakana, kunurunaka kuntaki <strong>aymara</strong> arsupxixa ukanaka aptaña.<br />

� Kunanakasa <strong>aymara</strong> aruruxa qamtayi ukanaka uñarpayaña.<br />

� Tapanakampi ayllumpi arsurinakaxa kamsapkakisa.<br />

Kuna<strong>la</strong>yku<br />

Q‘a<strong>la</strong> arunaka ch‘amantasitaspa kikpa puraki ukaxa, jani kuna ch‘axwasa uthaspati,<br />

mayaki sartasisnaxa jani khitursa jisk‘aptayasa. Jach‘a markanakaru aylluta mantanirikaxa<br />

wali uñisita qamasipta, janiwa jiwasa yatiwinaka yatisxiti, jiwasasa jiwtasxaktanwa, jani<br />

ukhamaxpa ukaxa sumäta sumäta ashkhiptayasnawa qamañaxa. Sapa mayni chiqa<br />

sutpampi yatiwipampi ch‘amantayaspawa aka jach‘a markaruxa.<br />

Aka amtawimpixa yatipxasmawa kunjamakisa wawanakaru aru yatichatakixa, munasipxiti,<br />

khitinakasa juk‘ampi amtatapxixa. Mayni jaqinakasa <strong>aymara</strong> ist‘asaxa kamsapkakisa,<br />

askhiskiti <strong>aymara</strong> arsuñaxa. Ukanaka yatisaxa Jach‘a irnaqirinakaxa ―Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación, Consejo Educativo Aymara, PROEIB An<strong>de</strong>s, Alcaldía <strong>de</strong> Cochabamba‖<br />

amuyt‘apxaspawa arunaka irnaqatatpaxa, jiwasasa ukhamaraki amuyt‘asisnaya.<br />

Qhuchapampana <strong>aymara</strong>naka qamasirinakaxa qutuchasitapxiwa ―Organización Territorial<br />

<strong>de</strong> Base‖ ukana, ukata janiwa ukanakaxa aruta amtasipxitixa, jupanakaxa umata, juri uma<br />

saratpata, thakinaka sit‘araña ukanakataki l<strong>la</strong>kisipxixa. Ukata jach‘a irnaqirinakasa<br />

―Organizaciones sociales‖ sata ukaruki ist‘aski jach‘a irnaqirinakaxa, janiwa tapanakaru<br />

jak‘achkapxitixa, janiwa yatkapxiti ayllunakata amuyutpaxa. Ukatxaya pusi tapanakampi pä<br />

phaxsi qamasa <strong>aymara</strong> arsuta aptasa, kunjamakisa arsurinakpaxa amuyt‘apxi, ukhamata<br />

uñt‘ayasisnaxa Qhuchapampankirinakampixa.<br />

v


Ukata aka yatiwimpixa jutirinakasa achi<strong>la</strong>nakpata, kunjamakisa qamasipxixa<br />

Qhuchapampanxa. Jiwasa aru kunjamakisa arsupxatayna amuyt‘asispxaspawa.<br />

Ch‘amanchasisxapxaspawa, qhipa nayra uñjasisa sarantaxapxaspawa, sapa mara<br />

askhicht‘asa kuna pantxatasa, <strong>aymara</strong> aru jani chhaqañpataki, wiñaya thuru qamañpataki.<br />

PAYIRI LAKI<br />

Thaki wakiyawi<br />

Aka yatxataña thaqawixa ―cualitativa‖ satäxa aka amtaru qhananchani. Aka kasta thakixa<br />

punkunaka sit‘arayi siwa, sapuru mä arsusirijama aylluru mantasa kuna yatiwisa uñjasa<br />

aptasknawa, sikt‘asa jani kuna mayjt‘ayañanakampi (Rodriguez et al.1999:24). Ukata<br />

jiwasampi ji<strong>la</strong>nakampi amuypampi lup‘iwinakaxa ji<strong>la</strong>ntayasknawa.<br />

Sarantawi<br />

Lurawixa sarantiwa uñarpawimpi sikt‘anakampi, ―etnografía‖ sata ukawa thaki<br />

qhananchitu. Aka sarantawixa waliki amparata irpituxa, janiwa nä sapaki atirixati. Sapuru<br />

uñjatanakampi arst‘asiptxa, jupanaka <strong>la</strong>ykupini kunanaksa qillqatachixa, chuyma<br />

manqharupini mantañjamaxa, jani kulirasisa jupanakpampini sapuru uthasisa.<br />

Hammersley y Atkinson (1994:23) ji<strong>la</strong>tanakaxa siwa, jani jiwasaxa jaqinakana qamatäpa<br />

mayjt‘ayaña atisnati, qillqañaruki purintasnaxa ukata qhaysaru ch‘amawa jiwasa<br />

uchxatatakispawa jani ch‘amani. Uka<strong>la</strong>yku ji<strong>la</strong>nakata yatiña munasaxa sayañanpapini<br />

jiqtasixa qamasisa jupanakampi yatisixa, sakiwa.<br />

Ukata ji<strong>la</strong>nakampi kul<strong>la</strong>kanakampi arstasisa suma yatiraksnaya, jupanakapini yatipxi<br />

kawkhima qamasipxi ukanakxa, jiwasaki arstasisna ukaxa janirakiya, jupanakatpini<br />

mistuñpaxa q‘a<strong>la</strong> yatiwinakpaxa.<br />

Aka yatxataña thaxtawixa lurasiniwa pusi tapanakampi, sapa mayni tapaxa yuqani<br />

phuchaniwa, taqpachani ma pä tunka phisqanipxiwa. OTB ―Barrio Victoria Bajo‖ säta<br />

ukana q‘alpacha qamasipxi. Jupanaka jutapxi Ch‘apich‘apini markata, ma yuqa ma<br />

tawaqumpi jaqichasipxiwa aka pachpana, yaqha ayllu jaqinakampi. Ukata jiskkhanakaxa<br />

yatiña utaru sarapxi, jilirinakasti irnaqasipxiwa niya, qullqi apanuqasipxiwa. Mamanakasti<br />

utanaki sapuru manqa phayapxi, iwixa awatipxi, sawupxi. Tatanakasti sayt‘ata utanaka<br />

utata jayana lurapxi.<br />

vi


Aka yatiwimpixa thaxtañani kunjamakisa uka tapanakaxa <strong>aymara</strong> aru arustatasipxi,<br />

kawkinakana, khitimpi amayt‘apxañani.<br />

KIMSIRI LAKI<br />

Yaqha ji<strong>la</strong>nakana amuyupa<br />

Albó, Sichra, Suxo, Mamani, Apaza, Layme ji<strong>la</strong>nakaxa kul<strong>la</strong>kanakaxa jiwasa kikpaki<br />

amuyunakaxa, walxa uthi lurataxa ukhama aru arsutanakata jaya markanakana.<br />

Jupanakaxa sipxiwa, aru uñarpäña munasaxa ist‘añawa arsurikaruxa, janiwa piqitaki<br />

apsuñäkiti, qamasiniñapiniwa, aski luraña munasaxa. Ukata janirakiwa kikpapura q‘a<strong>la</strong><br />

arst‘antixa, sapa Aylluna mayjawa arsutäpaxa, janpiniwa kikpanktanti. Ukata sapxaraki<br />

aruxa janiwa ma jaqil<strong>la</strong>nkitixa, aruxa walxa jaqi uthi uka<strong>la</strong>ykurakiya uthixa, ukanpini<br />

jaqinakaxa kunanaksa arstapxixa, kuntaki munapchi ukataki aru mistixa, arumpipiniya<br />

kawkirusa iranttanxa sasa jiliri ji<strong>la</strong>nakaxa sapxixa.<br />

Aruxa jiwasa chika sarnaqi siwa, aruru jiwasa kamichtanxa, aruxa jaqimpi arususiñataki,<br />

amuytañataki, tuqirasiñataki, arupiniya qutuchayistuxa sasa jiliri ji<strong>la</strong>nakaxa sapxiwa. Ukata<br />

pä aru jikisisanxa, jaqinakaxa machaqa arukaxa yatintapxi siya, ukata uta manqharu<br />

apantapxi ukana arsupxaraki, juk‘ata juk‘ata q‘a<strong>la</strong> jisk‘a ji<strong>la</strong>nakaxa ji<strong>la</strong>ntata aruki arsuña<br />

munxapxi siya. Ukata aru chhaxruntapxaraki siya, mayniraki mayniraki arustatxapxi.<br />

Ukhamata arsaruxa chhaqhantayaña munxapxi siya, jach‘a aruruki p‘iqi apapxi, jiwasa<br />

arusti jisk‘aptata, jani munata, ukhamasa jilirinakaxa sapuru arsuskapxapiniwa,<br />

ukhamatpini aruxa ch‘amanchasixa, uka<strong>la</strong>ykurakiya jichakama qamt‘asitakixa, ukhamaki<br />

yatita ji<strong>la</strong>nakaxa sapxixa.<br />

Yakha ayllu jaqimpi jaqichasiña ukaxa, aruxa chhaxtarakiwa sapxakiwa, jallukhamanaka<br />

Suxo (2007) ji<strong>la</strong>taxa jiqxatataynaxa, ukata warminakapiniwa aru qamtayapxixa sakiwa.<br />

Aymara ji<strong>la</strong>nakanxa, mayja mayja amuyupaxa, qamañpasa. Gu<strong>de</strong>nzzi (2005) ji<strong>la</strong>taxa siwa,<br />

sapa aruxa ma amuyuniwa, qhipa nayra uñjasiñataki, jani kuna arusa kikpakiti, maya<br />

k‘atawa sapa <strong>aymara</strong> aruxa. Ukata <strong>aymara</strong> arsusirinakaxa wali ji<strong>la</strong> La Paz uksanakana<br />

qamasipxi. Ukata utharakiwa Oruro, Potosí Qhuchapampana siwa (Cerrón-Palomino y<br />

Carvajal 2009). Junt‘u markanakansa waljanipxiwa siwa López (2006) ji<strong>la</strong>xa, ukata<br />

janipiniwa ch‘amantatakiti, yaqha suyunsa Perú, Chile Arg<strong>en</strong>tina uksanakansa<br />

khuyakipiniwa <strong>aymara</strong> aru qamasi, sapxakiwa.<br />

vii


Cerrón Palomino (2000) Briggs (1993) ji<strong>la</strong> kul<strong>la</strong>kaxa sapxiwa, nayratpacha <strong>aymara</strong> mayja<br />

mayja arsusixa sapa aylluna, uthiwa siwa: taypi <strong>aymara</strong> (jak‘aru, kawki), aynacha <strong>aymara</strong><br />

(pata, taypi, aynacha) jallukhamana, ukata nayra nayrpini akhama siwa Brrigs kul<strong>la</strong>kaxa<br />

sapa uraqi ma kasta <strong>aymara</strong> aruninwa siya: Pakaxi, Karanga, Kil<strong>la</strong>kasa, Umasuyu,<br />

Kul<strong>la</strong>waya, Kanchi, Kana, Kul<strong>la</strong>, Lupaka, Kul<strong>la</strong>wa, ubina, jallukhama nayraxa sutichatanxa.<br />

Jicha pachanxa jaqi aywimuchxiwa markanakaru, aywinakaxa qal<strong>la</strong>ntaraki siya. Uka yatiña<br />

utanaka apantapxi ayllunakaru, ukana yatichapxatayna mayja, aylluru uñisiyapxi,<br />

markanakaru piqí apayapxi, ukata yapxatasiraki khuyata jaqinakaru ansxapxatayna,<br />

juk‘ampi jaqi sarxarakitayna markanakaru. Ukata suyu kamachirinakaxa janiwa amtasipxiti<br />

ayllunakatxa ukatjamakiwa jaqi wakitata willirxi, ukata uraqinakasa qaritaxiwa, janiwa<br />

suma phuquyxiti.<br />

Markanakaru sarasaxa, yaqha aylluta jaqinakampiraki jaqichasipxi siya, q‘a<strong>la</strong> ch‘alint‘asxi<br />

taqi kuna, ukhamasa apnaqapxapiniwa jiwasa yatiwi, ch‘uñu manq‘apxi, ayllu<br />

manqhanjama uruchäsipxaraki siya Patzi (2008) ji<strong>la</strong>taxa. Ukata wawanaka markana<br />

yuriwayt‘irinaka janiwa aru munxapxiti siya, tayka awkixa janiña arpampi wawanakampixa<br />

arsusipxiti.<br />

Ukata markana qamasisanxa aylluru sarapxaraki, muq‘iyapxi yaqha aru yatitäpa, yaqha<br />

isimpi kuna, mayninakasti sumt‘ayapxi siya. Bonfil Batal<strong>la</strong> (1995) ji<strong>la</strong>taxa siwa: sapa ayllu<br />

katuskakiwa kuna mayja yatiwinakaxa, jani ch‘axwa aptasa ayllu manqhanxa sumata<br />

mantaskaspawa jani qhitiru u<strong>la</strong>qasa, jani ukhamani ukaxa jani walkiti sakiwa. Ukhama<br />

Mallkunakaxa awatipxi aylluparuxa, arurusa ukhamaraki, walikiwa warminakaxa uta<br />

manqhana arst‘asipxixa, jallukhamata wiñaya qamaskaniwa siwa.<br />

Aymara marka jichakama qamasi ukaxa jiwasa<strong>la</strong>ykuwa, jiwasaxa taqikunanitanwa,<br />

yatisktanwa kunjama amuyt‘asiña, irnaqasiña, <strong>la</strong>kisiña, arsusiña, uraqinaka, sawunaka.<br />

(Choque 1992), nayratpachaxa jaqi ayllunakana uthana apnaqsiñaxa, markanakana<br />

p‘iqinchirinaka uthanwa (Qhapaqa, Apu Mallku, Mallku, Ji<strong>la</strong>qata), manq‘asa wakita uthana,<br />

thaya markana, junt‘u markana. Ukata <strong>aymara</strong> markatakixa taqikunawa chacha warmi<br />

purapa thamnaqi: uraqi warmi, qullusti chacha, ukhamatpini kunasa ji<strong>la</strong>ntixa. Utharakistu<br />

thuqtasiña, kusisiña, uywirinakarusa askatasiñasa utharaki. Aymara markapini wali jaya<br />

maranixa. Ukatraki anchitkama qamasisktanxa wawanakaru sapurupini yatichtanxa<br />

kunjamatsa wali ch‘amaniwa jiwasa yatiwixa, uka<strong>la</strong>ykuraki Inkanakarusa, Kastil<strong>la</strong>nakarusa<br />

atipastanxa, patanakaru suninakaru sarasa (Condori 2004).<br />

viii


Jicha pachanxa juk‘akiwa <strong>aymara</strong> aru piq‘inchirinakaxa, qillqatanakasa janimaki utxiti,<br />

jichara qal<strong>la</strong>ntkapxi. Suxo (2007) ji<strong>la</strong>taxa Lima markana <strong>aymara</strong>ta yatxatanitayna, jupaxa<br />

siwa: utanaki arsuskapxi, warminakaraki arsupxi. Aymara aru chhaqtaña muni siwa. Aka<br />

maya k‘atal<strong>la</strong>kiwa kikpakixa aka yatxatawimpixa. Chile markana utharaki Mamani (2005)<br />

aka ji<strong>la</strong>taxa, kimsa kasta <strong>aymara</strong>naka uthi: nayra <strong>aymara</strong> sapuru arsusirinaka, chikata<br />

<strong>aymara</strong> arsusirinaka, jani yatita <strong>aymara</strong>nakampi. Boliviano <strong>aymara</strong>naka Chilina<br />

ch‘amantayapxi siwa, jupa<strong>la</strong>ykupiniwa arustatapxi sapxakiwa. Apaza (2010) sarakiwa<br />

<strong>aymara</strong> aruxa jaqi munatparu arsutawa, kunjamatixa jach‘a kamachirinaka irnaqapxi aru<br />

akhamarujama sapa arsuri arustatapxi, sakiwa. Päya aru arsusaxa Perú, Bolivia<br />

markanakanxa arsupxi jani uthañpataki ch‘axwanakaxa, jani kuna arusa patankañpataki<br />

manqhankañpatakisa, taqisa kikpapuraki.<br />

PUSIRI LAKI<br />

Akaxa payaru <strong>la</strong>ksutawa, nayraqata arsusi kawkina qamapxi tapanakaxa, ukata<br />

kunjamakisa <strong>aymara</strong> arsupxixa kawkinaraki.<br />

Tapanaka yatxataña yatiwitxa Zona sur distrito 9 Cercado Cochabamba markata ukana<br />

uthasipxi. Ukanraki walxapxiwa jaqinakaxa, yaqha ayllunakata jutatanakawa. Ukana<br />

―Juntas Vecinales‖ ukhamaru qutuchasitapxi, ukata amtanakapaxa yatitapjamaru<br />

irnaqapxi, uruchawinakansa jupanakpura tantaphisisa taqi yatiwinaka apsupxi sakiwa (H.<br />

Municipalida Cochabamba 1997).<br />

Zona sur uksanxa walxani <strong>aymara</strong>nakaxa qamasipxi, juk‘arakiwa arsusirinakaxa Antequera<br />

(2007). Tapanaka qamasipxi ―Barrio Victoria Bajo‖ ukanaxa wakitaniwa <strong>aymara</strong>nakaxa,<br />

jupanakaraki taqi chaqata juti (Qaripuyu, L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua y Chayanta) uksankata jutatapxiwa, uka<br />

ji<strong>la</strong>nakaxa jani umani, jani qhiti amtatampi. Jaqinakpaxa irnaqasipxi uta luraña yaqha<br />

jaqitaki, warminaka jamp‘i allsusa alxasipxi, yaqhanakasti sawuntapxi, ukhama qamasipxi.<br />

Barrio Victoria Bajo jaqinakaxa kimsa aru arsupxi, <strong>aymara</strong>, kastil<strong>la</strong> kichwampi. Ma yatichiri<br />

uta uthi, ukata jisk‘anaka sarapxaraki PDA sata ukaru, padrinunaka uthi siwa ukanxa,<br />

wawanakaru waxt‘apxi siwa kunanaksa, yatiqaña utaru sarañataki. Ukhamaki qamarasipxi<br />

markanchirinakaxa.<br />

Aka yatxatawi thaqawixa tapanakaxa Ch‘apich‘apini markatapxiwa, Ch‘apich‘apinixa<br />

cuarta sección Provincia Inquisive La Paz markata ukana jiqqhatasiwa. Sutipaxa Hi<strong>la</strong>ria<br />

(Cochabamba 11/10/09) kul<strong>la</strong>kaxa akhamata uñatatixa siwa: walxa ch‘apinaka uthi uka<br />

ix


manqhanxa ukataya ukhama sutichapxixa sakiwa. Nayra maranakaxa walxani<br />

qamasipxana Ch‘apininxa, jichasti pisqa tapanakakiwa uthasipxi, ukatsa achi<strong>la</strong>nakakiwa<br />

jisk‘anakampi, waynanaka q‘a<strong>la</strong> saramuchutawa. Ukhamata Qhuchapamparusa<br />

mantanxapxi wakita akankapxi, akata jani unujtañjamawa sapxakiwa.<br />

Maya sarasa markaruxa janimakiwa waliki qatuqapxiti, tuqirasiña uthi siwa uka<strong>la</strong>yku jani<br />

sarañjamawa sapxakiwa jutxirinakaxa. Ayllu mallkusa chuyma ust‘ata ―ch‘uqi aptasiriki<br />

jutapxi‖ sakiwa, niya sarxapxisa wiñataki sarxapxaya sasa sapa qutuchawina<br />

kulirasipxakiwa, ukhamasa jach‘a markana qamasirinakaxa sarapxakipiniwa ch‘uqi<br />

sat‘tasirixa.<br />

Pä tunka phisqanipxiwa aka yatxataña thaqawinxa, pusi tapanakana. Awkinakaxa utanaka<br />

lurantapxi ukata qullqi yant‘asipxixa, tawaqunakampi waynanakampi kikparaki irnaqasipxi<br />

qullqi<strong>la</strong>yku, taykanakasti utana manq‘a phayampipxiwa ukata sawt‘apxarakiwa, tullmasa<br />

k‘anapxarakiwa, jisk‘anakasti yatiña utaru sarapxi. Ma tapasti m‘usq‘anaka alxañataki<br />

lurapxi.<br />

Uka pusi tapanakatxa pä tapakiwa aylluru sarixa mayninaka janiwa ancha sariti.<br />

Saririnakaxa ch‘uqi sattasiri alltasiri sarapxi, mayninakarakisti anatiriki, mayal<strong>la</strong> sapa<br />

marana t‘iskuri sarapxi.<br />

Taxpacha <strong>aymara</strong> aru Bolivia suyutxa uthiwa mä jilirinakaxa, jupanaka Consejo Educativo<br />

Aymara satapxiwa, machaqa Tayka Kamachimpixa ukhamarjama irnaqapxi. Sapxarakiwa<br />

qutuchawinakanxa, jiwasa aru arst‘asiñaniwa kawkinsa sasa, Tayka Yatiña Utanakansa<br />

mantañpawa sasa, juk‘ata juk‘ata piq‘imchapxarakiwa.<br />

Arsu aphthapinaka<br />

Akanxa aptatawa tapanakana arsutäpa, kunamakisa arsupxi, kawkinakana, khitinakampi,<br />

kamsapkakisa <strong>aymara</strong> aruta ukanakata arsuskaxa. Uthiwa pusi tapanaka BG, WB, BCH,<br />

MB, ukhama. BG tapanxa taykampi awkimpikiwa <strong>aymara</strong> arutxa ji<strong>la</strong> arustatasipxixa, ukata<br />

warmi phuchanakampi, ukata khaysaruxa janipiniwa <strong>aymara</strong> yatiskapxiwa arustataña jani<br />

munjapxiti, mayni wayna siwa ―que pasa chango me van a <strong>de</strong>cir‖ sakiwa, jiwtayasiwa,<br />

p‘inqasipxi jallukhamakiwa.<br />

WB tapanxa taqini <strong>aymara</strong> yatipxi, ukhamaraki Qhuchapampana yatiña utaru saririnaka<br />

janiwa <strong>aymara</strong> arsuña munjapxiti, Ch‘apiniru sarasasti mitanakpampi arsuskapxarakiwa,<br />

x


janiwa khayana jiwtaskapxiti, ipanakampisa aruntasipxiwa, jach‘a markanakiwa jani<br />

munapxiti.<br />

BCH tapanxa awkiki yatiski <strong>aymara</strong> aruxa, warmixa kichwaskiwa, kastil<strong>la</strong>ki arustatapxi,<br />

wawarusa kastil<strong>la</strong>ki yatichapxi, ukhamasa jisk‘axa awichampi <strong>aymara</strong> yatintxkiwa. MB<br />

tapaxa, chacha warmi <strong>aymara</strong>skiwa, warmikiwa taykpampi utaru jutasa arsusixa, ukata<br />

wawanaka jani yatipxiti, janipini istasipxisa.<br />

Taqpacha tapanakatxa warminakakiwa suti munasipxi <strong>aymara</strong> aruruxa, chachanakasti<br />

janimakiwa, wawanakasti kikparaki. Jupanaka sapxiwa ―akana ukhamaya‖ kastil<strong>la</strong>kiwa<br />

arsuñjamaxa, ukakiwa kuna jaqisa arsusi sasa, <strong>aymara</strong> uthaspa ukaxa<br />

<strong>aymara</strong>skapxiristaya sapxakiwa.<br />

Arsusirinakaxa, arsusipxi kawkinakansa, marka masinakampi, thaqina, a<strong>la</strong> chaqana,<br />

yatiña utana, Testigos <strong>de</strong> Jehova sata utana. Kawkinsa arsuskapxakiwa jani jiwtasisa<br />

<strong>aymara</strong> yatirinakampixa. Ukata mayjt‘ayapxarakiwa, mayja arsupxi chhaxruntapxiwa<br />

kastil<strong>la</strong> arumpixa.<br />

OTB Barrio Victoria Bajonxa <strong>aymara</strong>naka walxanipxiwa ukata <strong>aymara</strong> arpa mayja<br />

mayjarakiwa, ukhama amayupxi, jani kikpa arstanti sapxiwa, uma mayjapachaxa<br />

sapxakiwa.<br />

Aka yatxataña thaqawixa tapanakaxa markparu sarapxarakiwa sapa satana, allsuna, q‘a<strong>la</strong><br />

iwixanaka aptasiña munapxi jani mayani, ukata jani l<strong>la</strong>ki uthañpataki. Ukhama saripansti<br />

wawanaka <strong>aymara</strong> sumata yatintaskapxiya.<br />

Tukuyxañatakisti akhamaki amaytxa:<br />

Sapa mayni tapaxa ch‘amanti kawkinxa jaqichasipxi uka yatiwinaka apnaqapxi. Ukata jaya<br />

mara yaqha markanxa qamañaxa aruxa mayjtxiwa janiwa ayllu kikpaxiti. Yaqha ayllu<br />

jaqimpi jaqichasiña ukaxa aruxa jisk‘aptxiwa janiwa arsusxiti, maynisa maynisa ji<strong>la</strong>ntata<br />

aruki arsxapxi. Uta manqhanxa kastil<strong>la</strong> aruxa manti, ukata <strong>aymara</strong>pini atipxixa<br />

warminakapini arustatapxixa. Wawanaka kastil<strong>la</strong> aruta arsuskapxiwa ukhamasa<br />

awkinakaxa jani kulirasipxiti, paypacha aru arsuskapxiwa munatparujama. Sapa aru<br />

arsupxi arsusirinakpampi. Taykanaka wawanakampi <strong>aymara</strong>ta arsupxi, wawankasti<br />

kastillraki arsupxi.<br />

xi


Jallukhama pusi tapanakaxa mayja mayja <strong>aymara</strong> aru arsusipxixa. Aymara aruru<br />

munasipxakiwa, janipiniwa armt‘apxati sapxakiwa, chiqapa arsupxi, ukasa mayjt‘arakiwa.<br />

Tayka awkinakaxa chiqapa arsupxi, wawanakasti jani munxapxiti, allchhinakasti<br />

armt‘añaru sarapxi. Tapata tapata mayjti, chacha warmitraki mayjti, maratjamaru mayjti,<br />

chaqata chaqata mayjtaraki. Fishman (1995) ji<strong>la</strong>taxa siwa, chiqapa arsurinakaxa wali<br />

munasipxi aruruxa, ukjaru Castelló et al (2001) ji<strong>la</strong>xa yapantaraki, chiqapa arsurixa<br />

atitparujama arusi, ist‘apxi, arsupxi uka yatiwikiwa, ukata kawkinakana arsupxi ukaxa<br />

ch‘amantayañawa, ukata aruta arusiñaxa, chuymata mistutawa sakiwa. Ukhamawa tayka<br />

awkinakaxa <strong>aymara</strong> arutxa arsupxixa.<br />

Tutkuyañatakixa tapanakxa mayja mayja arsupxi, sapa tapaxa maya k‘ata arustatixa<br />

kunatakixa <strong>aymara</strong> munapxi ukhamjamaru. Aylluna mayanchasitapxanwa aka jach‘a<br />

markansti williratawa yatiwinakaxa. Jichhara markata jutirinakaxa <strong>aymara</strong>ta arsuskapxi,<br />

sapuru akankasaxa yatintapxi kastil<strong>la</strong> aru ukata jaytarpaña munapxi chhijl<strong>la</strong>ña qalltapxi<br />

<strong>aymara</strong>niti kastil<strong>la</strong>niti sasa, maranaka markana uthasasti mayanchasipxarakiwa kastil<strong>la</strong><br />

aruru jutirinakata wawanakpa ukhama kutirpayapxi. Ukhama aparpayaña munapxi aru<br />

ukhamaraki ayllu armt‘aña munapxi, iwijasa q‘a<strong>la</strong> aptasinxaña munapxi jani aylluta<br />

l<strong>la</strong>kisiñjataki.<br />

PISQIRI LAKI<br />

Tukuyawi<br />

Aka lurawi tukuyxa kawkhimakisa <strong>aymara</strong> aru qamasi Qhuchapampa markanxa, ukata<br />

uñakipawiraki jiliri ji<strong>la</strong>tanakata amuypampi amtanakampi kuna.<br />

Qhuchapampana <strong>aymara</strong> aru qamatpata<br />

Qhuchapampanaxa <strong>aymara</strong> aru arsusirinaka uthaskiwa, arsusipxaraki kawki chaqansa,<br />

kunurusa, kunanakatakisa, ukata janiraki arsurinaka kikpa arsupxiti, chhixllsupxiwa<br />

kawkina, khitimpi arsuñaja. Warminakawa chiqapa arsusirinakaxa, ukjaru juti chachanaka,<br />

ukjarusti wayna wawanaka jisk‘anakampi, warminaka <strong>la</strong>ykuraki aka qhipanaka arsupxixa.<br />

Aymara aruxa arsusiwa wakita chaqanakana, juk‘akipxiwa ukhamasa sumt‘ayapxiwa<br />

ji<strong>la</strong>ntayapxiwa religión utana ukata a<strong>la</strong> pampanraki, aymarjama uñt‘ayasiñataki <strong>la</strong>yku,<br />

kul<strong>la</strong>kanaka ji<strong>la</strong>naka jiqxataña <strong>la</strong>ykusa. Utanxa urintiru arsusipxi, kunatakisa <strong>aymara</strong><br />

arupini jilirinakatakixa, jisk‘anakaxa kastil<strong>la</strong> arupini arsupxaraki.<br />

xii


Amuyta nayrt‘irinakaxa sapxiwa ayllu arunakaxa utanakakiwa arsusi sasa, jichasti aka<br />

yatiwi thaxtañampixa janiwa ukhamakitixa. Arsusirinakaxa kawkinsa arsuskapxakiwa,<br />

khitinakampisa, p‘inqasiñasa chhaxtxiwa. Maynikasa ukhama <strong>aymara</strong> arsupanxa<br />

arsupxaraki, ukhama arsusirinakaxa arsuskapxi.<br />

Aymara ch’amantatawa<br />

Aymara aru wiñayataki uthañpatakixa, sarañapiniwa aylluruxa, yaqha markana ji<strong>la</strong>naka<br />

kul<strong>la</strong>kanaka qamirinakana utaru jutatpa, mayanchasiña uta jaq‘ana, a<strong>la</strong> utana<br />

qamirinakampi. Ukata sawunaka lurañanaka, iwixa awatiñanakampi ukhamanakampi aru<br />

jilirinakampi ch‘amantaskakiwa.<br />

Waynanakasti <strong>aymara</strong> aru ist‘askapxiwa, utana qutuchasipxi ukhaxa ma arsul<strong>la</strong>ksa,<br />

chhaxruntasa pä aru apnaqasa arsuskapxarakiwa. Aka waynanakatakixa <strong>aymara</strong> aruxa<br />

yatiña utana, irnaqasiña utansa janiwa sumakiti. Jupanakatakixa ayllunakakiwa<br />

arustatañjamaxa. Ukhamata tumpa jisk‘anakaxa janiwa arustataña atipxiti, amtasiña<br />

ch‘amawa, jani sapuru arsupanxa.<br />

Jisk‘a<strong>la</strong><strong>la</strong>nakasti <strong>aymara</strong> aru arustatañpatakixa ayllu kusaski, ukana suma jani jiwtasisa<br />

arsuskapxiwa, akansti jiwtasipxiwa jani munapxiti. Ukataraki tayka awki sapuru arsupanxa<br />

walikirakiski. Ukhamasa suti jisk‘anakaxa ch‘alintapxapiniwa kastil<strong>la</strong> arumpi <strong>aymara</strong>ruxa.<br />

Ukata mayni jisk‘akaxa armt‘añapini muni.<br />

Amuyu nayrt‘iri ji<strong>la</strong>nakaxa sapxiwa, aru qamayañatakixa walispawa: Kamachirinaka<br />

arsupxaspa, iglesia utana arsupxaspa, qutuchawinakana arsupxaspa, yatiña utana, ukata<br />

tapanaka jupanakaki amuyt‘apxaspa amtanakapjamaru ukhamana aru aski uthasispaxa<br />

sapxakiwa.<br />

Aka lurawimpixa sapxirista, ukhamaskiwa ukhamasa janipiniwa jach‘a kamachirinaka<br />

aruruxa ch‘amanchaniti. Khitixa suma arustati kawkinsa ukapiniwa chamantanixa aruruxa.<br />

Arsurikipiniwa yatixa kunama arsuñaxa. Iwixa awatiña, sawunaka, k‘ananaka ukanaksa<br />

walikiwa, ukhamaraki t‘iskunakasa, aylluru sarañasa, awki taykasa, mayanchasiñasa<br />

maya irnaqaruki, maya amuyuki yaqha mayja amuyunakxa jani ist‘asa.<br />

Kamsapkakisa <strong>aymara</strong> arutxa arsurinakpaxa<br />

Sapa mayni amayuniwa, BG tapanxa sapxiwa walja amuyunaka: taykaxa siwa, kimsapini<br />

yatiñaxa ukapini aymarjamaxa walt‘ayistanixa. Awkisti jani l<strong>la</strong>kisiñati aruxa wiñätaki<br />

xiii


yatiqatakixa imataskiwa saraki, yuqasti akana kichwa arsuñjama sasa, <strong>aymara</strong> arsupanxa<br />

jaya mara jutxirinakaxa <strong>la</strong>rjasipxiwa. Tawaqusti jani khitimpisa arusiñamati, ukhamasa<br />

arsuskañaya sakiwa, Tayka kamachisa uthisa sasa, jiwasaki p‘inqastanxa, ukata ayllu<br />

ukatakiya, uka jani chhaxkani ukaxa <strong>aymara</strong> wiñätaki uthaskapiniya.<br />

WB tapanxa, Taykaxa siwa ―arsuskapxaniwa, yatiskapxiwa jupanakaxa‖, Awkisti ―nätaki<br />

kastil<strong>la</strong>sa <strong>aymara</strong>sa kikpakiwa‖, yuqaraki ―ñaju‖ saraki, imil<strong>la</strong>sti ―jiwtayastuwa‖ saki,<br />

jisk‘akasti ―nä armt‘xa‖ jiski. Jallukhamaki aruta arst‘asipxi. Mayni tapansti BCH satanxa,<br />

kastil<strong>la</strong>ki sapuru arsuskapxi. Aylluru sarapxi ukaxa, ch‘uqi aptasiri, anatt‘asiri, tumpasiri<br />

ukaruki sarapxi. MB tapasti janipini sarxiti markaruxa. Akanakaki irnaqasipxi, wawanakasa<br />

jani ist‘asipxiti <strong>aymara</strong>ta jawsataxa.<br />

Jani <strong>aymara</strong> arsuta ayllu markanchirinakaxa kulirt‘asipxiwa, tuqinuqxapxakiwa<br />

purintirinakaruxa. Saririnakasti sapxaraki ―jani arsuñaniti <strong>aymara</strong>xa juk‘ampi<br />

q‘arakiptatanwa, uñaqasa janq‘ukaspasa kikpaki jiwasakipinistana‖. Inaki kutiptaña<br />

muntanxa q‘arakiptaña jiwasa jiwañkamasa <strong>aymara</strong>skañaniwa, sasaki sapxi jach‘a<br />

markata saririnakaxa. Jallukhamasa jiliri irnaqirinaka iwxapxistuwa arst‘asiñawa kawkinsa<br />

sapxakiwa. Jiwasa aruxa taqi chaqanjkiwa, patana mankhana sasa, jani chhaxkaspati.<br />

Ch’apich’apinita aruskipasintanpuxa<br />

Markaxa jawsaskipxapinistuya, ukhama sarasa sarasa kawkina qamtana ukanxa<br />

uthaytanaya. Ukata aylluna qamasirinakasa sapa kuti iwxaskapxi, <strong>aymara</strong> arsusiñatxa,<br />

ukapini ma juk‘al<strong>la</strong> ch‘amtayixa.<br />

Qhuchapampa markanxa warminakapini aruxa walt‘ayi, jupanakapini kawkirusa arpampini<br />

mantapxi, jani jiwtasisa. Warmi<strong>la</strong>ykuraki chachanakasa, tawaqunaka, waynanaka<br />

arsupxixa. Jichhara Qhuchapamparu purisanxa, taqpachani tapanakaxa <strong>aymara</strong>skapxana,<br />

kastil<strong>la</strong> uñt‘apxarakini kichwasa. Akana l<strong>la</strong>tunka ji<strong>la</strong> mara qamxapxi, aru mayjt‘xiwa,<br />

jisk‘anakaxa kastil<strong>la</strong>ki arustataña munxapxi. Awkimpi taykampi, jiliri warmi chachasita<br />

wawanakampi chachanakpampi ukanakaki sapuru arusipxi. Ukata pä jilirinakaxa yaqha<br />

tuquta jaqinakampi jaqichasipxi, ukasa ch‘amaxiwa jisk‘anakasa kastil<strong>la</strong>ki yatintaskapxi.<br />

L<strong>la</strong>tunka maranxa <strong>aymara</strong> aruxa jani walixiti, qullqi yanxasiña <strong>la</strong>yku kastil<strong>la</strong>kipiniwa<br />

arst‘apxi. Jichha ukhamaki kunjamakinisa akata khiparuxa, aru chhaqxakiniwa, jutirinaka<br />

jani arsxapxiti, ukata wawanakparu janiwa <strong>aymara</strong>ta arusisipxaniti, markatasa q‘a<strong>la</strong><br />

jutjkapxaraki, q‘a<strong>la</strong> tukusita akankiripacha, janipini walkiti. Uka jach‘a Tayka Kamachisa<br />

xiv


kunjamaspasa jiwasatakixa Qhuchapampa markanxa? Jaqi walxasktanwa kamsapxakisa<br />

irnaqirinakaxa, jiwasasa kunjamakisa amayustanxa? Kunjama qamasiñani yaqha<br />

ji<strong>la</strong>nakampi mayja qamañpampi? Wakitaskiwa lup‘intañaxa, amuyt‘añasa. Aymara<br />

jaqinakaxa Qhuchapampana wakita qamastana chhaqtañarukiraki p‘iqi waytanxa jani<br />

amayusisa.<br />

SUXTIRI LAKI<br />

Jani ukhamaki, jani kuna iwxani amuyutampi jaytaña <strong>la</strong>ykuxa, wakiyaraktwa kunjamatasa<br />

<strong>aymara</strong> aru suti arsusiñatäki. Uñarpayampi sikt‘anakampi, nayata Musiñumaki amayuta<br />

<strong>aymara</strong> arsuña walt‘ayaspaxa. Tawaqunakampi yuqal<strong>la</strong>nakampi, jani aka<br />

Qhuchapampana <strong>aymara</strong> arsusirinaka yattkirpacha sapxiwa: ―qutuna wustpaki arsusktwa‖<br />

―tayka awkirakisa ajni jiwasaru <strong>aymara</strong>ta arsupxi‖ aka amtanakampi ―musiñu‖ amtapta.<br />

Musiñuxa wakita jaqiru jawsixa, marka masi jaqinakasa musiñu istása kawkitasa<br />

purintxapxakiwa.<br />

Musiñu wakiyawixa puspacha tapanakaru qutuyani, ukata ―Barrio Victoria Bajo‖<br />

uthasirinakampiru, ukata q‘a<strong>la</strong> Ayllu Katanchúqi Qhuchapampana qamasirinakataki.<br />

Musiñuxa Aylluna uñsti uka<strong>la</strong>ykuxa <strong>aymara</strong> arumpipini sarantixa, ukhamaraki akanxa<br />

<strong>aymara</strong> arumpi, thuqtasisa, sawutanaka q‘iptasita jallukhama qutuchasiñani. Ukata jach‘a<br />

uruchawinakanxa jisk‘anakaru, tawaqunakaru, waynakaru, jilirinakampiru jiwasa aruxa<br />

arustatayxañani.<br />

Musiñumpi, <strong>aymara</strong> arumpi, sawutanakampi amayuta <strong>aymara</strong> aruxa ukhamampi<br />

sarantayañaspa.<br />

xv


Índice<br />

Dedicatoria ............................................................................................................................. i<br />

Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos .................................................................................................................. ii<br />

Resum<strong>en</strong> ............................................................................................................................... iii<br />

Juk’aptawi ............................................................................................................................ iv<br />

Índice ................................................................................................................................... xvi<br />

Abreviaturas ..................................................................................................................... xviii<br />

Introducción .......................................................................................................................... 1<br />

CAPÍTULO I ........................................................................................................................... 4<br />

P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema ............................................................................................... 4<br />

1.1. I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l problema ......................................................................................... 4<br />

1.2. Objetivos ..................................................................................................................... 7<br />

1.2.1. Objetivo g<strong>en</strong>eral .................................................................................................. 7<br />

1.2.2. Objetivos específicos .......................................................................................... 8<br />

1.3. Justificación ................................................................................................................ 8<br />

CAPÍTULO II ........................................................................................................................ 11<br />

Aspectos metodológicos ................................................................................................... 11<br />

2.1. Tipo <strong>de</strong> investigación ................................................................................................ 11<br />

2.2. Metodología utilizada ................................................................................................ 12<br />

2.3. Estudio <strong>de</strong> caso ........................................................................................................ 13<br />

2.4. Técnicas <strong>de</strong> estudios ................................................................................................ 14<br />

2.4.1. Observación participante .................................................................................. 14<br />

2.4.2. Entrevistas <strong>en</strong> profundidad ............................................................................... 14<br />

2.4.3. Historias <strong>de</strong> vida ............................................................................................... 15<br />

2.5. Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> sujetos <strong>de</strong> investigación y unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis .... 15<br />

2.5.1. Los participantes <strong>de</strong>l estudio ............................................................................ 17<br />

2.5.2. Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis ......................................................................................... 18<br />

2.6. Instrum<strong>en</strong>tos ............................................................................................................. 19<br />

2.7. Procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recolección .................................................................................. 20<br />

2.8. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos ........................................................................................... 20<br />

2.9. Consi<strong>de</strong>raciones éticas ............................................................................................ 22<br />

2.10. Reflexión sobre el investigador fr<strong>en</strong>te a los sujetos <strong>de</strong> investigación ................... 23<br />

CAPÍTULO III ....................................................................................................................... 25<br />

Fundam<strong>en</strong>tación Teórica ................................................................................................... 25<br />

3.1. Nociones <strong>de</strong> sociolingüística .................................................................................... 25<br />

3.1.1. Sociolingüística ................................................................................................. 25<br />

3.1.2 Funciones <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je ...................................................................................... 28<br />

3.1.3. Contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os ................................................................... 29<br />

3.1.4. Bilingüismo ........................................................................................................ 30<br />

3.1.5. Bilingüismo <strong>en</strong> familias ..................................................................................... 31<br />

3.1.6. Alternancia <strong>de</strong> códigos ..................................................................................... 32<br />

3.1.7. Diglosia ............................................................................................................. 34<br />

3.1.8. Desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to y lealtad lingüística ................................................................ 34<br />

3.1.9. Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>continuidad</strong> ............................................................................ 36<br />

xvi


3.1.10. Vitalidad lingüística ......................................................................................... 37<br />

3.2. Situación <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes ................................................................................ 39<br />

3.2.1. Aymara hab<strong>la</strong>ntes ............................................................................................. 39<br />

3.2.2. Varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> .......................................................... 40<br />

3.2.3. Migración interna .............................................................................................. 41<br />

3.2.4. Reproducción cultural ....................................................................................... 43<br />

3.2.5. Control sociocultural ......................................................................................... 44<br />

3.2.6. Pi<strong>la</strong>res históricos <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s ..................................................................... 45<br />

3.2.7. Territorialidad .................................................................................................... 47<br />

3.3. Estudios <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> sociolingüística <strong>aymara</strong> ................................................... 48<br />

CAPÍTULO IV ....................................................................................................................... 50<br />

Resultados .......................................................................................................................... 50<br />

4.1. Contextualización <strong>de</strong>l estudio ................................................................................... 50<br />

4.1.1. Zona sur <strong>de</strong> Cochabamba ................................................................................ 50<br />

4.1.1.1. Aspectos Culturales .................................................................................. 51<br />

4.1.1.2. Victoria Bajo .............................................................................................. 54<br />

4.1.2. Ch‘apich‘apini .................................................................................................... 57<br />

4.1.2.1. Datos históricos ........................................................................................ 62<br />

4.1.2.2. Emigración a <strong>la</strong> ciudad ............................................................................. 63<br />

4.1.2.3. El resi<strong>de</strong>nte ............................................................................................... 66<br />

4.1.3. Las familias ....................................................................................................... 68<br />

4.1.3.1. La tierra todo t‘axra, jani umani, janipiniwa kutkiristi yakha tuquru ansasa<br />

saraskiristwa ........................................................................................................... 68<br />

4.1.3.2. Familias <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini ........................................................................ 69<br />

4.1.3.3. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada familia ...................................................................... 70<br />

4.1.3.4. Re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad por familia ..................................................... 71<br />

4.2. Análisis <strong>de</strong> los datos ................................................................................................. 72<br />

4.2.1. Tapanakana <strong>aymara</strong> arsutäpa [uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias] ...... 72<br />

4.2.1.1. BG tapa [Familia BG] ................................................................................ 73<br />

4.2.1.2. WB tapa [familia WB] ................................................................................ 83<br />

4.2.1.3. BCH tapa [familia BCH] ............................................................................ 87<br />

4.2.1.4. MB tapa [familia MB] ................................................................................. 88<br />

4.2.2. Aymara arsutanaka [Modo <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>] ................................ 89<br />

4.2.2.1. Uta [Casa] ................................................................................................. 90<br />

4.2.2.2. En el barrio .............................................................................................. 104<br />

4.2.2.3. En <strong>la</strong> zona ............................................................................................... 113<br />

4.2.2.4. Cuando van a <strong>la</strong> comunidad ................................................................... 119<br />

4.2.3. El uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro familias ........................................................ 126<br />

CAPÍTULO V ...................................................................................................................... 132<br />

Conclusiones .................................................................................................................... 132<br />

CAPÍTULO VI ..................................................................................................................... 143<br />

Propuesta .......................................................................................................................... 143<br />

Bibliografía ........................................................................................................................ 160<br />

Anexos ............................................................................................................................... 167<br />

xvii


Abreviaturas<br />

A Ariel<br />

AG Anacleto Gutierrez<br />

Au Aurelia<br />

AvBG Av<strong>en</strong>ida B<strong>la</strong>nco Galindo<br />

B Bertha<br />

Bl B<strong>la</strong>di<br />

BCH Berrios Choque<br />

BG Berrios Gutierrez<br />

BVB Barrio Victoria Bajo<br />

Ca Carlos<br />

CC Cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> campo<br />

CEA Consejo Educativo Aymara<br />

Cris Cristina<br />

D Delia<br />

EC Eufracio Calcina<br />

Ed Eddy<br />

EM Eloy Mosquera<br />

Emi Emiliana<br />

Er Erik<br />

Est. Estudiante<br />

Eu Eulogio<br />

Ev. Ev<strong>en</strong>to<br />

Ez Ezequiel<br />

F Fabio<strong>la</strong><br />

Fe Félix<br />

Hi<strong>la</strong>. Hi<strong>la</strong>ria<br />

IF Ines Feliciano<br />

J Julia<br />

JDF Julia <strong>de</strong> Flores<br />

JG Joaquín Gutierrez<br />

Js José<br />

M María<br />

MB Marca Berrios<br />

MF Martin Flores<br />

NN Persona participante <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong><br />

observación<br />

Ob. BVB, 2/10/2009 Observación, lugar, fecha<br />

OTB Organización Territorial <strong>de</strong> Base<br />

Pa Pancho<br />

PDA Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Área<br />

Pf Padre <strong>de</strong> familia<br />

Pat. Patricia<br />

RF R<strong>en</strong>é Flores<br />

Sr. Señor<br />

Sra. Señora<br />

xviii


TJ Testigos <strong>de</strong> Jehova<br />

VI Vil<strong>la</strong> Israel<br />

Vis. Visita<br />

W Wilma<br />

WB Wanka Berrios<br />

Las letras cursivas Repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>.<br />

Letras cursivas y negrita Repres<strong>en</strong>tan términos <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> expresados <strong>en</strong><br />

medio <strong>de</strong>l texto oral castel<strong>la</strong>no.<br />

Letra cursiva, negrita y<br />

subrayada.<br />

Repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> con castel<strong>la</strong>no.<br />

Las traducciones<br />

aproximadas <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> al<br />

castel<strong>la</strong>no.<br />

Van <strong>en</strong>tre corchetes, cuando <strong>la</strong> oración es corta va<br />

con su traducción al <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> lo contrario <strong>en</strong> pie <strong>de</strong><br />

página.<br />

xix


Introducción<br />

Estamos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y caminamos junto a todo los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad,<br />

somos iguales, pero al mismo tiempo difer<strong>en</strong>tes. ¿Quiénes somos? Algunos autores ya<br />

hicieron estudios <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a nuestra pres<strong>en</strong>cia y publicaron <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s numéricas <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba (<strong>en</strong> Cercado Cochabamba el 25%<br />

son <strong>aymara</strong>s, <strong>de</strong> ellos el 18% hab<strong>la</strong> su idioma, el 52,18 % son quechua hab<strong>la</strong>ntes). ¿Qué<br />

hacemos o cómo intra e interactuamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad a través <strong>de</strong> nuestros elem<strong>en</strong>tos<br />

culturales? Es el tema c<strong>en</strong>tral que ahora vamos a revisar.<br />

Uste<strong>de</strong>s podrán observar que hoy <strong>en</strong> día, es frecu<strong>en</strong>te ver o escuchar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles, <strong>en</strong> los<br />

trufis o taxis <strong>de</strong> transporte urbano personas con vestim<strong>en</strong>tas o idiomas difer<strong>en</strong>tes,<br />

asimismo el flujo <strong>de</strong> personas, que se tras<strong>la</strong>dan periódicam<strong>en</strong>te a distintos puntos <strong>de</strong>l<br />

país, ciuda<strong>de</strong>s y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

En esta investigación pres<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> un estudio etnográfico un caso <strong>de</strong>l dinamismo<br />

lingüístico con cuatro familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />

Ch‘apich‘apini y Wariqalluni <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi, cuarta sección provincia Inquisivi <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz. Este estudio se realizó principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba y <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

Ch‘apich‘apini está situada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cochabamba, Oruro y La Paz, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong>l valle y río Qhuriri, fronterizo con <strong>la</strong> Provincia Ayopaya <strong>de</strong><br />

Cochabamba. Ch‘apich‘apini es una comunidad con uso cotidiano <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, con<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no y quechua. La base económica se funda principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

agricultura, gana<strong>de</strong>ría y minería. Entre <strong>la</strong>s expresiones culturales más practicadas hasta<br />

nuestros días son: Moseñada, Anata, Machaqa Mara, Q‘illpa.<br />

En Ch‘apich‘apini al año 1970 existían 13 familias completas vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad,<br />

hasta el 2009 sólo cu<strong>en</strong>ta con cinco familias incompletas. La pob<strong>la</strong>ción está compuesta,<br />

<strong>en</strong> su mayoría por personas adultas mayores y niños, los <strong>de</strong>más viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Cochabamba, Oruro y La Paz, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s vínculo directo con <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

Las familias foco <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo habitan <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTB ―Barrio Victoria Bajo‖, ubicada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong>l Municipio Cercado <strong>de</strong> Cochabamba, sobre <strong>la</strong> carretera a Santiváñez.<br />

En el sector <strong>de</strong>l Sindicato Agrario Mejillones y Chaquimayu, Distrito 9 – Comuna ITOCTA,<br />

1


compuesta por personas que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> Qaripuyu, L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua y Chayanta pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Potosí. También <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Inquisivi, La Paz, Oruro y Capinota,<br />

provincia cochabambina, cada familia con uso y conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s.<br />

Respecto al tema <strong>de</strong> estudio ―La <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>‖, exist<strong>en</strong> autores que<br />

hicieron estudios <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cochabamba, <strong>la</strong> mayoría <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

quechua. En este caso, apuntamos al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> con cuatro familias<br />

inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> Cercado. I<strong>de</strong>ntificamos cuántos coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, dón<strong>de</strong><br />

viv<strong>en</strong>, cómo pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> recurr<strong>en</strong>cia<br />

cotidiana, cuáles son <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias vividas por cada miembro familiar con el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes rubros <strong>la</strong>borales, educativas, instituciones públicas, <strong>la</strong>s<br />

calles y <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> comercio (<strong>la</strong> cancha).<br />

La masiva emigración campo - ciudad, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un número elevado <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong><br />

Cercado Cochabamba, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales <strong>de</strong> manera informal, <strong>la</strong> actitud<br />

<strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> los inmigrantes y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más personas <strong>de</strong>l contexto (autorida<strong>de</strong>s,<br />

hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> otro idioma) fr<strong>en</strong>te al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong>s posibles<br />

consecu<strong>en</strong>cias a futuro <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> vitalidad <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, fueron <strong>la</strong>s razones<br />

que me llevaron a hacer <strong>la</strong> investigación. Para que, a partir <strong>de</strong> una reflexión <strong>en</strong> base a<br />

datos obt<strong>en</strong>idos in situ <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> y con ag<strong>en</strong>tes lingüísticos<br />

originarios, se puedan <strong>en</strong>causar acciones <strong>de</strong> revitalización y <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> prácticas<br />

culturales, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, <strong>en</strong> cualquier lugar don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> los <strong>aymara</strong>s,<br />

para transmitir <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>la</strong> historia <strong>aymara</strong>, sus formas <strong>de</strong> vida,<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je, conocimi<strong>en</strong>tos y saberes.<br />

La investigación compr<strong>en</strong><strong>de</strong> cinco capítulos. El capítulo uno abarca el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

problema, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong>l<br />

problema escogido. Continua con el capitulo dos, <strong>la</strong>s características metodológicas <strong>de</strong>l<br />

estudio (tipo <strong>de</strong> investigación, metodología utilizada, muestra, instrum<strong>en</strong>tos,<br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recolección, consi<strong>de</strong>raciones éticas). También conti<strong>en</strong>e una reflexión<br />

sobre el investigador fr<strong>en</strong>te a los sujetos <strong>de</strong> investigación. El capítulo tres pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

aproximación teórica y conceptual que guió el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>en</strong> sus distintas<br />

etapas. Concluye con una mirada reflexiva a estudios empíricos revisados y que sirvieron<br />

<strong>de</strong> base para <strong>la</strong> investigación, tanto <strong>en</strong> el diseño como <strong>en</strong> lo temático o <strong>en</strong> lo geográfico.<br />

El capítulo cuarto pres<strong>en</strong>ta y analiza el resultado <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo; es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

2


investigación empírica. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> dos partes: una primera parte <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong><br />

contextualización <strong>de</strong>l estudio (refer<strong>en</strong>cias históricas, <strong>de</strong>scripción sociopolítica, cultural,<br />

etc.). La segunda parte es el análisis <strong>de</strong> los datos, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y sust<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

hal<strong>la</strong>zgos y resultados, apoyándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> información pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación<br />

teórica ori<strong>en</strong>tado por los objetivos correspondi<strong>en</strong>tes. El p<strong>en</strong>último capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis<br />

cierra <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación propiam<strong>en</strong>te dicha y se e<strong>la</strong>boran <strong>la</strong>s<br />

conclusiones pertin<strong>en</strong>tes a partir <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos i<strong>de</strong>ntificados <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong><br />

resultados y <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas y/u objetivos <strong>de</strong> investigación. En esta<br />

pres<strong>en</strong>tación se recurre también a <strong>la</strong> información teórica y conceptual expuesta, se dan<br />

pistas respecto <strong>de</strong> nuevas interrogantes e hipótesis, con vistas a ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

nuevos estudios sobre el tema.<br />

La tesis concluye con un capítulo <strong>de</strong> índole propositivo, se trata <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones y<br />

propuestas que emerg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

3


1.1. I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l problema<br />

CAPÍTULO I<br />

P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema<br />

La universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución Agraria <strong>de</strong>l año 1952 con <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Boliviana <strong>de</strong> 1955 y <strong>la</strong> Relocalización <strong>de</strong><br />

Minas <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años 1980 con el gobierno <strong>de</strong> Víctor Paz Est<strong>en</strong>soro, fueron los<br />

factores que promovieron masivam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> un lugar a otro<br />

<strong>de</strong>ntro el territorio boliviano. El primero, porque ―todo currículo esco<strong>la</strong>r está ori<strong>en</strong>tado a<br />

crear un imaginario negativo hacia los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l área rural y otro positivo hacia <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s‖ (Patzi 2008:210). El segundo, porque los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong><br />

Cochabamba evi<strong>de</strong>ncian <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong> mineros relocalizados:<br />

Vil<strong>la</strong> Israel, también está conformada por mineros <strong>de</strong> San José, Siglo XX, los lotes<br />

fraccionados son 600, habiéndose modificado el fraccionami<strong>en</strong>to sobre p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> 40<br />

lotes. Este pres<strong>en</strong>ta una característica muy peculiar, todo el barrio está estructurado<br />

organizativam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> una Iglesia Evangélica, cu<strong>en</strong>ta también con su<br />

establecimi<strong>en</strong>to educativo "Israel", don<strong>de</strong> no permit<strong>en</strong> vecinos Católicos, así como<br />

nada aj<strong>en</strong>o a su culto. (H. Municipalidad 1997:27)<br />

Las políticas gubernam<strong>en</strong>tales implem<strong>en</strong>tadas como el capitalismo y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> inserta <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, inculcan a los esco<strong>la</strong>res y a través <strong>de</strong> ellos a <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>en</strong>tera <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>: el campo es atraso y <strong>la</strong> ciudad es éxito (Patzi 2008:210)<br />

(superación educativa, económica, social), g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> los comunarios <strong>la</strong> emigración hacia<br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre ellos La Paz, Santa Cruz y Cochabamba.<br />

El imaginario educativo, económico y social creado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural respecto a<br />

campo y ciudad ―aquí (<strong>en</strong> el campo) no <strong>en</strong>señan bi<strong>en</strong>‖ (Carlos, Ch‘apich‘apini,<br />

10/01/2010), <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad con remuneración económica<br />

mejor que <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong>s tierras parce<strong>la</strong>das insufici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad (AG,<br />

Cochabamba, 03/08/2009) y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r castel<strong>la</strong>no (Pablo, BVB,<br />

29/04/2010) inci<strong>de</strong>n fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> emigrar.<br />

El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración afecta a gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s bolivianas, porque<br />

cada vez hay m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad el cual imposibilita repres<strong>en</strong>tatividad ante <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Municipio correspondi<strong>en</strong>te y Nacional para gestionar at<strong>en</strong>ción, tal es el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini. En los años 80 <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad vivían alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> 80 personas, a partir <strong>de</strong> esa época <strong>la</strong> emigración fue más int<strong>en</strong>sa. Varios salieron <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

4


comunidad hacia el Trópico <strong>de</strong> Cochabamba <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> ingresos económicos (Agustin,<br />

BVB, 18/10/2009) <strong>de</strong> los cuales sólo algunos retornaron. Después <strong>de</strong> un tiempo los que<br />

se quedaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad volvieron a <strong>la</strong> comunidad con algunos bi<strong>en</strong>es económicos<br />

(autos) (Romualdo, Wariqalluni, 23/05/2010) y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no como muestra<br />

<strong>de</strong> superación. Esta situación fue atractiva para los comunarios los cuales <strong>de</strong>cidieron<br />

emigrar a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s (Oruro y Cochabamba) <strong>de</strong> manera gradual. Primero los varones<br />

adultos com<strong>en</strong>zaron a buscar trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, p<strong>la</strong>zas esco<strong>la</strong>res para los hijos y lote<br />

<strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o para construir su casa. Una vez alcanzados tales objetivos, logrando sólo<br />

escue<strong>la</strong> y sin lote, no dudaron <strong>en</strong> tras<strong>la</strong>darse. Hoy los inmigrantes ch‘apin<strong>en</strong>ses se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong><br />

Quil<strong>la</strong>collo, Sacaba, Vinto, Sut‘i Qullu y Sipe Sipe (Indagaciones propias 2009-2010).<br />

Los estudios <strong>de</strong> Antequera (2007) <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong>muestran que los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

inmigrantes escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales. No cu<strong>en</strong>tan con<br />

servicios básicos (agua, alcantaril<strong>la</strong>do, salud, seguridad social) tampoco cu<strong>en</strong>tan con<br />

empleos estables, cada familia g<strong>en</strong>era su propio ingreso a través <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> albañilería<br />

y comercio ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> algunos productos, como <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> tostados por <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>de</strong> Barrio Victoria Bajo. A pesar <strong>de</strong> tal situación, están <strong>de</strong>cididos a permanecer <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad para que <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones sigui<strong>en</strong>tes cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con una profesión que les facilite un<br />

mejor ingreso. La confianza está puesta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, es <strong>la</strong> única institución que<br />

cu<strong>en</strong>ta con credibilidad <strong>de</strong> los padres inmigrantes.<br />

Cochabamba es consi<strong>de</strong>rada como región quechua por <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l uso masivo <strong>de</strong>l<br />

quechua fr<strong>en</strong>te al <strong>aymara</strong>. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno se prioriza practicar y <strong>en</strong>señar<br />

quechua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s educativas y emplear quechua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oficinas (Nueva<br />

Constitución Política <strong>de</strong>l Estado 2008:8), por lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y colegios prevalece<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l quechua, obviando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudiantes <strong>aymara</strong>s.<br />

En Cochabamba, los inmigrantes <strong>aymara</strong>s forman el 25% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

Cercado, <strong>de</strong> ellos exist<strong>en</strong> 18,49% hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s. Estas cifras <strong>de</strong>jan ver que hay<br />

m<strong>en</strong>os hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los que se i<strong>de</strong>ntifican como <strong>aymara</strong>s, es<br />

una señal que el idioma materno (<strong>aymara</strong>), conforme pasan los días, pier<strong>de</strong> usuarios<br />

(Antequera 2007:117).<br />

Patzi (2008) <strong>en</strong> su estudio <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>de</strong> Santiago L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>güeños <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia<br />

Aroma <strong>en</strong> La Paz, muestra que los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> esa comunidad gradualm<strong>en</strong>te emigran<br />

5


a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. Establece que el 36% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias ya no viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. De los<br />

que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> sólo los migrantes y los hijos <strong>de</strong> estos migrantes<br />

ya no usan el idioma materno, ―hay difer<strong>en</strong>cias culturales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

migrantes y los hijos‖.<br />

El C<strong>en</strong>so Nacional <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción y Vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l año 2001 reve<strong>la</strong> que el 62% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción vive <strong>en</strong> áreas urbanas. Lo que quiere <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

comunitaria se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, tal cual lo evi<strong>de</strong>ncian los estudios <strong>de</strong> Antequera,<br />

Patzi y Sichra (2009:519), ésta última anuncia que ―El alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong> el área An<strong>de</strong>s no está circunscrito a <strong>la</strong>s zonas rurales. Sobresale <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido Bolivia, don<strong>de</strong> (…) 59,6 % <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción autoi<strong>de</strong>ntificada como aimara (761.617)<br />

vive <strong>en</strong> el área urbana‖.<br />

Los datos pres<strong>en</strong>tados son muestra <strong>de</strong> que <strong>la</strong> migración campo-ciudad crece a pasos<br />

agigantados, y el mayor problema es que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna corre el peligro <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saparecer, porque <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a boliviana se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y vivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad supone cambiar <strong>de</strong> usos y consumos,<br />

principalm<strong>en</strong>te usar el idioma castel<strong>la</strong>no, por el sistema urbano establecido <strong>en</strong> función a <strong>la</strong><br />

mayoría pob<strong>la</strong>cional y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> habitantes diversos (quechuas, <strong>aymara</strong>s, guaranis,<br />

amazónicos y extranjeros).<br />

La vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad supone cambios y ajustes <strong>en</strong> los hábitos y costumbres familiares,<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> varios inmigrantes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones <strong>de</strong>l territorio<br />

boliviano y el contacto con los propios habitantes citadinos. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversidad<br />

cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a homog<strong>en</strong>izar usos y consumos culturales, primordialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

Al respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, Crystal (2001:48) seña<strong>la</strong> ―al morir una<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> se rompe, hay una pérdida grave <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

heredado (…). Para cada uno <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes es una pérdida significativa porque su<br />

historia personal se <strong>de</strong>svanece‖ y ―sin historia no se es y con historia falsa, aj<strong>en</strong>a, se es<br />

otro pero no uno mismo‖ (Bonfil Batal<strong>la</strong> 1981:39).<br />

En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, según el profesor, pres<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s los hijos <strong>de</strong> inmigrantes reci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>aymara</strong>s y sus madres. Las madres <strong>de</strong> familia monolingües <strong>aymara</strong>s no logran<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones y consejos <strong>de</strong> profesores emitidos <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, a<br />

6


pesar <strong>de</strong> los esfuerzos y tem<strong>en</strong> que si los hijos no apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n rápidam<strong>en</strong>te el castel<strong>la</strong>no<br />

per<strong>de</strong>rán el año esco<strong>la</strong>r (Au, Cochabamba 12/06/09).<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contracorri<strong>en</strong>tes cotidianas, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el inconsci<strong>en</strong>te colectivo<br />

expresiones culturales que se manifiestan <strong>en</strong> su forma <strong>de</strong> organización, <strong>en</strong> sus fiestas<br />

tradicionales, <strong>en</strong> el idioma, modo <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> sus ritos. Las familias vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

ciudad con sus prácticas culturales y <strong>la</strong>s ejerc<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo a sus posibilida<strong>de</strong>s: crianza<br />

<strong>de</strong> animales (oveja, chivo, puercos, palomas, conejos), producción <strong>de</strong> haba, arveja, papa<br />

<strong>en</strong> pequeñísimas parce<strong>la</strong>s y, lo más importante, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> aunque <strong>en</strong><br />

el <strong>en</strong>torno familiar y <strong>en</strong>tre amigos cercanos, <strong>en</strong> conviv<strong>en</strong>cias comunitarias y ev<strong>en</strong>tos<br />

especiales (carnavales, Todos Santos). Realizan rituales (q‘uwa) <strong>en</strong> honor a <strong>la</strong><br />

Pachamama, Wara wara, Achachi<strong>la</strong>nakaru, Awichanakaru. Hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> su vestim<strong>en</strong>ta<br />

propia (awayu, ch‘ulu, wiskhu, t‘isnu, faja, bolsas e<strong>la</strong>borados por ellos mismos) (H.<br />

Municipalidad <strong>de</strong> Cochabamba, 1997:59).<br />

Es a este último párrafo al que se quiere prestar at<strong>en</strong>ción con <strong>la</strong> investigación, para<br />

rescatar <strong>de</strong>l ejercicio lingüístico <strong>aymara</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s, bonda<strong>de</strong>s, cont<strong>en</strong>idos,<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y valores que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />

<strong>aymara</strong>. Para que sea base <strong>de</strong> futuros empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s culturas <strong>de</strong>l<br />

Abya Ya<strong>la</strong>: Aymara, Quechua, Mazahua, Maya, Guaraní, Mapuche y todo el que lo crea<br />

interesante.<br />

Consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es un elem<strong>en</strong>to constitutivo <strong>de</strong> una cultura y por su valor <strong>de</strong><br />

perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cias y por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

numerosa <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, <strong>en</strong> este trabajo se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> explorar<br />

¿Cómo se proce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s interacciones lingüísticas <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong>ntro una familia <strong>de</strong> una<br />

g<strong>en</strong>eración a otra? ¿Cuáles son <strong>la</strong>s prácticas lingüísticas <strong>de</strong> cada miembro familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realidad que les toca vivir? ¿Qué re<strong>la</strong>ciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>? ¿Como<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> apoya <strong>en</strong> el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>?<br />

1.2. Objetivos<br />

1.2.1. Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

Analizar <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias inmigrante <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini <strong>de</strong> La Paz<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba.<br />

7


1.2.2. Objetivos específicos<br />

� Describir los ag<strong>en</strong>tes, espacios, tiempos y propósitos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>aymara</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia emigrante (<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ch‘apini) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba.<br />

� I<strong>de</strong>ntificar los elem<strong>en</strong>tos que repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

� Reflejar <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y comunidad respecto <strong>de</strong>l<br />

uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>.<br />

1.3. Justificación<br />

El <strong>de</strong>sarrollo igualitario <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s bolivianas podría mejorar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

individuos <strong>en</strong> una sociedad con diversidad cultural. Los emigrantes originarios, al s<strong>en</strong>tirse<br />

aceptados, at<strong>en</strong>didos y tomados <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta tal y como son, con toda su i<strong>de</strong>ntidad cultural<br />

se verían estimu<strong>la</strong>dos a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus conocimi<strong>en</strong>tos y saberes para aportar a <strong>la</strong><br />

interacción social y complem<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong> diversidad cultural <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su particu<strong>la</strong>ridad.<br />

La investigación etnográfica <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> caso brindará datos relevantes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, por ejemplo el proceso <strong>de</strong> transmisión g<strong>en</strong>eracional, el valor atribuido a<br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, los impulsores principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> una familia, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> practicada por<br />

los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, por obligación o voluntad propia, <strong>la</strong>s reacciones causadas <strong>en</strong><br />

los interlocutores <strong>de</strong> distinta <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> vida que permit<strong>en</strong> el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Con lo anterior, consi<strong>de</strong>ro que estos aspectos podrían<br />

aportar para el mejor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> algunas estrategias a ser tomados <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, por el Consejo Educativo Aymara, por<br />

el PROEIB An<strong>de</strong>s, por <strong>la</strong> honorable Alcaldía Municipal <strong>de</strong> Cochabamba y por todo los<br />

implicados <strong>en</strong> el ámbito educativo.<br />

El Consejo Educativo Aymara es un instrum<strong>en</strong>to que permite formar sus recursos<br />

humanos para luego p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l pueblo aimara. Entonces el<br />

objetivo principal está p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> el nivel político. La EIB es más que una propuesta<br />

educativa o pedagógica; ése es el objetivo que estamos persigui<strong>en</strong>do se cump<strong>la</strong>. La<br />

EIB abre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una educación propia; esto p<strong>la</strong>ntea por consecu<strong>en</strong>cia una<br />

lucha <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> EIB como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> liberación, más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />

nos permitiremos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tar el po<strong>de</strong>r, con el sólo afán <strong>de</strong> construir una sociedad más<br />

justa y equitativa (López 2009:37)<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te para tomar <strong>de</strong>cisiones sobre el qué hacer a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, se presta<br />

más at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s disposiciones nacidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sociales, restando el valor<br />

a <strong>la</strong>s acciones, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, usos y prácticas culturales con el idioma<br />

materno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias emigrantes, sin darnos cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>s familias manti<strong>en</strong><strong>en</strong> a toda<br />

8


costa sus formas <strong>de</strong> organización y reproducción cultural basada <strong>en</strong> el ―ayllu 1 ‖ que nada<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s organizaciones sindicales. Sí son parte <strong>de</strong> estas organizaciones a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas Vecinales, pero solo para alcanzar servicios básicos (agua,<br />

alcantaril<strong>la</strong>do, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> calles) principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Municipalidad y <strong>de</strong> otras<br />

Organizaciones No Gubernam<strong>en</strong>tales. No obstante, nada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con el <strong>de</strong>sarrollo<br />

formal <strong>de</strong> los saberes, historia propia y proyecciones familiares. Porque <strong>la</strong>s instituciones<br />

cooperantes prestan más at<strong>en</strong>ción a temáticas <strong>de</strong> género, salud, p<strong>la</strong>nificación familiar<br />

originados por ellos y no por <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los propios vecinos.<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia y acompañami<strong>en</strong>to a los miembros <strong>de</strong> una familia, se<br />

<strong>de</strong>tectaran <strong>la</strong>s estrategias lingüísticas empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s acciones cotidianas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

como también <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> 2 , a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l valor y <strong>la</strong>s expectativas sobre el<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos pondrían <strong>en</strong> alerta: <strong>en</strong> primer lugar a <strong>la</strong>s familias <strong>aymara</strong>s,<br />

porque mi<strong>en</strong>tras el<strong>la</strong>s se ocupan <strong>en</strong> mejorar su oralidad castel<strong>la</strong>na, no reflexionan<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l idioma, sin darse cu<strong>en</strong>ta que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus<br />

conocimi<strong>en</strong>tos podría darles b<strong>en</strong>eficios y fortalecerlos para mejorar sus re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realidad social citadina. En segundo lugar, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s podrían meditar y brindar<br />

at<strong>en</strong>ción coher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s familias inmigrantes. En tercer lugar el trabajo respon<strong>de</strong> a<br />

políticas <strong>de</strong>l gobierno actual como también <strong>de</strong>l Consejo Educativo Aymara CEA.<br />

Asimismo, contribuye al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Intercultural<br />

Bilingüe que impulsa el PROEIB An<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Mayor <strong>de</strong> San<br />

Simón Cochabamba, ya que <strong>la</strong> investigación pone a conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hermanos maya,<br />

amuzgo, mixe, mapuche, quechua, guaraní, wixarica, mazahua, tsotsil, zapoteco y nahuatl<br />

los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reflexión para construir una interculturalidad más humana<br />

antihomog<strong>en</strong>izante.<br />

Principalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> investigación es una manera <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> comunidad e inmigrantes<br />

ch‘apin<strong>en</strong>ses como <strong>de</strong> otras regiones originarias. Para que <strong>en</strong> ese proceso <strong>de</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

insertarse <strong>en</strong> el sistema capitalista cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con un docum<strong>en</strong>to que refleja <strong>la</strong>s cotidianas<br />

acciones <strong>de</strong>ntro sus familias como fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Una memoria<br />

1 El ayllu es una organización muy amplia que consi<strong>de</strong>ra a los abuelos, tíos, primos, sobrinos, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

(Huacas y Sallqa), que ocupa un territorio o Marka (Achahui y Pardo 2001:109).<br />

2 En caso <strong>de</strong> que algún miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia asiste a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

9


escrita <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su particu<strong>la</strong>ridad les recuer<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> cómo sus prog<strong>en</strong>itores<br />

y ancestros proce<strong>de</strong>n y procedieron con <strong>la</strong>s prácticas culturales propias y por qué lo<br />

hicieron <strong>de</strong> una manera y no <strong>de</strong> otra.<br />

Por último, una comunidad fortalecida cultural y lingüísticam<strong>en</strong>te incidirá <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

manera indirecta, por lo tanto para políticas educativas no es necesario hacer una tesis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

10


CAPÍTULO II<br />

Aspectos metodológicos<br />

En este apartado, abordaré el tipo <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> metodología utilizada, muestra, los<br />

sujetos <strong>de</strong> investigación, instrum<strong>en</strong>tos, procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos,<br />

consi<strong>de</strong>raciones éticas y una reflexión <strong>en</strong> cuanto a los participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

2.1. Tipo <strong>de</strong> investigación<br />

La investigación es <strong>de</strong> tipo cualitativo <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>scriptivo, explicativo e interpretativo<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba<br />

<strong>en</strong> cuatro familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s.<br />

Es cualitativa <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido que se presta mayor at<strong>en</strong>ción al contexto <strong>de</strong> los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos lingüísticos, don<strong>de</strong> se c<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s observaciones e indagaciones. Se<br />

observa y <strong>de</strong>scribe el contexto natural tal como es, sin reconstruir, modificar o estimu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> los actores sociales. El investigador ―participa, abiertam<strong>en</strong>te o <strong>de</strong><br />

manera <strong>en</strong>cubierta, <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> personas durante un tiempo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

ext<strong>en</strong>so, vi<strong>en</strong>do lo que pasa, escuchando lo que se dice, preguntando cosas; o sea,<br />

recogi<strong>en</strong>do todo tipo <strong>de</strong> datos accesibles para po<strong>de</strong>r arrojar luz sobre los temas‖ que se<br />

eligieron estudiar (Hammersley y Atkinson 1994:15). La investigación cualitativa <strong>en</strong>globa<br />

toda esa gran diversidad <strong>de</strong> ―<strong>en</strong>foques y corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> investigación: estudio <strong>de</strong> campo,<br />

investigación naturalista, etnografía‖ (Rodriguez et al.1999:24). Para los que se establece<br />

que <strong>la</strong> investigación ―no parte <strong>de</strong> un objeto acotado, sino que procesa <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

un objeto‖ (De Tezanos 2004:20)<br />

Se <strong>en</strong>fatiza <strong>en</strong> lo cualitativo porque este tipo <strong>de</strong> investigaciones ―más s<strong>en</strong>sibles al estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, calida<strong>de</strong>s y características <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o‖ (Barragán et al. 2001:9).<br />

Correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> un estudio sociolingüístico prestar más at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

emisión <strong>de</strong>l idioma, cómo y porqué suce<strong>de</strong> <strong>de</strong> una manera y no <strong>de</strong> otra el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

Ti<strong>en</strong>e carácter <strong>de</strong>scriptivo porque a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación se pres<strong>en</strong>ta a <strong>de</strong>talle<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os sociales y culturales, se int<strong>en</strong>ta explicar el mismo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> exploración<br />

<strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> el que acontece el ev<strong>en</strong>to. Esta exploración supone interacción <strong>en</strong>tre<br />

investigador e investigado <strong>en</strong> un lugar don<strong>de</strong> se produce el conocimi<strong>en</strong>to, suceso que<br />

llega a ser c<strong>en</strong>tral, y el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación es consi<strong>de</strong>rado como una<br />

11


construcción, una interpretación, una versión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas. Se investiga un mo<strong>de</strong>lo social<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> posición y contexto cultural <strong>de</strong>l investigador son tomadas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta como parte<br />

<strong>de</strong>l mundo social, no como una <strong>en</strong>tidad libre y ex<strong>en</strong>ta (Op cit. 11).<br />

La investigación cualitativa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía, ―busca <strong>de</strong>scubrir el s<strong>en</strong>tido o<br />

significado que los actores sociales dan a su realidad‖ (Sichra 2006:18). A través <strong>de</strong><br />

técnicas investigativas como <strong>la</strong> observación, <strong>en</strong>trevistas, conversaciones espontáneas e<br />

indagaciones se int<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>scubrir formas particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l foco <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong> un espacio,<br />

tiempo y forma <strong>de</strong>terminados, consi<strong>de</strong>rando formas <strong>de</strong> vida local que ro<strong>de</strong>a a <strong>la</strong> temática<br />

<strong>de</strong> investigación: expresiones culturales, activida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res, proce<strong>de</strong>ncia, cantidad<br />

<strong>de</strong> habitantes, re<strong>la</strong>ciones institucionales, funciones y obligaciones <strong>de</strong> los actores sociales.<br />

2.2. Metodología utilizada<br />

En el trabajo se empleó primordialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> observación mi<strong>en</strong>tras se convivía como un<br />

miembro más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, durante dos meses <strong>en</strong> gestiones difer<strong>en</strong>tes (octubre 2009 y<br />

mayo 2010). Adopté <strong>la</strong> metodología etnográfica por su carácter <strong>de</strong>scriptivo y a<strong>de</strong>más<br />

porque:<br />

El transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> solo <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l etnógrafo, sino<br />

con su interacción con personas que, como él, interpretan <strong>de</strong> algún modo <strong>la</strong> realidad.<br />

Más que ninguna otra forma <strong>de</strong> investigación social, <strong>en</strong> etnografía <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong><br />

nuestros informantes: nos interesamos por sus visiones <strong>de</strong>l mundo, tratamos <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> sus prácticas, int<strong>en</strong>tamos seguir sus pasos y su ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> su sociedad y su cultura. No abordamos esta tarea <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco:<br />

llevamos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l proceso. Pero esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>be permitir <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos<br />

insospechados <strong>de</strong> nuestra at<strong>en</strong>ción y prever vueltas atrás <strong>en</strong> el método. (Ve<strong>la</strong>sco y<br />

Díaz <strong>de</strong> Rada, 1997: 91-93)<br />

La etnografía permite un análisis <strong>de</strong> prácticas culturales por su carácter abierto, pues no<br />

pone límites, porque ape<strong>la</strong> a <strong>la</strong> creatividad <strong>de</strong>l etnógrafo para recabar información y hacer<br />

su interpretación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación, <strong>en</strong>trevistas, conversaciones e historias <strong>de</strong><br />

vida.<br />

La exploración <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación, estuvo sujeta exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

observación participante porque ―los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os examinados son seres humanos<br />

animados y consci<strong>en</strong>tes, con los que el investigador ha <strong>de</strong> interactuar necesariam<strong>en</strong>te‖<br />

(Goetz y LeCompte 1988:79).<br />

Hammersley y Atkinson (1994:23) sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía consiste <strong>en</strong><br />

realizar <strong>de</strong>scripciones culturales; no imposiciones <strong>de</strong> simples categorías y arbitrariedad<br />

12


<strong>de</strong>l investigador sobre una realidad compleja. En ese s<strong>en</strong>tido ―<strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong>l<br />

significado ti<strong>en</strong>e como consecu<strong>en</strong>cia que el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas sólo pueda<br />

ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong>ntro un contexto‖.<br />

En pa<strong>la</strong>bras propias, <strong>la</strong> metodología etnográfica por su carácter flexible abierto a <strong>la</strong><br />

creatividad <strong>de</strong>l investigador propicia autonomía investigativa. El investigador pue<strong>de</strong><br />

comparar y contrastar p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y construir interpretaciones a través <strong>de</strong> los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> carne propia, si<strong>en</strong>do un elem<strong>en</strong>to más <strong>de</strong> los<br />

sucesos cotidianos.<br />

2.3. Estudio <strong>de</strong> caso<br />

El estudio <strong>de</strong> caso admite t<strong>en</strong>er observaciones <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes y situaciones comunicativas <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or cantidad repetidas veces con sufici<strong>en</strong>cia hasta llegar a una ―saturación informativa‖<br />

(Rodríguez, Gil y García 1999:75) porque ―<strong>la</strong> nueva información no aporta nada nuevo‖<br />

(Ibid).<br />

Estudiamos un caso cuando ti<strong>en</strong>e un interés muy especial <strong>en</strong> sí mismo. Buscamos el<br />

<strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción con sus contextos. El estudio <strong>de</strong> casos es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

particu<strong>la</strong>ridad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> un caso singu<strong>la</strong>r, para llegar a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su<br />

actividad <strong>en</strong> circunstancias importantes (Stake 1998: 11)<br />

Por lo anterior, <strong>en</strong> esta investigación se exploró a <strong>de</strong>talle cuál es el suceso con <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, observaciones a personas hab<strong>la</strong>ntes y <strong>de</strong>tectar<br />

algunos modos empleadas por <strong>la</strong>s familias para mant<strong>en</strong>er viva <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. De esta manera,<br />

el estudio <strong>de</strong> caso tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> ―<strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s teóricas <strong>de</strong>l estudio‖ (Rodríguez, Gil y García 1999:75), es<br />

un proceso merecedor <strong>de</strong> ser tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta pues ―<strong>la</strong> única exig<strong>en</strong>cia es que posea<br />

algún límite físico o social que le confiera <strong>en</strong>tidad‖ (Op.cit: 92). A<strong>de</strong>más, se caracteriza<br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por ser: ―particu<strong>la</strong>rista, <strong>de</strong>scriptivo, heurístico e inductivo‖ (Merrian 1988<br />

citado <strong>en</strong> Rodríguez, Gil y García 1999:92). El estudio <strong>de</strong> caso se asocia ―por su parte, a<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración, […] <strong>la</strong> construcción y <strong>la</strong> subjetividad‖ (Goetz y LeCompte 1988:71), como<br />

también viabiliza un ―proceso <strong>de</strong> indagación que se caracteriza por el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do,<br />

compreh<strong>en</strong>sivo, sistemático y <strong>en</strong> profundidad‖ (García Jiménez 1991: 67).<br />

En este s<strong>en</strong>tido, se tomó como muestra a cuatro familias <strong>de</strong> un mismo tronco familiar (es<br />

<strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s cuatro familias son pari<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sangre y por <strong>en</strong><strong>de</strong> cada integrante lleva un<br />

mismo apellido como materno o paterno), por <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones profundas ―cara a cara‖ <strong>de</strong><br />

todos los días y porque <strong>en</strong> esos dominios familiares, los acontecimi<strong>en</strong>tos son<br />

13


trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntales, porque toda acción respon<strong>de</strong> a objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> conjunto, por el<br />

mismo hecho <strong>de</strong> que son familiares y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> unidad emocional como biológicam<strong>en</strong>te, que<br />

permite el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong> sus integrantes.<br />

2.4. Técnicas <strong>de</strong> estudios<br />

La investigación implicó observación participante, <strong>en</strong>trevistas a profundidad, historias <strong>de</strong><br />

vida y conversaciones espontáneas.<br />

2.4.1. Observación participante<br />

En <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> tipo social, es imposible mant<strong>en</strong>erse inerte, <strong>de</strong> uno u otro modo se<br />

intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos, a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia so<strong>la</strong> es motivo <strong>de</strong> variar <strong>la</strong><br />

naturalidad <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong> investigación. Por esta razón, es casi obligatorio tomar <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s técnicas como <strong>la</strong> observación participante. Porque a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

medida que se observa, somos observados, es una situación recíproca. Por un <strong>la</strong>do,<br />

mi<strong>en</strong>tras el investigador pone interés <strong>en</strong> una situación como los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

materna <strong>en</strong> los inmigrantes con incógnitas mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te como ¿qué dice?<br />

¿Qué está hab<strong>la</strong>ndo?, los investigados se estarán preguntando ¿Por qué pregunta<br />

mucho? ¿Qué está escribi<strong>en</strong>do? (María, BVB, 3/05/2010)<br />

En <strong>la</strong> investigación participativa a) se combina <strong>la</strong> participación con <strong>la</strong> investigación,<br />

superando <strong>de</strong> esta forma los procedimi<strong>en</strong>tos tradicionales <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to llegando a<br />

<strong>la</strong> unión <strong>de</strong> teoría y práctica; b) se ac<strong>en</strong>túa el compromiso político <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una posición<br />

crítica emancipadora; c) se pot<strong>en</strong>cia el carácter educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver lo investigado a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como medio <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to,<br />

y d) todo ello <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva comunitaria. (Rodríguez et al. 1999:56)<br />

En esta perspectiva, se empleó <strong>la</strong> observación participativa como técnica <strong>de</strong> estudio y<br />

recojo <strong>de</strong> datos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> ser un miembro más <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>en</strong> este caso,<br />

miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

posibles. A <strong>la</strong> vez, dándole s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> observación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que se <strong>de</strong>terminó<br />

aspectos como qué, a quién/es, cómo, cuándo y dón<strong>de</strong> se observa, cuándo se registran<br />

<strong>la</strong>s observaciones, qué observaciones se registran. De esta manera, el estar guiado por<br />

un tema <strong>de</strong> interés, difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras prácticas más o m<strong>en</strong>os cotidianas <strong>de</strong> observación<br />

(Rodríguez et al.1999:150).<br />

2.4.2. Entrevistas <strong>en</strong> profundidad<br />

La conviv<strong>en</strong>cia con los participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y más aún si es estudio <strong>de</strong> caso,<br />

significa estar cotidianam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contacto <strong>en</strong> reiteradas veces y por <strong>en</strong><strong>de</strong> conversar a<br />

14


m<strong>en</strong>udo. Estas conversaciones rutinarias, nada parecidas a una <strong>en</strong>trevista formal <strong>de</strong><br />

preguntas y respuestas, son <strong>de</strong>nominadas <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad. Al respecto, Taylor<br />

y Bodgan (1997:101) sust<strong>en</strong>tan:<br />

Las <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad sigu<strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> una conversación <strong>en</strong>tre iguales, y<br />

no <strong>de</strong> un intercambio formal <strong>de</strong> preguntas y respuestas. (…) el rol implica no solo<br />

obt<strong>en</strong>er respuestas, sino también apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r qué preguntas hacer y cómo hacer<strong>la</strong>s.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, Taylor y Bodgan afirman que <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> profundidad y <strong>la</strong> observación<br />

participante ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho <strong>en</strong> común, pues <strong>en</strong> ambos casos ―se avanza l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te‖, se<br />

inicia con preguntas no dirigidas <strong>de</strong> otras temáticas (podrían ser coyunturales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

noticias o sucesos <strong>de</strong>l barrio) <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado, a manera <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar formas<br />

<strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar preguntas y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que es importante para el <strong>en</strong>trevistado antes <strong>de</strong><br />

abordar <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong>l tema <strong>en</strong> cuestión. De <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas a profundidad pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> vida.<br />

2.4.3. Historias <strong>de</strong> vida<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> vida según E.W. Burgers (<strong>en</strong> Taylor y Bodgan 1997:102) ―se<br />

reve<strong>la</strong> como <strong>de</strong> ninguna otra manera <strong>la</strong> vida interior <strong>de</strong> una persona, sus luchas morales,<br />

sus éxitos y fracasos <strong>en</strong> el esfuerzo por realizar su <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> un mundo que con<br />

<strong>de</strong>masiada frecu<strong>en</strong>cia no coinci<strong>de</strong> con el<strong>la</strong> <strong>en</strong> sus esperanzas e i<strong>de</strong>ales‖. Estos re<strong>la</strong>tos,<br />

por sus características, aportan <strong>de</strong> gran manera <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> los<br />

datos, a<strong>de</strong>más consolidan algunos registros <strong>de</strong> observaciones que no se sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> por si<br />

solos <strong>en</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación.<br />

La historia <strong>de</strong> vida es una forma <strong>de</strong> introducir también los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista. En el<br />

trabajo <strong>de</strong> campo se hizo estratégico solicitar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> vida. Sólo al <strong>de</strong>cir ―contame tu<br />

historia <strong>de</strong> vida‖ el participante liberó todas sus experi<strong>en</strong>cias positivas y negativas, y <strong>en</strong> el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que ya no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra qué contar, introduje <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación. En <strong>la</strong> investigación funcionó <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda etapa <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia, cuando<br />

contaba con <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados.<br />

2.5. Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> sujetos <strong>de</strong> investigación y unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis<br />

De acuerdo con Hammersley y Atkinson (1994:59-60), <strong>la</strong> metodología etnográfica supone<br />

tres gran<strong>de</strong>s dim<strong>en</strong>siones a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> tomar <strong>la</strong> muestra para <strong>la</strong> investigación: El tiempo,<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y el contexto. Conforme transcurre el tiempo, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones o dinámicas sociales<br />

como lingüísticas suel<strong>en</strong> cambiar, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te modifica sus formas <strong>de</strong> interacción y no es <strong>la</strong><br />

15


misma <strong>en</strong> todos los contextos. ―Se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>cidir dón<strong>de</strong> y cuándo observar, con qui<strong>en</strong><br />

conversar, así como qué información registrar y cómo hacerlo‖ (Op cit.: 59). En el proceso<br />

no solo se toma lo que es relevante, sino también los datos disponibles, por ello es<br />

importante establecer los criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />

Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> Hammersley y Atkinson (1994), <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

seleccioné a cuatro familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini<br />

cuarta sección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Inquisivi <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz – Bolivia,<br />

re<strong>la</strong>cionados con los criterios c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te establecidos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

De <strong>la</strong>s familias <strong>aymara</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba i<strong>de</strong>ntificados por Albó <strong>en</strong><br />

1995, Antequera <strong>en</strong> 2007 y personalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2009, elegí a cuatro familias ch‘apin<strong>en</strong>ses,<br />

miembros <strong>de</strong> un solo núcleo familiar, especialm<strong>en</strong>te a aquellos que respondían a los<br />

sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

� Hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong><br />

� Cantidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraciones (abuelos, padres y nietos)<br />

� Número <strong>de</strong> miembros <strong>en</strong> cada g<strong>en</strong>eración, al m<strong>en</strong>os tres miembros por cada<br />

g<strong>en</strong>eración<br />

� Dispersión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s<br />

� Inmigración reci<strong>en</strong>te<br />

� Predisposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia a co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> investigación<br />

Los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

características g<strong>en</strong>erales:<br />

� Son cuatro familias que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, todas son parte <strong>de</strong>l mismo<br />

tronco familiar (BG, WB, BCH y MB).<br />

� Las familias son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> familia BCH <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>-quechua y<br />

<strong>la</strong> familia MB <strong>aymara</strong>-<strong>aymara</strong> pero <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones, Orinoca <strong>de</strong> Oruro y<br />

Ch‘apich‘apini <strong>de</strong> La Paz, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

� Existe pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro familias.<br />

� Son <strong>de</strong> tres g<strong>en</strong>eraciones: padres consi<strong>de</strong>rados como los adultos, los hijos<br />

compr<strong>en</strong>dido por jóv<strong>en</strong>es y adolesc<strong>en</strong>tes y por último los nietos, niños.<br />

� La edad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias se dispersa <strong>en</strong>tre 2 a 53 años <strong>de</strong> edad.<br />

� La familia madre (BG) <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> siete miembros, <strong>de</strong> ésta se ramifican tres<br />

familias. La familia mayor (WB) conti<strong>en</strong>e siete miembros, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te (BCH) tres y<br />

16


<strong>la</strong> última familia (MB) es <strong>de</strong> ocho integrantes. En total, son veinticinco<br />

personalida<strong>de</strong>s que forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

� La familia BG, completa, radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad hace siete años. La familia WB hace<br />

dos años, el sigui<strong>en</strong>te BCH, como familia, hace tres años y <strong>la</strong> última familia MB<br />

hace cuatro años.<br />

� Los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia madre BG y <strong>la</strong> familia BCH ti<strong>en</strong><strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

diversificadas <strong>en</strong> distintas ramas <strong>de</strong>l área urbana (los varones <strong>en</strong> albañilería y <strong>la</strong>s<br />

mujeres como operarias <strong>de</strong> algunas empresas y trabajos domésticos por ejemplo<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ti<strong>en</strong>das). Los <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia WB y MB compart<strong>en</strong> unidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s,<br />

es <strong>de</strong>cir que toda <strong>la</strong> familia se <strong>de</strong>dica a un tipo <strong>de</strong> ocupación familiar.<br />

� Todos viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur, procuran mant<strong>en</strong>er prácticas comunitarias:<br />

sembradíos, t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> animales (oveja, gallinas), producción artística (tejidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>na <strong>de</strong> oveja), empleo <strong>de</strong> idioma materno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones vecinales y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia a grupos sociales (religioso).<br />

� Los habitantes <strong>de</strong>l barrio <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra son trilingües<br />

<strong>aymara</strong>, quechua y castel<strong>la</strong>no.<br />

� Manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> distintas maneras.<br />

2.5.1. Los participantes <strong>de</strong>l estudio<br />

Fam<br />

ilia<br />

Suti<br />

Nombre<br />

Par<strong>en</strong>tesc<br />

o <strong>de</strong> 1er<br />

grado<br />

Par<strong>en</strong>tesc<br />

o (ego<br />

abuelos)<br />

Awicha/<br />

abue<strong>la</strong><br />

Achi<strong>la</strong>/<br />

abuelo<br />

Mara<br />

edad<br />

G<strong>en</strong>era<br />

Ción<br />

17<br />

L<strong>en</strong>gua<br />

materna<br />

Proce<strong>de</strong>ncia Irnaqa<br />

actividad<br />

BG Aurelia Tayka/<br />

53 Adulta Aymara Ch‘apich‘apini Cocina, teje camas,<br />

madre<br />

tullmas y pastea ovejas<br />

Eulogio Awki/<br />

53 Adulto Aymara Ch‘apich‘apini Construye casas lejos<br />

padre<br />

<strong>de</strong> casa<br />

Wilson Yuqa/ hijo Yuqa 22 Jov<strong>en</strong> Aymara Ch‘apich‘apini E<strong>la</strong>bora tortas, pasteles<br />

<strong>en</strong> Quil<strong>la</strong>collo<br />

Cris Pucha/ Pucha/ 19 Jov<strong>en</strong> Aymara Ch‘apich‘apini Estudia <strong>en</strong> colegio y<br />

hija hija<br />

asiste al PDA<br />

Bertha Pucha/ Pucha/ 17 Jov<strong>en</strong> Aymara Ch‘apich‘apini V<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da<br />

hija hija<br />

manaco y estudia <strong>en</strong><br />

colegio<br />

Arielo Yuqa/ hijo Yuqa/ hijo 15 Adolesc<br />

<strong>en</strong>te<br />

Aymara Ch‘apich‘apini Estudia <strong>en</strong> colegio<br />

Fabi Chanaku/ Chanaku/ 10 Niña Aymara Ch‘apich‘apini Estudia y pastea ovejas<br />

hija m<strong>en</strong>or hija m<strong>en</strong>or<br />

a veces<br />

WB Imi Tayka/ Pucha/ 30 Adulta Aymara Ch‘apich‘apini Cocina, teje tullmas<br />

madre hija<br />

Ezequil Awki/ Tullqa/ 37 Adulto Aymara Wariqalluni Albañil<br />

padre yerno<br />

Carlo Taynisa/ Allchhi/niet 13 Adolesc Aymara Ch‘apich‘apini Estudia <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

hijo mayor o<br />

<strong>en</strong>te<br />

Wilma Pucha/ Allchhi 10 Niña Aymara Ch‘apich‘apini Estudia y pastea ovejas<br />

hija<br />

a veces<br />

Eriko Yuqal<strong>la</strong>/<br />

hijo m<strong>en</strong>or<br />

Allchhi 8 Niño Aymara Ch‘apich‘apini Estudia <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>


BC<br />

H<br />

Josi Yuqal<strong>la</strong>/<br />

hijo m<strong>en</strong>or<br />

B<strong>la</strong>di Yuqal<strong>la</strong>/<br />

hijo ultimo<br />

Eddy Awki/<br />

padre<br />

Maria Tayka/<br />

madre<br />

Neyson K'ata<br />

Yuqal<strong>la</strong><br />

Allchhi 5 Niño Aymara Ch‘apich‘apini Estudia <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

Allchhi 3 Niño Aymara Ch‘apich‘apini Juega<br />

Yuqa 28 Adulto Aymara Ch‘apich‘apini Construye casas lejos<br />

<strong>de</strong> casa y es taxista<br />

Nuxch'a 26 Adulta Quechua Waylluma-<br />

Potosi<br />

Cocina, borda y teje<br />

Allchhi 2 Niño Aymara/<br />

castel<strong>la</strong>n<br />

18<br />

Victoria Bajo Juega<br />

MB Mi<strong>la</strong>no Awki/<br />

padre<br />

Tullqa 42 Adulto Aymara Orinoca-Oruro Produce merme<strong>la</strong>da<br />

Hilda Tayka/ Pucha/ 26 Adulta Aymara Ch‘apich‘apini Produce merme<strong>la</strong>da<br />

madre hija<br />

J<strong>en</strong>ry Taynisa/ Allchhi 15 Adolesc Castel<strong>la</strong>n Zona sur – Estudia y ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

hijo mayor<br />

<strong>en</strong>te o<br />

Cochabamba producción<br />

merme<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong><br />

Heidi Pucha/ Allchhi 11 Niña Castel<strong>la</strong>n Zona sur – Estudia y ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

hija<br />

o<br />

Cochabamba producción<br />

merme<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong><br />

Lor<strong>en</strong>a Pucha/ Allchhi 11 Niña Aymara Ch‘apich‘apini Estudia y ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

hija<br />

castel<strong>la</strong>n<br />

producción <strong>de</strong><br />

o<br />

merme<strong>la</strong>da<br />

Beatriz Pucha/ Allchhi 9 Niña Castel<strong>la</strong>n Zona sur – Estudia y ayuda a sus<br />

hija<br />

Cochabamba padres<br />

Patricia Pucha/<br />

hija<br />

Estefani Chanaku/<br />

hija m<strong>en</strong>or<br />

2.5.2. Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis<br />

Rodríguez et al (1999:98) m<strong>en</strong>ciona que:<br />

Allchhi 5 Niña Castel<strong>la</strong>n Victoria Bajo Estudia y Juega<br />

Allchhi 3 Niña Castel<strong>la</strong>n<br />

o<br />

Victoria Bajo Juega<br />

Cuando se opta por un diseño <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> caso, ya sea único o múltiple, el mismo<br />

pue<strong>de</strong> implicar más <strong>de</strong> una unidad <strong>de</strong> análisis. Cuando <strong>de</strong>seamos analizar una<br />

realidad, el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a esta realidad como una totalidad<br />

única, <strong>de</strong> forma global. O también pue<strong>de</strong> llegar a ser importante el consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como<br />

constituida por una serie <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s cuya peculiar caracterización exige un<br />

tratami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciado.<br />

El caso objeto <strong>de</strong> estudio pue<strong>de</strong> ser una familia, y el análisis se pue<strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> usos lingüísticos <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> esa familia por g<strong>en</strong>eraciones<br />

(adultos mayores, adultos, jóv<strong>en</strong>es, adolesc<strong>en</strong>tes y niños). Tal como Martínez (2000:27)<br />

ratifica ―cualquier grupo humano que constituya una <strong>en</strong>tidad cuyas re<strong>la</strong>ciones estén<br />

regu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> costumbre o por ciertos <strong>de</strong>rechos y obligaciones reciprocas‖.<br />

Con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir (quién hab<strong>la</strong>, a quién, dón<strong>de</strong>, cuándo y con qué fin (Fishman<br />

1995:35) <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te estudio se toma como unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis espacios <strong>de</strong><br />

interacción lingüística, situaciones comunicativas <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y tiempos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, durante los sucesos cotidianos <strong>de</strong> cuatro familias aun culturalm<strong>en</strong>te<br />

homogéneas. En vista <strong>de</strong> que ―los miembros <strong>de</strong> un grupo étnico, cultural o situacional


compart<strong>en</strong> una estructura lógica o <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to que, por lo g<strong>en</strong>eral, no es explicita,<br />

pero que se manifiesta <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes aspectos <strong>de</strong> su vida‖ (Martínez 2000:28), se<br />

establece <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral los dominios don<strong>de</strong> hac<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia rutinaria e interacción<br />

lingüística los hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s.<br />

ESPACIOS SITUACIÓN COMUNICATIVA EN<br />

AYMARA<br />

TIEMPO<br />

Hogar (patio, cocina, Conversaciones nietos con abuelos En <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sayunos, c<strong>en</strong>as y<br />

dormitorio, corral <strong>de</strong> animales)<br />

los días domingos, porque son los<br />

únicos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> familia está<br />

reunida. Las tar<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los días lunes a<br />

viernes. Visitas, fiestas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> wathiya 3<br />

Plática padres e hijos<br />

Plática <strong>en</strong>tre niñas/os<br />

Plática <strong>en</strong>tre mayores (mayores <strong>de</strong><br />

18 años)<br />

Con visitas<br />

Vecindario Plática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s/os mayores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia con <strong>la</strong>s/os vecinas/os<br />

(ti<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> cancha <strong>de</strong> fulbito,<br />

<strong>la</strong> pampa <strong>de</strong> pastoreo,<br />

aguatero)<br />

Plática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s/os niñas/os <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia con sus pares <strong>de</strong>l vecindario<br />

Interacción<br />

con niños<br />

lingüísticas mayores<br />

Iglesia Interacción lingüística con los<br />

feligreses <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia religiosa<br />

La cancha (mercado) Re<strong>la</strong>ción lingüística <strong>de</strong> los<br />

miembros que asist<strong>en</strong> al mercado<br />

con <strong>la</strong>s señoras/es <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>teras/os<br />

Comunidad<br />

Durante el pastoreo <strong>de</strong><br />

animales, <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

chacra.<br />

Re<strong>la</strong>ción lingüística con los<br />

comuneros<br />

19<br />

Durante el trayecto al mercado u otros<br />

lugares <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Durante <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l<br />

vecindario para reuniones<br />

Durante el juego <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelota, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cachina, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>ntas y escondidas<br />

Desayunos y domingos<br />

Los días domingos<br />

Los días miércoles y sábado<br />

Durante <strong>la</strong>s conversaciones surgidas<br />

<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> modalidad etnográfica, conviv<strong>en</strong>cia con los participantes <strong>de</strong> investigación,<br />

el estudio estaba abierto para hacerlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba como <strong>en</strong> cualquier<br />

lugar <strong>de</strong> interacción lingüística. En este s<strong>en</strong>tido, acompañé a <strong>la</strong>s familias cuando fueron a<br />

<strong>la</strong> comunidad, por lo que también obtuve datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones comunicativas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

2.6. Instrum<strong>en</strong>tos<br />

Para el registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> información usé el diario <strong>de</strong> campo, si<strong>en</strong>do éste el instrum<strong>en</strong>to<br />

don<strong>de</strong> p<strong>la</strong>smé <strong>la</strong> información tal como lo recogí <strong>de</strong> manera directa. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

sistematicé <strong>la</strong> información <strong>en</strong> el cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> campo (or<strong>de</strong>nador), instrum<strong>en</strong>to que permitió<br />

posteriorm<strong>en</strong>te el análisis y <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

3 La wathiya consiste <strong>en</strong> hacer cocer papa, carne, oca bajo <strong>la</strong> tierra, cal<strong>en</strong>tada previam<strong>en</strong>te.


Para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> datos utilicé <strong>la</strong>s guías <strong>de</strong> observación y <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista que se<br />

aplicaron a los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, como a <strong>la</strong>s personas involucradas con <strong>la</strong>s familias<br />

<strong>aymara</strong>s. Estos instrum<strong>en</strong>tos fueron e<strong>la</strong>borados <strong>de</strong> manera no estructurada, simplem<strong>en</strong>te<br />

conti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunas preguntas ori<strong>en</strong>tadoras, por ejemplo, para <strong>la</strong> observación: ¿Quién<br />

hab<strong>la</strong>? ¿Con quién hab<strong>la</strong>? ¿Don<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>? ¿Cómo hab<strong>la</strong>? ¿Con qué propósito hab<strong>la</strong>?<br />

¿Cuál <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>? Las preguntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista fueron producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

observación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al uso y <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>. Para complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

información, utilicé cámara fotográfica y reportera.<br />

2.7. Procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recolección<br />

Para ejecutar el trabajo <strong>de</strong> campo, procedí <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Primero. Realicé los contactos con <strong>la</strong> familia <strong>aymara</strong> ext<strong>en</strong>sa y a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, con<br />

personas con qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> familia ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción cercana. Así obtuve el cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exploración.<br />

Segundo. G<strong>en</strong>eré ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confianza con <strong>la</strong> familia durante unos días, antes <strong>de</strong> iniciar<br />

con <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia, con <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> conversación <strong>de</strong> los familiares don<strong>de</strong> están, qué<br />

hac<strong>en</strong>, qui<strong>en</strong>es van a <strong>la</strong> comunidad, cuándo, como una especie <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to e<br />

informarse <strong>de</strong> los rumbos <strong>de</strong> cada familiar.<br />

Tercero. Conviví con <strong>la</strong>s familias, con el propósito <strong>de</strong> registrar los usos linguisticos<br />

<strong>aymara</strong>s in situ, <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias.<br />

Cuarto. Acompañé a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias a los espacios <strong>de</strong> mayor concurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad así como a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

Quinto. Una estrategia relevante para <strong>la</strong> investigación fue que, aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semanas<br />

estipu<strong>la</strong>das, fui <strong>de</strong> visita a <strong>la</strong> familia los fines <strong>de</strong> semana y días festivos por <strong>la</strong> cercanía.<br />

En esta perspectiva <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo, <strong>la</strong> investigación y correspondi<strong>en</strong>te recolección<br />

<strong>de</strong> datos se inició <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer día <strong>de</strong> contacto con <strong>la</strong> familia. En esta investigación <strong>de</strong><br />

carácter etnográfico, por ser holística, se hace difícil <strong>de</strong>sintegrar <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong><br />

observaciones <strong>en</strong> pasos.<br />

2.8. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos<br />

Los datos fueron procesados conforme los sigui<strong>en</strong>tes pasos:<br />

1ro. Transcripción <strong>de</strong> datos: <strong>de</strong> audio, fotografías, vi<strong>de</strong>os y diario <strong>de</strong> campo.<br />

20


2do. Lectura a <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> todos los datos transcritos más <strong>de</strong> 5 veces.<br />

3ro. Los datos que confluían fueron los que formaron <strong>la</strong>s categorías. Las construcción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s lingüisticas (a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas ori<strong>en</strong>tadoras qué idioma, quién, dón<strong>de</strong>,<br />

cuando, por qué, para qué) <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> observación y <strong>en</strong>trevistas tuvieron un rol<br />

primordial para <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías (ejemplos <strong>en</strong> anexos).<br />

4to. Redaccion <strong>en</strong> bruto <strong>de</strong>l texto, es <strong>de</strong>cir, simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scribí los sucesos incluy<strong>en</strong>do<br />

evi<strong>de</strong>ncias, iniciando por <strong>la</strong> categoría más ext<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>.<br />

5to. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación teórica, e inclusión <strong>de</strong> subtitulos emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación.<br />

6to. Análisis e interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción, <strong>en</strong> base a datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación,<br />

<strong>en</strong>trevistas, historias <strong>de</strong> vida, conversaciones espontáneas, fotografías, imág<strong>en</strong>es y teoría<br />

re<strong>la</strong>cionada.<br />

7mo. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> conclusiones y propuesta <strong>en</strong> base a los resultados arribados.<br />

El proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scripción y lectura <strong>de</strong> los sucesos lingüisticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, hicieron<br />

que recordara y analizara <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias lingüisticas por <strong>la</strong>s que atravesé <strong>en</strong> mi infancia.<br />

Ha sido una oportunidad <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar responsables, por qué y cómo lograron separarme<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>aymara</strong>. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> apartarme <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s no se consumó<br />

los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> (eliminar <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Delia).<br />

La madre P. (trabajaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>) me ha dicho –no les hables <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> a tus<br />

hijas, ti<strong>en</strong>es que hab<strong>la</strong>rles <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, porque el<strong>la</strong>s no van a po<strong>de</strong>r estudiar- por eso<br />

yo, ya no les he hab<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> (Francisca, Cochabamba 01/02/2011).<br />

Mi pregunta <strong>de</strong> vida siempre fue ¿Quién soy? De niña cuando vivía <strong>en</strong> Kami (Provincia<br />

Ayopaya <strong>de</strong> Cochabamba, ubicado <strong>en</strong> el cerro Kami colindante con el cerro<br />

Chachakumani <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Inquisivi La Paz, el que <strong>en</strong> sus faldas cobija a<br />

Ch‘apich‘apini) tuve algunas interrogantes a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> mi uso lingüistico,<br />

que <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to no fueron ac<strong>la</strong>radas para mi compr<strong>en</strong>sión.<br />

Recuerdos lingüisticos:<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> mis 8 años, <strong>en</strong> un juego <strong>en</strong>tre niños y niñas <strong>la</strong> señora Donata 4 <strong>la</strong>nzó<br />

unas carcajadas fuertes ¡uqi, ja ja ja uqi ja ja ja, qué es uqi pues, no se dice uqi se<br />

dice plomo! (Donata, década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta)<br />

4 Era <strong>la</strong> vecina <strong>en</strong> Kami.<br />

21


En mi niñez experim<strong>en</strong>té sucesos lingüisticos que me ll<strong>en</strong>aron <strong>de</strong> dudas sin respuestas. El<br />

trabajo con trinitarios me ayudó a empezar con <strong>la</strong> indagación sobre ¿Quién soy? La<br />

Maestría 5 me ayudó a i<strong>de</strong>ntificarme como lo que soy y siempre lo fui. Siempre viví como<br />

<strong>aymara</strong>, pero sin saber que era <strong>aymara</strong>. La investigación etnográfica principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

conviv<strong>en</strong>cia con familias <strong>aymara</strong>s, pu<strong>de</strong> consolidar quién soy. Esta reflexión a través <strong>de</strong>l<br />

estudio junto con algunos miembros <strong>de</strong> mi pueblo, <strong>la</strong> convivi<strong>en</strong>cia con compañeros <strong>de</strong><br />

estudio, el análisis y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro académico contribuyeron <strong>de</strong><br />

gran manera primordialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mi ser como <strong>aymara</strong>, el cual me libera <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />

prejuicios y complejos, pero no <strong>de</strong>l todo, porque al pueblo <strong>aymara</strong> no <strong>la</strong> hago yo so<strong>la</strong>. Mi<br />

pueblo aún <strong>de</strong>muestra, a través <strong>de</strong> sus actos cotidianos, escepticismo ante <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong>.<br />

2.9. Consi<strong>de</strong>raciones éticas<br />

En el mundo andino se consi<strong>de</strong>ra que todo ser ti<strong>en</strong>e vida (humano, animal, p<strong>la</strong>ntas,<br />

objetos, espíritus) como seña<strong>la</strong> Mazorco (2008), y por ello todos ellos, es <strong>de</strong>cir todo<br />

ocupante terr<strong>en</strong>al, espacial y <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s merece los mismos tratos, nadie goza <strong>de</strong><br />

jerarquías. En este s<strong>en</strong>tido, durante <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> familia, se aplicó todas <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones humanísticas (empatía, s<strong>en</strong>sibilidad, escucha, paci<strong>en</strong>cia) y<br />

naturales (participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas: pe<strong>la</strong>r papa para el almuerzo, <strong>la</strong>var<br />

los p<strong>la</strong>tos, pastear <strong>la</strong>s ovejas, tejer tullmas, ir a <strong>la</strong> reunión esco<strong>la</strong>r) <strong>en</strong> los espacios y<br />

tiempos don<strong>de</strong> se permitió mi pres<strong>en</strong>cia.<br />

El problema surge cuando se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> justificar mi pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el ámbito<br />

familiar durante un mes. Ellos cuestionaron por qué y para qué <strong>de</strong>seo convivir con ellos,<br />

tal como sucedió <strong>en</strong> Valle Sacta 6 (05/2009). En una char<strong>la</strong> familiar con hermanos y padres<br />

míos resolvimos ir con el objetivo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> para el futuro <strong>la</strong>boral. Sin<br />

embargo, me pareció incómodo, poco responsable y, a<strong>de</strong>más, no es una razón muy<br />

fuerte. En todo caso, me dirían que vaya a <strong>la</strong> comunidad, que allá sería más efectivo. En<br />

ese s<strong>en</strong>tido, llegué a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>de</strong>cirles lo que realm<strong>en</strong>te busco (observar qui<strong>en</strong>es,<br />

5<br />

Este término lo concibo como: investigación cultural, análisis <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias propias, lecturas <strong>de</strong> otras<br />

experi<strong>en</strong>cias.<br />

6<br />

El trabajo <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> Valle Sacta ubicado <strong>en</strong> el Trópico <strong>de</strong> Cochabamba se realizó el mes <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gestión 2009. Allí fuimos tres participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> VI versión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maestría <strong>en</strong> EIB a realizar el trabajo <strong>de</strong><br />

campo con los estudiantes <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. Varios <strong>de</strong> los estudiantes observados esperaban un<br />

taller o char<strong>la</strong>s, pero no un acompañami<strong>en</strong>to y observación, <strong>en</strong>tonces surgían <strong>la</strong>s preguntas ¿qué van hacer?<br />

¿se caminan no más? ¿a qué han v<strong>en</strong>ido? Algunos estudiantes al no obt<strong>en</strong>er respuestas c<strong>la</strong>ras y concisas<br />

mostraron molestias, porque p<strong>en</strong>saron que fuimos con otras int<strong>en</strong>siones investigativas.<br />

22


don<strong>de</strong>, cuando y cómo hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>), con una previa reflexión respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong>.<br />

Con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> no g<strong>en</strong>erar ningún tipo <strong>de</strong> estímulo favorable a <strong>la</strong> investigación, se<br />

tuvo que cuidar muchos aspectos, por ejemplo <strong>en</strong> cuanto a lo económico. Obtuve<br />

fotografías a los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, ellos me pidieron que <strong>la</strong>s reve<strong>la</strong>ra. A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>volverles <strong>la</strong>s fotos, no supe si cobrarles o no el costo <strong>de</strong>l reve<strong>la</strong>do. Decidí cobrarles el<br />

mismo precio que me costó reve<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s para no <strong>en</strong>torpecer ni estimu<strong>la</strong>r el comportami<strong>en</strong>to<br />

natural. A<strong>de</strong>más, si se pres<strong>en</strong>taría esta situación <strong>en</strong> otro mom<strong>en</strong>to y tiempo, este trabajo<br />

se cobraría.<br />

2.10. Reflexión sobre el investigador fr<strong>en</strong>te a los sujetos <strong>de</strong> investigación<br />

No es nada agradable ser observador y <strong>en</strong>trevistador como ag<strong>en</strong>te investigador. Obt<strong>en</strong>er<br />

datos con fines académicos provoca un constante autocuestionami<strong>en</strong>to ¿qué estoy<br />

haci<strong>en</strong>do? ¿Para qué? El único consuelo para apaciguar <strong>la</strong>s sospechas <strong>de</strong> algunos<br />

miembros era mostrarles lo que hacía (los escritos <strong>en</strong> el cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> campo, mostrarles<br />

<strong>la</strong>s fotografías a través <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nador, mostrarles <strong>la</strong>s transcripciones <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nador).<br />

Pero, aun así, no creí satisfacer <strong>la</strong>s sil<strong>en</strong>ciosas molestias que sus ojos <strong>de</strong><strong>la</strong>taban. S<strong>en</strong>tí <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> mostrarles lo que escribí <strong>en</strong> el libro, explicarles dón<strong>de</strong> y ante quiénes será<br />

publicado y para qué. A<strong>de</strong>más, les prometí que cuando el libro esté terminado, les<br />

<strong>en</strong>tregaría un ejemp<strong>la</strong>r para que vieran qué es lo que se escribió <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

durante el estudio <strong>de</strong> campo.<br />

Aún no cont<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> explicación verbal, les mostré el primer borrador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />

<strong>de</strong> los resultados. Fr<strong>en</strong>te a lo cual, Emi dijo ―walikiskiya nanaka kuna ukhama luraña<br />

atxapxa‖ 7 (Emi 12/11/2010). Escuchar <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias les g<strong>en</strong>eró risas ―ja ja ja ja<br />

ukhamati parli ja ja ja‖ (Ibid). Aurelia dijo ―jaya ukhamapiniskiya‖ (Aurelia 12/11/2010)<br />

ratificando los datos obt<strong>en</strong>idos. Les causó gracia y sorpresa que aparezcan escritos sus<br />

propios usos lingüísticos. Fue <strong>en</strong>tonces cuando por fin s<strong>en</strong>tí no estar cometi<strong>en</strong>do<br />

atropellos in<strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes a espaldas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, quedando ac<strong>la</strong>rado que se escribieron<br />

aspectos con los cuales están <strong>de</strong> acuerdo. Las más interesadas <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> sus manos<br />

7 Está bi<strong>en</strong>, nosotros qué vamos a po<strong>de</strong>r hacer así.<br />

23


―el libro <strong>de</strong> historia <strong>de</strong> vida‖ 8 fueron Wilma y Fabio<strong>la</strong>, porque <strong>en</strong> cada visita preguntaban<br />

por él.<br />

En <strong>la</strong> comunidad también se g<strong>en</strong>eró t<strong>en</strong>siones con los <strong>en</strong>trevistados, pues se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dió <strong>la</strong><br />

conversación con el Dirig<strong>en</strong>te y otros comunarios como una excusa para ―obt<strong>en</strong>er<br />

terr<strong>en</strong>os‖ o algo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> tierra, a pesar <strong>de</strong> haber ac<strong>la</strong>rado <strong>en</strong> términos<br />

contextualizados que sólo se trataba <strong>de</strong> una investigación <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba con inmigrantes ch‘apin<strong>en</strong>ses.<br />

La investigación indudablem<strong>en</strong>te es una herrami<strong>en</strong>ta muy po<strong>de</strong>rosa para <strong>la</strong> reflexión<br />

sobre los actos cotidianos y <strong>de</strong> casos específicos poco o nada explorados. Pero ti<strong>en</strong>e un<br />

costo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> intromisión <strong>en</strong> vidas privadas.<br />

―A veces el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> un rol familiar <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario repres<strong>en</strong>ta algunas v<strong>en</strong>tajas: se<br />

obti<strong>en</strong>e el acceso con mayor facilidad; el observador ti<strong>en</strong>e algo que hacer; <strong>la</strong>s personas<br />

no se inhib<strong>en</strong> <strong>en</strong> su pres<strong>en</strong>cia; algunos datos se pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er con m<strong>en</strong>os dificultad‖<br />

(Taylor y Bodgan 1996:54). Es un aspecto que favoreció mi condición <strong>de</strong> observadora<br />

participante, sin embargo es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el egoc<strong>en</strong>trismo podría<br />

distorsionar <strong>la</strong> naturalidad <strong>de</strong> los observados. Ya no podría t<strong>en</strong>er una confiabilidad que se<br />

espera.<br />

8 Se puso ese nombre al escrito <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis, porque p<strong>en</strong>sé que no <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rían el término tesis.<br />

24


CAPÍTULO III<br />

Fundam<strong>en</strong>tación Teórica<br />

La investigación trata sobre el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por familias inmigrantes <strong>de</strong><br />

Ch‘apich‘apini, Provincia Inquisivi <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba.<br />

La dinámica social, cultural y lingüística convoca a realizar estudios y reflexiones para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuestra situación como <strong>aymara</strong>s. En este s<strong>en</strong>tido, atribuy<strong>en</strong>do mayor<br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> ch‘apin<strong>en</strong>se, realizo un estudio <strong>de</strong> tipo sociolingüístico, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> analizar los procesos <strong>de</strong> dinamización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias.<br />

A través <strong>de</strong> los estudios sociolingüísticos g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, realizados por<br />

Fishman, Hymes, Romaine, Hudson, Lomas, Fasold, Appel y Muysk<strong>en</strong> 9 , y los aportes<br />

basados <strong>en</strong> datos más cercanos a nuestra realidad <strong>de</strong> Albó, Sichra, Suxo, Mamani, Apaza<br />

Ignacio, Layme y otros, int<strong>en</strong>to compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y explicar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, persist<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con los factores sociales <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

adaptación familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba con usuarios mayoritariam<strong>en</strong>te<br />

castel<strong>la</strong>no y quechua.<br />

3.1. Nociones <strong>de</strong> sociolingüística<br />

3.1.1. Sociolingüística<br />

La sociolingüística data <strong>de</strong> tiempos contemporáneos, ―El término sociolingüistica fue<br />

utilizado por primera vez por H. Currie, <strong>en</strong> 1952, <strong>en</strong> un artículo publicado <strong>en</strong> el Southern<br />

Speech Journal; <strong>en</strong> él se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> sociolingüística como <strong>la</strong> disciplina que estudia <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y sociedad‖ (Areiza et al 2004:2). Tal <strong>de</strong>finición se pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>spués con más precisión <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos: ―<strong>la</strong> preocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociolingüística es el hecho lingüístico <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el grupo social o el grupo <strong>de</strong><br />

individuos que lo utiliza‖ (Op.cit.:5).<br />

Por su parte, Fishman explica que: ―El propósito <strong>de</strong> los Currie era buscar una unión<br />

interdisciplinar <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística y <strong>la</strong> sociología pues <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> que el hab<strong>la</strong><br />

humana es, sobre todo, un acto social <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto también social‖ (Fishman<br />

1995:12). Lo que Fishman quiere <strong>de</strong>cir es que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, se<br />

estudia <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> como un factor para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s o estructura social. Areiza<br />

9 No quiero <strong>de</strong>cir que solo son ellos, sino que hay muchos más.<br />

25


et al. (2004) explican que, a través <strong>de</strong> los factores sociales, se int<strong>en</strong>ta compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo<br />

lingüístico.<br />

Según Labov: ―<strong>la</strong>nguage as it is used in everyday life by members of the social or<strong>de</strong>r‖ 10 [<strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> tal como se usa diariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n social] 11 Este autor afirma que <strong>la</strong><br />

lingüística hay que ver<strong>la</strong> <strong>en</strong> los discursos cotidianos -cuando el hab<strong>la</strong>nte usa el idioma,<br />

para conversar con el hijo, para regañarlo, cuando bromea con sus amigos o cuando<br />

dialoga con el vecino. Ver cómo varía con <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciertos factores: edad, sexo,<br />

cultura, política, cultura, tiempo y espacios. ¿Qué origina que una persona diga ahisito y<br />

otro diga ahí? ¿Por qué Erik 12 dice t‘axsando y Fabio<strong>la</strong> 13 dice <strong>la</strong>vando? ¿A causa <strong>de</strong> qué y<br />

por qué varían los usos lingüísticos <strong>en</strong> los grupos y ámbitos sociales? La re<strong>la</strong>ción que<br />

pudieran t<strong>en</strong>er los factores sociales y culturales <strong>en</strong> <strong>la</strong> variación <strong>de</strong>l uso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, empleada diariam<strong>en</strong>te por unas u otras personas, es lo que Labov l<strong>la</strong>ma<br />

sociolingüística.<br />

Fasold (1996:17), por su parte, opina que lo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociolingüística ―<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

dos hechos re<strong>la</strong>cionados con el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je a m<strong>en</strong>udo ignorados por <strong>la</strong> lingüística. En primer<br />

lugar, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> varía -los hab<strong>la</strong>ntes pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>cir lo mismo <strong>de</strong> diversas formas-. (…) <strong>en</strong><br />

segundo lugar, el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je sirve a sus usuarios para cumplir un objetivo tan importante<br />

como el más obvio (…)‖ por ejemplo conversar. Una concepción simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Labov,<br />

cuando m<strong>en</strong>ciona que el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> ti<strong>en</strong>e variaciones y que cumple objetivos <strong>de</strong>l<br />

hab<strong>la</strong>nte.<br />

La sociolingüística está re<strong>la</strong>cionada también con otras ci<strong>en</strong>cias, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />

podrían explicar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os lingüísticos como <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s, percepciones, historia y<br />

organizaciones, tal como seña<strong>la</strong> Yule:<br />

La sociolingüística trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je y <strong>la</strong> sociedad. Está <strong>en</strong><br />

estrecho contacto con <strong>la</strong> antropología, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y <strong>la</strong><br />

cultura, y con <strong>la</strong> sociología, por el papel crucial que el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> grupos e instituciones sociales. También está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong><br />

psicología social, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se refiere a cómo se expresan <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong>s percepciones y cómo se i<strong>de</strong>ntifican los comportami<strong>en</strong>tos integradores o<br />

marginadores <strong>en</strong> un grupo. (Yule 1998: 272)<br />

10 (Labov 1972:xiii) http://books.google.com.bo/books?id=hD0PNMu8CfQC&printsec=frontcover#v=onepa<br />

ge&q&f=false. Fecha <strong>de</strong> consulta: 17/09/2010.<br />

11 Traducción <strong>en</strong> Fishman (1995:14)<br />

12 Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia WB, <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo.<br />

13 Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG, <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo.<br />

26


La sociolingüística hace un seguimi<strong>en</strong>to etnográfico y analítico <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

lingüísticos <strong>en</strong> personas y grupos <strong>de</strong> personas. Con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir más que<br />

explicar ¿qué es lo que influye <strong>en</strong> el hab<strong>la</strong>nte para que emitan ciertos términos y no otros?<br />

¿cómo lo usan? y ¿para qué lo usan?<br />

Fueron los estudios antropológicos los que brindaron at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />

mucho tiempo atrás, pero <strong>de</strong> manera distinta a <strong>la</strong> sociolingüística, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años<br />

ses<strong>en</strong>ta ha ―prestado gran at<strong>en</strong>ción a ese aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> que se pue<strong>de</strong> observar<br />

directam<strong>en</strong>te‖ (Sichra 2003:40), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que ―pue<strong>de</strong> aportar mucha luz <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad‖ (Hudson 1982:13), y aportar<br />

<strong>de</strong> gran manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación lingüística.<br />

La sociolingüística realiza estudios, por lo g<strong>en</strong>eral, con ciertos grupos sociales que<br />

compart<strong>en</strong> normas y/o características lingüísticas simi<strong>la</strong>res, no idénticas. Estos grupos se<br />

los l<strong>la</strong>ma ―comunidad lingüística‖ (Areiza et al 2004:7) que significa según el mismo autor<br />

―t<strong>en</strong>er algo <strong>en</strong> común (…) comunidad implica <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> personas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> algo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un espacio temporal y geográfico‖ (ibíd). Estas<br />

comunida<strong>de</strong>s lingüísticas pose<strong>en</strong> una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. La sociolingüística pone especial empeño<br />

<strong>en</strong> estudiar, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s lingüísticas, a <strong>la</strong>s ―comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>‖, que<br />

son grupos mucho más pequeños que compart<strong>en</strong> por <strong>la</strong> cercanía geográfica <strong>de</strong> sus<br />

miembros y por <strong>la</strong> comunicación frecu<strong>en</strong>te o cotidiana y los intereses comunes una<br />

variedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, ciertas formas comunicativas, ciertos valores. Los estudios<br />

sociolingüísticos conduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> cómo funciona <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>terminado contexto social cuando se produce el ‗acto <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>’ (Hymes) (Duranti<br />

1992:256), con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ver el paisaje completo, porque cada integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad es difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l otro, y el tiempo modifica <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r.<br />

Entonces ¿<strong>la</strong> sociolingüística sería <strong>la</strong> indicada especialm<strong>en</strong>te para los pueblos<br />

emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te orales? De acuerdo como indican los autores, esta ci<strong>en</strong>cia estudia el<br />

idioma <strong>en</strong> el preciso instante cuando se lo emite y cómo <strong>la</strong> sociedad utiliza <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>l idioma. Se a<strong>de</strong>cúa al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s como el <strong>aymara</strong> que <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos<br />

su fuerte es <strong>la</strong> oralidad, por ejemplo <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Victoria Bajo, que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> uso oral, variado y con funciones diversificadas <strong>en</strong> cada familia. Sin embargo,<br />

también ti<strong>en</strong>e relevancia para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica social <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura.<br />

27


3.1.2 Funciones <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je<br />

La capacidad humana <strong>de</strong> comunicarse mediante un sistema <strong>de</strong> signos sonoros<br />

articu<strong>la</strong>dos que pue<strong>de</strong>n transmitir <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>nte, con difer<strong>en</strong>tes objetivos y<br />

propósitos es lo que se l<strong>la</strong>ma el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je. Al respecto Halliday (1994:33) ―El <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je se<br />

consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> codificación <strong>de</strong> un ‗pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> conducta‘ <strong>en</strong> un ‗pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

significado‘, es <strong>de</strong>cir, como un medio <strong>de</strong> expresar lo que el organismo humano ‗pue<strong>de</strong><br />

hacer‘, <strong>en</strong> interacción con otros organismos humanos, transformándolo <strong>en</strong> lo que pue<strong>de</strong><br />

significar‖. Al mismo tiempo argum<strong>en</strong>ta que algunas funciones <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

cumplir <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s culturas humanas, a <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>nomina funciones <strong>de</strong> tipo<br />

sumam<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eral don<strong>de</strong> el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je ti<strong>en</strong>e que interpretar toda nuestra experi<strong>en</strong>cia<br />

(acontecimi<strong>en</strong>tos, acciones…), algunas re<strong>la</strong>ciones lógicas, expresar nuestra participación,<br />

como hab<strong>la</strong>ntes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l discurso (<strong>de</strong>seos, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, actitu<strong>de</strong>s y juicios);<br />

ti<strong>en</strong>e que ser capaz <strong>de</strong> estar organizado como discurso pertin<strong>en</strong>te, y no sólo como<br />

pa<strong>la</strong>bras y oraciones <strong>de</strong> un libro <strong>de</strong> gramática o <strong>de</strong> un diccionario.<br />

Luisa Martín Rojo (1995: 38-40), citado <strong>en</strong> Lomas (1999:197) pres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong><br />

funciones socioculturales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes líneas:<br />

� Función i<strong>de</strong>ntificadora<br />

� Función <strong>de</strong>limitadora<br />

� Función <strong>de</strong> confrontación o exclusión<br />

� Función privatizadora<br />

� Función liberadora<br />

La primera permite distinguirse <strong>de</strong> otros individuos, <strong>la</strong> segunda permite reconocer y<br />

<strong>de</strong>limitar su grupo social. La tercera se refiere al hab<strong>la</strong>nte que no participa <strong>de</strong> un dialecto<br />

social y se s<strong>en</strong>tirá excluido cuando sus hab<strong>la</strong>ntes lo utilic<strong>en</strong>. La cuarta hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s léxicas para referirse a aquel<strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s que son relevantes para<br />

el grupo. Y <strong>la</strong> última hace alusión a <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación y<br />

organización <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias y valores, tomando como base los propios, sin proyectar sobre<br />

el<strong>la</strong>s prejuicios (Lomas 1999:197-198).<br />

Pit Cor<strong>de</strong>r (1992:23) con una mirada psicológica, manifiesta que ―<strong>la</strong> primera forma <strong>de</strong><br />

aproximarnos a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es viéndo<strong>la</strong> como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> como un aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conducta humana. (…); conducta que ti<strong>en</strong>e como función principal <strong>la</strong> comunicación‖. La<br />

utilidad <strong>de</strong> dicha conducta se <strong>la</strong> refiere como función social, ya que ―no ti<strong>en</strong>e ningún<br />

28


s<strong>en</strong>tido adquirir lo que se consi<strong>de</strong>ra como una c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> conducta muy compleja, a m<strong>en</strong>os<br />

que sea útil para el individuo y para <strong>la</strong> sociedad a <strong>la</strong> que pert<strong>en</strong>ece‖.<br />

Cada realidad lingüística manifiesta diversidad <strong>de</strong> funciones, es una muestra que el uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es un complem<strong>en</strong>to primordial <strong>de</strong> cada ser humano: ―(…) no es un elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia cultura, sino <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s culturales‖ nos dice Bloch y<br />

Trager (1942: 5) citado <strong>en</strong> Crystal (2001:54). Por eso, <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> se<br />

diversifican y se particu<strong>la</strong>rizan. Es así que ―Cuanto más importantes y múltiples son <strong>la</strong>s<br />

funciones que cumple una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> para <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los individuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad,<br />

tanto mayor es su vitalidad‖ (Sichra 2003:40). Sin embargo, el contacto <strong>en</strong>tre hab<strong>la</strong>ntes,<br />

una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> otra (como el <strong>aymara</strong> fr<strong>en</strong>te al castel<strong>la</strong>no), podría<br />

fr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong>s funciones lingüísticas <strong>de</strong>l grupo afectado.<br />

3.1.3. Contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> ch‘apin<strong>en</strong>se <strong>en</strong> Victoria Bajo está <strong>en</strong> contacto con variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, quechua y castel<strong>la</strong>no. Dicho contacto g<strong>en</strong>era ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por <strong>la</strong>s familias inmigrantes ch‘apin<strong>en</strong>ses, los cuales son c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

i<strong>de</strong>ntificados, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, por los pob<strong>la</strong>dores <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini. Por ejemplo, una<br />

comunaria <strong>de</strong>cía: ―Eriku chaxru arsuski‖ [Erik hab<strong>la</strong> mezc<strong>la</strong>do] (MF, Ch‘apich‘apini,<br />

7/05/2010). Es <strong>de</strong>cir que los visitantes urbanos a <strong>la</strong> comunidad hab<strong>la</strong>n mezc<strong>la</strong>do <strong>aymara</strong><br />

con castel<strong>la</strong>no, <strong>en</strong> especial los niños y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

El contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, ―según el caso, obe<strong>de</strong>ce a una serie <strong>de</strong> factores sociales,<br />

afectivos, psicológicos, económicos, políticos, migratorios, fronterizos, educativos, mas<br />

mediáticos, etc.‖ (Areiza et al 2004:112). Por ejemplo, el caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB<br />

Victoria Bajo, se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> inmigración <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores originarios <strong>aymara</strong>s y quechuas <strong>de</strong><br />

distintos puntos <strong>de</strong>l territorio boliviano, que conviv<strong>en</strong> con los lugareños y se re<strong>la</strong>cionan<br />

con otros <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad por motivos <strong>de</strong> trabajo, negocio, religión y educación.<br />

En el contacto <strong>en</strong>tre hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, ―al principio, cada uno <strong>de</strong> los grupos<br />

<strong>en</strong> contacto procura mant<strong>en</strong>er su integridad lingüística y cultural <strong>de</strong>bido al s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

lealtad con su <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y su cultura‖ (Ibid), No obstante, <strong>en</strong> el caso especifico <strong>de</strong> algunas<br />

familias <strong>de</strong> Victoria Bajo, si bi<strong>en</strong> manti<strong>en</strong><strong>en</strong> el idioma originario, están predispuestos para<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje, primordialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. Este es uno <strong>de</strong> los principales motivos <strong>de</strong><br />

inmigración a <strong>la</strong> ciudad, porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad predomina el monolingüismo (<strong>aymara</strong>)<br />

29


(Pablo, BVB, 04/2010), a pesar <strong>de</strong> que los profesores estimu<strong>la</strong>n el uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

El contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s se refiere al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes con distinta<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, <strong>en</strong> un mismo ámbito o comunidad social, cultural o geográfica. Y que esta<br />

coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alguna manera influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, lo que significa<br />

que ―el contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s conduce inevitablem<strong>en</strong>te al bilingüismo‖ (Appel y Muysk<strong>en</strong><br />

1996:10).<br />

3.1.4. Bilingüismo<br />

El bilingüismo no es fácilm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finible, al hacerlo ―ha <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse seriam<strong>en</strong>te un<br />

problema que es c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales‖ (Op.cit.: 12). ―(…) el bilingüismo es un<br />

asunto privado: hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> biografía individual y a los contornos concretos <strong>en</strong><br />

que <strong>de</strong>terminados individuos viv<strong>en</strong>‖ (Ninyoles 1972:30). A<strong>de</strong>más ―se han propuesto<br />

<strong>de</strong>finiciones muy diversas <strong>de</strong>l bilingüismo que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pl<strong>en</strong>o dominio simultáneo y<br />

alternante <strong>de</strong> dos <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s hasta cualquier grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

que se añada al dominio espontáneo que cualquier individuo posee <strong>de</strong> su primera <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>‖<br />

(Siguán y Mackey 1989:17). Estos autores propon<strong>en</strong> ―l<strong>la</strong>mar bilingüe a <strong>la</strong> persona que,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su primera <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, ti<strong>en</strong>e una compet<strong>en</strong>cia parecida <strong>en</strong> otra <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y que es<br />

capaz <strong>de</strong> usar una u otra <strong>en</strong> cualquier circunstancia con parecida eficacia‖ (Ibid).<br />

Asimismo ―cualquiera que emplee dos o más <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>en</strong> alternancia es bilingüe‖<br />

(Op.cit:11).<br />

El bilingüismo no necesariam<strong>en</strong>te se refiere a un hecho específico, sino es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

diversificado. Con ciertas esca<strong>la</strong>s y maneras conforme <strong>en</strong> dón<strong>de</strong>, cuándo, cómo, cuáles y<br />

cuantas <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s están <strong>en</strong> contacto. Siguan y Mackey (1989:29) m<strong>en</strong>cionan que ―una<br />

manera complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bilingüismo consiste <strong>en</strong> examinar <strong>la</strong>s<br />

distintas formas <strong>de</strong> llegar a ser bilingüe‖.<br />

Continuando con Siguan y Mackey (Op.cit.:30) <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ser bilingüe son como sigue:<br />

La primera es cuando se adquiere <strong>la</strong> segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> al mismo tiempo que <strong>la</strong> primera,<br />

durante <strong>la</strong> primera infancia o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual llegan a alcanzar un<br />

bilingüismo casi perfecto. Otra forma es cuando se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>, caso frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> familias inmigradas, <strong>la</strong> primera <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> seguirá si<strong>en</strong>do<br />

su <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> personal y cotidiana, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda será para contactos más<br />

30


formales y <strong>de</strong> funciones sociales <strong>de</strong> alto nivel. La tercera forma <strong>de</strong> bilingüismo ocurre<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con el inmigrante adulto, se adquiere <strong>de</strong> forma espontanea, por contacto<br />

directo y sost<strong>en</strong>ido con una segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, sufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> comunicación. Una cuarta<br />

manera es el modo académico <strong>en</strong> el propio país, tal como se apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s<br />

extranjeras, este tipo <strong>de</strong> bilingüismo favorece <strong>la</strong>s estructuras lingüísticas y no <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia comunicativa.<br />

3.1.5. Bilingüismo <strong>en</strong> familias<br />

El estudio <strong>de</strong> campo realizado se refiere a familias inmigrantes <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> una segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> (el castel<strong>la</strong>no) con el objetivo <strong>de</strong> estabilizarse social y<br />

económicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el sistema urbano. Por ello, cabe puntualizar <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

introducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> un idioma distinto al materno <strong>en</strong> contextos urbanos.<br />

Es <strong>en</strong> efecto, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia don<strong>de</strong> se fraguan <strong>la</strong>s fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong>s lingüísticas, y<br />

es también <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia don<strong>de</strong> se produc<strong>en</strong> los cambios <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Y es también <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

familia, (…) don<strong>de</strong> se adquier<strong>en</strong> los bilingüismos más profundos. (Siguan y Mackey<br />

1989:56)<br />

La familia brinda confianza a sus integrantes. Sólo <strong>en</strong> el ámbito familiar, cada miembro<br />

pue<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica sus apr<strong>en</strong>dizajes lingüísticos antes <strong>de</strong> hacerlo fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Sin<br />

temor a ser criticado. La familia admite errores y aciertos, conoce el orig<strong>en</strong>, los objetivos y<br />

proyecciones familiares, ve<strong>la</strong> por <strong>la</strong> estabilidad y superación familiar <strong>de</strong> manera conjunta.<br />

Por <strong>en</strong><strong>de</strong> pue<strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuar metodologías para <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> cada miembro,<br />

que ori<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong>s interacciones lingüísticas externas e internas al hogar. La familia ―Es uno<br />

<strong>de</strong> los lugares por antonomasia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> capital bajo sus difer<strong>en</strong>tes especies<br />

y <strong>de</strong> su transmisión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones: salvaguarda su unidad para <strong>la</strong> transmisión y<br />

por <strong>la</strong> transmisión, a fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r transmitir y porque está <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> hacerlo‖<br />

(Bourdieu 1997:133).<br />

Siguan y Mackey (1989) <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> distintos tipos <strong>de</strong> familias bilingües. La que se acercan<br />

al caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias ch‘apin<strong>en</strong>ces es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

La familia es monolingüe, pero <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> que se utiliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia es distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad exterior. El calificar <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> monolingüe no<br />

implica que sus miembros no conozcan <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong>l exterior: lo que caracteriza a<br />

esta situación es que no <strong>la</strong> utilizan <strong>en</strong> sus re<strong>la</strong>ciones familiares. A pesar <strong>de</strong> lo cual <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> exterior p<strong>en</strong>etra <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> muy diversas maneras: visitas,<br />

amigos, radio, televisión. También, como el caso anterior, si <strong>en</strong> el exterior se usan<br />

varias <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>la</strong> mayor p<strong>en</strong>etración será <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> dominante. (Op.cit.:58)<br />

31


Harding y Riley (1998:65) seña<strong>la</strong>n cinco tipos <strong>de</strong> familias bilingües, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se refiere<br />

al sigui<strong>en</strong>te:<br />

Padres Los padres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo idioma nativo<br />

Comunidad El idioma dominante no es el <strong>de</strong> los padres.<br />

Estrategia Los padres hab<strong>la</strong>n a sus hijos <strong>en</strong> su propio idioma.<br />

Los autores ac<strong>la</strong>ran que no todas <strong>la</strong>s familias son bilingües <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido, sino<br />

cada una construye su propio bilingüismo. Tal como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />

campo. Son simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> algunos aspectos, pero <strong>en</strong> el tema lingüístico cada familia<br />

construye un bilingüismo particu<strong>la</strong>r. Un bilingüismo que funcione <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

adaptación y estabilización <strong>en</strong> el sistema urbano.<br />

Sigui<strong>en</strong>do con Siguán y Mackey, seña<strong>la</strong>n que <strong>en</strong> el ámbito familiar cada miembro elije el<br />

idioma <strong>de</strong> interacción intrafamiliar <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los contactos fuera <strong>de</strong>l hogar:<br />

(…) habrá unos miembros que usarán exclusiva o prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> antigua <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y<br />

otros <strong>la</strong> nueva, y otros utilizarán <strong>la</strong> nueva o <strong>la</strong> vieja según a qui<strong>en</strong> se dirijan. Así, los<br />

hermanos pue<strong>de</strong>n hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre sí <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> exterior y <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua con sus padres.<br />

Otros padres hab<strong>la</strong>n también <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> nueva y usan <strong>la</strong> antigua sólo para dirigirse a<br />

los abuelos, etc. La p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> acostumbra a ocurrir más bi<strong>en</strong> a<br />

través <strong>de</strong>l hombre, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que éste trabaja fuera <strong>de</strong>l hogar, y más bi<strong>en</strong> a<br />

través <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores contactos interlingüísticos.<br />

También este tipo <strong>de</strong> familias es muy abundante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> inmigración.<br />

(Siguan y Mackey1989:58)<br />

Cada miembro familiar, caso <strong>de</strong> los inmigrantes, por razones propias, hace uso <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>la</strong> familia, con prefer<strong>en</strong>cia el idioma oficial <strong>de</strong> educación, si los<br />

intereses son educativos, caso familias <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo. El interés <strong>de</strong> estas familias<br />

(<strong>aymara</strong>s) circu<strong>la</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una educación que les brin<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> el<br />

futuro. Entonces, hac<strong>en</strong> énfasis <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no más que <strong>de</strong>l quechua,<br />

porque los estudios superiores son a través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, asimismo <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

empleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no.<br />

3.1.6. Alternancia <strong>de</strong> códigos<br />

El cambio <strong>de</strong> códigos o ―<strong>la</strong> alternancia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los códigos (…) (es el) resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> dos <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>en</strong> iguales proporciones <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados contextos<br />

conversacionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilidad para manipu<strong>la</strong>r los dos códigos‖ (Areiza Et.al.<br />

2004:113). Según Grosjean (1982:145) <strong>la</strong> alternancia <strong>de</strong> códigos es el ―cambio <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>,<br />

[es <strong>de</strong>cir] el uso alternado <strong>de</strong> dos o más <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma expresión o conversación‖<br />

(citado <strong>en</strong> Sichra 2003:293). ―Tal alternancia pue<strong>de</strong> abarcar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>r una pa<strong>la</strong>bra,<br />

hasta alternar a mitad <strong>de</strong> oración y <strong>en</strong> bloques <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> mayores‖ (Hoffman 1991 citado<br />

32


<strong>en</strong> Baker 1997: 120). Las alternancias pue<strong>de</strong>n darse <strong>de</strong> acuerdo a ciertos intereses y<br />

realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los usuarios, Baker m<strong>en</strong>ciona que los propósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> alternancia varían<br />

con <strong>la</strong> edad y cambian con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

alternancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

1) Para dar fuerza a un argum<strong>en</strong>to,<br />

2) Porque no se conoce todavía una pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s<br />

3) Por <strong>la</strong> facilidad y eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión,<br />

4) Para repetir con el objeto <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificar,<br />

5) Para expresar el estatus y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l grupo, para ser<br />

aceptado por un grupo,<br />

6) Para citar a algui<strong>en</strong>,<br />

7) Para interpo<strong>la</strong>r algo <strong>en</strong> <strong>la</strong> conversación,<br />

8) Para excluir a algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> un episodio <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversación,<br />

9) Para cruzar limites sociales o étnicos, y<br />

10) Para calmar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>la</strong> conversación<br />

El uso alternado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s no cuesta, ―<strong>la</strong> alternancia pue<strong>de</strong> ocurrir <strong>en</strong> cualquier<br />

situación, incluso <strong>en</strong>tre hab<strong>la</strong>ntes con difer<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>‖ (Sichra<br />

2003: 297), ―El individuo bilingüe pasa rápidam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia sin esfuerzo <strong>de</strong> un<br />

sistema lingüístico a otro <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s circunstancias ambi<strong>en</strong>tales‖<br />

(Siguán y Mackey 1989:19). Por lo g<strong>en</strong>eral, el usuario no se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e a p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> hacer<br />

alternancia o no <strong>de</strong> códigos, simplem<strong>en</strong>te emplea por exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los oy<strong>en</strong>tes o voluntad<br />

propia.<br />

Por su parte, Sichra (2003:295) basada <strong>en</strong> los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l quechua <strong>en</strong> dos<br />

comunida<strong>de</strong>s cochabambinas, Pojo y Cocapata, consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> alternancia <strong>de</strong> códigos<br />

―como una estrategia <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación utilizada por los hab<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />

situaciones sociales como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción verbal‖. Entre <strong>la</strong>s alternancias i<strong>de</strong>ntificadas<br />

por <strong>la</strong> autora están: alternancia conversacional cuando aporta indicios <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad;<br />

alternancia metafórica cuando ti<strong>en</strong>e que ver con el cont<strong>en</strong>ido y alternancia correctiva<br />

cuando el hab<strong>la</strong>nte realiza una modificación <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l esquema preestablecido <strong>de</strong> uso<br />

<strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je. Se usan estratégicam<strong>en</strong>te códigos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>en</strong> contacto por distintas<br />

razones: por necesidad, por atracción o simplem<strong>en</strong>te por gusto. De acuerdo como lo<br />

quiera el usuario para sus fines o funciones (Appel y Muysk<strong>en</strong> 1996:177).<br />

De lo anterior puedo concluir que <strong>la</strong> alternancia se g<strong>en</strong>era por una diversidad <strong>de</strong><br />

requerimi<strong>en</strong>tos, se g<strong>en</strong>era alternancia <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> circunstancia, como estrategia o<br />

como herrami<strong>en</strong>ta útil <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to necesario para alcanzar objetivos <strong>de</strong> tipo personal.<br />

33


3.1.7. Diglosia<br />

De acuerdo a los estudios sociolingüísticos, se postu<strong>la</strong> que el contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s origina<br />

<strong>la</strong> alternancia <strong>de</strong> códigos. También se sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> alternancia <strong>de</strong> códigos se g<strong>en</strong>era<br />

por exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los oy<strong>en</strong>tes o voluntad propia. Por otra parte, existe, por difer<strong>en</strong>tes<br />

razones, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> arrimarse a un tipo <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je. A este uso discriminado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

varieda<strong>de</strong>s lingüísticas Charles Ferguson (1959) lo <strong>de</strong>nomina diglosia (citado por Areiza et<br />

al. 2004:80). Suzanne Romaine (1996:64) seña<strong>la</strong>: ―Ocurre con frecu<strong>en</strong>cia que cada<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> o variedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una comunidad multilingüe se especializa <strong>en</strong> una<br />

<strong>de</strong>terminada función y sirve para propósitos específicos. Esta situación recibe el nombre<br />

<strong>de</strong> diglosia‖.<br />

En <strong>la</strong> misma línea <strong>de</strong> Romaine, Mamani y Chávez (2001:31) concluy<strong>en</strong> que ―La diglosia<br />

es una categoría sociolingüística que se refiere a aquel<strong>la</strong> situación social conflictiva <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que una o más varieda<strong>de</strong>s lingüísticas se v<strong>en</strong> subordinas a <strong>la</strong>s funciones que cumple <strong>en</strong><br />

una sociedad <strong>de</strong>terminada‖. Es <strong>de</strong>cir que cuanto más funciones cump<strong>la</strong> un <strong>de</strong>terminado<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je mayor será su prestigio, superpuesto a <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s que cu<strong>en</strong>tan con m<strong>en</strong>os<br />

funciones. Caso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong> Cochabamba, ocupa todos los espacios institucionales<br />

públicos y privados, <strong>de</strong>jando espacio <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no informal y familiar, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, al<br />

<strong>aymara</strong>. Se confirma <strong>de</strong> esta manera lo que Ninyoles (1972:36) argum<strong>en</strong>tó, que <strong>la</strong> diglosia<br />

―ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> sociedad y con <strong>la</strong> historia, y no solo con los limitados ambi<strong>en</strong>tes que<br />

parec<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tar nuestra observación inmediata‖.<br />

El término diglosia se explica a partir <strong>de</strong> nueve puntos según Ferguson: ―<strong>la</strong> función, el<br />

prestigio, <strong>la</strong> tradición literaria, <strong>la</strong> adquisición, <strong>la</strong> estandarización, <strong>la</strong> estabilidad, <strong>la</strong><br />

gramática, el léxico y <strong>la</strong> fonología‖ citado <strong>en</strong> Fishman (1995:72). La diglosia se refiere a <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s o más que cohabitan <strong>en</strong> un mismo territorio, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s que<br />

se l<strong>la</strong>ma Alta goza <strong>de</strong> los nueve puntos que m<strong>en</strong>ciona Ferguson. La <strong>de</strong>nominada como<br />

Baja ti<strong>en</strong>e sus funciones pero <strong>en</strong> ámbitos e interlocutores reducidos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

sociolingüistica predominante. La diglosia está íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s funciones<br />

atribuidas a una so<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> cuando exist<strong>en</strong> otras <strong>en</strong> el mismo ámbito.<br />

3.1.8. Desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to y lealtad lingüística<br />

Cuando los intercambios lingüísticos <strong>en</strong> un grupo <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> hacerse <strong>en</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> A y pasan a hacerse <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> B. Si <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes reemp<strong>la</strong>za su<br />

34


uso <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> A por otra <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> B, estamos ante un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

lingüístico. Estos procesos ―ofrec<strong>en</strong> a m<strong>en</strong>udo tipos característicos <strong>de</strong> cambios, como <strong>la</strong><br />

simplificación <strong>de</strong> estructuras gramaticales complejas, cambios que suel<strong>en</strong> resultar <strong>de</strong>l uso<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> ciertos contextos, con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te pérdida <strong>de</strong><br />

opciones estilísticas‖ (Romaine 1996:73).<br />

Por ejemplo, un inmigrante <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>, que ti<strong>en</strong>e como <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

materna el <strong>aymara</strong> y conoce algunos términos <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, llega a Cochabamba; con el<br />

paso <strong>de</strong>l tiempo, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá y ampliará el castel<strong>la</strong>no, y poco a poco, sus conversaciones<br />

con otros hab<strong>la</strong>ntes empezarán a ser <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no. Posiblem<strong>en</strong>te llegu<strong>en</strong> a ser<br />

totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> todos los ámbitos incluy<strong>en</strong>do el ámbito familiar, <strong>en</strong> ese caso,<br />

el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to lingüístico será completo. Romaine (1996:73): ―La incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

minorías para impedir <strong>la</strong> intromisión <strong>de</strong> otras <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>en</strong> el ámbito doméstico ha sido a<br />

m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>cisiva para el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> suya‖. En un ámbito como Cochabamba,<br />

es difícil para los inmigrantes <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s originarias, como los <strong>aymara</strong>s<br />

ch‘apin<strong>en</strong>ses, fr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l idioma castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> los hogares, porque <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones sociales se realizan <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, ejemplo es <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> y <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no.<br />

El <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to lingüístico también pue<strong>de</strong> ser parcial, es <strong>de</strong>cir pue<strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

originaria conforme a sus funciones se conserve <strong>en</strong> otros contextos. Tal cual suce<strong>de</strong> con<br />

<strong>la</strong>s familias foco (BG y WB) <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo. A pesar <strong>de</strong> que el castel<strong>la</strong>no haya<br />

ingresado al hogar a través <strong>de</strong> algunos ag<strong>en</strong>tes familiares, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> aún<br />

manti<strong>en</strong>e sus dominios, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, allí los usuarios le atribuy<strong>en</strong> más<br />

funciones al <strong>aymara</strong> que al castel<strong>la</strong>no. Lo que significa que el uso <strong>de</strong> cierta <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

su espacio y dominio <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s políticas sociolingüísticas asumidas por los<br />

hab<strong>la</strong>ntes.<br />

Estas políticas asumidas pue<strong>de</strong>n ser a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura social que pone <strong>en</strong> conflictos<br />

lingüísticos al hab<strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> este caso, un hab<strong>la</strong>nte inmigrante con idioma difer<strong>en</strong>te al<br />

nuevo lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia. Según Castelló et al (2001:9) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre dos opciones<br />

a) asimi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> nueva <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> o b) lealtad a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna. ―Dos posiciones que con todo<br />

son asimétricas, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción nos <strong>en</strong>contramos con un grupo monolingüe,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> lealtad a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> minorizada implica bilingüismo‖ (Ibid).<br />

¿Qué es lealtad lingüística? Es una noción acuñada por Weinreich (1954). Según<br />

Fishman (1995:169) <strong>la</strong> lealtad lingüística es uno <strong>de</strong> los comportami<strong>en</strong>tos afectivos <strong>de</strong><br />

35


actitud hacia <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Por su parte Chirinos (2000:8) com<strong>en</strong>ta ―<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lealtad implica<br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> voluntad (<strong>de</strong> ser leal o <strong>de</strong> no serlo)‖, <strong>en</strong> todo caso <strong>la</strong> lealtad lingüística es una<br />

actitud <strong>de</strong> tipo positivo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, ―que implica <strong>la</strong> adhesión a una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> a<br />

efectos <strong>de</strong> su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s relevantes <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

sustitución y normalización lingüística estarán referidas a <strong>la</strong> lealtad lingüística respecto a<br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> retroceso‖ (Castelló 2001:8).<br />

La lealtad lingüística <strong>en</strong> contextos urbanos supone usar dos idiomas <strong>la</strong> materna y <strong>la</strong><br />

nueva, a pesar <strong>de</strong> ir contracorri<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>cuando cada <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> a dominios<br />

correspondi<strong>en</strong>tes, don<strong>de</strong> goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> funcionalidad. Ser leal lingüísticam<strong>en</strong>te supone cuán<br />

compet<strong>en</strong>te se es <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, es <strong>de</strong>cir si: <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, hab<strong>la</strong>, lee y escribe <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, los<br />

cuales podrían brindar más posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser leal. No obstante, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

difer<strong>en</strong>tes funciones como <strong>la</strong> comunicativa e integrativa (Ninyoles 1971), por tanto<br />

también se difer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> lealtad instrum<strong>en</strong>tal que hace alusión al grado <strong>de</strong> uso social <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong>terminada <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> (dón<strong>de</strong>, con quiénes, cuándo) y, por otra parte, <strong>la</strong> lealtad<br />

valorativa que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y no necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> (Castelló et al 2001).<br />

3.1.9. Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>continuidad</strong><br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> manti<strong>en</strong>e vitalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> distintos ámbitos, cuando<br />

se emplea <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ―instituciones <strong>de</strong>l Gobierno, <strong>la</strong> iglesia, organizaciones culturales‖ (Appel<br />

y Muysk<strong>en</strong> 1996:58). Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te si <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión, caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

alemán estudiado por Kloss (1966) <strong>en</strong> P<strong>en</strong>silvania, esto también sirve <strong>de</strong> ímpetu, para el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

Sigui<strong>en</strong>do con el aporte <strong>de</strong> Appel y Muysk<strong>en</strong>, <strong>la</strong> educación también es muy importante <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to lingüístico. ―Si <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> favorece <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia lingüística <strong>de</strong><br />

los niños <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> minoritaria, y si apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n a leer y a escribir <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, se contribuirá a<br />

su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to‖ (Ibid).<br />

Es cierto lo que Kloss, Appel y Muysk<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>tan, que <strong>la</strong>s instituciones contribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, pero no como lo haría <strong>la</strong> familia. La familia, <strong>en</strong><br />

tanto consi<strong>de</strong>re que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es propia y predisponga a ver<strong>la</strong> como un lugar <strong>de</strong> confianza<br />

influye <strong>de</strong> gran manera <strong>en</strong> el sust<strong>en</strong>to y reproducción lingüística, así como ―asume (…) un<br />

papel <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n social, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reproducción, no solo<br />

biológica sino social, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l espacio social y <strong>de</strong><br />

36


<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales‖ (Bourdieu 1997:133) <strong>de</strong> igual manera asume <strong>de</strong> algún modo el<br />

uso cotidiano <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna.<br />

La <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> ti<strong>en</strong>e una estrecha re<strong>la</strong>ción con el uso cotidiano <strong>de</strong>l idioma. Lo<br />

cotidiano significa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s singu<strong>la</strong>res: <strong>en</strong> el trabajo, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

familia o <strong>en</strong>tre amigos. En <strong>la</strong> familia, lo cotidiano son <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s hogareñas,<br />

discusiones, organización para algún trabajo, fiestas o paseos, solucionar problemas.<br />

Estas prácticas familiares permit<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones don<strong>de</strong> se ―trama <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura, el ejercicio <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je, <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l grupo como <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>limitada y<br />

contrastante‖ (Bonfil Batal<strong>la</strong> 1981:25). Lo cotidiano se pres<strong>en</strong>ta como <strong>la</strong> base fundam<strong>en</strong>tal<br />

para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to único, singu<strong>la</strong>r y congru<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> proyección<br />

familiar. ―La vida cotidiana se pres<strong>en</strong>ta como una realidad interpretada por los hombres y<br />

que para ellos ti<strong>en</strong>e el significado subjetivo <strong>de</strong> un mundo coher<strong>en</strong>te‖ (Berger y Luckmann<br />

2001:36).<br />

En tanto se conserve los espacios <strong>de</strong> autonomía como <strong>la</strong> familia y los ayllus <strong>en</strong> los an<strong>de</strong>s<br />

como mecanismos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, será <strong>la</strong> cultura propia el sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>la</strong><br />

base indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> tanto lingüística como <strong>de</strong> los otros elem<strong>en</strong>tos<br />

culturales (Bonfil Batal<strong>la</strong> 1990:192).<br />

3.1.10. Vitalidad lingüística<br />

De acuerdo a algunos autores, <strong>la</strong> vitalidad lingüística se concibe como: ―medida <strong>de</strong>l uso<br />

visible y real <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je‖ (Bouchard-Ryan et al. (1982:4) citado <strong>en</strong> Sichra (2003:40).<br />

Mounin (1979:89) citado <strong>en</strong> Lagos (2005:24) sosti<strong>en</strong>e ―vitalidad lingüística se refiere<br />

al…uso real <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad por parte <strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes nativos‖. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, el uso efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunicación es símbolo <strong>de</strong><br />

vitalidad, porque se <strong>la</strong> pue<strong>de</strong> escuchar a través <strong>de</strong> sus hab<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> cualquier espacio<br />

propicio, caso <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, los cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> contacto<br />

con otros hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s. En este caso existe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> elegir un<br />

idioma para cada ámbito comunicativo, lo cual no quiere <strong>de</strong>cir que no exista vitalidad, sino<br />

elección <strong>de</strong> idioma por ámbito comunicativo. Cuantificar <strong>la</strong> vitalidad <strong>de</strong> una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> se hace<br />

compleja, pero existe algunos factores que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> vitalidad lingüística:<br />

a) La exclusividad <strong>de</strong> una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>terminados ‗ámbitos‘, es <strong>de</strong>cir, contextos institucionales <strong>en</strong> los cuales el uso<br />

<strong>de</strong> una variedad lingüística es reconocida por los hab<strong>la</strong>ntes como más apropiado<br />

que el uso <strong>de</strong> otra variedad.<br />

37


) Las necesida<strong>de</strong>s personales <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes.<br />

c) Las características sociopolíticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los grupos dominantes y<br />

dominados-y sobre todo <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias psicosociales <strong>en</strong> estos últimos-<br />

cuyas <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s están <strong>en</strong> contacto.<br />

d) El status <strong>de</strong>l grupo, y <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> que hab<strong>la</strong>, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad global.<br />

e) La importancia <strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad mayor.<br />

f) El apoyo institucional, ya sea propio o externo, con el que cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> para<br />

efectos <strong>de</strong> su reproducción y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

g) El grado <strong>de</strong> estandarización.<br />

h) Los procesos migratorios.<br />

i) Los procesos <strong>de</strong> industrialización y los cambios económicos. (Ibid)<br />

De <strong>la</strong> misma manera, como exist<strong>en</strong> factores que podrían <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> vitalidad lingüística,<br />

también exist<strong>en</strong> otros que <strong>la</strong> afectan, <strong>en</strong>tre ellos están:<br />

Vitalidad<br />

Factores <strong>de</strong> estatus Factores <strong>de</strong>mográficos Soporte institucional y factores<br />

<strong>de</strong> control<br />

�<br />

�<br />

�<br />

�<br />

-<br />

-<br />

Estatus económico<br />

Estatus social<br />

Estatus socio-historico<br />

Estatus <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

Internacionalm<strong>en</strong>te<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad<br />

� De distribución<br />

- Conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> territorio<br />

nacional<br />

- Proporción<br />

� De número<br />

- Absoluto<br />

- Tasa <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos<br />

- Mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> matrimonios<br />

�<br />

-<br />

-<br />

-<br />

�<br />

-<br />

-<br />

Formal<br />

Medios <strong>de</strong> comunicación<br />

Educación<br />

Servicios<br />

gubernam<strong>en</strong>tales<br />

Informal<br />

Industria<br />

Religión<br />

- Inmigración<br />

- Cultura<br />

- Emigración<br />

- Política<br />

Fu<strong>en</strong>te: Vi<strong>la</strong>dot i Presas (2008:142)<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> ti<strong>en</strong>e vitalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que no g<strong>en</strong>era t<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> el<br />

ámbito don<strong>de</strong> se <strong>la</strong> usa, sino es valorada. Cuando el hab<strong>la</strong>nte expresa su idioma<br />

espontáneam<strong>en</strong>te y sin prejuicios ni por obligación, cuando exist<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>ntes<br />

profesionales, estudiantes, autorida<strong>de</strong>s, lí<strong>de</strong>res; con una cantidad proporcional a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> una ciudad y, por supuesto, cuando hay apoyo institucional<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo, cuando son parte <strong>de</strong> sus propias <strong>de</strong>cisiones políticas y económicas,<br />

cuando ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una tradición <strong>en</strong>raizada, una historia propia e inclusive si <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es<br />

internacional, se <strong>de</strong>fine que goza <strong>de</strong> vitalidad (Vi<strong>la</strong>dot i Presas 2008:133).<br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong> vitalidad <strong>de</strong> Mounin (1979:89), <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

Bolivia podría consi<strong>de</strong>rarse que no goza <strong>de</strong> vitalidad, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba, porque no está <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación formal, porque no recibe at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas ni privadas, porque los propios y extraños reconoc<strong>en</strong> al uso<br />

38


<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> como ina<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong> otro contexto extrafamiliar, porque el 25% <strong>de</strong><br />

<strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> Cochabamba sólo es consi<strong>de</strong>rada como pres<strong>en</strong>cia, porque no existe apoyo<br />

institucional para su reproducción y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

3.2. Situación <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes<br />

3.2.1. Aymara hab<strong>la</strong>ntes<br />

Si <strong>la</strong>s personas son inteligibles <strong>en</strong>tre sí, sí ti<strong>en</strong><strong>en</strong> distintas formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y vivir, es <strong>en</strong><br />

gran parte gracias a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. ―Cada <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> constituye un cierto mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

universo, un sistema semiótico <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l mundo, y si poseemos 4.000<br />

difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir el mundo, eso nos hace ricos‖ (Vjaces<strong>la</strong>v Ivanov citado <strong>en</strong><br />

Crystal 2001:50).<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, al igual que cualquier <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> el mundo, ―posee términos léxicos y<br />

categorías gramaticales que están <strong>en</strong> consonancia con ciertas categorías conceptuales<br />

capaces <strong>de</strong> organizar el mundo refer<strong>en</strong>cial. (…) reve<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> lo que suele l<strong>la</strong>marse<br />

«cosmovisión andina»‖ (Go<strong>de</strong>nzzi 2005:9), cuyo uso persiste principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> espacios<br />

geográficos muy altos como estrategia <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

Los reci<strong>en</strong>tes estudios <strong>de</strong>muestran que los <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes están no solo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cumbres y altip<strong>la</strong>nos bolivianos, sino casi <strong>en</strong> todo el territorio nacional, también <strong>en</strong> el<br />

exterior:<br />

Territorialm<strong>en</strong>te, y<strong>en</strong>do <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or ext<strong>en</strong>sión, el aimara es hab<strong>la</strong>do <strong>en</strong> 15<br />

provincias <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz (Murillo, Omasuyus, Pacajes, Camacho,<br />

Muñecas, Larecaja, Franz Tamayo, Ingavi, Loayza, Inquisivi, Los An<strong>de</strong>s, Aroma,<br />

Manco Cápac, G. Vil<strong>la</strong>rroel y J. M. Pando), <strong>en</strong> 12 provincias <strong>de</strong> Oruro (El Cercado,<br />

Carangas, Sajama, Litoral, Ladis<strong>la</strong>o Cabrera, Atahuallpa, Mejillones, Saucarí, T.<br />

Barrón, Sud Carangas, Nor Carangas y San Pedro <strong>de</strong> Totora), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Daniel Campos <strong>de</strong> Potosí. También se <strong>la</strong> hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Ayopaya y<br />

Tapacarí, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cochabamba, sin contar los bolsones <strong>de</strong> inmigrantes<br />

aimaras, <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> B<strong>en</strong>i y <strong>de</strong> Santa Cruz mayorm<strong>en</strong>te. Des<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong>mográfico, según los resultados <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 2001, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong><br />

8.261.554, los aimara –hab<strong>la</strong>ntes suman 1.525.3, es <strong>de</strong>cir el 18.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

boliviana. De el<strong>la</strong>, sólo 262.977, o sea el 7.1%, se consi<strong>de</strong>ra monolingüe (Cerrón-<br />

Palomino y Carvajal 2009:169).<br />

De igual manera, López (2006:31) <strong>en</strong> base al C<strong>en</strong>so 2001, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l Ori<strong>en</strong>te y Amazonía bolivianos, subraya <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia importante <strong>de</strong> varones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Trinidad, capital <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> B<strong>en</strong>i, ―1.117 aimaras hab<strong>la</strong>ntes varones<br />

fr<strong>en</strong>te a sólo 637 mujeres que hab<strong>la</strong>n este idioma‖. En Cobija, capital <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Pando, ―hay 969 hombres y 483 mujeres aimaras‖. También refleja pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>aymara</strong><br />

39


hab<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s plurilingües más pob<strong>la</strong>das: Cochabamba, El Alto, La Paz,<br />

Oruro, Potosí, Santa Cruz, Sucre, Tarija y Viacha.<br />

Los <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes compon<strong>en</strong> una quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía boliviana, hay una<br />

pres<strong>en</strong>cia histórica y cultural a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>de</strong> casi todo el territorio boliviano; a pesar<br />

<strong>de</strong> ello, continua dominada social y culturalm<strong>en</strong>te, cedi<strong>en</strong>do cada vez más espacios al<br />

castel<strong>la</strong>no y al quechua. Continua ―<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> opresión respecto <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no,<br />

como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia colonial que <strong>la</strong> república no logró cance<strong>la</strong>r‖ (Cerrón-<br />

Palomino y Carvajal 2009:170).<br />

3.2.2. Varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong><br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> se habló y se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ―Guamanga, principio <strong>de</strong>l obispado <strong>de</strong>l<br />

Cuzco, hasta casi Chile o Tucumán‖ Ramirez ([1906] 1957:297) citado <strong>en</strong> Cerrón<br />

Palomino (2000:57). La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, igual que cualquier <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, conti<strong>en</strong>e varieda<strong>de</strong>s,<br />

<strong>la</strong>s cuales están c<strong>la</strong>sificadas <strong>de</strong> acuerdo a Cerrón Palomino (op.cit:67) <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera:<br />

Familia Aimara<br />

L<strong>en</strong>guas Aimara c<strong>en</strong>tral Aimara sureño<br />

Dialectos Jacaru Cauqui Norteño Intermedio Sureño<br />

Las varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> también se distingu<strong>en</strong> geográficam<strong>en</strong>te, es así que<br />

hay <strong>aymara</strong> peruano, <strong>aymara</strong> boliviano y <strong>aymara</strong> chil<strong>en</strong>o (Cerron Palomino 2000:67). Del<br />

mismo modo que existe variedad internacional <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, también hay variedad <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong> a nivel nacional, <strong>de</strong>finidos por territorio y estados <strong>aymara</strong> que constituían también<br />

variantes <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>:<br />

Pacasa o Pacaje Al sur <strong>de</strong>l Lago Titicaca a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ambas riberas <strong>de</strong>l Río<br />

Desagua<strong>de</strong>ro (Bolivia)<br />

Caranga o Caranca Al sur <strong>de</strong>l Río Desaguadro hasta el Lago Coipasa (Bolivia)<br />

Charca Al noroeste <strong>de</strong>l Lago Poopó cerca <strong>de</strong> Chuquisaca (Bolivia)<br />

Quil<strong>la</strong>ca o Quil<strong>la</strong>ga A suroeste <strong>de</strong>l Lago Poopo (Bolivia)<br />

Omasuyo Al este <strong>de</strong>l Lago Titicaca (Bolivia)<br />

Col<strong>la</strong>huaya Provincias <strong>de</strong> Muñecas y Cauplican (ahora Franz Tamayo) (Bolivia)<br />

Canchi Valle <strong>de</strong> Vilcanota <strong>en</strong>tre Combapata y Tinta (<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Cuzco, Perú)<br />

Cana Entre Tinta y<br />

Ayaviri (<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Puno, Perú)<br />

40


Col<strong>la</strong> En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>nicies <strong>de</strong> los ríos Pucara y Ramis hasta <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Puno<br />

Lupaca En <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l suroeste <strong>de</strong>l Lago Titicaca <strong>en</strong>tre Puno y el Rio<br />

Desagua<strong>de</strong>ro<br />

Col<strong>la</strong>gua Al norte <strong>de</strong> Arequipa (Perú) <strong>en</strong> el curso superior <strong>de</strong>l Rio Colca<br />

Ubina Al este <strong>de</strong> Arequipa <strong>en</strong> el dr<strong>en</strong>aje superior <strong>de</strong>l Rio Tambo<br />

(<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Moquegua, Perú)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Briggs (1993:7)<br />

Briggs (op.cit.:388) <strong>en</strong> su obra: El idioma <strong>aymara</strong>, variantes regionales y sociales, c<strong>la</strong>sifica<br />

dos grupos principales: ―(1) el grupo norteño, localizado a oril<strong>la</strong>s o cerca <strong>de</strong>l Lago Titicaca,<br />

que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> Huancané, Juli, Socca y La Paz (tanto <strong>la</strong> ciudad como el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to) y<br />

(2) el grupo sureño, ubicado a mayor distancia <strong>de</strong>l <strong>la</strong>go <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Oruro y<br />

Potosí, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> Jopoqueri, Corque, Salinas, Ca<strong>la</strong>ca<strong>la</strong> y Morocomarca‖. Las<br />

formas fonológicas y significados <strong>en</strong> algunos casos <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> sureño (Boliva), don<strong>de</strong> se<br />

hab<strong>la</strong> tanto el quechua como el <strong>aymara</strong>, son idénticos, por ejemplo: kinsa=tres,<br />

rura=hacer. Asimismo, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes términos <strong>en</strong> cada región con significados<br />

iguales: q‘añu (Ch‘apich‘apini) = ch‘ixlli (Qaripuyu)= sucio, Tata<strong>la</strong> (Qaripuyu) = Ta<strong>la</strong>ya<br />

(Chal<strong>la</strong>pata) = papá, qhara (Ch‘apich‘apini) = qhalt‘i (L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua) = mañana (extraidos <strong>de</strong>l<br />

estudio <strong>de</strong> campo, variantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTB Barrio Victoria Bajo, ciudad <strong>de</strong> Cochabamba).<br />

3.2.3. Migración interna<br />

Enti<strong>en</strong>do por migración interna el cambio <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mismo país, es <strong>de</strong>cir<br />

al proceso <strong>de</strong> pasar <strong>de</strong> una provincia o comunidad para vivir <strong>en</strong> otro simi<strong>la</strong>r o ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o respon<strong>de</strong> a factores económicos, sociales y culturales. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se<br />

realiza <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s regionales que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el país. Normalm<strong>en</strong>te se<br />

produce <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones m<strong>en</strong>os favorecidas hacia <strong>la</strong>s más b<strong>en</strong>eficiadas <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo, mejores niveles <strong>de</strong> ingreso, mejores condiciones educativas y otras<br />

expresiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En el caso boliviano, <strong>la</strong> migración interna es constante con dirección a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

metropolitanas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> varios puntos <strong>de</strong>l país, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> provincias y comunida<strong>de</strong>s<br />

originarias. Las políticas implem<strong>en</strong>tadas por el gobierno <strong>de</strong> Víctor Paz Est<strong>en</strong>soro:<br />

Reforma Agraria (1952) y Relocalización <strong>de</strong> Minas D.S. 21060 por el año 1985, fueron los<br />

principales motivos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico andino hacia tierras bajas y valles. El<br />

<strong>de</strong>spido masivo <strong>de</strong> mineros como <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tierras conflictuaron <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> los campam<strong>en</strong>tos y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tierras altas, hasta que se <strong>de</strong>cidieron emigrar a<br />

41


lugares productibles y ciuda<strong>de</strong>s como el trópico <strong>de</strong> Cochabamba, Santa Cruz y provincias<br />

(San Julián, San Javier, San Ramón, Concepción, Puerto Suarez) y La Paz, éste último<br />

por ser el principal c<strong>en</strong>tro político y comercial que atrae el movimi<strong>en</strong>to económico.<br />

Otro <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong>cisivos que obliga emigrar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción andina es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social, cultural, agríco<strong>la</strong>, lingüístico (Albó 1999:2). En los países<br />

Latinoamericanos como Bolivia ―Prevalec<strong>en</strong> por mucho <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales <strong>de</strong><br />

sobreviv<strong>en</strong>cia, pues los gobiernos no suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico rural<br />

para esos pequeños productores, sean o no indíg<strong>en</strong>as‖. Por otro <strong>la</strong>do, el imaginario<br />

negativo hacia los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l área rural y otro positivo hacia <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s‖ (Patzi<br />

2008:210) creado por el sistema educativo universalizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong> 1952<br />

y los conflictos <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra expulsa a jóv<strong>en</strong>es y gradualm<strong>en</strong>te a<br />

familias completas hacia <strong>la</strong> ciudad. Fernán<strong>de</strong>z (2000:72) com<strong>en</strong>ta al respecto:<br />

No t<strong>en</strong>emos tierra como antes, ―cuando yo era chico, sabemos cosechar harta papa,<br />

pero ahora ni el tiempo favorece para <strong>la</strong> producción‖; ―ya no hay tierras para nuestros<br />

hijos, por eso ellos se van a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y sólo los viejos nos hemos quedado‖. Esta<br />

situación por <strong>de</strong>más <strong>de</strong>sesperante, es <strong>la</strong> causa principal tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incontro<strong>la</strong>bles<br />

migraciones como <strong>de</strong> los conflictos al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> Bolivia (2000:45) sosti<strong>en</strong>e que:<br />

―Los movimi<strong>en</strong>tos migratorios internos son un mecanismo <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s económicas y sociales que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o zonas‖. Es<br />

<strong>de</strong>cir, migran a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo, salud, servicios<br />

sociales o simplem<strong>en</strong>te por atracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o visible <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba va <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Caso <strong>de</strong> los<br />

<strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el Cercado es <strong>de</strong> casi <strong>de</strong>l 25%, <strong>de</strong> 30.012 a 39.294<br />

hab<strong>la</strong>ntes comparando los c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> 1992 y 2001. La elección <strong>de</strong> Cochabamba por los<br />

inmigrantes se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> misma se constituye un punto intermedio y lugar <strong>de</strong> paso<br />

<strong>en</strong>tre el altip<strong>la</strong>no y <strong>la</strong>s zonas productoras <strong>de</strong> coca <strong>en</strong> Chaparé. La g<strong>en</strong>te se moviliza a<br />

esa región no sólo por el cultivo <strong>de</strong> coca, sino por el movimi<strong>en</strong>to económico y comercial<br />

que se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma (Ledo 2002:132 citado <strong>en</strong> Antequera 2007:114)<br />

Es <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong>l 52 y <strong>la</strong> relocalización <strong>de</strong> mineros los que <strong>de</strong>terminan una serie <strong>de</strong><br />

cambios estructurales e históricos, es a causa <strong>de</strong> ello ―se reivindican muchos <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los campesinos, se produc<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s flujos migratorios y crec<strong>en</strong><br />

ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s Cochabamba‖ (H. Municipalidad <strong>de</strong> Cochabamba<br />

42


1997:59). Los dos hechos históricos suscitan as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos urbanos que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> un tipo<br />

<strong>de</strong> conducta, <strong>de</strong> visión <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s nuevas formas <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia. Así<br />

como también <strong>la</strong>s ―nuevas estructuras <strong>de</strong> comunicación, <strong>de</strong> cooperación, <strong>de</strong> intercambio,<br />

<strong>de</strong> idiomas, <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción con el espacio y el tiempo‖ (García Roca 2002:167).<br />

Escapa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los nuevos<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>jando a los llegados ―a su suerte‖, tal como percibe Wilson <strong>de</strong>l estudio<br />

<strong>de</strong> campo haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia a los gobernantes ―ellos llevan otra cosa, eso es <strong>la</strong><br />

problema, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ya esta <strong>de</strong>jada parece‖ (BVB 19/10/2009).<br />

El solo trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad no abastece el sust<strong>en</strong>to familiar, están obligados a mant<strong>en</strong>er<br />

vínculo directo con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba con <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> permanecer, pero sin abandonar <strong>la</strong> comunidad, ―gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

originarias transitan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ciudad y el campo‖ (Fernán<strong>de</strong>z 2000:73).<br />

3.2.4. Reproducción cultural<br />

La inmigración no solo supone moverse física o geográficam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un lugar a otro,<br />

también implica diversidad <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os. Patzi (2008) m<strong>en</strong>ciona que los inmigrantes <strong>de</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s originarias <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> La Paz contra<strong>en</strong> matrimonios con otros <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong>, quechua o guaraní. Asimismo, los hijos <strong>de</strong> los inmigrantes, practican los mismos<br />

ritos y ceremonias <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pedir <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong> novia y el consumo alim<strong>en</strong>ticio<br />

se basa fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> papa, chuño y ají amarillo. En <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una casa<br />

o fiestas como el carnaval, San Juan, Todo Santos continúan igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Respecto a salud, <strong>la</strong>s familias jóv<strong>en</strong>es recurr<strong>en</strong> a sus padres o, a los ―yatiris‖. Los<br />

migrantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un vínculo directo con <strong>la</strong> comunidad, por no romper re<strong>la</strong>ciones porque<br />

pue<strong>de</strong> recurrir a él, sobretodo <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesidad (Patzi 2008:219).<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, los hijos <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> La Paz ya no<br />

hab<strong>la</strong>n el idioma como sus prog<strong>en</strong>itores. Esto, según Patzi, se <strong>de</strong>be a que ya no hay<br />

comunicación con los hijos <strong>en</strong> el hogar, mucho m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle u otros espacios<br />

públicos mediante el idioma nativo sino a través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> pareja se<br />

hab<strong>la</strong>n normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. La reproducción cultural <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>aymara</strong>s a <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> La Paz, lo hac<strong>en</strong> más por cohesión moral que por obligación (Patzi 2008: 218-<br />

222).<br />

43


3.2.5. Control sociocultural<br />

El término control social según España et al (2005:31) es un concepto polisémico. Sin<br />

embargo, hay dos gran<strong>de</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l término: ―por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> que<br />

está anc<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición estrictam<strong>en</strong>te sociológica; y, por otro, aquel<strong>la</strong> que emerge <strong>de</strong><br />

los estudios e investigaciones re<strong>la</strong>tivos al control <strong>de</strong> los gobernantes por los gobernados‖.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, refiriéndonos a <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> control social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, son<br />

ejecutadas con los inmigrantes <strong>de</strong> campo a <strong>la</strong> ciudad, por lo g<strong>en</strong>eral retornan a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> tiempo con motivo <strong>de</strong> proveerse <strong>de</strong> productos para<br />

el sust<strong>en</strong>to familiar. Estas familias que transitan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> ciudad son<br />

reconocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad como resi<strong>de</strong>ntes porque portan nuevas i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s<br />

producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> translocalidad 14 (Arratia et al. 2008:15).<br />

Las familias resi<strong>de</strong>ntes manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción directa a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras que pose<strong>en</strong>,<br />

aunque también por otras razones como festivida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong>porte. En ese retorno a <strong>la</strong><br />

comunidad, los inmigrantes van con algunos cambios, los más tangibles <strong>la</strong> vestim<strong>en</strong>ta y<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo, <strong>en</strong> los cuales los cambios son<br />

notorios <strong>en</strong> los niños, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es. Los elem<strong>en</strong>tos culturales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor<br />

c<strong>en</strong>sura son los cambios estrictam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y cuando se<br />

presume <strong>de</strong> esos cambios ante <strong>la</strong>s personas mayores o autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>. Al respecto, Bonfil Batal<strong>la</strong> (1995:112) establece que:<br />

Cada grupo étnico admite cambios <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido concreto <strong>de</strong> su cultura, sin que<br />

esos cambios alter<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong>l grupo como sistema social difer<strong>en</strong>ciado con<br />

su propia i<strong>de</strong>ntidad. La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad étnica como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia social es el fundam<strong>en</strong>to último (al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> estructura y coyunturas) <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s solidarida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s disi<strong>de</strong>ncias que se manifiestan a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

políticas indíg<strong>en</strong>as.<br />

Las autorida<strong>de</strong>s y personas mayores <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s originarias emplean normas<br />

regu<strong>la</strong>doras para los comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los inmigrantes que se consi<strong>de</strong>ran faltas para <strong>la</strong><br />

comunidad, por ejemplo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini para emigrantes están: hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, valorar saberes comunitarios fr<strong>en</strong>te a los foráneos. ―En <strong>la</strong>s<br />

culturas indíg<strong>en</strong>as exist<strong>en</strong> mecanismos <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta moral <strong>de</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Estas normas no están escritas pero se practican por medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones colectivas‖ (Programa <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> Lí<strong>de</strong>res indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad andina - PFLICAN 2005:100). Son estas prácticas sociales que <strong>la</strong>s<br />

14 I<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s construidas a base a lo propio y lo aj<strong>en</strong>o <strong>en</strong> los nuevos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos. (Arratia et al 2008:15)<br />

44


autorida<strong>de</strong>s emplean para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conducta social <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>ores, los cuales se<br />

―fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho consuetudinario, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho a administrar <strong>la</strong><br />

justicia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> conceptos morales e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong> cultura‖ (Ibid.).<br />

España et al (2005:31) l<strong>la</strong>man control social a este tipo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos, al m<strong>en</strong>cionar<br />

que:<br />

La tradición sociológica <strong>en</strong>fatiza el control social como condicionami<strong>en</strong>to y limitación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> un sujeto individual o colectivo por los grupos, <strong>la</strong>s instituciones y <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que es miembro, a través <strong>de</strong> procesos y mecanismos <strong>de</strong>terminados<br />

socialm<strong>en</strong>te. En este s<strong>en</strong>tido, el control social ha sido abordado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una doble<br />

dim<strong>en</strong>sión: como control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación, y como conjunto <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>de</strong> presión.<br />

A través <strong>de</strong>l control social, los comuneros int<strong>en</strong>tan mant<strong>en</strong>er intactos los usos,<br />

costumbres y consumo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Luchando<br />

contracorri<strong>en</strong>te para mant<strong>en</strong>erse difer<strong>en</strong>tes y no iguales a los usos y costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad. A lo que Bonfil Batal<strong>la</strong> (1990:191) <strong>en</strong> base a su estudio <strong>de</strong> ―México profundo‖<br />

l<strong>la</strong>maría mecanismos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia cultural como estrategia para <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

culturas indias bajo tres procesos principales: el <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia (conservación <strong>de</strong> espacios<br />

<strong>de</strong> cultura propia), el <strong>de</strong> innovación (cambios internos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura para ajustarse a<br />

nuevas formas <strong>de</strong> dominación) y el <strong>de</strong> apropiación (hace propios elem<strong>en</strong>tos culturales<br />

aj<strong>en</strong>os y crece el repertorio cultural sobre el cual se ti<strong>en</strong>e control y <strong>de</strong>cisión autónoma).<br />

Otro aspecto resaltante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s culturas mesoamericanas es <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia lingüística, se<br />

cu<strong>en</strong>ta con un crecimi<strong>en</strong>to constante <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s indíg<strong>en</strong>as a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

agresión brutal y sistemática. Bonfil Batal<strong>la</strong> (1990:200) intuye que uno <strong>de</strong> los factores que<br />

parece haber jugado un papel <strong>de</strong>stacado es el ―uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

doméstica y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer como transmisora <strong>de</strong>l idioma<br />

propio‖.<br />

3.2.6. Pi<strong>la</strong>res históricos <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s<br />

Si <strong>la</strong> vitalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong> persiste hasta nuestros tiempos, es gracias a <strong>la</strong><br />

cosmovisión, formación, conocimi<strong>en</strong>tos, sistemas <strong>de</strong> organización, música y <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>,<br />

cultivados y mant<strong>en</strong>idos estratégicam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia histórica.<br />

De los cuales seña<strong>la</strong>remos algunos 15 .<br />

15 Se apunta sólo algunos elem<strong>en</strong>tos históricos <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s, para caracterizar brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cultura<br />

<strong>aymara</strong>, porque es necesario contextualizar al lector <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es fueron y son los <strong>aymara</strong>s, cuáles son los hitos<br />

históricos. Hab<strong>la</strong>r ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s no es sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta tesis.<br />

45


La principal base para los sistemas <strong>de</strong> organización y estructuración social <strong>de</strong> los<br />

<strong>aymara</strong>s es <strong>la</strong> tierra, como antiguam<strong>en</strong>te lo fue, expresa Choque (1992:62): ―<strong>la</strong><br />

organización social <strong>aymara</strong> estaba as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> base al ayllu y a <strong>la</strong> marka‖. Des<strong>de</strong> mucho<br />

tiempo atrás ―los <strong>aymara</strong>s aparec<strong>en</strong> ya organizados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estados regionales o<br />

señoríos (…) habían llegado a una evolución política con <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> estados<br />

regionales‖ (Op.cit.:61), el cual se explica por <strong>la</strong>s cuatro categorías <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s<br />

políticas:<br />

1. QHAPAQ (jefe político <strong>de</strong> un Estado),<br />

2. APU MALLKU (jefe político <strong>de</strong> una provincia o estado regional),<br />

3. MALLKU (jefe político <strong>de</strong> una marka),<br />

4. JILAQATA (jefe <strong>de</strong> un ayllu-jatha). (Ibid)<br />

El sistema económico se funda <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, producción y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />

antiguam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> distintos pisos ecológicos.<br />

Según Choque (1992:62) El espacio <strong>aymara</strong> es constituido por dos parcialida<strong>de</strong>s<br />

complem<strong>en</strong>tarios, El Urqusuyu que simboliza al varón, don<strong>de</strong> se crían camélidos por su<br />

condición frígida y don<strong>de</strong> están as<strong>en</strong>tadas <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s Achachi<strong>la</strong>s o Apus. La parte<br />

Umasuyu, simboliza a <strong>la</strong> mujer, espacio <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificada como<br />

Pachamama, máxima expresión i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproductividad vital para los andinos. ―El<br />

espacio <strong>aymara</strong>, concebido así, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te es el espacio geográfico-ecológico, sino<br />

también el espacio <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s Apu o Achachi<strong>la</strong> y Pachamama se<br />

complem<strong>en</strong>tan como si fueran seres humanos: marido y mujer (chaha - warmi), para<br />

seguir reproduciéndose <strong>en</strong> interacción con el espacio físico‖ (Op.cit.:62).<br />

Otro pi<strong>la</strong>r histórico y vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mundo <strong>aymara</strong> es <strong>la</strong> música. La música <strong>en</strong> base a<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to (musiñu, lechewayu, zampoña, pinkillu, tarka, ch‘utas, thuruma,<br />

ju<strong>la</strong>ju<strong>la</strong>) es <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> unidad y profunda interacción con los ―Uywiri‖ 16 , con <strong>la</strong><br />

producción agríco<strong>la</strong> y pecuaria. Es utilizada para pedir agua, para iniciar el proceso <strong>de</strong><br />

producción, para festejar <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as y ma<strong>la</strong>s cosechas, <strong>en</strong> los rituales y ceremonias como<br />

el proceso <strong>de</strong> ―jaqichasiña‖ 17 y ―ch’al<strong>la</strong>‖ 18 , asimismo <strong>la</strong> música <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong> se<br />

consi<strong>de</strong>ra como una actividad educativa, porque es ahí don<strong>de</strong> sobresal<strong>en</strong> valores como <strong>la</strong><br />

reciprocidad, cooperación, ―iwxanaka‖ [consejos].<br />

16 Los que crían (<strong>la</strong> tierra, el agua, <strong>la</strong>s montañas, ríos, <strong>la</strong>gos…)<br />

17 G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> nuevas familias a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión matrimonial <strong>de</strong> un varón y una mujer.<br />

18 Ritual andino para festejar por los frutos obt<strong>en</strong>idos.<br />

46


La expresión musical continua intacta <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los an<strong>de</strong>s y valles como <strong>en</strong> el Ayllu<br />

Majasaya <strong>de</strong> Cochabamba, que hasta ahora conserva su i<strong>de</strong>ntidad ancestral y consi<strong>de</strong>ra<br />

a <strong>la</strong> música como el ritual más importante <strong>en</strong> su vida cotidiana (Condori 2004:16-18),<br />

asimismo <strong>la</strong> expresión musical, como <strong>la</strong> Moseñada, es un sistema <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s con<br />

valores educativos que se manifiestan <strong>en</strong> épocas y fiestas, bajo <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong>:<br />

ayuda mutua y trabajo compartido y recíproco (CDIMA 2003:90).<br />

El pueblo <strong>aymara</strong> ha logrado mant<strong>en</strong>er su cultura, aunque con ciertas modificaciones, es<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones más antiguas <strong>de</strong>l mundo andino que resistió más <strong>de</strong> 500 años <strong>de</strong><br />

dominación occi<strong>de</strong>ntal. Su cosmovisión, sus prácticas lingüísticas, sociales, culturales,<br />

conocimi<strong>en</strong>tos e historias transmitidas <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración están siempre<br />

pres<strong>en</strong>tes para el <strong>aymara</strong> y es respetada. Y es esta <strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> cual han logrado<br />

sobrevivir durante <strong>la</strong> época inka colonial y republicana.<br />

3.2.7. Territorialidad<br />

El territorio que hoy se <strong>de</strong>nomina Bolivia fue principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dominio <strong>aymara</strong> 19 . En<br />

estos ext<strong>en</strong>sos territorios andinos, con diversidad ecológica (altip<strong>la</strong>no, valles y Amazonía),<br />

los <strong>aymara</strong>s convivían y aún conviv<strong>en</strong>, ahora <strong>en</strong> territorios m<strong>en</strong>os accesibles frígidos,<br />

áridos y <strong>en</strong> montañas, como estrategia <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia y resist<strong>en</strong>cia al sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los quechuas y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los españoles. Evitando <strong>de</strong> esta manera el alcance <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Haci<strong>en</strong>da y el pongüeaje tortuosam<strong>en</strong>te aplicados <strong>en</strong> los valles (Condori 2004: 16-68).<br />

La estrategia <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse a lugares inaccesibles permitió históricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. Varias comunida<strong>de</strong>s continúan organizadas <strong>en</strong> base al sistema<br />

territorial, por ejemplo el Ayllu Majasaya <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cochabamba 20 , <strong>en</strong> él se<br />

pue<strong>de</strong> apreciar ―<strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l territorio intrínsecam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong><br />

actividad socio habitacional y productivo‖ (Op.cit.:68). Asimismo se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

concepción <strong>de</strong> familia que no sólo es padres e hijos sino también <strong>la</strong> propiedad que ésta<br />

ti<strong>en</strong>e para su autoabastecimi<strong>en</strong>to (Op. cit.: 77). Por lo que también hac<strong>en</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

19 Los ―docum<strong>en</strong>tos escritos <strong>de</strong>l Archivo Nacional <strong>de</strong> Sucre, Bolivia, atestiguan que <strong>en</strong> los años 1560 <strong>la</strong> región<br />

<strong>de</strong> Sucre era todavía <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>‖ (Nadon 1973) citado <strong>en</strong> Layme (1992:124). ―Asimismo <strong>la</strong>s toponimias<br />

<strong>en</strong>contradas y estudiadas por Bautista Saavedra (1931) y Luis Raul Durán (1975) nos muestran que<br />

Cochabamba, antiguam<strong>en</strong>te, fue esc<strong>en</strong>ario <strong>aymara</strong>‖ (Ibid).<br />

20 ―El Ayllu Majasaya Mujlli, hasta nuestros días manti<strong>en</strong>e casi intactas sus manifestaciones culturales. Se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> carretera asfaltada que une Cochabamba con Oruro, <strong>en</strong>tre los kilómetros 120 y 140,<br />

<strong>en</strong> una superficie <strong>de</strong> 18.000 hs., aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el cantón Ch‘al<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia y municipio Tapacarí.<br />

(…) El clima que reina por esos lugares es frígido por sus 4.200 metros sobre el nivel <strong>de</strong>l mar‖. (Condori<br />

2004:16)<br />

47


prácticas <strong>de</strong> interacción directa con todo lo que existe <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza (terr<strong>en</strong>al, espacial<br />

y espiritual) que se si<strong>en</strong>te, se toca y se ve; consi<strong>de</strong>rado como ―Uywiri‖ 21 , a los cuales se<br />

honra principalm<strong>en</strong>te a mediados <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> agosto por los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> cada ayllu y<br />

marka.<br />

Los <strong>aymara</strong>s consi<strong>de</strong>rados también como personas andinas ―<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su realidad y su modo<br />

<strong>de</strong> vida, ti<strong>en</strong>e su propia manera <strong>de</strong> conocer y <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con el mundo, los seres<br />

humanos, <strong>la</strong> naturaleza‖ (Bascopé s/a: 1). Por consigui<strong>en</strong>te su forma <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ―el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> Tierra y Territorio, como espacios vitales <strong>de</strong>l qué hacer humano‖ (Ibid).<br />

La principal base para los sistemas <strong>de</strong> organización, estructuración social, cultural,<br />

política 22 y económica <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s es <strong>la</strong> tierra y territorio ―as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> base al ayllu y a<br />

<strong>la</strong> marka‖ (Choque 1992:62). ―La tierra regu<strong>la</strong> los cargos, servicios y obligaciones‖<br />

(Fernán<strong>de</strong>z 2000:130), por <strong>en</strong><strong>de</strong> el uso <strong>de</strong> un <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je.<br />

La ocupación <strong>de</strong> un territorio es don<strong>de</strong> se afirma <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je, es allí don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> expresión (Bascopé s/a: 5) y sistemas <strong>de</strong> organización. En<br />

los Ayllus bolivianos como Majasaya <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cochabamba (Condori<br />

2004:16), Marka yaku <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz (Fernán<strong>de</strong>z 2000:115), Ayllu Laymi –<br />

Puraka <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Potosí (Op cit: 232) <strong>en</strong>tre otros, el s<strong>en</strong>tido y significado <strong>de</strong><br />

territorialidad constituye <strong>la</strong> base para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s con elem<strong>en</strong>tos<br />

culturales singu<strong>la</strong>res y contrastantes; los cuales repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción social <strong>de</strong> los<br />

originarios <strong>en</strong> el lugar don<strong>de</strong> migran.<br />

3.3. Estudios <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> sociolingüística <strong>aymara</strong><br />

Los estudios <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> muestran cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes y<br />

ocupaciones geográficas. Son escasos los estudios sociolingüísticos, los cuales podrían<br />

proporcionar numerosas contribuciones positivas al estudio <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je (Hudson 1982:9),<br />

<strong>en</strong> base a datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l idioma, porque ―<strong>la</strong> sociolingüística se<br />

21 El que cría, el que protege, cuida y alim<strong>en</strong>ta.<br />

22 Des<strong>de</strong> mucho tiempo atrás ―los <strong>aymara</strong>s aparec<strong>en</strong> ya organizados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estados regionales o<br />

señoríos (…) habían llegado a una evolución política con <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> estados regionales‖ (Choque<br />

1992:61) el cual se explica por <strong>la</strong>s cuatro categorías <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s políticas:<br />

QHAPAQ (jefe político <strong>de</strong> un estado),<br />

APU MALLKU (jefe político <strong>de</strong> una provincia o estado regional),<br />

MALLKU (jefe político <strong>de</strong> una marka),<br />

JILAQATA (jefe <strong>de</strong> un ayllu-jatha). (ibid)<br />

48


conc<strong>en</strong>tra más fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> esa función expresiva <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je‖ (Albó<br />

1998:127).<br />

Entre los estudios respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, se ti<strong>en</strong>e a Suxo (2007) 23 .<br />

En este estudio se evi<strong>de</strong>ncian procesos sociolingüísticos que repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to inmin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong>jando al dominio <strong>de</strong>l hogar como<br />

el único espacio <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y uso exclusivo <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> para adultos. El objeto <strong>de</strong><br />

estudio como los ag<strong>en</strong>tes lingüísticos <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> Suxo <strong>en</strong> Lima son los más<br />

cercanos <strong>en</strong> algunos aspectos (familias inmigrantes <strong>de</strong>l área rural, uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad) al estudio sociolingüístico <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Cochabamba. Por esta<br />

razón, aporta <strong>en</strong> gran manera a análisis <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación.<br />

En Mamani (2005) 24 se caracteriza tres tipos <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong>nominados como aymaristas<br />

inveterados, esporádicos y no <strong>aymara</strong>s. La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales reservadas y el<br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to geográfico son aspectos que dan <strong>continuidad</strong> a los <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes<br />

inveterados y éstos a <strong>la</strong> vez causan usuarios esporádicos, <strong>en</strong> tanto que los no-<strong>aymara</strong>s<br />

por su condición citadina estimu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> <strong>de</strong>svalorización <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> sus padres. La<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong>nominados allegados (bolivianos) se consi<strong>de</strong>ra un elem<strong>en</strong>to<br />

importante para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por su condición <strong>de</strong> ―aymaristas<br />

legítimos‖ y pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el altip<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una mayor cantidad <strong>de</strong><br />

<strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes que <strong>en</strong> <strong>la</strong> pre-cordillera chil<strong>en</strong>a.<br />

El estudio <strong>de</strong> Apaza (2010) 25 expone que ―el bilingüismo es <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> los habitantes que utilizan más o m<strong>en</strong>os, <strong>en</strong> vida cotidiana, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, pero<br />

<strong>en</strong> muchos otros casos, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> oficial‖. No obstante m<strong>en</strong>ciona que el bilingüismo<br />

también es un movimi<strong>en</strong>to político basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología, caso Bolivia, Perú…que<br />

buscan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s nativas, con el propósito <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong>saparecer los<br />

conflictos lingüísticos, políticos y sociales. Para que no sean consi<strong>de</strong>radas, ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, como altas ni bajas.<br />

23 ―La lucha por <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia: el aimara <strong>en</strong> Lima, Procesos sociolingüísticos que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias migrantes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> Lima metropolitana‖.<br />

24 ―Los Rostros <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Chile: el caso <strong>de</strong> Parinacota‖.<br />

25 Estudios <strong>de</strong> Lingüística y Sociolingüística Andina.<br />

49


CAPÍTULO IV<br />

Resultados<br />

En este capítulo pres<strong>en</strong>to los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo divididos <strong>en</strong> dos partes, <strong>la</strong><br />

primera es refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> contextualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco, el contexto <strong>de</strong>: resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba y los espacios <strong>de</strong> interacción. La segunda parte muestra los<br />

hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes situaciones comunicativas. Éstas, a su vez <strong>de</strong>scritas, analizadas e<br />

interpretadas <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes.<br />

4.1. Contextualización <strong>de</strong>l estudio<br />

El estudio <strong>de</strong> campo está re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Cochabamba por cuatro familias inmigrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini. En<br />

este s<strong>en</strong>tido, cabe contextualizar a <strong>la</strong>s familias, el lugar don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong>n actualm<strong>en</strong>te (Barrio<br />

Victoria Bajo) y <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia (Ch‘apich‘apini) con <strong>la</strong> cual manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un vínculo directo.<br />

Tanto los procesos sociales, económicos y políticos como el sistema comunitario<br />

ch‘apin<strong>en</strong>se explican el <strong>de</strong>suso y modo <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el campo y ciudad<br />

<strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco.<br />

4.1.1. Zona sur <strong>de</strong> Cochabamba<br />

Las áreas rurales <strong>de</strong> Bolivia sólo reti<strong>en</strong><strong>en</strong> a abuelos y niños 26 . La pob<strong>la</strong>ción adulta y<br />

juv<strong>en</strong>il ve a <strong>la</strong> ciudad como uno <strong>de</strong> los principales horizontes. Es así que <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

bolivianas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong> Reforma Agraria <strong>de</strong> 1952 y más aún con <strong>la</strong><br />

relocalización <strong>de</strong> mineros <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta con el Gobierno <strong>de</strong><br />

Gonzalo Sánchez <strong>de</strong> Lozada, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un crecimi<strong>en</strong>to acelerado; <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s Cochabamba<br />

(H. Municipalidad Cochabamba 1997:59).<br />

Los emigrantes que se tras<strong>la</strong>daron a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s se insta<strong>la</strong>ron mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas<br />

periféricas. En el caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad (Municipio) <strong>de</strong> Cochabamba, gran parte <strong>de</strong><br />

los inmigrantes mineros y agricultores <strong>de</strong>l altip<strong>la</strong>no y valles bolivianos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur. Organizadas <strong>en</strong> Juntas Vecinales 27 y reconocidos como<br />

26 Basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación etnográfica <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini y el Ayllu Katanch‘uqi.<br />

27 La Ley 1551, ha permitido que cada organización - Sindicato Agrario o junta vecinal - sea reconocido<br />

como Organización Territorial <strong>de</strong> Base (OTB‘s) y repres<strong>en</strong>tan a su jurisdicción bajo una nueva<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones y los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Desarrollo (Municipio, ONG‘s) basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

movilización social para satisfacer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas priorizadas. (H. Municipalidad Cochabamba 1997:44)<br />

50


Organizaciones Territoriales <strong>de</strong> Base, éstos a su vez <strong>en</strong> Distritos 28 <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong><br />

Cercado Cochabamba.<br />

El Cercado Cochabamba está compuesto por catorce Distritos, seis Distritos (5,6,7,8,9 y<br />

14) forman <strong>la</strong> zona sur. Se trata <strong>de</strong> una superficie <strong>de</strong> un 64% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l Municipio y<br />

43,87% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Cercado. No obstante, el Distrito 9 es el<br />

que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> mayor ext<strong>en</strong>sión que abarca el 46,57% <strong>de</strong>l territorio Municipal.<br />

Asimismo, cu<strong>en</strong>ta con más organizaciones por <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sindicatos agrarios (La Maica , Azirumarca, Pukara Gran<strong>de</strong>, Valle Hermoso) y<br />

por ser el Distrito que ti<strong>en</strong>e mayor cantidad <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos nuevos que se organizan <strong>en</strong><br />

Juntas Vecinales (Antequera 2007:111).<br />

La Jurisdicción Subc<strong>en</strong>tral Pukara Gran<strong>de</strong> Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> 9 Sindicatos Agrarios: Mejillones,<br />

T'ajra, Bu<strong>en</strong>a Vista, San Marcos (…) Encañada, Tamborada B, Ch‘aki Mayu, Itocta, y<br />

Ca<strong>la</strong>minas con una pob<strong>la</strong>ción aproximada (hasta el año 1997) <strong>de</strong> 5,941 habitantes que<br />

conjuntam<strong>en</strong>te a los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos t<strong>en</strong>ían una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 9.785 Habitantes. Se observa<br />

una mayor cantidad <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os fraccionados con as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con sucesivo<br />

reconocimi<strong>en</strong>to por el Municipio como OTBs (H. Municipalidad Cochabamba 1997).<br />

4.1.1.1. Aspectos Culturales<br />

La zona sur constituye el producto histórico <strong>de</strong> un proceso que se remonta al periodo<br />

precolonial. Los nombres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s como Arrumani, Higuerani, Azirumarka,<br />

Pukara dan testimonio que estos valles <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona fueron dominio <strong>de</strong> los señoríos <strong>aymara</strong>s<br />

como parte <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> producción que permitía integrar los distintos pisos ecológicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región (H. Municipalidad Cochabamba 1997:58), asímismo afirman los estudios<br />

toponímicos como los <strong>de</strong> Bautista Saavedra (1931) y Luis Raúl Durán (1975) citado <strong>en</strong><br />

Layme (1992:124). Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los incas <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zó a los <strong>aymara</strong>s hacia<br />

los territorios elevados (altip<strong>la</strong>no y montañas), convirtiéndose <strong>de</strong> esta manera, el valle<br />

cochabambino dominio <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción quechua. Los usos y costumbres españoles<br />

practicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, educación…) se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> al proceso <strong>de</strong> colonización<br />

españo<strong>la</strong> posterior a los incas.<br />

28 Decreto 1465/94. A partir <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to legal y <strong>la</strong>s disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley 1551 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong><br />

abril <strong>de</strong> 1994, el Gobierno Municipal <strong>de</strong> Cochabamba aprueba <strong>la</strong> nueva Distritalización, <strong>de</strong>signándose a este<br />

territorio como Distrito 9. (H. Municipalidad Cochabamba 1997:14)<br />

51


Uno <strong>de</strong> los aspectos culturales actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sur es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong><br />

<strong>aymara</strong>s. Se conoce a través <strong>de</strong> los estudios sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>aymara</strong>s conc<strong>en</strong>trados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>: San Miguel cerro ver<strong>de</strong>, Wayra Q‘asa, Alto<br />

Cochabamba, y barrios <strong>en</strong> A<strong>la</strong><strong>la</strong>y Vil<strong>la</strong> Pagador. (Datos <strong>de</strong>l INE 1992, e<strong>la</strong>borado por<br />

Xavier Albó y Gróver Bustillos <strong>en</strong> 1995). Antequera (2007: 117) evi<strong>de</strong>ncia con datos más<br />

reci<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia pronunciada <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur.<br />

Pob<strong>la</strong>ción por autoi<strong>de</strong>ntificación étnica <strong>en</strong> el Municipio <strong>de</strong> Cochabamba<br />

Total 15 años o mas Aymara<br />

Total Cercado 344,181 35,171<br />

Zona Sur 141,500 21,199<br />

% sobre el total <strong>de</strong>l Municipio 41.11% 60,27%<br />

Fu<strong>en</strong>te: basado <strong>en</strong> Antequera (2007:117)<br />

Más <strong>de</strong>l cincu<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el Municipio <strong>de</strong> Cochabamba<br />

están ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur (esto sin contar a los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 años) <strong>en</strong>tre los<br />

distritos 9 y 14 (Vil<strong>la</strong> Israel, Vil<strong>la</strong> Victoria, Barrio Victoria Bajo, Pukara y Primero <strong>de</strong> Mayo).<br />

Aymaras que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur<br />

Total 15 años o mas Aymara<br />

Zona Sur 141,500 14,98%<br />

% Municipio 344,181 10,22%<br />

Fu<strong>en</strong>te: Antequera (2007:117)<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> Cercado, el 25,20% son <strong>aymara</strong>s, <strong>de</strong> ellos, el 14,98%<br />

coexiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur y un 10,22% <strong>en</strong> otras zonas. De <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>aymara</strong>, los que<br />

hab<strong>la</strong>n el idioma son:<br />

Hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el Municipio <strong>de</strong> Cochabamba<br />

Total hab<strong>la</strong>ntes Aymara<br />

Total Municipio 515,041 39,578<br />

Zona sur 231,229 25,001<br />

% sobre el total Municipio 44,90% 63,17%<br />

Fu<strong>en</strong>te: basado <strong>en</strong>, Antequera (2007:117)<br />

A nivel <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Cochabamba, existe 18,49% <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s, <strong>de</strong> ellos,<br />

10,81% se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur, es <strong>de</strong>cir más <strong>de</strong>l cincu<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to. Estas cifras<br />

también reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> es m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />

52


los que se i<strong>de</strong>ntifican como <strong>aymara</strong>, muestra <strong>de</strong> que el idioma pier<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes a través<br />

<strong>de</strong>l tiempo.<br />

Las transformaciones más importantes que se han operado históricam<strong>en</strong>te,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Distrito 9, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a varios factores como: el crecimi<strong>en</strong>to urbano<br />

por los flujos migratorios, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> integración pl<strong>en</strong>a al mercado por<br />

parte <strong>de</strong> los campesinos, <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> tierras <strong>de</strong> Reforma Agraria, <strong>la</strong> fuerte<br />

subordinación <strong>de</strong>l campo a <strong>la</strong> ciudad, con todo lo que significa su sistema <strong>de</strong> valores,<br />

conceptos y normas (<strong>de</strong> dominio y <strong>de</strong> características occi<strong>de</strong>ntales) y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

medios <strong>de</strong> comunicación, dando lugar a una heterog<strong>en</strong>eidad cultural marcada. Pero<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong>tre as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos urbanos y comunida<strong>de</strong>s campesinas<br />

<strong>en</strong> este último tiempo (H. Municipalidad Cochabamba 1997:59).<br />

Haci<strong>en</strong>do refer<strong>en</strong>cia particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los pob<strong>la</strong>dores <strong>aymara</strong>s, a pesar <strong>de</strong> que se subsuman<br />

al sistema y lógica urbana, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas Vecinales se percib<strong>en</strong> rasgos<br />

culturales. E n distinto grado, pervive <strong>en</strong> el inconsci<strong>en</strong>te colectivo una serie <strong>de</strong> rasgos<br />

culturales que se manifiestan <strong>en</strong> su forma <strong>de</strong> organización, <strong>en</strong> sus fiestas tradicionales, <strong>en</strong><br />

el idioma, modo <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> sus ritos, <strong>en</strong> sus organizaciones familiares, etc.<br />

Las fiestas que se <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona: <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong>l carnaval, que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> chal<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> carnaval consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> adornar, echar bebidas como una manera <strong>de</strong> dar <strong>la</strong> bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida<br />

a todas <strong>la</strong>s adquisiciones nuevas y se agra<strong>de</strong>ce y pi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> PACHAMAMA fertilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra y duración <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es. Todo Santos (espera con masitas y comida a <strong>la</strong>s almas que<br />

vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a visitar a sus seres queridos), San Juan (fogata y adorno <strong>de</strong> animales zarcillos <strong>de</strong><br />

color y pintura).<br />

Este tipo <strong>de</strong> ritos, vincu<strong>la</strong>do con una forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ser humano con<br />

<strong>la</strong> naturaleza y <strong>la</strong> sociedad, constituy<strong>en</strong> como <strong>en</strong> <strong>la</strong> colonia el b<strong>la</strong>nco expreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

iglesias tanto católicas como protestantes para atacar y eliminarlos, a través <strong>de</strong> una<br />

pres<strong>en</strong>cia agresiva y <strong>en</strong> franca disputa por el control político y religioso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, por parte <strong>de</strong> los 2 tipos <strong>de</strong> iglesia que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace unos 15 años ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

creci<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. De manera particu<strong>la</strong>r, cabe <strong>de</strong>stacar el caso <strong>de</strong>l barrio<br />

Vil<strong>la</strong> Israel, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra prácticam<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> iglesia evangélica,<br />

llegando inclusive a extremos <strong>de</strong> discriminación y hasta exclusión fr<strong>en</strong>te a qui<strong>en</strong>es no<br />

comulgan con sus i<strong>de</strong>as. (H. Municipalidad Cochabamba 1997:61)<br />

En consecu<strong>en</strong>cia estos datos culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sur, <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OTBs (por<br />

contar con inmigrantes <strong>en</strong>tre mineros y agricultores principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

Potosí, Oruro y La Paz) pres<strong>en</strong>tan aspectos simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a fiestas, ritos y el uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s originarias. Los adjudicatarios <strong>de</strong> los barrios manti<strong>en</strong><strong>en</strong> mutua re<strong>la</strong>ción<br />

53


<strong>en</strong>tre sí, por acontecimi<strong>en</strong>tos festivos y causas comunes como <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

sociales: servicios básicos, salud y educación. Caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB ―Barrio Victoria<br />

Bajo‖.<br />

4.1.1.2. Victoria Bajo<br />

La Organización Territorial <strong>de</strong> Base (OTB) Barrio Victoria Bajo (BVB), pob<strong>la</strong>da hace más<br />

<strong>de</strong> quince años, está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong>l Municipio Cercado <strong>de</strong> Cochabamba,<br />

sobre <strong>la</strong> carretera a Santiváñez. En el sector <strong>de</strong>l Sindicato Agrario Mejillones y<br />

Chaquimayu, Distrito 9 – Comuna ITOCTA. El barrio limita al Norte con <strong>la</strong> OTB ―Sindicato<br />

Agrario Mejillones‖; al Sud con <strong>la</strong> OTB ―Sindicato Agrario Chaquimayu‖; al Este con <strong>la</strong>do<br />

Oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manzanas; 507, 503, 479 y al Oeste, con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> tres metros para <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acequia <strong>de</strong> Riego. Cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>nanza Municipal 4014/2009, <strong>la</strong><br />

misma gestionada por el Sr. Guillermo Rodríguez Terrazas y Daniel Palli, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong><br />

Repres<strong>en</strong>tantes (H. Concejo Municipal Cercado Cochabamba 2009:6).<br />

P<strong>la</strong>no <strong>de</strong> OTB Barrio Victoria Bajo – Distrito 9<br />

Fu<strong>en</strong>te: H. Alcaldía Municipal <strong>de</strong> Cochabamba (2010)<br />

La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria Bajo mayoritariam<strong>en</strong>te está compuesta por personas que<br />

vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> Qaripuyu, L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua y Chayanta pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Potosí.<br />

También exist<strong>en</strong> personas <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Inquisivi, La Paz, Oruro y Capinota <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia cochabambina.<br />

54


Los varones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB se <strong>de</strong>dican por lo g<strong>en</strong>eral al trabajo <strong>de</strong> albañil, otras familias a <strong>la</strong><br />

artesanía (e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cascos <strong>de</strong> tinkus, tejidos <strong>en</strong> te<strong>la</strong>r, tullmas 29 , polleras), <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong> Qaripuyu, L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua y Chayanta a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta ambu<strong>la</strong>nte 30 <strong>de</strong> tostado (<strong>de</strong> arveja,<br />

trigo y maíz) e<strong>la</strong>borado por el<strong>la</strong>s mismas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cancha 31 . Algunas familias se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong><br />

costura y comercio. También, exist<strong>en</strong> personas que trabajan <strong>en</strong> el magisterio y<br />

estudiantes universitarios.<br />

Teodora <strong>de</strong> Qaripuyo, BVB, 11/07/2010.<br />

Victoria Bajo se provee <strong>de</strong> agua a través <strong>de</strong>l carro aguatero (con proce<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>sconocida) por el valor <strong>de</strong> cinco bolivianos el turril, líquido elem<strong>en</strong>tal consumido <strong>en</strong> uno<br />

a dos días por <strong>la</strong>s familias 32 . Por <strong>la</strong>s condiciones geográficas (terr<strong>en</strong>os con bastante<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te), el carro aguatero llega hasta los lugares accesibles y allí reparte el agua.<br />

Cada vecino <strong>de</strong>be tras<strong>la</strong>dar agua <strong>en</strong> bal<strong>de</strong>s o bidones hasta su casa, aunque algunos<br />

cu<strong>en</strong>tan con mangueras para el tras<strong>la</strong>do. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pozos sépticos y construcciones <strong>de</strong><br />

sanitarios con el apoyo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Área (PDA) vincu<strong>la</strong>do a una Iglesia<br />

Evangélica.<br />

29<br />

Cor<strong>de</strong>lillo que sirve para sujetar <strong>la</strong> tr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres.<br />

30<br />

En el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

31<br />

Mercado popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Cochabamba, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s inmediaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles Punata, República, Lanza,<br />

San Martín, 25 <strong>de</strong> Mayo y Ayacucho.<br />

32<br />

Si <strong>en</strong> el día consum<strong>en</strong> un turril <strong>en</strong>tre siete personas <strong>en</strong>tonces al mes consum<strong>en</strong> 30 turriles, cada turril a 5<br />

bolivianos por 30=150, esto significa que al mes una familia con siete miembros <strong>en</strong> agua invierte promedio<br />

150 bolivianos.<br />

55


Victoria Bajo, 11/07/2010.<br />

La av<strong>en</strong>ida principal <strong>de</strong>l barrio está empedrada y <strong>la</strong>s calles son <strong>de</strong> tierra. A <strong>la</strong> OTB<br />

Victoria Bajo se presta los servicios <strong>de</strong> transporte, <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> micros A y 35, el trufi 33 y<br />

taxitrufi 111 y 135, su recorrido es: tomando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> terminal <strong>de</strong> buses, luego por ―un<br />

empedrado que empieza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida final Panamericana y que concluye <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trada a Vil<strong>la</strong> Israel‖ 34 .<br />

En <strong>la</strong> zona existe una Unidad Educativa que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> el nivel primario. Los niños <strong>de</strong> tercer<br />

ciclo <strong>de</strong> primaria y secundaria asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s Educativas ubicadas <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Israel<br />

y/o Pucara, algunos jóv<strong>en</strong>es y señoritas optan por colegios nocturnos <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, por motivos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el día.<br />

Entre <strong>la</strong>s principales <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> Victoria Bajo están: servicios básicos (agua,<br />

alcantaril<strong>la</strong>do), servicios <strong>de</strong> salud, asist<strong>en</strong>cia informativa sobre el sistema urbano<br />

municipal cochabambino a mujeres, varones y jóv<strong>en</strong>es: ―pichirinaka uthisa janti kunama<br />

mantañapacha‖ [hay barr<strong>en</strong><strong>de</strong>ros nove? como se <strong>en</strong>tra] (Au, BVB, 10/10/2009).<br />

La interacción lingüística <strong>en</strong> el barrio según versiones iniciales <strong>de</strong> algunos pob<strong>la</strong>dores: a<br />

diario es el quechua, pero ―¡(…) puro <strong>aymara</strong> le dan!‖ (Rosmery, BVB, 18/05/10) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

casa, con conocidos, con familiares cuando llegan y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> corte <strong>de</strong> cabello o<br />

llegadas <strong>de</strong>l cuartel (Raúl, BVB, 19/05/10). ―El castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>n con <strong>de</strong>sconocidos‖ reve<strong>la</strong><br />

categóricam<strong>en</strong>te Susana (BVB, 18/05/10). De <strong>la</strong>s 30 <strong>en</strong>trevistas realizadas 35 durante <strong>la</strong><br />

33 Buses pequeños que llevan más o m<strong>en</strong>os 15 pasajeros, los taxitrufis llevan 5 pasajeros.<br />

34 En línea: http://www.cedib.org/pdocum<strong>en</strong>tos/zonasur/tomo7distrito9.pdf fecha <strong>de</strong> consulta: 11/junio 2010.<br />

35 Con previo cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria Bajo, realicé visitas a cada lote <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o<br />

para hacer <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas. La <strong>en</strong>trevista <strong>la</strong> hice con <strong>la</strong>s personas que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> casa y los que<br />

disponían <strong>de</strong> tiempo.<br />

56


última semana <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> abril y primera <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l año 2010, un 73% <strong>de</strong> habitantes<br />

reve<strong>la</strong> que hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

Idiomas hab<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> Victoria Bajo<br />

Idiomas Hab<strong>la</strong>ntes<br />

Aymara 3<br />

Aymara, Castel<strong>la</strong>no 7<br />

Aymara, Quechua 3<br />

Aymara, Quechua, Castel<strong>la</strong>no 8<br />

Aymara, Quechua, Castel<strong>la</strong>no,<br />

Ingles 1<br />

Castel<strong>la</strong>no 1<br />

Quechua 4<br />

Quechua, Castel<strong>la</strong>no 3<br />

Total <strong>en</strong>trevistados 30<br />

L<strong>en</strong>guas hab<strong>la</strong>das <strong>en</strong> Victoria Bajo Cantidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes Porc<strong>en</strong>taje %<br />

Total <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes 22 73<br />

Total quechua hab<strong>la</strong>ntes 19 63<br />

Total castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>ntes 20 67<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia 2010.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas y observaciones <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB, se festejan el<br />

primer corte <strong>de</strong> cabello o umarruthukus, los matrimonios, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l cuartel, <strong>en</strong> el que<br />

se refleja el reconocimi<strong>en</strong>to social a <strong>la</strong> ―mayoría <strong>de</strong> edad‖ (H. Municipalidad Cochabamba<br />

1997:61).<br />

En el mes <strong>de</strong> mayo 2010 se g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Mujeres gestionada por el PDA y<br />

<strong>la</strong> Iglesia Evangélica. Estas instituciones también se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> niños<br />

m<strong>en</strong>ores a 6 años <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> guar<strong>de</strong>ría, dirig<strong>en</strong> los padrinazgos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes países a<br />

tres niños por familia, y administran <strong>la</strong>s cuotas familiares por niño para <strong>la</strong> compra <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tos esco<strong>la</strong>res para inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión esco<strong>la</strong>r (zapatos, polera, t<strong>en</strong>is…).<br />

4.1.2. Ch’apich’apini<br />

Ch‘apich‘apini vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> que significa ―lugar <strong>de</strong> espinas‖. Hi<strong>la</strong>ria oriunda <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estancia Wariqalluni expresa que todas <strong>la</strong>s estancias llevan nombres <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

naturaleza <strong>de</strong>l contexto:<br />

Por ejemplo Wariqalluni 36 vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los Warisitos antes dice que vivían hartos wari<br />

qallitus <strong>en</strong> <strong>la</strong> oyadita. Tultuwani vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los sapitos picaltultitos eso había harto <strong>en</strong><br />

36 Lugar <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> vicuña.<br />

57


Tultuwani 37 , Ch‘apich‘apini tambi<strong>en</strong>ps huuuuu harta espina había los qhiwallus 38 ,<br />

wajrawayus 39 , ithapallus 40 por eso se l<strong>la</strong>ma así. Kult‘a <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> <strong>la</strong>s k‘ulpas 41 harto<br />

hay <strong>en</strong> K‘ulta. (Hi<strong>la</strong>ria, Cochabamba, 11/10/09)<br />

Ch‘apich‘apini 7/01/2010.<br />

Ch‘apich‘apini antiguam<strong>en</strong>te era parte <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi <strong>de</strong> Muhuza Marka.<br />

Actualm<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> cuarta sección Colquiri <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia Inquisivi <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz. Está situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong>l valle y río Qhuriri, fronterizo con<br />

<strong>la</strong> Provincia Ayopaya <strong>de</strong> Cochabamba. Dista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s: <strong>de</strong> Oruro con 100 km, <strong>de</strong><br />

Cochabamba 190 km y con La Paz 320 km.<br />

Mapa Colquiri – Cuarta sección – Provincia Inquisivi La Paz<br />

37 Lugar <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> sapitos picaltultos.<br />

38 Espinas <strong>de</strong> cactus.<br />

39 Espinas <strong>de</strong> arbustos.<br />

40 P<strong>la</strong>ntas espinosas.<br />

41 Bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> tierra seca<br />

Fu<strong>en</strong>te: udape.gov.bo<br />

58


Las re<strong>la</strong>ciones comerciales y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad se <strong>en</strong>fatizan más con <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Oruro y Cochabamba que con La Paz, a pesar <strong>de</strong> que es jurisdicción <strong>de</strong> La Paz. Por <strong>la</strong><br />

distancia <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro político, Ch‘apich‘apini queda ais<strong>la</strong>da <strong>en</strong> cuanto a at<strong>en</strong>ciónes <strong>de</strong>l<br />

Municipio Colquiri: ―!janirakisa Inquisiwiru apantanipta! ¡Urururusa taqi kuna apantapta,<br />

Ururuta mayisinpmaya thakisa kunsa!‖ [Uste<strong>de</strong>s no tra<strong>en</strong> (productos) a Inquisivi, llevan a<br />

Oruro, <strong>de</strong> ellos pidan (arreglo <strong>de</strong> caminos)] y Oruro ―!jumanaka janiwa Ururunkaptaxa<br />

Lapazaru sarañmakapx! Ukhama sapchixa‖ [¡Uste<strong>de</strong>s no son <strong>de</strong> nuestra jurisdicción, les<br />

correspon<strong>de</strong> pedir a La Paz! Así dic<strong>en</strong>] (NN, Kaluyo 4/05/2010). La producción<br />

ch‘apin<strong>en</strong>se ti<strong>en</strong>e como <strong>de</strong>stino <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Oruro (<strong>la</strong> mayor cantidad) y<br />

Cochabamba, justam<strong>en</strong>te porque son más cercanos.<br />

La Profesora El<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Educativa ―Parani‖ 42 explica que <strong>la</strong> zona es tripartita,<br />

porque manti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ciones con los tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. La educación se ati<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz, <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> y minera se <strong>de</strong>stina a Oruro y hay<br />

emigración a Cochabamba. Pero ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s políticas brinda at<strong>en</strong>ción<br />

correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> caminos, éstos por lo g<strong>en</strong>eral se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> mal estado, como reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>:<br />

Camión p<strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> el camino a Ch‘apich‘apini, Saqani, 4/05/2010.<br />

La solución <strong>de</strong> los problemas o gestiones ante el Municipio <strong>de</strong> Colquiri o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal,<br />

escapa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini. Son dos razones principales<br />

<strong>la</strong>s que dificultan el <strong>de</strong>sarrollo sociocultural, económico y político a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

42 Unidad Educativa ―Parani‖ ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción educativa <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Wariqalluni, K‘uyuma,<br />

Q‘awsilluma, Paqumiri…<br />

59


Ch‘apich‘apini, el primero <strong>la</strong> emigración, no cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong>mográfica<br />

sufici<strong>en</strong>te y repres<strong>en</strong>tativa (MF, Ch‘apich‘apini 11/01/2010), segundo por <strong>la</strong> ubicación<br />

geográfica, fronteriza y caminos sin mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

Ch‘apich‘apini <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta albergaba alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 80 habitantes <strong>en</strong>tre niños,<br />

jov<strong>en</strong>es y adultos congregados <strong>en</strong> cuatro familias ext<strong>en</strong>sas:<br />

FAMILIAS EN CH'APICH'APINI (1960 - 1970)<br />

Familias Hijo/a Esposo/a Hijos<br />

Feliciano Gumersindo Vic<strong>en</strong>cia Albertina, Francisca<br />

Francisco Matil<strong>de</strong> Inés, Merce<strong>de</strong>s, Rosa<br />

Juan Martha Esperanza, Alejo,<br />

Pedro Francisca Flora, Eusebia, un hijo mas<br />

Pablo Cuatro hijos<br />

Natalio Marcelino,<br />

Berrios Celestino Domiti<strong>la</strong> Eulogio, Nieves, Natalio, Agustín<br />

Epifanio Rosa Jacinto, Teodoro, Emma, Freddy<br />

Miguel Sabina Martin, Paulino, Merce<strong>de</strong>s, B<strong>en</strong>edicta, más un hijo<br />

Lor<strong>en</strong>zo Rosa Juana<br />

Flores Basilio Felicidad, Rosa<br />

Valerio Inés Julio, Martin, un hijo mas<br />

Gutiérrez Martínez Octavio Eusebia Anacleto, Julio, Z<strong>en</strong>obia, Aurelia, Alfredo, Samuel, R<strong>en</strong>é y<br />

Margarita<br />

Fu<strong>en</strong>te: Exdirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Cochabamba 23/08/2010<br />

FAMILIAS EN CH'APICH'APINI (1980 - 1990)<br />

Familias Hijo/a Esposo/a Hijos<br />

Feliciano Francisca Alberto Eloy, Wilson,…..<br />

Berrios<br />

Gutiérrez<br />

Albertina Telésforo Eloy, ….<br />

Marcelino Julia<br />

Alejo Lupertina Roxana, …., Miguel, Juan Carlos…<br />

Rosa Ángel Hernán….<br />

Inés Valerio Julio,<br />

Esperanza<br />

Eulogio Aurelia Emiliana, Eddy, Hilda, Wilson, Cristina,<br />

Bertha, Ariel, Fabio<strong>la</strong><br />

Berrios Teodoro Nancy<br />

Flores Martin<br />

Freddy, Martin,<br />

Merce<strong>de</strong>s<br />

Gutiérrez Samuel, R<strong>en</strong>é,<br />

Margarita<br />

60


Gutiérrez Julio Val<strong>en</strong>tina Zaida, Eddy, Raúl, Elmer y Ronald<br />

Gutiérrez Alfredo V<strong>en</strong>ica Ramiro, José Luis, Deysi, J<strong>en</strong>rry, Ovet,<br />

Melki, Avednego, David<br />

Gutierrez Anacleto Francisca Rosse Mary, Delia, Elvira, Candy (Guil<strong>de</strong>r,<br />

Wilfrdo, Alvaro, Lavinia)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Exdirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Cochabamba 23/08/2010<br />

FAMILIAS EN CH'APICH'APINI (2009)<br />

Familias Hijo/a Esposo/a Hijos<br />

Feliciano Rosa (57 a) 43 Ángel (57a) Viv<strong>en</strong> con una nieta<br />

Lupertina (50 a) Miguel (18 a), Juan Carlos (13 a)<br />

Francisca (61a) Alberto (61 a) Gabriel (19 a)<br />

Marcelino (70 a) Julia (70 a)<br />

Inés (70 a)<br />

Isidora(60ª) Vive con un nieto<br />

Flores Martin(38 a) Godofredo (19 a), Juana (14a), Máxima (9 a), (6<br />

hijos mas)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base a <strong>la</strong> observación y <strong>en</strong>trevistas espontáneas 2010.<br />

Como se pue<strong>de</strong> ver, al 2009 <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini viv<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 30 personas, 9 que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor a 50 años, 3 personas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 40 años y 17 son <strong>en</strong>tre niños y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes. La pob<strong>la</strong>ción mayoritaria es <strong>de</strong> niños y abuelos (Ob. Ch‘apich‘apini<br />

09/01/2010).<br />

La economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad se funda principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y ganado ovino.<br />

Por <strong>la</strong> condición geográfica (montañas) <strong>la</strong> producción es netam<strong>en</strong>te a base <strong>de</strong> fuerza<br />

humana y animal.<br />

Ch‘apich‘apini <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 2000 cu<strong>en</strong>ta con medios <strong>de</strong> comunicación (celu<strong>la</strong>r, TV,<br />

radio). Por ser colindante a una zona agrominera, atrae el flujo <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> Oruro –<br />

Ch‘ach‘apini – Chicote gran<strong>de</strong>. El tránsito <strong>de</strong> buses, taxis, trufis, volquetas y autos <strong>de</strong><br />

carga es a diario.<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> principal <strong>de</strong> comunicación es el <strong>aymara</strong>, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones y <strong>en</strong><br />

educación también emplean castel<strong>la</strong>no (Autorida<strong>de</strong>s, estudiantes y profesores).<br />

Asimismo, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l quechua seña<strong>la</strong> Eloy 44 :<br />

43 Eda<strong>de</strong>s aproximadas<br />

44 Resi<strong>de</strong>nte orureño y Ch‘apich‘apini<br />

61


D: qué <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> hab<strong>la</strong>s, tío?<br />

E: El <strong>aymara</strong> quechua,…… no lo aplico siempre el <strong>aymara</strong>….todos así somos, el<br />

español y el <strong>aymara</strong> le meto yo<br />

D: por qué?<br />

E: Porque <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te mayorm<strong>en</strong>te te <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y otra parte ti<strong>en</strong>es que<br />

explicarles <strong>en</strong> español (Eloy, Ch‘apich‘apini, 10/01/2010)<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> castel<strong>la</strong>na se usa para comunicar cuestiones técnicas (explicar leyes) y no para<br />

<strong>la</strong> comunicación cotidiana. Pero, <strong>en</strong> educación es exclusivo el uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. Una<br />

profesora dijo: ―los papás no quier<strong>en</strong> que les hablemos <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, por eso yo <strong>en</strong><br />

castel<strong>la</strong>no les hablo‖ (Pf. Parani, 23/05/2010). Por su parte un padre dice: ―wawanaka jani<br />

munxapxitixa (<strong>aymara</strong>) ukataya (kastil<strong>la</strong>nu arsupxixa) 45 ‖ (JG, K‘ulta, 23/05/2010) y los<br />

jov<strong>en</strong>es: ―arsuskaptwa (aymarxa), akanakakiya profesorampi par<strong>la</strong>siña <strong>la</strong>ykukiya kastil<strong>la</strong>nu<br />

arsuptxa 46 ‖ (Est. 23/05/2010).<br />

Del anterior párrafo puedo interpretar que <strong>la</strong> educación aún es castel<strong>la</strong>nizante, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

es <strong>la</strong> razón para que los niños y jóv<strong>en</strong>es apr<strong>en</strong>dan y us<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no. La escue<strong>la</strong> continúa<br />

creando imaginarios negativos hacia <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong>, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

originaria.<br />

4.1.2.1. Datos históricos<br />

―Naya Muhuzaru uñatatxa (…) ukatapiniya apsusintxa certtifikaruxa‖ 47 (Salome 48 ,<br />

Ch‘apich‘apini, 9/01/2010). Antiguam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> organización territorial a <strong>la</strong> cual pert<strong>en</strong>ecía<br />

Ch‘apich‘apini era Mohoza Marka, compuesta <strong>de</strong> cuatro ayllu ―Katanch‘uqi‖ ―Wi<strong>la</strong>ncha‖<br />

―Qata‖ y ―Qul<strong>la</strong>na‖. Las estancias Parani, Wariqalluni, Tultuwani, Juruma, K‘ulta, K‘uyuma,<br />

Q‘awsilluma, Paqumiri, Ch‘apich‘apini, Ch‘axuwillki, L<strong>la</strong>nqira, Sank‘ayuni y Llujchillujchini<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al ayllu Katanch‘uqi (AG, Cochabamba, 22/07/2009).<br />

Cada ayllu <strong>en</strong> fiestas importantes como ―Machaqa mara‖ y ―Anata‖ 49 se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaba hasta<br />

Mohoza, llevando consigo música (Musiñu, Phinkillu) bailes y comida para realizar los<br />

rituales correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> acuerdo a turno, por ayllu, para celebrar junto a otros ayllus<br />

<strong>la</strong>s festivida<strong>de</strong>s regionales.<br />

Los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong>l ayllu Katanch‘uqi a <strong>la</strong> cabeza sucesiva <strong>de</strong> los Mallku (corregidores)<br />

Telésforo Mosquera, Francisco Fernán<strong>de</strong>z, Anacleto Gutierrez Martínez, Pánfilo Qurani <strong>en</strong><br />

45 Los hijos ya no quier<strong>en</strong> (<strong>aymara</strong>) por eso nomás (castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>n).<br />

46 Hab<strong>la</strong>mos siempre aquí (<strong>aymara</strong>), para hab<strong>la</strong>r con los profesores nomás castel<strong>la</strong>no.<br />

47 Al ayllu he nacido, así siempre había sido antes.<br />

48 Wariqalluni, Achi<strong>la</strong>.<br />

49 Anacleto, Cochabamba, 10/10/2009.<br />

62


los años set<strong>en</strong>ta, empr<strong>en</strong>dieron gestiones por una nueva cantonización. La razón principal<br />

fue <strong>la</strong> lejanía, ya que <strong>la</strong>s funciones sociales, culturales (alcal<strong>de</strong>) se <strong>de</strong>bían hacer <strong>en</strong><br />

Mohoza que queda aproximadam<strong>en</strong>te a tres horas a pie <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Ch‘apich‘apini.<br />

Lograron establecer el cantón <strong>en</strong> Qhuriri ―por Ley M<strong>en</strong>ción‖ (Eloy, Ch‘apich‘apini,<br />

10/01/2010), se realizó <strong>la</strong>s ev<strong>en</strong>tos festivos principales como <strong>de</strong>l Anata <strong>en</strong> Qhuriri, sin<br />

embargo, no resultó. Este se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a frontera con <strong>la</strong> Provincia Ayopaya <strong>de</strong><br />

Cochabamba, los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> Qhuriri no estaban <strong>de</strong> acuerdo, a<strong>de</strong>más había disputas<br />

electorales <strong>en</strong>tre militantes <strong>de</strong> Juan Lechin Oqu<strong>en</strong>do (mineros) y Victor Paz Est<strong>en</strong>soro<br />

(agricultores) <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años 1950. Por lo tanto, gestionaron un nuevo lugar <strong>de</strong><br />

cantonización cerca a <strong>la</strong> estancia Ch‘apich‘apini con el nombre <strong>de</strong> Machaqamarka. Este<br />

trámite no se concluyó, hasta hoy continúa <strong>en</strong> proceso por diversos factores como <strong>la</strong><br />

emigración.<br />

El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración afecta a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> los trámites, porque uno <strong>de</strong> los<br />

requisitos es <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dores, m<strong>en</strong>ciona Alfredo Gutiérrez, qui<strong>en</strong> continuó con<br />

los tramites <strong>en</strong> algunos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta ―mil ti<strong>en</strong>e que ser nos han<br />

dicho, ya estábamos llegando a ochoci<strong>en</strong>tos, poquito faltaba, <strong>de</strong> ahí lo he <strong>de</strong>jado‖<br />

(Alfredo, Cochabamba, 30/10/09).<br />

4.1.2.2. Emigración a <strong>la</strong> ciudad<br />

La familia a <strong>la</strong> cual se acompañó se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba <strong>de</strong> manera<br />

gradual. Al principio se vino el padre (Eulogio) junto con otros pari<strong>en</strong>tes por los años<br />

och<strong>en</strong>ta. Eulogio consiguió terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur ahora<br />

l<strong>la</strong>mada Barrio Victoria Bajo (BVB) 50 sobre <strong>la</strong> carretera a Santiváñez. Al mismo tiempo<br />

logró a mediados <strong>de</strong> año p<strong>la</strong>zas para Wilson y Cristina 51 <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> San Antonio<br />

ubicado <strong>en</strong> Pucara zona sur distrito Cercado II.<br />

Eulogio trajo a los dos niños <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, conv<strong>en</strong>ció a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> los niños, con<br />

el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ―jiwasjamati akankaskapxani sarxañaya suma yatipxañpatakixa‖ 52 (Au,<br />

BVB, 7/11/09).<br />

A los ocho añitos me he v<strong>en</strong>ido, a mediados <strong>de</strong>l nov<strong>en</strong>ta y nueve, no he visto ni nacer<br />

a <strong>la</strong> Fabio<strong>la</strong>. Nos han agarrado, nos han bajado un año, <strong>la</strong> directora nos ha hecho dar<br />

exam<strong>en</strong> y luego nos ha bajado, ―ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que bajar no pue<strong>de</strong>n‖ dici<strong>en</strong>do. Hasta 2005 he<br />

50 Las calles están innominadas<br />

51 Hijos <strong>de</strong> Eulogio y Aurelia<br />

52 Hay que irse, acaso igual que nosotros van a estar, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r bi<strong>en</strong>.<br />

63


estado <strong>en</strong> ese colegio hasta sexto. Era vacaciones, me he <strong>en</strong>trado a trabajar (Cris,<br />

BVB, 7/11/09).<br />

Me he v<strong>en</strong>ido a los doce años, estaba <strong>en</strong> tercero básico, aquí he <strong>en</strong>trado a tercero<br />

básico también. Después, a los dos meses me he ido a pasear por todo <strong>la</strong>do ja ja ja<br />

ja…. me he perdido, he tomado trufi por todo <strong>la</strong>do, al otro <strong>la</strong>do también he tomado,<br />

igualito a Sacaba parece que me han llevado sin pagar pasaje, como era chiquitito, no<br />

pagaba pasaje, solo sabía que v<strong>en</strong>ía 35 aquí. Les extrañaba al Elmer, al Raúl, a Oruro<br />

se han ido ¿no ve? Ya no había con quiénes jugar <strong>en</strong> el campo (Wilson, BVB<br />

19/10/09).<br />

Cristina y Wilson llegaron a Cochabamba niños, su padre les <strong>de</strong>jó con su hermano<br />

Agustino y su familia mi<strong>en</strong>tras él trabajaba lejos. ―Solos vivíamos con mi tío, llegábamos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> directo a cuidar chanchos, monte era esto, esa vez puro espina, los<br />

chanchos eran más gran<strong>de</strong>s que nosotros, mi papá se iba a trabajar lejos por cinco, por<br />

tres pesitos trabajaban antes, grave era, <strong>de</strong>spués mi papá le ha traído a <strong>la</strong> Hilda‖ (Cris,<br />

BVB, 7/11/09).<br />

Con 17 años he v<strong>en</strong>ido aquí 2001. Dos años estaba mi papa, estaba aquí ya con <strong>la</strong><br />

Cristina, el Wilson y <strong>la</strong> Hilda. Aquí había este cuarto <strong>de</strong> arriba sin puertas ni v<strong>en</strong>tanas,<br />

así estaban vivi<strong>en</strong>do. Directo a trabajar aquí, como mi tío Natalio estaba trabajando <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> galletería, <strong>en</strong>tonces ahí me ha llevado a trabajar (Eddy, BVB, 10/10/09).<br />

Eddy, ahora padre <strong>de</strong> un niño <strong>de</strong> dos años, primero salió a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro, allí trabajó<br />

para un familiar con volqueta, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un tiempo volvió a Ch‘apich‘apini, sus amigos le<br />

conv<strong>en</strong>cieron ingresar al colegio <strong>de</strong> Tultuwani, sin embargo, no pudo permanecer ―ya<br />

sabía pues por eso no podía quedarme‖ (Eddy, BVB, 10/10/09). Al <strong>en</strong>terarse que su padre<br />

estaba <strong>en</strong> Cochabamba, se vino con él.<br />

Ukata Bertampi, Arielumpi irpanxi, yasta yasta nayas mantantxtwa, sapña jani<br />

kamichañamas, yasta a <strong>la</strong> fuerzaya mantantxa. Achi<strong>la</strong>nakasa q‘a<strong>la</strong> jiwarata ukata<br />

janiya khititsa l<strong>la</strong>kisiña utjitixa, janixaya khayana walt‘añjamakichixa, ji<strong>la</strong>nakana<br />

wawanakpasa q‘a<strong>la</strong> sarantata, jiwasa kunjama sigui akankaskañani sasa tiwma jutxi.<br />

Ch‘amanwa yatiñtañaxa, hasta qulqiki p‘istxi kunal<strong>la</strong>takisa hasta qulqikipiniya, ñaxa<br />

aburrisiñjamajichixaya, ukhamata ukhamata jichunjaptwa, jani unujtañjamaxiwa<br />

kawkirusa. (Aurelia, BVB, 7/11/09)<br />

[(…) <strong>de</strong>spués les trajo a Bertha y Ariel, <strong>de</strong> esa manera me vine yo también, so<strong>la</strong> no<br />

sabía qué hacer, a <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>bía v<strong>en</strong>irme. Los abuelos todos muertos ya no había <strong>de</strong><br />

quién t<strong>en</strong>er p<strong>en</strong>a. Es que ya no hay cómo vivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Los hijos <strong>de</strong> los<br />

hermanos todos se v<strong>en</strong>ían, ―nosotros cómo vamos a continuar aquí‖ dici<strong>en</strong>do tu tío se<br />

vino. Era difícil acostumbrarse, el dinero todo el tiempo falta, todo es para dinero, es<br />

como para aburrirse. Poco a poco me acostumbré, ahora estoy como para no<br />

moverme a ningún <strong>la</strong>do]<br />

Hasta el año 2003, <strong>la</strong> familia se vino a Cochabamba, sin embargo, Emiliana (Emi), <strong>la</strong> hija<br />

mayor <strong>de</strong> Aurelia, todavía permanecía <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini. Emi ti<strong>en</strong>e cinco hijos, cuatro son<br />

varones y una niña, el padre es Ezequiel oriundo <strong>de</strong> Wariqalluni. Carlos es el hijo mayor<br />

64


<strong>de</strong> Emi ti<strong>en</strong>e 14 años, él vino con sus abuelos a Cochabamba, mi<strong>en</strong>tras sus padres y<br />

hermanos permanecían <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini.<br />

Karlu jutxi tatñampi, khana suma estudxani sasa, ya sasa naya khitaniktwa. Nä<br />

khayana yapu luraskirita jaqñampi, ukata l<strong>la</strong>kisiñjamachi pä chaqaña uthañaxa, ukata<br />

jutjapjarakiraktwa, nä jutxtwa wawanakñampi jupa minaru sarxi, ukata kuntintukijaptwa<br />

juntupäna, kunjamasa uthasiskapstjaya juntuxa uñjasisa.<br />

[(…) Carlos se vino con mi padre, ―allá va a estudiar bi<strong>en</strong>‖ dici<strong>en</strong>do, por eso le<br />

<strong>en</strong>viamos. Yo allá con mi esposo trabajábamos <strong>la</strong> tierra. Pero t<strong>en</strong>iamos p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> vivir<br />

<strong>en</strong> dos lugares, <strong>de</strong>spués nos vinimos. Yo vine con mis hijos, él (esposo) se quedó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mina. Después cont<strong>en</strong>tos nomás estuvimos juntos, como sea vamos a estar nomás<br />

juntos viéndonos] (Emi, BVB, 1/10/09)<br />

La familia <strong>de</strong> Emi se completó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba a principios <strong>de</strong>l año 2008,<br />

Ezequiel se quedó <strong>en</strong> <strong>la</strong> mina por un año más. Actualm<strong>en</strong>te todos viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />

Victoria Bajo sobre <strong>la</strong> carretera a Santiváñez, zona sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba.<br />

A <strong>la</strong> familia no le fue nada fácil establecerse <strong>en</strong> Victoria Bajo, tuvieron que pasar varias<br />

dificulta<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te los primeros <strong>en</strong> v<strong>en</strong>irse (Eulogio, Cris y Wilson). Al respecto,<br />

<strong>la</strong> vecina más cercana que ayudó a <strong>la</strong> familia a insta<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> Victoria Bajo com<strong>en</strong>ta:<br />

Akanpiniya Cristinaxa qamasirina uka waynampi, Wilsunampi qamasirina jani khitisa<br />

nuwaskapxiri nuwaskapxiri ¡waaaaaaa! ¡waaaaaaaaaaaaaa! sasa awisana tuqinirita<br />

¡chahcha warmixama nuwaskapta! Sasa. Sunsirapiniya nuwt‘asipxirixa,<br />

jisk‘khanal<strong>la</strong>kaki, Fabio<strong>la</strong> ukhamapikina Cristinaxa, panini iskuy<strong>la</strong>ru sarapxiri kunamxa<br />

sarapchiri. Phaxsipini sarxana tatpaxa, ukata wichhumpi inqhasipxatayna<br />

wawanakaxa, tiwpa jutaspa awira, jani jutirikiti, tatpa phaxsipini chhaqqhiri. Nänakasa<br />

p‘istata qamasipxirita, hasta tumatisa un pisupiniriwa hasta ukhama qamasipxirita.<br />

[Aquí siempre vivía Cristina con Wilson. Sab<strong>en</strong> pelear ¡waaaa! ¡waaaaa! A veces los<br />

regañaba ¡marido y mujer parec<strong>en</strong>! Dici<strong>en</strong>do. Como <strong>la</strong> Fabio<strong>la</strong> así era Cristina. Los<br />

dos a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> iban, ¿cómo será, sab<strong>en</strong> ir? Su padre se perdió un mes. Los niños un<br />

día se <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dieron con paja, su tío no vino, a ver, su padre perdido. Nosotros también<br />

estábamos <strong>en</strong> crisis económica, el tomate un boliviano, así vivíamos] (Margarita, BVB,<br />

17/10/2009).<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, según Margarita, los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco pres<strong>en</strong>taban<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te situación:<br />

Iskuy<strong>la</strong>naya akana par<strong>la</strong>sipxaspaya, mamanakasa ati jani ati par<strong>la</strong>ntxapxarakiya. Duña<br />

Aurelia yatintxi kastil<strong>la</strong>nuxa, <strong>aymara</strong>skanxa ukaki par<strong>la</strong>skirina ducturampi par<strong>la</strong>skirina<br />

jiwaki <strong>aymara</strong>ta kastil<strong>la</strong>nukxamaraki <strong>aymara</strong>taki par<strong>la</strong>skirina. Ukata kuna suma<br />

<strong>aymara</strong>xiwa duña Aureliaxa (…) suma parlxi jani suma parlirikanti. (Margarita, BVB,<br />

17/10/2009)<br />

[En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> sí, que no habl<strong>en</strong> (<strong>aymara</strong>), pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r. Doña Aurelia<br />

ya apr<strong>en</strong>dió castel<strong>la</strong>no, hab<strong>la</strong>ba <strong>aymara</strong> puro, con el doctor hab<strong>la</strong>ba mezc<strong>la</strong>do <strong>aymara</strong><br />

y castel<strong>la</strong>no, ahora doña Aurelia hab<strong>la</strong> muy bi<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, no hab<strong>la</strong>ba bi<strong>en</strong>]<br />

(Imina wawanakpa) jani pä mara qamxapchi, yatxapxi kastil<strong>la</strong>nuxa, jani munxapxiti<br />

<strong>aymara</strong> arsuña, Wilma par<strong>la</strong>skpachaya piru. Uka jisk‘a Fabio<strong>la</strong>sa, primiru puririna<br />

jiwaki kant‘tiri! kampuru saxaxa! sasa kant‘asiri jachkiri. Jichaxa kuna, amtaskapinirita<br />

65


¡kampuru sarxaxa! Jallukhama kant‘asirina. Jichaxa kuna, intintiskpachawa ¿no?<br />

(Margarita, BVB, 17/10/2009)<br />

[Los hijos <strong>de</strong> Emi <strong>en</strong> dos años apr<strong>en</strong>dieron castel<strong>la</strong>no, y ya no quier<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>,<br />

pero Wilma aun <strong>de</strong>be hab<strong>la</strong>r. La pequeña Fabio<strong>la</strong> a principio cantaba bonito, ¡me voy<br />

al campo! Decía, también lloraba. Ahora no se acuerdan <strong>de</strong>l campo. Pero <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r]<br />

La familia llegó a Cochabamba con <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> consolidada <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> sus<br />

compon<strong>en</strong>tes, a excepción <strong>de</strong> los más pequeños como B<strong>la</strong>di, v<strong>en</strong>ía recién nacido. Los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia que t<strong>en</strong>ían un tiempo radicando <strong>en</strong> Victoria Bajo les hacían<br />

pruebas a los recién llegados, dice Wilma: ―el Carlos, a ver dime cómo se dice qa<strong>la</strong> me ha<br />

dicho, <strong>de</strong>spués yo le he dicho, qa<strong>la</strong> nomás pues, <strong>de</strong> ahí el j aja ja ja no sabes ¡piedra se<br />

dice! Así me ha dicho‖ (Wilma, BVB, 8/10/2009).<br />

Conforme pasa el tiempo más se alejan <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> los niños,<br />

adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es. Y los adultos cada vez apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más y usan castel<strong>la</strong>no.<br />

4.1.2.3. El resi<strong>de</strong>nte<br />

Los ch‘apineños <strong>de</strong>mandan at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> tierras a los resi<strong>de</strong>ntes cochabambinos y<br />

orureños. La cantidad <strong>de</strong> habitantes perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini no es sufici<strong>en</strong>te para<br />

gestionar proyectos ante <strong>la</strong> Alcaldía y por ello dan a conocer 53 a los que se fueron que al<br />

m<strong>en</strong>os cump<strong>la</strong>n con <strong>la</strong> función social, <strong>de</strong>portiva o festiva. Y no simplem<strong>en</strong>te recurran a <strong>la</strong><br />

comunidad para llevarse productos sin hacer nada a cambio por <strong>la</strong> tierra y territorio.<br />

(…) no cumpl<strong>en</strong> función social, solo vi<strong>en</strong><strong>en</strong>, dan partidas, hac<strong>en</strong> trabajar, se<br />

cosechan, se lo llevan. Ni pagan, ni aporte para que camine el dirig<strong>en</strong>te, no aporta<br />

nada, es como un patrón. Por ejemplo, <strong>en</strong> Santa Cruz hac<strong>en</strong> trabajar unos 30, 40<br />

trabajadores, no les pagan y a veces pagan comidita, ni ropa, ni ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para<br />

comprarse ropa (…) <strong>en</strong>tonces, eso dice, es un patrón, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que irse ¡ya! hay<br />

personas que necesitan. Hay que quitar <strong>de</strong>l patrón y hay que parcializar (parce<strong>la</strong>r) ese<br />

terr<strong>en</strong>o. (…) <strong>la</strong> ley ya cambia difer<strong>en</strong>te ¿<strong>la</strong> comunidad por qué fracasa? porque todos<br />

se van, porque no necesitan el terr<strong>en</strong>o. (MF, Ch‘apich‘apini, 12/01/2010)<br />

Por un <strong>la</strong>do, Ch‘apich‘apini a través <strong>de</strong>l Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad reivindica<br />

reciprocidad a los resi<strong>de</strong>ntes con el territorio ch‘apineño. Por otro <strong>la</strong>do, expresan que<br />

estando <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, los hijos no habrían conocido <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> como lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad ―akana uthasa janiya wawanakarusa iskuy<strong>la</strong> uñt’añxamakaptita ciurarana ansasa<br />

kusaya jumanakuruxa tatmaxa yatichapmasa‖ 54 (IF, Ch‘apich‘apini, 11/01/2010). Y no es<br />

53 Cuando visitan <strong>la</strong> comunidad.<br />

54 Quedarse aquí significa no conocer <strong>la</strong> educación, qué bu<strong>en</strong>o que sus padres les llev<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ciudad para<br />

hacerles estudiar.<br />

66


que solo <strong>la</strong> emigración haya afectado a <strong>la</strong> organización comunitaria, sino también el<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s religiones según IF:<br />

(Musiñu chhaqqxi) hermanuxapxarakisa ukataya chhaqxixa fistanaka lurapxirina uka<br />

manqhanakana ukata uraqisa q‘a<strong>la</strong> tukusxaraki, (…) jaqinakasa jani maynisa<br />

aywimuchxi, jicha anchhicha nänakampi, ukata khaya Isirurampi, ukata Samumpi,<br />

Angilumpi inchhimpi Albertumpi, ukal<strong>la</strong>ki akankaskapta Marcelinusa Paqumirinkaraki<br />

ukal<strong>la</strong>ta juta jutaskaraki juk‘al<strong>la</strong>kiskaptaya jaqi jani uthiti. Q‘a<strong>la</strong> tukusita jani khitisa uthiti<br />

nayaki akana kumpnaqaskta nana mitña q‘a<strong>la</strong> jiwaratawa. (IF, Ch‘apich‘apini,<br />

11/01/2010)<br />

[(Moseñada se perdió) porque ahora son hermanos, hacían fiestas allí abajo. Después<br />

<strong>la</strong>s tierras se <strong>de</strong>sgasta, (…) <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se fue, ahora nosotros, <strong>la</strong> Isidora, Samo, Angel,<br />

Alberto esos nomás estamos aquí. El Marcelino está <strong>en</strong> Paqumiri a veces vi<strong>en</strong>e y va,<br />

poquitos somos, no hay g<strong>en</strong>te. Todos se fueron, yo nomás camino por aquí, los <strong>de</strong> mi<br />

edad ya murieron].<br />

Mi<strong>en</strong>tras se daba el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o migratorio, los que se quedaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad se<br />

convirtieron a hermanos (crey<strong>en</strong>tes religiosos), se originó <strong>la</strong> individualización con<br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>l sistema comunitario. De tal manera, que los rituales y<br />

festivida<strong>de</strong>s importantes se fueron <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando, porque ya no cu<strong>en</strong>tan con g<strong>en</strong>te<br />

sufici<strong>en</strong>te para organizar <strong>la</strong>s festida<strong>de</strong>s u otras activida<strong>de</strong>s comunitarias.<br />

Los que migraron argum<strong>en</strong>tan que no les era posible subsistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, los<br />

terr<strong>en</strong>os ya no eran sufici<strong>en</strong>tes, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad no hay escue<strong>la</strong>s superiores<br />

para los hijos.<br />

Hab<strong>la</strong>mos mal sin ver <strong>la</strong> ley ¡ah él no ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho resi<strong>de</strong>nte es! Dic<strong>en</strong> ¿no? Yo me<br />

callo (…) me aguanto, a mí también me dic<strong>en</strong> resi<strong>de</strong>nte. Si yo puedo volver a vivir aquí<br />

antes mamña tunka wakanaka annaqana nove? !futa! con diez ganados, ovejas burros<br />

¡juta! jaqimpixa tañuta kijasipxi. Mamñaxa chhaqtawiyxixa, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todo, amplio libertad.<br />

Ma tunka wakasa uywasipaya. Pero, kuttanipxirista ukasti no hay pues, qhuchisa<br />

katusxirista jark‘asxirista pastunakatasa, <strong>en</strong>tonces más bi<strong>en</strong> a ellos estamos dando<br />

lugar, (…) jupanaka istankitasa regasiskapxi munataparu. Kuttanipxirista ukasti<br />

hural<strong>la</strong>naki jupanakarusa wawanakparusa wakt‘aspaxa. A<strong>de</strong>más yo con mis cuatro<br />

hijos estoy c<strong>en</strong>sado aquí. Jiwasaxa jaqi masiru uñarpaytanwa ¡resi<strong>de</strong>nte es! Pero<br />

Kuna ratu jaqi munapxixa jawsayaniyistu (…).(EM, Ch‘apch‘apini, 10/01/2010)<br />

[Hab<strong>la</strong>mos mal sin ver <strong>la</strong> ley ¡ah él no ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho resi<strong>de</strong>nte es! Dic<strong>en</strong> ¿no? yo me<br />

callo (…) me aguanto, a mí también me dic<strong>en</strong> resi<strong>de</strong>nte. Si yo puedo volver a vivir<br />

aquí… antes mi madre pasteaba diez vacas ¿nove? ¡futa! Con diez ganados, ovejas,<br />

burros ¡juta! Con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>nuncian <strong>de</strong> daño a chacras. Mi madre se fue, ahora<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> espacio y libertad, que t<strong>en</strong>gan unas díez vacas. Pero, si volvemos no hay<br />

espacio, nos atajamos <strong>de</strong>l pasto, mas bi<strong>en</strong> les estamos dando lugar. Ellos ahora<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> riego a doquier, si volvemos nos peleamos <strong>de</strong>l agua. A<strong>de</strong>más yo con mis hijos<br />

estoy c<strong>en</strong>sado aquí. Nos miramos <strong>en</strong>tre nosotros ¡resi<strong>de</strong>nte es! Pero, cuando falta<br />

g<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>gan nos dic<strong>en</strong>]<br />

De <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> EM compr<strong>en</strong>do que el hecho <strong>de</strong> haberse ido a <strong>la</strong> ciudad es un bi<strong>en</strong><br />

para <strong>la</strong> comunidad, porque así los comunarios pue<strong>de</strong>n pastar sus animales <strong>en</strong> pastizales<br />

67


amplios y agua <strong>en</strong> abundancia para regar sin problemas. Ya que, cuantas más personas<br />

hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, exist<strong>en</strong> más problemas y riñas. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s tierras no están <strong>de</strong>l<br />

todo abandonadas, <strong>de</strong> cada grupo familiar (Flores, Berrios, Gutierrez y Feliciano) al<br />

m<strong>en</strong>os existe una familia trabajando <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> sus padres, seña<strong>la</strong> AG:<br />

El terr<strong>en</strong>o que aquí existe, es <strong>de</strong> mi padre, no es <strong>de</strong> nosotros (…) algunas personas<br />

aquí pi<strong>en</strong>san mal. Pi<strong>en</strong>san que yo t<strong>en</strong>go terr<strong>en</strong>o y estoy haci<strong>en</strong>do abandono, no es así<br />

pues ¿no? (…) los hermanos nos hemos dividido pequeñitos, no alcanza ni abastece<br />

para nada y ése es el terr<strong>en</strong>o como her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mi padre, no es <strong>de</strong> mí. Si me hubiese<br />

dado (otro terr<strong>en</strong>o) el pueblo o <strong>la</strong> comuna, <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> ese caso iba a hacer<br />

abandono. (AG, Ch‘apich‘apini, 10/01/2010)<br />

A pesar <strong>de</strong> los conflictos que podría g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> migración con <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong> familia foco<br />

<strong>de</strong> investigación se vino a Cochabamba <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> mejores oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> formación<br />

esco<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> ingresos económicos. Actualm<strong>en</strong>te habitan <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria Bajo, <strong>de</strong>l cual<br />

no se moverán para otro lugar a m<strong>en</strong>os que obt<strong>en</strong>gan tierras productibles <strong>en</strong> otras<br />

regiones m<strong>en</strong>ciona Eulogio ―al campo yo no vuelvo ¡kutinitpaxa! Van a <strong>de</strong>cir,<br />

contrariam<strong>en</strong>te Aurelia seña<strong>la</strong> que ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todo el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> volver a <strong>la</strong> comunidad<br />

porque no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ninguna ―jucha‖ (malda<strong>de</strong>s).<br />

4.1.3. Las familias<br />

4.1.3.1. La tierra todo t’axra, jani umani, janipiniwa kutkiristi yakha tuquru ansasa<br />

saraskiristwa 55<br />

La familia Berríos se estableció <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria Bajo, sin embargo, continuam<strong>en</strong>te va a<br />

Ch‘apich‘apini <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> cosecha, siembra y vacaciones esco<strong>la</strong>res, con el objetivo <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er los terr<strong>en</strong>os y animales o para s<strong>en</strong>tar pres<strong>en</strong>cia ante los comunarios. Dice<br />

Aurelia:<br />

Tiwma sariwa Ch‘apiniru empadronasiri, janiwa sarkaña munkanti, kunatakiraki<br />

ukhama t‘axra jani wali, kunaru saraña, ukata Edyxa sischixa, sarakmaya ukhamasa<br />

utxkapiniya manq‘añatakixa sasa, ukata munkiri jani munkiri sarakiwa, Izikilumpi<br />

sarapxi, Eddyruya kasuxa. Nä avisa siskatwa Alfredurus, ukata jupa situ, kuna ukaxa<br />

kunarusa saraña kuna impurtitusti sirisa janti sischitu, ukata janiwa jumanakarusa<br />

awisxapsmati. (Ob. BVB, 9/10/2009)<br />

[Tu tío fue a empadronarse a Ch‘apini, no quizo ir, ¡para qué por esa tierra dura! ¡a<br />

que voy a ir! <strong>de</strong>cía. El Eddy le dijo que vaya nomas, aunque asi, siempre hay para<br />

comer. Por esa razón fue con Ezequiel. Quise avisarle a Alfredo, pero él me dijo que<br />

no les importa, por eso ya no le hablé]<br />

55 [<strong>la</strong> tierra todo duro, sin agua, no vuelvo, puedo ir a otro <strong>la</strong>do] CC. Eulogio OTBVB 29/09/2009.<br />

68


La comunidad les atrae simplem<strong>en</strong>te porque aún trabajan <strong>la</strong> tierra, para sust<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad. A <strong>la</strong> comunidad van con frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s mujeres adultas madres <strong>de</strong> familia (Aurelia,<br />

Emi, Hilda) recurr<strong>en</strong> a el<strong>la</strong> para proveerse principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> papa, chuño, oca, lisa y trigo.<br />

Los adultos varones van estimu<strong>la</strong>dos por los relámpagos <strong>de</strong>portivos organizados<br />

anualm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> comunidad.<br />

4.1.3.2. Familias <strong>de</strong> Ch’apich’apini<br />

La OTB Barrio Victoria Bajo es el lugar don<strong>de</strong> se as<strong>en</strong>taron los hermanos Berríos <strong>de</strong><br />

Ch‘apich‘apini, gradualm<strong>en</strong>te hace quince años. Las cuatro familias foco <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />

campo son <strong>la</strong>s que se originan <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión matrimonial <strong>de</strong> Eulogio y Aurelia. La familia<br />

<strong>en</strong>tera está compuesta por 25 miembros <strong>en</strong> tres g<strong>en</strong>eraciones, 12 varones y 13 mujeres.<br />

Cada familia, aunque vivan juntas <strong>la</strong>s tres, ti<strong>en</strong>e particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> distintos aspectos. A<br />

continuación pres<strong>en</strong>to el árbol g<strong>en</strong>ealógico <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia completa.<br />

Árbol g<strong>en</strong>ealógico 56<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia, Victoria Bajo 30/10/2009<br />

La familia está compuesta por tres g<strong>en</strong>eraciones (abuelos, hijos y nietos), subdividida <strong>en</strong><br />

cuatro familias: Berrios Gutiérrez (BG), Wanca Berrios (WB), Berrios Choque (BC) y<br />

Marka Berrios (MB). Todos ellos habitan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Organización Territorial <strong>de</strong> Base Barrio<br />

Victoria Bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> Cochabamba sobre <strong>la</strong> carretera a Santiváñez.<br />

56 La figura triangu<strong>la</strong>r repres<strong>en</strong>ta a varones, <strong>la</strong>s circunfer<strong>en</strong>cias a mujeres. Los colores indican <strong>la</strong> composición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. El naranja simboliza a <strong>la</strong> familia BG, el celeste a <strong>la</strong> familia MB, el ver<strong>de</strong> a <strong>la</strong> familia BCH y el<br />

rosado a <strong>la</strong> familia WB. Los números insertos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras geométricas repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> edad.<br />

69


Tres familias (BG, WB y BC) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> domicilios adyac<strong>en</strong>tes, compart<strong>en</strong> patio, visitas,<br />

vecinos y activida<strong>de</strong>s dominicales. La familia MB vive a tres cuadras <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong>l<br />

núcleo familiar. Los hijos <strong>de</strong> esta última familia son los que con frecu<strong>en</strong>cia acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong><br />

familia nuclear, al m<strong>en</strong>os una vez a <strong>la</strong> semana por razones <strong>de</strong> tareas esco<strong>la</strong>res y juegos.<br />

4.1.3.3. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada familia<br />

La familia BG <strong>de</strong> siete compon<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong>e activida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>ciadas. El padre trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> casas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad (<strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> campo<br />

Eulogio, junto con Ezequiel y Eddy construían <strong>la</strong> segunda p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> un edificio para un<br />

señor que trabaja <strong>en</strong> España). Dispone solo <strong>de</strong> los domingos para compartir con <strong>la</strong> familia<br />

y también con los vecinos. La madre ti<strong>en</strong>e ocupaciones <strong>en</strong> el hogar y barrio (cocina,<br />

pastoreo <strong>de</strong> ovejas y tejidos <strong>aymara</strong>: camas, aguayos, tullmas, bolsones), asiste<br />

regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s reuniones y prédicas con los Testigos <strong>de</strong> Jeova 57 (TJ) <strong>en</strong> Pukara y Vil<strong>la</strong><br />

Isrrael. Va al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad para hacer compras <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cancha (mercado). El hijo<br />

mayor trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> pastelería ubicada <strong>en</strong> Quil<strong>la</strong>collo. Respecto a <strong>la</strong>s hijas, Cris trabaja<br />

con el Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Área (PDA) <strong>en</strong> Victoria Bajo y estudia <strong>en</strong> el colegio<br />

(c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad). La m<strong>en</strong>or v<strong>en</strong><strong>de</strong> zapatos Manaco <strong>en</strong> una ti<strong>en</strong>da cerca a <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za<br />

Principal 14 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> Cochabamba, <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> está alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia por trabajo<br />

y estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 8:00 hasta <strong>la</strong>s 22:15 horas. Trabaja <strong>de</strong> lunes a domingo (medio día)<br />

<strong>de</strong> 9:00 a 20:00 horas, luego a <strong>la</strong>s 19:00 asiste al colegio ubicado fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> terminal <strong>de</strong><br />

buses <strong>de</strong> Cochabamba. Debe salir <strong>de</strong>l trabajo una hora y cuarto antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 20 horas<br />

para ingresar a c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>l colegio. A manera <strong>de</strong> saldar ese tiempo, trabaja los domingos<br />

hasta medio día. Los dos m<strong>en</strong>ores se <strong>de</strong>dican al estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Israel.<br />

57 Grupo religioso.<br />

Eulogio, Vil<strong>la</strong> Loreto, 12/10/2009.<br />

70


La familia WB <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> siete miembros, el padre junto al suegro sale al trabajo <strong>de</strong><br />

construcciones <strong>de</strong> edificios. La madre, por <strong>la</strong>s mañanas, se <strong>de</strong>dica exclusivam<strong>en</strong>te al<br />

preparado <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s comparte el trabajo con su madre (Aurelia) <strong>en</strong> el<br />

tejido <strong>de</strong> tullmas y organización <strong>de</strong> los hijos. Por su parte, los hijos por <strong>la</strong>s mañanas<br />

asist<strong>en</strong> a una so<strong>la</strong> unidad educativa <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Israel <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB Vil<strong>la</strong> Israel, colindante con<br />

Victoria Bajo. Al retornar al hogar juegan, hac<strong>en</strong> tareas esco<strong>la</strong>res y co<strong>la</strong>boran a <strong>la</strong> madre<br />

con los oficios hogareños.<br />

La familia BCH ti<strong>en</strong>e tres miembros. El padre combina sus ocupaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

construcción y taxista <strong>en</strong> el radio urbano <strong>de</strong> Cochabamba. La madre se queda <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa<br />

con el cuidado <strong>de</strong>l hijo, <strong>de</strong>l chivo y chancho. Asimismo realiza bordados y tejidos <strong>de</strong><br />

chompa a palillo. Esta familia se conformó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba hace tres años.<br />

La esposa es quechua hab<strong>la</strong>nte oriunda <strong>de</strong> Waylluma Provincia Chayanta Norte Potosí y<br />

el esposo es <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini Provincia Inquisivi <strong>de</strong> La Paz.<br />

La organización familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia MB se instaura acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

merme<strong>la</strong>das. El padre es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> materia prima (frutas, es<strong>en</strong>cias,<br />

otros ingredi<strong>en</strong>tes), <strong>la</strong> madre se ocupa <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> los hijos (<strong>en</strong> los<br />

tiempos libres <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>), <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s merme<strong>la</strong>das.<br />

4.1.3.4. Re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad por familia<br />

De <strong>la</strong> familia BG son los padres los que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con Ch‘apich‘apini a causa <strong>de</strong><br />

los terr<strong>en</strong>os y producción <strong>de</strong> papa para consumo familiar. El padre es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />

cumplir <strong>la</strong> función social que le <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> cuidar y recoger<br />

<strong>la</strong> producción. Los hijos hac<strong>en</strong> visitas ocasionales a manera <strong>de</strong> paseo y <strong>de</strong>porte. En <strong>la</strong><br />

comunidad Ch‘apich‘apini les queda como familiar principal solo Samuel y familia,<br />

hermano <strong>de</strong> Aurelia. La familia BG radica <strong>en</strong> Cochabamba más <strong>de</strong> diez años.<br />

En comparación a <strong>la</strong> anterior, <strong>la</strong> familia WB ti<strong>en</strong>e dos años <strong>en</strong> Cochabamba, manti<strong>en</strong>e<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad (Ch‘apich‘apini y Wariqalluni) con más frecu<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> familia<br />

BG. Asimismo, aparte <strong>de</strong> los animales y terr<strong>en</strong>os <strong>en</strong> producción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes productos,<br />

les quedan más familiares (abuelo, hermanos, tíos, primos) <strong>en</strong> el campo, con los cuales<br />

compart<strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y cuidado <strong>de</strong> animales; <strong>en</strong> cuanto los hijos (son m<strong>en</strong>ores<br />

a 15 años) sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> vacaciones esco<strong>la</strong>res. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior familia, ésta viaja a<br />

71


<strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> conjunto, <strong>en</strong> cambio los otros (BG) viajan por <strong>de</strong>cisión más individual que<br />

familiar.<br />

La re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BCH se percibe <strong>en</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>portivos<br />

anuales, esta familia no cu<strong>en</strong>ta con terr<strong>en</strong>os propios porque se conformó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad,<br />

pero co<strong>la</strong>bora con su pres<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os una vez por año para disfrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong> papa que<br />

produc<strong>en</strong> sus padres (Aurelia y Eulogio). En cambio, sí se prove<strong>en</strong> <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> quechua, <strong>la</strong> cual vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Waylluma, provincia Chayanta<br />

<strong>de</strong> Potosí, lo que significa que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con dos comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y difer<strong>en</strong>te idioma (La Paz <strong>aymara</strong>, Potosi quechua). Viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Cochabamba<br />

más <strong>de</strong> tres años como familia (Ent. María, BVB, 7/10/2009).<br />

Al igual que <strong>la</strong> familia <strong>de</strong>l inmediato anterior, <strong>la</strong> familia MB se conformó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. El<br />

padre proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong> Oruro, también <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>. Por razones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia, no pu<strong>de</strong> compartir estadía con ellos, pero c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>muestran una re<strong>la</strong>ción<br />

ocasional con sus comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. La esposa viajó <strong>en</strong> una oportunidad a<br />

Ch‘apich‘apini acompañando a su madre, también el hijo mayor H<strong>en</strong>rry a manera <strong>de</strong><br />

paseo y av<strong>en</strong>tura por su estrecha re<strong>la</strong>ción con Carlos, miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia WB. La<br />

familia MB radica <strong>en</strong> Cochabamba alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> diez años (Obs. BVB y Ch‘apich‘apini<br />

2009/2010).<br />

4.2. Análisis <strong>de</strong> los datos<br />

En este apartado pres<strong>en</strong>to el comportami<strong>en</strong>to lingüístico <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> cuatro familias<br />

ch‘apineñas, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong>s observaciones y <strong>en</strong>trevistas obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los dos estudios <strong>de</strong><br />

campo (ciudad y comunidad) <strong>en</strong> distintas fechas <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión 2009 y 2010.<br />

4.2.1. Tapanakana <strong>aymara</strong> arsutäpa [uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias]<br />

¿Qué idiomas usan? Las <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s que se percib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>de</strong> manera<br />

difer<strong>en</strong>ciada, son el <strong>aymara</strong>, castel<strong>la</strong>no y quechua. La investigación está ori<strong>en</strong>tada<br />

especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> cuatro familias inmigrantes<br />

pres<strong>en</strong>tadas anticipadam<strong>en</strong>te. Describiré el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> originaria (quién, dón<strong>de</strong>, con<br />

quiénes y para qué) y posteriorm<strong>en</strong>te, a través <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias, cómo lo usan.<br />

72


4.2.1.1. BG tapa [Familia BG]<br />

En <strong>la</strong> familia BG, <strong>en</strong> el hogar, <strong>en</strong>tre adultos sobresale el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, así<br />

como lo dijo Eulogio al inicio <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo: ―¡hu! akana taqpacha<br />

<strong>aymara</strong>skaptwa 58 ‖ (BVB, 29/10/2009) y con <strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Aurelia: ―jach’akamakiya<br />

<strong>aymara</strong> par<strong>la</strong>sitaskixa niyasa‖ 59 (BVB, 7/10/2009). Los niños y jóv<strong>en</strong>es emplean sobre<br />

todo castel<strong>la</strong>no. El cuadro que pres<strong>en</strong>to a continuación muestra los espacios <strong>de</strong><br />

<strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> con cada miembro familiar.<br />

Nombre<br />

Aureli<br />

a<br />

Eulog<br />

io<br />

Wilso<br />

n<br />

Edad<br />

53 Madr<br />

e<br />

53 Padr<br />

e<br />

Par<strong>en</strong>tesco<br />

Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG<br />

Actividad/ trabajo Aymara Don<strong>de</strong><br />

Cocina, teje, pastea oveja,<br />

hi<strong>la</strong>, tr<strong>en</strong>sa tullma, asiste a<br />

los Testigos <strong>de</strong> Jeova<br />

Construye casas fuera <strong>de</strong>l<br />

hogar<br />

24 Hijo Trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> pastelería <strong>en</strong><br />

Quillcllo<br />

Cris 20 Hija Estudia y trabaja <strong>en</strong> el PDA,<br />

Victoria Bajo<br />

Berth<br />

a<br />

18 Hija Estudia y trabaja <strong>en</strong> ti<strong>en</strong>da<br />

Manaco – C<strong>en</strong>tro<br />

Ariel 15 Hijo Estudia Si<br />

Enti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

73<br />

Hab<strong>la</strong><br />

Casa<br />

Comunidad<br />

Veci<br />

ndar<br />

io<br />

Calle<br />

<strong>de</strong>l<br />

barrio<br />

Fuera <strong>de</strong> casa<br />

Merca<br />

do<br />

Canch<br />

a<br />

Esc<br />

ue<strong>la</strong><br />

Otro<br />

Si Si Si Si Si Si Si Si Puka<br />

ra<br />

Si Si Si Si Si<br />

Si<br />

Si Si Si Si<br />

Si Po<br />

co<br />

Fabi 10 Hija Estudia y pastea oveja Si Si Si<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia, basado <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> campo, 01/08/2010<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l cuadro anterior, Aurelia es <strong>la</strong><br />

principal ag<strong>en</strong>te lingüística oral <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, seguida por Eulogio, Cris y Fabio<strong>la</strong>, mi<strong>en</strong>tras<br />

que Wilson, Bertha y Ariel se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión 60 . Aurelia es <strong>la</strong> única<br />

que se vale <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> todos los espacios <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> casi todas sus<br />

interacciones lingüísticas prima el <strong>aymara</strong>, rara vez emplea castel<strong>la</strong>no para obt<strong>en</strong>er<br />

información o ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> algún asunto <strong>en</strong> instituciones (escue<strong>la</strong>, religión). P<strong>la</strong>tica <strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong> con <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, aunque los jóv<strong>en</strong>es y niños no<br />

58 Todos hab<strong>la</strong>mos <strong>aymara</strong>.<br />

59 Los adultos nomás estamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>aymara</strong>.<br />

60 En <strong>la</strong> ciudad.


correspondan <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. A continuación, algunos ejemplos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong><br />

por Aurelia:<br />

Au: Fabio<strong>la</strong> sartma iskuy<strong>la</strong>ru sarañmakiwa (Ob. BVB, 30/09/2009)<br />

[Fabio<strong>la</strong> levántate ti<strong>en</strong>es que ir a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>]<br />

Au: ¡Apura sarma! Eriko apuraki ¡ist’asma ist’asma! (Ob.BVB, 30/09/2009)<br />

[! anda rápido! Erik apúrate!escucha<strong>la</strong> escucha<strong>la</strong>!]<br />

Au: ¡Ansule sarakisa! ¡Sacale sañaya! (Ob.BVB, 17/10/2009)<br />

[¡Ansule dice! ¡Sacale hay que <strong>de</strong>cir!]<br />

Au: “nätakixa primero <strong>aymara</strong>ta yatichxaña akhama maya, paya, sumt’añasa ukata<br />

atipxakispawa, ukhama nä tantiyta, ukhamata walt’ayaspa 61 (Aurelia, BVB, 7/10/2009)<br />

Usa <strong>aymara</strong> para supervisar, pedir co<strong>la</strong>boración con los quehaceres <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa, expresar<br />

afectos, regañar, reflexionar. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>,<br />

sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> usar castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s. Advierte el bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong>l<br />

castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> los infantes, <strong>en</strong> función a <strong>la</strong> política lingüística familiar asumida (hab<strong>la</strong>rles<br />

solo <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no a los niños para que apr<strong>en</strong>dar a hab<strong>la</strong>r) por los padres <strong>de</strong> los nietos,<br />

esto a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong> los primeros días <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

Consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> códigos o el monolingüismo (<strong>aymara</strong>) dificultan <strong>la</strong><br />

comunicación inteligible con los castel<strong>la</strong>nos hab<strong>la</strong>ntes, <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje esco<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

interacción citadina:<br />

Estudio suma uñt’añani saya, castil<strong>la</strong>nu parlxañjamaxichijaya, castil<strong>la</strong>nu parliri<br />

jaqinakampi jani parlxañjamachitixaya <strong>aymara</strong> parlirixa, <strong>aymara</strong> cerradu janimakixaya<br />

walijamarakichitixa, kinspacha yatiña walichi sañamakiwa. (Ent. Aurelia, BVB,<br />

7/10/2009)<br />

[Por conocer bi<strong>en</strong> el estudio, hay caso <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r siempre castel<strong>la</strong>no. Cuando<br />

hab<strong>la</strong>mos <strong>aymara</strong> no se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r con los castel<strong>la</strong>nohab<strong>la</strong>ntes. Ser <strong>aymara</strong><br />

cerrado no parece estar bi<strong>en</strong>, los tres siempre hay que saber, digo yo]<br />

Esos ch‘itis no hab<strong>la</strong>n siempre, khalllu khallusa Kastil<strong>la</strong>nukiya parlt’askapchixa, ja ja<br />

ja, janiwa <strong>aymara</strong> parlirjamakitixa ist’a janicha, (…) juma <strong>aymara</strong> par<strong>la</strong>ñapa ist’aña<br />

munkayata? (Ent. Aurelia, BVB, 7/10/2009)<br />

[Esos ch‘itis no hab<strong>la</strong>n siempre, aunque khallu 62 castel<strong>la</strong>no nomás están hab<strong>la</strong>ndo ja<br />

ja ja, no quier<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> has <strong>de</strong>bido escuchar? (…) ¿querías escucharlos<br />

hab<strong>la</strong>r?]<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> significa i<strong>de</strong>ntidad para Aurelia: ―jani walkaspatixa, nä sakstxaya<br />

pinsakstxaya jiwasa kampisinustanjaya jiwasa kuna <strong>aymara</strong> janipiniya <strong>aymara</strong> siguipiniya<br />

par<strong>la</strong>siñaspaya sakstxaya‖ 63 (Aurelia, BVB, 7/10/2009).<br />

61<br />

Yo digo, primero <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> hay que <strong>en</strong>señar, uno dos a sumar, luego podrían po<strong>de</strong>r no más, asi pi<strong>en</strong>so, asi<br />

pue<strong>de</strong>n mejorar.<br />

62<br />

Que falta cocer.<br />

63<br />

No está bi<strong>en</strong>, yo pi<strong>en</strong>so, somos campesinos, nosotros siempre <strong>aymara</strong> vamos hab<strong>la</strong>r, así digo.<br />

74


Para Eulogio el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> es con personas adultas inmigrantes reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el hogar<br />

y contempóraneos <strong>de</strong>l barrio. Pablo (BVB, 29/04/2010) vecino <strong>de</strong>l barrio 64 expresó: ―don<br />

Eulogiyumpi? Ah par<strong>la</strong>siptwa <strong>aymara</strong>skarakisa nove? par<strong>la</strong>skaptwa, don Agustín Berrios<br />

par<strong>la</strong>pxapintwa <strong>aymara</strong> aruta, ¡c<strong>la</strong>ro pues!‖ 65 . Pero no hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> con los hijos:<br />

Bertha (BVB, 18/10/2009) y Ariel (BVB, 25/10/2009) ―mi papá también <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no<br />

nomás nos hab<strong>la</strong>‖.<br />

La modalidad <strong>de</strong> trabajo, ev<strong>en</strong>tual, <strong>de</strong> Eulogio llevan a inferir que manti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>la</strong>borales prioritariam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, puesto que cada semana o mes cambia<br />

<strong>de</strong> contratante, o sea, cada semana o mes se topa con g<strong>en</strong>te nueva, es <strong>de</strong>cir<br />

<strong>de</strong>sconocidos y con ellos se usa castel<strong>la</strong>no tal como afirmó categóricam<strong>en</strong>te Susana 66<br />

(BVB, 19/04/2010) ―con <strong>de</strong>sconocidos castel<strong>la</strong>no‖, caso simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong>l hijo mayor Wilson.<br />

El mayor espacio <strong>de</strong> interacción <strong>de</strong> Wilson es <strong>la</strong> pastelería (trabajo <strong>en</strong> Quil<strong>la</strong>collo), pero<br />

allí o <strong>en</strong> otros espacios incluy<strong>en</strong>do el hogar no usa <strong>aymara</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s razones manifiestas<br />

están:<br />

Con quién voy a hab<strong>la</strong>r, con nadies.<br />

No me atrevo (a hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> mi trabajo) ¡qué pasa, chango! Me pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir. No<br />

es necesario, si pue<strong>de</strong> ser necesario <strong>en</strong> algún lugar, puedo hab<strong>la</strong>r sin problema.<br />

Medio que ya me da vergü<strong>en</strong>za hab<strong>la</strong>r, pero <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do bi<strong>en</strong>.<br />

(Wilson, BVB, 19/10/2009)<br />

En su trabajo exist<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, pero dice que:‖ya son q‘arillus<br />

ellos, el Ramirín a<strong>de</strong>más ya avanzado es‖ (Ibid) por eso no usa <strong>aymara</strong>. Algunas señoras,<br />

compañeras <strong>de</strong> trabajo, usan <strong>aymara</strong> para <strong>la</strong>s riñas contra <strong>la</strong>s quechua hab<strong>la</strong>ntes y a él le<br />

causa gracia:<br />

W:… sab<strong>en</strong> v<strong>en</strong>ir algunas señoras, para el año va haber harto personal necesitamos,<br />

sab<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>, me rio nomás<br />

D: por qué?<br />

W: es que a veces se riñ<strong>en</strong>, una chica <strong>de</strong> quechua hab<strong>la</strong> está riñ<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> otras, <strong>la</strong><br />

otra no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> pues no ve? y así sabe estar r<strong>en</strong>egando nomás, los dos no se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

D: se riñ<strong>en</strong> <strong>de</strong> quechua y <strong>aymara</strong> <strong>en</strong>tonces? Y vos los dos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>s?<br />

W: c<strong>la</strong>ro pues (Wilson, BVB, 19/10/2009)<br />

64<br />

Vecino <strong>de</strong>l barrio, ti<strong>en</strong>e 50 años, es <strong>de</strong> Qaripuyu, <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>aymara</strong>.<br />

65<br />

[Don Eulogio? Ah hab<strong>la</strong>mos, <strong>aymara</strong> es nove? ¡Hab<strong>la</strong>mos! Don Agustin Berríos hab<strong>la</strong>mos siempre <strong>de</strong><br />

<strong>aymara</strong> ¡c<strong>la</strong>ro pues!]<br />

66<br />

Vecina <strong>de</strong>l barrio, ti<strong>en</strong>e 29 años, es <strong>de</strong> Potosí, <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna quechua.<br />

75


En Cochabamba no hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong> y está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l quechua, ―porque<br />

aquí, es <strong>la</strong> l<strong>la</strong>jta pues, aquí t<strong>en</strong>go que saber quechua, a Santa Cruz voy, camba ja ja ja‖,<br />

aunque su madre le hable <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, él prefiere el castel<strong>la</strong>no porque trata <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

quechua. Para Wilson, el idioma importante es el inglés más que el español, <strong>aymara</strong> o<br />

quechua, porque: ―…inglés (es) para todo el mundo, inglés es importante para mí, alguna<br />

vez quieres salir al exterior <strong>en</strong> todo mundo se hab<strong>la</strong> pues inglés, eso quiero apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r‖. El<br />

<strong>aymara</strong> esta <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>te, pero no <strong>la</strong> usa porque no es necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba, a<strong>de</strong>más porque si<strong>en</strong>te que el fortalecimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s no<br />

es at<strong>en</strong>dido por los gobernantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad ―<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te esta <strong>de</strong>jado parece‖ (Wilson, BVB,<br />

19/10/2009).<br />

Para Cris el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> está condicionado, es <strong>de</strong>cir, solo lo usa con su madre para<br />

ayudarle a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el castel<strong>la</strong>no o compartir alguna conversación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />

familiares. Argum<strong>en</strong>ta que también usa con sus hermanas mayores, con tías y cuando<br />

están juntos:<br />

Hab<strong>la</strong>mos (con mamá), no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, a veces le explico, no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> algunas cosas y<br />

<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> t<strong>en</strong>go que explicarle. Aquí <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa hab<strong>la</strong>mos con <strong>la</strong> Hilda<br />

(cuando) vi<strong>en</strong>e, con <strong>la</strong> Emi fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa ¡no!<br />

Vi<strong>en</strong><strong>en</strong> pues mis tías <strong>de</strong>l campo, hab<strong>la</strong>mos, pero el Eddy ya no hab<strong>la</strong>, siempre está<br />

contestando <strong>en</strong> español, <strong>de</strong>spués, quiénes más? ¡Ah! el Wilson y <strong>la</strong> Bertha más, esos<br />

tres nunca hab<strong>la</strong>n‖ (Cris, BVB, 29/10/2009)<br />

Cuando nos juntamos <strong>en</strong>tre (<strong>aymara</strong>s) hab<strong>la</strong>mos, por ejemplo, allá cuando vamos a<br />

jugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> cancha no ve? Todita esas (personas) hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong>s señoras más<br />

¡hu! cuchicheando <strong>en</strong> ahí. Vamos ir a jugar el domingo también… Nosotros si o si<br />

vamos ir será pues. (Cris, BVB, 29/10/2009)<br />

Pero, afuera no usa <strong>aymara</strong> porque no hay con quién hab<strong>la</strong>r y sus compañeros se rí<strong>en</strong>.<br />

No hay con quién hab<strong>la</strong>r, no sab<strong>en</strong> nadies, mis amigos no hay<br />

(En mi curso) Yo, quiénes más, Walter, pero, qué van a querer hab<strong>la</strong>r, se rí<strong>en</strong> ¡no! y<br />

más cuando le preguntas ja ja ja se rí<strong>en</strong>, con eso ya hac<strong>en</strong> pasar (Cris, BVB,<br />

29/10/2009)<br />

Concibe que nadie prohibe el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, mas al contrario, hay leyes que apoyan el<br />

uso, lo que limita es <strong>la</strong> vergu<strong>en</strong>za m<strong>en</strong>ciona:<br />

Igual se hab<strong>la</strong> pues, no ve que <strong>en</strong>… <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley no prohib<strong>en</strong> más bi<strong>en</strong>... hay leyes para<br />

que habl<strong>en</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n más no? no hay problema, así harto había mis compañeros<br />

igual nos hablábamos… (Cris, BVB, 29/10/2009).<br />

Es un idioma nuestro que nosotros hemos nacido allá (Ch‘apich‘apini) sí o sí t<strong>en</strong>emos<br />

que saber o no? y hab<strong>la</strong>r….otro es <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za no? Pero no t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> qué<br />

avergonzarnos, es nuestra <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>…hay que hab<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>señar a otras personas si<br />

quier<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r… escribir parece que es fácil (Cris, BVB, 29/10/2009).<br />

76


Cris está segura que el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> no va a afectar <strong>de</strong> ninguna manera <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>: ―que se va a per<strong>de</strong>r, La Paz una ciudad gran<strong>de</strong> son hartos,<br />

aquí también pues ¡hu! Hartos, Quil<strong>la</strong>collo puro <strong>aymara</strong>s son, puro <strong>de</strong>l campo son. (…)<br />

pero no se preocupan, más se preocupan (<strong>de</strong>l) quechua, Cochabamba es no ve? Y más<br />

practican quechua‖ (Cris, BVB, 29/10/2009).<br />

El<strong>la</strong> hab<strong>la</strong> y <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>aymara</strong>; aunque no use <strong>aymara</strong>, no se olvida lo que apr<strong>en</strong>dió <strong>de</strong><br />

niña: ―si fuera pequeñita así como el <strong>en</strong>ano y sabría hab<strong>la</strong>r bi<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>en</strong> ese caso aquí<br />

puedo <strong>en</strong>trar no? Me hab<strong>la</strong>n puro español ¡ah! <strong>en</strong> ese caso, si me olvidaría <strong>de</strong> chiquitita,<br />

pero ¡no!‖ (Cris 2009). Los ocho años vividos <strong>en</strong> mundo <strong>aymara</strong> establecieron <strong>en</strong> Cris <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini significa vitalidad para <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong><br />

<strong>en</strong> campo y ciudad: ―no pues, pero y<strong>en</strong>do allá siempre se practica pues, lo que se estudia<br />

no se olvida no ve? Al m<strong>en</strong>os yo p<strong>en</strong>sé que me iba a olvidar ¡no! (Cris, BVB, 29/10/2009).<br />

El caso <strong>de</strong> Bertha, le pregunté si sabía hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>, dice que sí. Pero, durante <strong>la</strong><br />

estadía con <strong>la</strong> familia no <strong>la</strong> escuché hab<strong>la</strong>r ni con su madre, <strong>en</strong>tonces el<strong>la</strong> replica ―ja ja ja<br />

ja no puedo ese ratito contestar, t<strong>en</strong>go que p<strong>en</strong>sar, no puedo contestar rápido (…) pero<br />

sé, <strong>en</strong> el campo se estar hab<strong>la</strong>ndo (Bertha, BVB, 18/10/2009). Cuando vi<strong>en</strong><strong>en</strong> familiares<br />

les hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, Dice Bertha: ―(los tíos) ellos <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no nos hab<strong>la</strong>n, cuando<br />

vamos también al campo <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, solo con mi mamá, con mi papá hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong>, a nosotros <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no siempre. En castel<strong>la</strong>no yo también hablo <strong>en</strong> el campo,<br />

pero a veces <strong>aymara</strong>…..<strong>en</strong> campo‖ (Bertha, BVB, 18/10/2009) su padre también le hab<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, pero, cuando están juntos (<strong>la</strong> familia) hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong> m<strong>en</strong>ciona ―cuando<br />

estamos así juntos todos hab<strong>la</strong>ndo, ahí hablo <strong>de</strong> por sí‖.<br />

El uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el campo por Bertha se contrastó con los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong><br />

Ch‘apich‘apini, Julia <strong>de</strong> 11 años dijo:<br />

D: kha imil<strong>la</strong>naka <strong>aymara</strong> arsuskapxitisti?<br />

J: suma arsuskapxi<br />

D: taqpa?<br />

J: taqpawa, Cristinampi, Wilmanpi suma arsuskapxi, Bertha turpa turpaki<br />

D: jumampi kunamasa par<strong>la</strong>rasi?<br />

J: <strong>aymara</strong>tapiniwa (Julia, Ch’apich’apini, 9/01/2010)<br />

[D: <strong>la</strong>s chicas hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>?<br />

J: bi<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>n<br />

D: todas?<br />

J: todas, Cristina y Wilma bi<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>n, <strong>la</strong> Bertha poco<br />

D: contigo como hab<strong>la</strong>n?<br />

J: <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> siempre]<br />

77


Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, Bertha usa <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el campo, pero con dificultad, no como lo hac<strong>en</strong> los<br />

pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini y Wariqalluni. En Cochabamba no usa <strong>aymara</strong>, así lo ratificó<br />

<strong>la</strong> hermana mayor Cris y <strong>la</strong>s observaciones mías. ¿Cómo se explica esta situación?<br />

Bertha vino a Cochabamba a los 6 años, <strong>en</strong>tró a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y allí era bi<strong>en</strong> cal<strong>la</strong>dita. El<br />

primer tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad con Bertha por parte <strong>de</strong> su padre con <strong>la</strong> complicidad <strong>de</strong><br />

los responsables educativos, fue que <strong>la</strong> bajaron <strong>de</strong> curso porque v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l campo y no iba<br />

a po<strong>de</strong>r, sin saber que <strong>la</strong> niña podía r<strong>en</strong>dir al nivel <strong>de</strong> cualquier otro esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad,<br />

como manifiesta el<strong>la</strong> misma:<br />

D: cuándo te has v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> Ch‘apini?<br />

B: a ver, para primero no, para segundo me he v<strong>en</strong>ido, <strong>de</strong> ahí mi papá a primero me<br />

había hecho anotar, ―no va a po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong>l campo está vini<strong>en</strong>do‖ dici<strong>en</strong>do. De ahí hemos<br />

dado exam<strong>en</strong> cuando estaba <strong>en</strong> primero, bi<strong>en</strong> he dado, a segundo me han hecho<br />

saltar, bi<strong>en</strong> chistoso<br />

D: t<strong>en</strong>ías amiguitos?<br />

B: no, solita nomás estaba, bi<strong>en</strong> cal<strong>la</strong>dita era, no t<strong>en</strong>ía amiguitos, solita, no hab<strong>la</strong>ba<br />

con nadie, hasta ahora así siempre soy. Solo hablo con mis compañeras <strong>de</strong> mi trabajo<br />

y con los <strong>de</strong>l colegio, ahora. Antes nada, recién nomás hab<strong>la</strong>dora me estoy volvi<strong>en</strong>do,<br />

mi profesor también ya me ha dicho. (Bertha, BVB, 18/10/2009)<br />

Entonces, el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> Bertha se gestó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contacto<br />

con otra realidad distinta a <strong>la</strong> suya (Ch‘apich‘apini). De bu<strong>en</strong>as a primeras <strong>la</strong> hicieron<br />

m<strong>en</strong>os y el<strong>la</strong> a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l suceso permaneció cal<strong>la</strong>dita, no tuvo amiguitos,<br />

posiblem<strong>en</strong>te para que nadie más le diga que es <strong>de</strong>l campo y lo que significa ser <strong>de</strong>l<br />

campo. Hasta nuestros días, no usa <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Si lo hace, es <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y con dificultad, lo cual se explica por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> práctica, <strong>la</strong> visita ocasional a su<br />

pueblo y el alejami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia por cuestiones <strong>de</strong> trabajo y estudio. Este caso<br />

<strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> diglosia lingüística, porque se atribuye funciones a una so<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, el<br />

castel<strong>la</strong>no, a pesar <strong>de</strong> que existe pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> el mismo ámbito,<br />

Ferguson citado <strong>en</strong> Fishman (1995:72).<br />

Ariel es el cuarto hijo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, él, durante <strong>la</strong> observación no emitió pa<strong>la</strong>bra alguna <strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong>, pero si compr<strong>en</strong><strong>de</strong> muy bi<strong>en</strong> el <strong>aymara</strong>, por ejemplo <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista a través <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>:<br />

D: ¿kunurusa sarxata campuru? [¿Cuándo vas al campo?]<br />

A: no sé, cuando termine <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses, cuando t<strong>en</strong>gamos libre<br />

D: qhawqurusa falti tukuñpataki? [Cuánto falta para que termine?]<br />

A: no sé un mes <strong>de</strong>be ser, hasta el 15, 14 vamos teminar<br />

D: ukata kuna lurata? [Luego qué vas hacer?]<br />

A: tal vez voy a ir al campo, a sembrar a cosechar, no sembrar es<br />

D: kuna sataña? [Qué siembran?]<br />

A: papa vamos a sembrar<br />

78


Las respuestas <strong>de</strong> Ariel <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista muestran que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> perfectam<strong>en</strong>te el <strong>aymara</strong> y<br />

así mismo hab<strong>la</strong> con su madre, su hermana o sus tíos que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> visita. El <strong>aymara</strong> usa<br />

<strong>en</strong> el campo y no <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Pero según mi estadía y <strong>la</strong>s comunicaciones regu<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />

los dos años (2009 y 2010) con <strong>la</strong> familia evi<strong>de</strong>ncian que Ariel y Fabio<strong>la</strong> no van a<br />

Ch‘apich‘apini, lo que quiere <strong>de</strong>cir que Ariel, igual o mayor a dos años no usó <strong>aymara</strong><br />

como <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> comunicación cotidiana:<br />

D: si, <strong>aymara</strong> dón<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>s?<br />

A: <strong>en</strong> campo, cuando voy<br />

D: <strong>de</strong>spués?<br />

A: <strong>en</strong> ahí nomás<br />

D: aquí?<br />

A: aquí no<br />

D: por qué?<br />

A: toditos hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> castel<strong>la</strong>no nomás hab<strong>la</strong>n pues<br />

D: cuando tu mamá te hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>?<br />

A: <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no hablo<br />

D: por qué ya no hab<strong>la</strong>s aquí <strong>aymara</strong>?<br />

A: castel<strong>la</strong>no nomás hablo por eso, cuando voy al campo <strong>en</strong> ahí hablo<br />

D: puro <strong>aymara</strong>, castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> el campo?<br />

A: hablo pues, no hab<strong>la</strong>n bi<strong>en</strong> y <strong>aymara</strong> nomás (Ariel, BVB, 25/10/2009)<br />

El <strong>de</strong>suso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za o por olvidar, por otro<br />

<strong>la</strong>do, ratifica que su padre no les hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> (Ariel, BVB, 25/10/2009). Entre sus<br />

prefer<strong>en</strong>cias por el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> otros idiomas, está el quechua, porque:<br />

D: qué idioma te gustaría apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ahorita?<br />

A: quechua pues, ya sé <strong>aymara</strong>, quechua podría hab<strong>la</strong>r<br />

D: para qué el quechua?<br />

A: otras señoras hab<strong>la</strong>n pues, nos hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> quechua y no po<strong>de</strong>mos respon<strong>de</strong>r, no<br />

po<strong>de</strong>mos escuchar, no sabemos para eso, para hab<strong>la</strong>r también pues con algunas<br />

personas que sab<strong>en</strong> (Ariel, BVB, 25/10/2009)<br />

También explica que si habría funcionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Cochabamba, él no<br />

t<strong>en</strong>dría ningún problema <strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse y profesionalizarse <strong>de</strong> y <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. Mi<strong>en</strong>tras<br />

no sea funcional <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, practicará el castel<strong>la</strong>no y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá<br />

quechua, porque hay personas que le hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> quechua y él si<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ese idioma para interactuar. Por lo que <strong>la</strong> situación sociolinguistica <strong>de</strong>l contexto<br />

predomina <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el idioma <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno porque los adultos <strong>de</strong>l barrio y<br />

zona emplean principalm<strong>en</strong>te quechua y para correspon<strong>de</strong>r se necesita hab<strong>la</strong>r o al m<strong>en</strong>os<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el idioma repectivo, sin olvidar <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna y continuar usándolo por lo<br />

m<strong>en</strong>os hasta el nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión.<br />

79


Al igual que los anteriores hijos, Fabio<strong>la</strong>, <strong>la</strong> última hija <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, tampoco hace uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, a m<strong>en</strong>os que se <strong>la</strong> exija. Un día <strong>en</strong> <strong>la</strong> cocina a manera <strong>de</strong> comprobar <strong>la</strong><br />

reacción fr<strong>en</strong>te al uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, el comportami<strong>en</strong>to lingüistico <strong>de</strong> Fabio<strong>la</strong> fue <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

F: Hablo <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>? m<strong>en</strong>tira<br />

D: hab<strong>la</strong> pues<br />

F: no<br />

D: parlitaya, <strong>aymara</strong>ta arsma<br />

F: jani munti<br />

D: par<strong>la</strong>skitaya <strong>aymara</strong>ta, kunata jani munta<br />

F: jani yatkti<br />

D: yatisktawa<br />

F: jani muntwa<br />

D: kunata<br />

F: jani yatkti<br />

D: yatisktawa, kampuna par<strong>la</strong>sktwa saraktasa<br />

F: kampunakiya akana janiya (Fabio<strong>la</strong>, BVB, 17/10/2009)<br />

La conversación <strong>en</strong> el idioma <strong>aymara</strong> duró diez minutos. Como se pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong><br />

conversación, sólo expresa una o dos pa<strong>la</strong>bras juntas, alcanzó a usar hasta cinco<br />

pa<strong>la</strong>bras juntas. M<strong>en</strong>cionó que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Wilma y hermanos <strong>la</strong> hicieron recordar el<br />

idioma:<br />

D: cuando han llegado <strong>la</strong>s Wilmas hab<strong>la</strong>bas con ellos <strong>aymara</strong>?<br />

F: no, me he recordado recién cuando han llegado, ya me había estado olvidando<br />

D: con el<strong>la</strong> cómo hab<strong>la</strong>bas primeritos?<br />

F: <strong>aymara</strong>… (Fabio<strong>la</strong>, BVB, 17/10/2009)<br />

En esta familia, conforme pasan a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> edad 67 , a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> buscan<br />

(g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad) otra actividad que g<strong>en</strong>ere ingresos económicos,<br />

lo que significa dispersión familiar. De los siete miembros, cinco son mayores <strong>de</strong> edad y<br />

cu<strong>en</strong>tan con ocupaciones <strong>la</strong>borales (<strong>en</strong> diversas ramas <strong>de</strong>l área urbana, ver<br />

contextualizacion), educativas y religiosos diversificados y fuera <strong>de</strong>l hogar. Esto implica<br />

<strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> producción cultural, hay una dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo y <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> uso y consumo <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos culturales.<br />

Si bi<strong>en</strong> el idioma <strong>aymara</strong> es fortalecido <strong>en</strong> el hogar con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes, no es<br />

igualm<strong>en</strong>te fortalecido por el uso voluntario o como <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> prestigio <strong>de</strong>l hogar. El<br />

impon<strong>en</strong>te uso cotidiano <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> por Aurelia ―obliga y estimu<strong>la</strong>‖ correspon<strong>de</strong>ncia<br />

lingüística intrafamiliar.<br />

67 En Bolivia se consi<strong>de</strong>ra mayoría <strong>de</strong> edad a los 18 años.<br />

80


La re<strong>la</strong>ción familiar directa con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> manti<strong>en</strong>e vig<strong>en</strong>te el consumo <strong>de</strong><br />

algunos elem<strong>en</strong>tos culturales (alim<strong>en</strong>tación, tejidos, animales, valores, <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>) con un uso<br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>eraciones, heredándose <strong>en</strong><br />

estos últimos con mayor flui<strong>de</strong>z <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

El esposo y <strong>la</strong>s hijas sólo usan a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, para éstos el <strong>aymara</strong> no les sirve<br />

fuera <strong>de</strong>l hogar. Los hijos/as tem<strong>en</strong> que los otros ag<strong>en</strong>tes sociales <strong>de</strong>l trabajo o estudio<br />

los ridiculic<strong>en</strong>, echando carcajadas o criticándolos y causándoles vergü<strong>en</strong>za, tal como<br />

dijo Wilson, Cris, Ariel y algunos vecinos ―janiwa, jiwtasirita ñajasa <strong>aymara</strong>ta paylki<br />

kunra paylki sispacha sirita nä, jiwtasirita nä” (Rosa, BVB, 29/04/2010) 68 , este caso se<br />

refiere a <strong>la</strong> doble diglosia, porque se percibe miedo y prejuicios fr<strong>en</strong><strong>de</strong> al usuario <strong>de</strong>l<br />

castel<strong>la</strong>no y quechua.<br />

Para los hijos/as, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> es para el campo, y por razones <strong>de</strong> uso mayoritario<br />

<strong>de</strong> castel<strong>la</strong>no y quechua, los hijos procuran apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r quechua para comunicarse <strong>en</strong> el<br />

contexto. Uno <strong>de</strong> ellos consi<strong>de</strong>ra que el inglés es superior al <strong>aymara</strong> y quechua, porque<br />

es <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong>l mundo.<br />

No hay una negación rotunda al <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>aymara</strong>, explican que si <strong>en</strong> Cochabamba<br />

habría funcionalidad <strong>de</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, t<strong>en</strong>drían v<strong>en</strong>tajas para insertarse como<br />

<strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes, pero, para tal cometido, tampoco int<strong>en</strong>tan gestiones. Se resignan al<br />

uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l quechua al igual que los vecinos <strong>aymara</strong>hab<strong>la</strong>ntes,<br />

los cuales ratifican que <strong>en</strong> Cochabamba es justo saber y hab<strong>la</strong>r quechua, porque es<br />

quechua y a<strong>de</strong>más porque son bolivianos. ―A lo que he visto aquí <strong>en</strong> Cochabamba, es<br />

quechua, pero <strong>en</strong> La Paz exig<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, aquí casi quechua le met<strong>en</strong>‖<br />

―un boliviano <strong>de</strong>be saber los tres siempre (<strong>aymara</strong>, quechua y castel<strong>la</strong>no)‖ (Raul, BVB,<br />

21/04/2010).<br />

La razón notable para el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> esta familia es <strong>la</strong> política<br />

territorial asumida, porque concib<strong>en</strong> que Cochabamba fue y es región quechua, <strong>la</strong><br />

realidad socilingüistica cochabambina (uso mayoritario <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no seguido por el<br />

quechua) y <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insertarse <strong>en</strong> el sistema urbano. Los nombres <strong>de</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>aymara</strong> (Azirumarka, Arumani, Iguerani, Pukara) no significan nada,<br />

pue<strong>de</strong>n más <strong>la</strong>s posibles reacciones <strong>de</strong> los interlocutores intuidas por Wilson (BVB<br />

19/10/2009) ―qué pasa chango, me pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir‖ y <strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tadas por Bertha (BVB,<br />

68 Tan feo hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> diran <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>go miedo hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> afuera.<br />

81


18/10/2009) ―no, solita nomás estaba, bi<strong>en</strong> cal<strong>la</strong>dita era, no t<strong>en</strong>ía amiguitos, solita, no<br />

hab<strong>la</strong>ba con nadie, hasta ahora así siempre soy‖ y Cris (BVB, 29/10/2009) ―qué van a<br />

querer hab<strong>la</strong>r, se rí<strong>en</strong> ¡no! y más cuando le preguntas ja ja ja se rí<strong>en</strong>, con eso ya<br />

hac<strong>en</strong> pasar‖, y el dinamismo sociolingüistico <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no y quechua fr<strong>en</strong>te al uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

La familia foco al verse ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> personas que usan mayoritariam<strong>en</strong>te el castel<strong>la</strong>no y<br />

quechua <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, sin <strong>la</strong> noción histórica <strong>de</strong> territorialidad, expresa<br />

respeto y subsunción (sometido a un principio o norma g<strong>en</strong>eral 69 ) ante el sistema urbano<br />

regido por el castel<strong>la</strong>no. Aceptan hacer uso y consumo <strong>de</strong> sus prácticas lingüísticas sin<br />

objeción. Bonfil Batal<strong>la</strong> (1981) asegura que una comunidad sin base histórica no ti<strong>en</strong>e<br />

cimi<strong>en</strong>to sólido para sost<strong>en</strong>erse y es por eso que <strong>la</strong>s familias inmigrantes <strong>en</strong> Cochabamba<br />

se v<strong>en</strong> dóciles y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja y suce<strong>de</strong> lo que Ninyoles (1972:152) <strong>en</strong> su obra ―Idioma y<br />

po<strong>de</strong>r social‖ <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al caso pres<strong>en</strong>tado, que el grupo <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> v<strong>en</strong>taja pue<strong>de</strong><br />

fijar sus proyecciones sobre el grupo m<strong>en</strong>os favorecido que acepta corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te dicha<br />

situación.<br />

La territorialidad es <strong>la</strong> base para <strong>la</strong> organización y estructuración social <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s<br />

(Fernán<strong>de</strong>z 2000:130) La territorialidad ori<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s acciones, cimi<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos culturales y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cia. Bonfil Batal<strong>la</strong> (1981:25) <strong>en</strong> su artículo ―Utopia y<br />

revolución: El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> los indios <strong>en</strong> América Latina‖ <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

asunto histórico <strong>de</strong> ―Indios‖ como <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s ch‘apin<strong>en</strong>ses comparte el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong> ―territorialidad es un requisito para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones que garantizan <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> un mundo cotidiano privado y distintivo‖.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> concepción, <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba como<br />

región quechua por tanto territorio quechua, <strong>de</strong>duzco que <strong>la</strong> noción histórica <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

lo que concierne a orig<strong>en</strong> y dominios territoriales ancestrales se <strong>de</strong>sconoce.<br />

69 Microsoft® Encarta® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation.<br />

82


4.2.1.2. WB tapa [familia WB]<br />

En <strong>la</strong> familia el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Nombre<br />

Edad<br />

Emi 30 Tayka<br />

[madre]<br />

Ezeq<br />

uiel<br />

Carlo<br />

s<br />

Wilm<br />

a<br />

39 Awki<br />

[padre]<br />

14 Tayña<br />

[primer<br />

hijo]<br />

10 Phucha<br />

[hija]<br />

Erik 8 Yuqa<br />

[hijo]<br />

Jose 5 Yuqal<strong>la</strong><br />

[hijo<br />

pequeño]<br />

B<strong>la</strong>di 3 Chanaku<br />

[hijo<br />

m<strong>en</strong>or]<br />

Par<strong>en</strong>tesco<br />

Actividad<br />

Phayi, t'axsi, tullma k'ani,<br />

t'isku [cocina, <strong>la</strong>va, tr<strong>en</strong>sa<br />

tullma, hace <strong>de</strong>porte]<br />

Jayana utanaka luri, t‘isku<br />

[constuye casas]<br />

Enti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

Jisa<br />

[si]<br />

Aymara Dón<strong>de</strong><br />

Hab<strong>la</strong><br />

83<br />

Comunidad<br />

Casa<br />

Fuera <strong>de</strong> casa<br />

Calle<br />

Mercado<br />

Afuera<br />

Jisa Jisa Jisa Jisa Jisa Jisa Jisa Jisa Jisa<br />

Jisa Jisa Jisa Jisa<br />

Yatiqiri [estudia] Jisa Jisa Jisa Ñaxu<br />

[feo]<br />

Yatiqiri, iwixa awati<br />

[estudia, pastea oveja]<br />

Yatiqiri, anati anqana<br />

[estudia, juega afuera]<br />

Jisa Jisa Jisa Jiwtasi<br />

[ti<strong>en</strong>e<br />

Jisa Chhaxr<br />

u<br />

[mezcl<br />

Yatiqiri [estudia] Jisa Sataki<br />

[cuand<br />

o le<br />

a]<br />

dic<strong>en</strong>]<br />

Anati [juega] Jisa Turpa<br />

[poco]<br />

miedo]<br />

Jisa Ch‘alinti<br />

[alterna]<br />

Jisa Ch'alinti<br />

[alt<strong>en</strong>a]<br />

Escue<strong>la</strong><br />

Cancha]<br />

Otro


Los datos <strong>de</strong>l cuadro muestran que Emi es <strong>la</strong> que más se vale <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> sus<br />

interacciones, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al esposo e hijos. Al igual que Aurelia, Emi se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za a través<br />

<strong>de</strong> su idioma tanto <strong>en</strong> el hogar como fuera <strong>de</strong> él. El esposo e hijos solo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n una<br />

compet<strong>en</strong>cia lingüística <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, ‗compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r‘. Reservan el ―hab<strong>la</strong>r‖ <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> para <strong>la</strong><br />

comunidad. Allí, sí, <strong>de</strong> manera muy natural se los oye interactuar a través <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>. No<br />

obstante, progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>ores Erik, José y B<strong>la</strong>di <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za. Erik<br />

(profundizaré <strong>de</strong>spués) alterna códigos <strong>aymara</strong> y español, a José hay que recordarle que<br />

hable <strong>aymara</strong> y solo lo hace con sus pares <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Aunque también es notoria <strong>la</strong><br />

alternancia <strong>de</strong> códigos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. B<strong>la</strong>di ap<strong>en</strong>as comi<strong>en</strong>za a emitir pa<strong>la</strong>bras, pero usa<br />

algun término <strong>aymara</strong> para sus travesuras 70 .<br />

En esta familia, a comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG, se percibe <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> sus miembros, como <strong>la</strong> principal <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción familiar<br />

aunque con t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to. La familia hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong>tre adultos y con los<br />

hijos. Aunque estos últimos no respon<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. El padre explica que: ―hab<strong>la</strong>n<br />

<strong>aymara</strong>, castel<strong>la</strong>no igual hab<strong>la</strong>n‖ (Ezequiel, BVB, 3/11/2009) <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>la</strong><br />

madre: ―arsuskapxiwa taqpacha yatiskapxi‖ 71 (Emi, BVB, 3/10/2009). Pero <strong>la</strong> tía dice: ―(los<br />

hijos) no hab<strong>la</strong>n siempre, <strong>la</strong> mamá, sí, <strong>la</strong> Emi, el Ezequiel, el papá, ni el papá ya no hab<strong>la</strong>‖<br />

(María, BVB, 7/10/2009). Sin embargo, los primeros días <strong>de</strong> su estadía <strong>en</strong> Cochabamba<br />

hab<strong>la</strong>ban siempre <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, concluye Maria:<br />

Hab<strong>la</strong>ban <strong>aymara</strong> siempre, al Carlitos, sí, ya no le he escuchado hab<strong>la</strong>r, el<strong>la</strong> (Wilma)<br />

hab<strong>la</strong>ba siempre con el Ch’añitu, <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> siempre hab<strong>la</strong>ba. El<strong>la</strong> (Wilma) hasta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> hab<strong>la</strong>ba dice <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>. Su mamá sabe estar dici<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> reunión así están<br />

hab<strong>la</strong>ndo dici<strong>en</strong>do, <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> están hab<strong>la</strong>ndo dici<strong>en</strong>do. Es que no están<br />

acostumbrados (…) al español… (María, BVB, 7/10/2009)<br />

A dos años <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Cochabamba, los hijos priorizan <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no.<br />

No obstante, no quiere <strong>de</strong>cir que <strong>de</strong>jaron por completo el uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>,<br />

simplem<strong>en</strong>te hicieron ajustes <strong>en</strong> cuanto a espacios y niveles <strong>de</strong> uso.<br />

El idioma <strong>aymara</strong> es cotidiano, <strong>de</strong> comunicación y organización intrafamiliar según <strong>la</strong>s<br />

observaciones y el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los padres, <strong>en</strong> contraste a <strong>la</strong> familia BG 72 . Los hijos<br />

están si<strong>en</strong>do formados a nivel familiar <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s también<br />

es <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y <strong>en</strong> conjunto. Prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> familia funciona a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

70 Ilustrado más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />

71 Hab<strong>la</strong>n todos sab<strong>en</strong>.<br />

72 Cada miembro ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> organizarse y p<strong>la</strong>nificar activida<strong>de</strong>s por separado, a<strong>de</strong>más cada uno<br />

cu<strong>en</strong>ta con cierta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia económica.<br />

84


<strong>aymara</strong>, tangibles también <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, cuando fueron <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero 2010. Allí, padres e<br />

hijos usaron <strong>aymara</strong>, aunque no al ci<strong>en</strong> por ci<strong>en</strong>to.<br />

Son <strong>la</strong>s 13:00 Wilma ti<strong>en</strong>e hambre, también B<strong>la</strong>dy dic<strong>en</strong> a su madre: mami ququ<br />

Emi: tatma purpaya q’asata<br />

Esperan que Ezequiel llegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> feria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Q‘asa, el auto aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> curva bajan<br />

Ezequiel, Carlo y j<strong>en</strong>rry, Ezequiel se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con amigos y se pone a conversar con<br />

ellos, Carlo y J<strong>en</strong>ry vi<strong>en</strong><strong>en</strong> don<strong>de</strong> Emi.<br />

Erik también pi<strong>de</strong>: mami ququ<br />

Emi: tatmaru jawsanmaya<br />

Wilma echa un grito: ¡papiiii!<br />

Emi: kunchhaña wararkta, jani ukhama, kamsapchini jaqinakaxa<br />

Wilma se tapa <strong>la</strong> boca y se cal<strong>la</strong>.<br />

Emi: sarapmaya, jawsanipna amutaki<br />

Nadie se anima, Ezequiel todavía conversa con sus amigos.<br />

(cc. Pampajasi 10/01/2010)<br />

Estamos s<strong>en</strong>tados cuidando <strong>la</strong>s ovejas <strong>en</strong> waylluma, carlo grita a eriko<br />

Carlo: eriko<br />

Erik: queee!!<br />

Carlo: khankataynasa kha qallmaxa mami<br />

Emi: kha qallupiniya<br />

Carlo: ¡ahorita voy a v<strong>en</strong>ir!!<br />

Eriko: yaaaaa!<br />

Wilma: – kha qachu k‘a<strong>la</strong>nakaxa ñajusa- al ver a <strong>la</strong>s ovejas (cc. Waylluma 10/01/2010)<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad se explica por dos razones.<br />

Uno porque se <strong>en</strong>contraban juntos y solos. Segundo, porque se hal<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> territorio<br />

materno, don<strong>de</strong> nacieron, se socializaron y apr<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Allí no les interesó, a<br />

Carlos, Wilma y José, que estuviéramos pres<strong>en</strong>tes dos pari<strong>en</strong>tes urbanos (J<strong>en</strong>ry y Delia),<br />

igual p<strong>la</strong>ticaron <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> con sus padres y con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, cuando se v<strong>en</strong> ro<strong>de</strong>ados, los hijos, <strong>en</strong>tre familiares <strong>de</strong> segundo grado 73 (abuelos,<br />

tíos, primos), vecinos y amigos, emplean castel<strong>la</strong>no para su interacción lingüística.<br />

Ninguno <strong>de</strong> los hijos emplea <strong>aymara</strong>, por ningún motivo. A no ser para completar<br />

oraciones cuando les falta algún término castel<strong>la</strong>no, porque expresan que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> miedo y<br />

dic<strong>en</strong> que es feo <strong>aymara</strong>.<br />

La razón fundada para el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> Wilma: ―t<strong>en</strong>go miedo‖ y sin más<br />

explicación. Sin embargo Erik <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos oportunida<strong>de</strong>s que lo <strong>en</strong>trevisté, dijo que no sabe<br />

y no hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad ni <strong>en</strong> el campo. Porque solo sabía antes y a<strong>de</strong>más está aquí e<br />

i<strong>de</strong>ntifica como continua y cotidiana hab<strong>la</strong>nte <strong>aymara</strong> a su madre:<br />

73 Consi<strong>de</strong>ro familiares <strong>de</strong> primer grado (padres y hermanos), familiares <strong>de</strong> segundo grado (abuelos, tíos,<br />

primos)<br />

85


D: Eriko, vos por qué no hab<strong>la</strong>s <strong>aymara</strong>?<br />

Er: no sé<br />

D: ya no quieres hab<strong>la</strong>r? Por qué pero?<br />

Er: no sé, <strong>en</strong> el campo nomás sabía<br />

D: y <strong>en</strong> el campo sabes hab<strong>la</strong>r?<br />

Er: no<br />

D: Por qué?<br />

Er: antes nomás sabía hab<strong>la</strong>r<br />

D: ahora?<br />

Er: porque estoy <strong>en</strong> aquí<br />

D: y <strong>de</strong>spués?<br />

Er: al campo voy a ir, ya no voy a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>, mi mamá siga sabe <strong>aymara</strong><br />

D: quiénes más hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>?<br />

E: <strong>la</strong> Wilma, <strong>la</strong> Fabi, el Juan Carlos, mi papá más<br />

Js: yo más<br />

Er: ah sí! el José más sabe hab<strong>la</strong>r, solo los dos con el B<strong>la</strong>di no sabemos hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>aymara</strong>. Ya no me acuerdo <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> (Erik, BVB, 20/10/2009)<br />

Erik quiere explicar que el <strong>aymara</strong> es <strong>de</strong>l campo y no <strong>de</strong> aquí, que solo los antiguos<br />

hab<strong>la</strong>n y los <strong>de</strong> hoy no y, a<strong>de</strong>más, no es una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> uso común. Erik ap<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong>e 9<br />

años, llegó a Cochabamba hace dos años y, al parecer, ya apr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> lección (que el<br />

idioma <strong>aymara</strong> no es <strong>de</strong> uso cotidiano <strong>en</strong> Cochabamba), pues se niega rotundam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>de</strong>cir que sabe, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> y usa el <strong>aymara</strong>. Pero, a pesar <strong>de</strong> ello, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna ve<strong>la</strong><br />

para que Erik pueda interactuar inteligiblem<strong>en</strong>te, brindándole apoyo cuando así lo<br />

requiere él.<br />

Consulté con sus pares <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad si realm<strong>en</strong>te no hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>. Máxima <strong>de</strong> 9<br />

años m<strong>en</strong>cionó (Wariqalluni, 7/05/2010) ―Eriku chhaxru arsuski‖ Erik hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, pero mezc<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no. Insistí <strong>en</strong> indagar el rechazo<br />

rotundo <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> y un día manifestó:<br />

D: Por qué?<br />

W: no! Vamos, vamos le estaba dici<strong>en</strong>do el Eriko, no t<strong>en</strong>go miedo dici<strong>en</strong>do se ha<br />

quedado<br />

D: <strong>de</strong> qué ti<strong>en</strong>es miedo?<br />

Er: no t<strong>en</strong>go miedo, quería ir el José conmigo y yo quería ir y mi mamá me ha dicho<br />

¡no vayas! Casi me ha sonado<br />

D: pucha pero vos quieres ir o no?<br />

Er: quiero<br />

D: dón<strong>de</strong> te gusta más, aquí o <strong>en</strong> el campo?<br />

Er: el campo, mucho me pegan<br />

D: quiénes te pegan?<br />

Er: <strong>la</strong> Cristina (Erik, BVB, 2/10/2009)<br />

Aunque verbalm<strong>en</strong>te diga que no hab<strong>la</strong> y no hab<strong>la</strong>rá <strong>en</strong> ningún <strong>la</strong>do <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> realidad<br />

lingüística <strong>de</strong> Erik le obliga a recurrir a su idioma materno. Hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no<br />

86


―chhaxru‖ (mezc<strong>la</strong>do) 74 es <strong>de</strong>cir con alternancia <strong>de</strong> códigos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>en</strong> el campo.<br />

Pue<strong>de</strong> ser que este uso mezc<strong>la</strong>do moleste a Cris y por ello hasta les golpea a los infantes.<br />

¿Por qué les golpea Cris, por el comportami<strong>en</strong>to o por <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> y<br />

castel<strong>la</strong>no? Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones explicadas es que sus propios padres pidieron que sólo<br />

habl<strong>en</strong> y les habl<strong>en</strong> <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no a los niños <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa para insertarse sin dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

el sistema educativo urbano y evitar <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s negativas <strong>de</strong> los interlocutores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>.<br />

Lo resaltante <strong>en</strong> esta familia es precisam<strong>en</strong>te el uso cotidiano <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> todo<br />

s<strong>en</strong>tido y significado. Los hijos emplean castel<strong>la</strong>no por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, aunque también us<strong>en</strong><br />

castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> ti<strong>en</strong>e los dominios familiares principales:<br />

el patio, el dormitorio, <strong>la</strong> cocina, los regaños, los cu<strong>en</strong>tos ancestrales, sueños, <strong>la</strong>s<br />

discusiones, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>nificaciones, <strong>la</strong> educación familiar, <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> usos y<br />

costumbres.<br />

En el patio están reunidas Aurelia, Emi y Maria y los niñas jugando. Maria cu<strong>en</strong>ta su<br />

sueño – me soñado con el tio Samo y <strong>la</strong> Cris, estaba ardi<strong>en</strong>do un fuego fuerte, hay<br />

grave miedo me ha dado -. Luego Emi también cu<strong>en</strong>ta su sueño – t’aq’ata qa<strong>la</strong> ukana<br />

jumanpi, cristinampisktanwa, ukana juma iwixa awatkatana, ukata juma sarxaña<br />

munta, ukata nänaka sarxapta qutal<strong>la</strong>niru, ukata kutinxarakitata janiwa atxti sarxaña<br />

sasa 75 . (cc. BVB, 16/10/2009)<br />

En <strong>la</strong> familia WB lo cotidiano supone activida<strong>de</strong>s hogareñas (<strong>la</strong>var ropa, cocinar, mirar TV,<br />

jugar y pelear <strong>en</strong>tre niños), el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to pl<strong>en</strong>o y singu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los miembros, <strong>la</strong>s<br />

proyecciones, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> fiestas, <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l pasado. Es <strong>en</strong> este cotidiano<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción cultural, <strong>la</strong> que les<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l vecindario. Lo cotidiano les permite i<strong>de</strong>ntificarse como hab<strong>la</strong>ntes<br />

<strong>aymara</strong>s pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a un territorio distinto al <strong>en</strong>torno que les ro<strong>de</strong>a, y <strong>en</strong> esta<br />

perspectiva instituy<strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to lingüístico <strong>de</strong> afuera. Es <strong>en</strong> esta cotidianidad<br />

don<strong>de</strong> se ―trama <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, el ejercicio <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je, <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

grupo como <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>limitada y contrastante‖ (Bonfil Batal<strong>la</strong> 1981:25).<br />

4.2.1.3. BCH tapa [familia BCH]<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> va <strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zada por el castel<strong>la</strong>no. En esta familia, el que<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>aymara</strong> es Eddy (padre), y hab<strong>la</strong> solo cuando no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra términos castel<strong>la</strong>nos<br />

para referirse a ciertos elem<strong>en</strong>tos culturales ch‘apineños reproducidos <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno<br />

74 Evi<strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el acápite Jayp‘unaka, página 97.<br />

75 En el lugar <strong>de</strong> T‘aqata qa<strong>la</strong> habían estado vos y Cristina, habías estado pasteando oveja, luego querías irte,<br />

<strong>de</strong>spués nosotros nos fuimos a Qutal<strong>la</strong>ni, <strong>de</strong> un rato volviste no puedo irme dici<strong>en</strong>do.<br />

87


(<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do más abajo). En <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción intrafamiliar prefier<strong>en</strong> el castel<strong>la</strong>no, dice María<br />

(madre): ―para que me hable <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>, tampoco yo sé <strong>aymara</strong>, él (…) para que yo hable<br />

tampoco es quechua‖ (BVB, 7/10/2009). Explica que el esposo es <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> esposa<br />

quechua y ninguno <strong>de</strong> los dos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el idioma <strong>de</strong> su pareja, para emplearlo <strong>en</strong> el<br />

hogar, por eso prefier<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no.<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> distintos rubros <strong>de</strong>l área urbana y el matrimonio <strong>en</strong>tre un<br />

<strong>aymara</strong> y quechua <strong>de</strong>rivan <strong>en</strong> el uso exclusivo <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia BCH. Samuel<br />

(Ch‘apich‘apini, 8/01/2010) confirma que <strong>la</strong> unión <strong>en</strong> matrimonio <strong>en</strong>tre un <strong>aymara</strong> y<br />

quechua se usa castel<strong>la</strong>no, porque los hijos no podrían comunicarse inteligiblem<strong>en</strong>te con<br />

<strong>la</strong> madre por ser quechua hab<strong>la</strong>nte.<br />

En pl<strong>en</strong>a comunidad <strong>de</strong> predominio <strong>aymara</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Samuel interactúa a través <strong>de</strong>l<br />

castel<strong>la</strong>no, y con mayor razón <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>la</strong> familia BCH usa castel<strong>la</strong>no porque, a<strong>de</strong>más,<br />

el contexto es principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> castel<strong>la</strong>na. Hecho que no sólo suce<strong>de</strong> con<br />

<strong>aymara</strong>s bolivianos sino también <strong>en</strong> los otros países <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>aymara</strong> como Lima -<br />

Perú, don<strong>de</strong> el efecto <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> es cuando exist<strong>en</strong> matrimonios con<br />

g<strong>en</strong>te no <strong>aymara</strong>, principalm<strong>en</strong>te si son <strong>en</strong>tre hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s originarias como el<br />

<strong>aymara</strong> y el quechua (Suxo 2007:198).<br />

En esta familia (BCH) <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> no se usa oralm<strong>en</strong>te, solo a nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

a causa <strong>de</strong>l contacto con <strong>la</strong>s personas adultas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG y WB. El padre a veces<br />

emplea <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> sus alternancias para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas o <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

(evi<strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el acápite 4.2.2.2., pág 105).<br />

4.2.1.4. MB tapa [familia MB]<br />

En <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> pasa <strong>de</strong>sapercibida a pesar <strong>de</strong> que el padre y <strong>la</strong> madre<br />

son <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes y <strong>de</strong> regiones <strong>aymara</strong>s. El uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> por Hilda 76 es con su<br />

madre y hermana Emi, cuando están <strong>en</strong> contacto <strong>en</strong> cualquier lugar, incluso don<strong>de</strong> nadie<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>aymara</strong>. A excepción <strong>de</strong> Mi<strong>la</strong>n 77 y Lor<strong>en</strong>a (vivió hasta los 8 años con su abue<strong>la</strong>),<br />

los <strong>de</strong>más miembros no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n ni los términos sueltos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> originaria 78 , a<br />

pesar <strong>de</strong> que a diario se contactan con sus primos, abuelos y tíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia núcleo.<br />

76 Madre <strong>de</strong> familia<br />

77 Padre <strong>de</strong> familia<br />

78 (evi<strong>de</strong>nciado <strong>en</strong> el concurso <strong>de</strong> traducciones, realizado <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> Hilda el 7/06/ 2010 junto a los<br />

primos)<br />

88


Aurelia ilustra que el que nació <strong>en</strong> tierra cochabambina es explicable que no sepa <strong>aymara</strong>,<br />

cuando dice que: ―akal<strong>la</strong> (B<strong>la</strong>di) jani yatkiti niyasa, akal<strong>la</strong> castil<strong>la</strong>nuru uñat’tatxixa” 79<br />

(Aurelia, BVB, 7/10/2009) dando lugar a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el nacer o iniciar <strong>la</strong> socialización <strong>en</strong><br />

un <strong>de</strong>terminado territorio implica pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a los usos y costumbres <strong>de</strong> ese lugar.<br />

Los hijos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia MB radican <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

pequeños, y ello justifica el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to y el <strong>de</strong>sinterés por el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. Esta familia geográficam<strong>en</strong>te vive separada <strong>de</strong>l núcleo familiar el cuál<br />

también es un factor que influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> apatía lingüística <strong>aymara</strong>.<br />

Los padres no hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> con los hijos, prueba <strong>de</strong> ello el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to casi<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por los hijos. Emi (15/11/2010) sust<strong>en</strong>ta lo m<strong>en</strong>cionado:<br />

―kawkisa mamaxa jistwa – qué me has dicho hab<strong>la</strong>me <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no tía- jischituxa<br />

jisk’akaxa, janipiniwa yatipxiti‖ 80 . Por lo que puedo infereir que <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia no existe <strong>la</strong><br />

transmisión interg<strong>en</strong>racional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> 81 .<br />

En el estudio <strong>de</strong> los Santiago l<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gueños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el campo y ciudad <strong>de</strong> La Paz,<br />

Patzi (2008:221) llega a una simi<strong>la</strong>r conclusión dando a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias ch‘apin<strong>en</strong>se no es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ais<strong>la</strong>do, sino una realidad que suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los inmigrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s bolivianas. Razón por <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s estadísticas<br />

pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> Antequera (2007:117) muestran que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> zona sur es m<strong>en</strong>or a los que se i<strong>de</strong>ntifican como <strong>aymara</strong>s.<br />

4.2.2. Aymara arsutanaka [Modo <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>]<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> ch‘apineña <strong>en</strong> forma oral continua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias ch‘apin<strong>en</strong>ses<br />

establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria Bajo, Distrito 9 <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba. El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> los interlocutores, ámbitos y situaciones.<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> lo pres<strong>en</strong>to por ámbitos <strong>de</strong> uso, empezando por el uso <strong>en</strong><br />

casa <strong>de</strong> manera intrafamiliar, luego <strong>en</strong> el barrio don<strong>de</strong> el uso se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> con otros<br />

<strong>aymara</strong>s <strong>de</strong> distintas regiones <strong>de</strong>l territorio boliviano. Posteriorm<strong>en</strong>te, el uso <strong>en</strong> un ámbito<br />

<strong>de</strong> mayor diversidad social don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran establecidas <strong>la</strong>s instituciones educativas<br />

79<br />

El niño (B<strong>la</strong>di) no sabe, más bi<strong>en</strong>, él ha <strong>de</strong>spertado al castel<strong>la</strong>no.<br />

80<br />

Dón<strong>de</strong> está tu madre le dije - qué me has dicho? hab<strong>la</strong>me <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no tía- me dijo <strong>la</strong> pequeña, no sab<strong>en</strong><br />

siempre.<br />

81<br />

Logré observaciones y <strong>en</strong>trevistas con mucha persist<strong>en</strong>cia, puesto que <strong>la</strong> familia no me permitió <strong>la</strong><br />

observación ni <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> el interior familiar.<br />

89


y religiosas; y por último el ámbito complejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, don<strong>de</strong> crece<br />

aún más que <strong>la</strong> zona sur <strong>la</strong> diversidad social, política y económica, a <strong>la</strong> cual recurr<strong>en</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo.<br />

4.2.2.1. Uta [Casa]<br />

La casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco es el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong><br />

ch‘apin<strong>en</strong>se, allí se ejecutan <strong>la</strong>s conversaciones más ext<strong>en</strong>didas con diversos s<strong>en</strong>tidos. A<br />

continuación, pres<strong>en</strong>to algunos ev<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> participan cada miembro familiar a través<br />

<strong>de</strong> su variedad lingüística, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales el uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no a través <strong>de</strong> los varones<br />

adultos, jóv<strong>en</strong>es y niños; int<strong>en</strong>ta ocupar los dominios c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

Aluwatanaka [por <strong>la</strong>s mañanas]<br />

En casa están Aurelia, Emi, María, B<strong>la</strong>di y Neyson. Emi y Aurelia son <strong>la</strong>s que<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te causan conversaciones, el idioma principal <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s es el<br />

<strong>aymara</strong>, por tanto casi <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana es <strong>de</strong> dominio lingüístico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s dos mujeres. Los otros tres ag<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n perfectam<strong>en</strong>te el <strong>aymara</strong>.<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> observación <strong>de</strong>l hogar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco, BVB 12/10/2010.<br />

Como observan <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura, Aurelia y Emi conversan <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong>s dos también se<br />

dirig<strong>en</strong> a los dos pequeños <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. A continuación pres<strong>en</strong>to un ev<strong>en</strong>to cotidiano <strong>de</strong><br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong>tre Aurelia y Emi:<br />

Emi ve al carro gasero: khaya gaserul<strong>la</strong> ratuki tukstatayna<br />

Aurelia: thamakqhiti?<br />

Emi: thamaqawiyxiwa<br />

Aurelia: piru p‘istaypacha ukataya ratuki saraqqhixa<br />

Emi: kuna hurasasa makhatani uka gaserul<strong>la</strong>xa<br />

Aurelia: iwixa anakinipana ukatpacha nuevepachawa…. (Ob. BVB, 2/10/2009)<br />

[Emi ve al carro gasero: el gasero terminó rápido<br />

Aurelia: ya se fué?<br />

Emi: si, se fué<br />

90


Aurelia: seguram<strong>en</strong>te ya terminó<br />

Emi: a qué hora habrá subido el gasero<br />

Aurelia: cuando llevaba <strong>la</strong>s ovejas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nueve parece…]<br />

En <strong>la</strong> conversación cotidiana <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> ch‘apineño <strong>en</strong>tre Aurelia y Emi, percibo inclusión<br />

<strong>en</strong> su texto oral vocabu<strong>la</strong>rio mezc<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre castel<strong>la</strong>no y <strong>aymara</strong>, es <strong>de</strong>cir para un<br />

elem<strong>en</strong>to citadino sufijan con <strong>aymara</strong> como el “gaserul<strong>la</strong>xa, ratuki, horasa,<br />

nuevepachawa”. Los hab<strong>la</strong>ntes aymarizan los nuevos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l contexto.<br />

Los nuevos elem<strong>en</strong>tos citadinos pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te van formando parte <strong>de</strong> su discurso<br />

cotidiano. Resulta una apropiación <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no cochabambino para<br />

a<strong>de</strong>cuarse al contexto y continuar coexisti<strong>en</strong>do sin darle mayor importancia a <strong>la</strong><br />

introducción <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> su repertorio lingüístico (Bonfil Batal<strong>la</strong> 1990:191).<br />

En <strong>la</strong> comunicación con los niños suce<strong>de</strong> lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

En el patio están el gallo y <strong>la</strong> gallina, ingresan a <strong>la</strong> cocina <strong>de</strong> Emi. Los ve y pi<strong>de</strong> a<br />

B<strong>la</strong>di: shuu shuu khaya gallu ansunma, mira gallu sari, uta mankharu phuqanti, gallu<br />

ansunma jawq’anma <strong>la</strong>wampi jawq’anma 82 . B<strong>la</strong>di toma una abarca y <strong>la</strong> <strong>la</strong>nza a <strong>la</strong>s<br />

gallinas, logra sacar a <strong>la</strong>s gallinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cocina luego Emi:-jaqutatma jaqutatma 83 y<br />

sonríe cuando ve salir a <strong>la</strong>s gallinas. (Ob. BVB, 1/109/2009)<br />

Emi prepara el almuerzo, está pellizcando chuño, María también pellizca chuño y<br />

haba. Mi<strong>en</strong>tras tanto, B<strong>la</strong>di y Neyson juegan <strong>en</strong> el patio. Emi va hacia el batán para<br />

machucar el chuño. Allí juegan con <strong>la</strong> oveja B<strong>la</strong>di y Neyson:<br />

Emi: sartapma chhuya… 84<br />

B<strong>la</strong>di y Neyson continúan jugando<br />

Emi: akanakaxa sartama awira 85 … (Ob. BVB, 30/09/2009)<br />

En <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción lingüística madre e hijo, <strong>en</strong> tanto no interv<strong>en</strong>gan elem<strong>en</strong>tos citadinos, no<br />

hay necesidad <strong>de</strong> contextualizarse a lo urbano, o sea, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción lingüística es igual tanto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad como <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, no necesita <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no como con los otros hijos<br />

que asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> expresión <strong>aymara</strong> no muestra variación. Las veces que<br />

interactúan <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> con los niños (que por lo g<strong>en</strong>eral es más que <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no),<br />

cuando B<strong>la</strong>dy y Neyson están juntos, <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> ch‘apin<strong>en</strong>se continua<br />

casi intacta.<br />

En el <strong>aymara</strong> que Emi emplea cotidianam<strong>en</strong>te con B<strong>la</strong>di, po<strong>de</strong>mos apreciar un <strong>aymara</strong><br />

ch‘apin<strong>en</strong>se sin mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> códigos ni alternancias (evi<strong>de</strong>ncia el inmediato anterior) u otros<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os lingüísticos que hubier<strong>en</strong> ocasionado el contacto con castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>ntes y<br />

82 shuu shuu ¡sácales al gallo! ¡mira va el gallo! ¡se ll<strong>en</strong>an <strong>de</strong>ntro <strong>la</strong> casa! ¡sácale al gallo! ¡golpéalo con el<br />

palo! ¡golpéalo!<br />

83 ¡Golpéalo! ¡golpéalo!<br />

84 ¡Levántese! uste<strong>de</strong>s<br />

85 Estos niños ¡levánt<strong>en</strong>se a ver!<br />

91


quechua hab<strong>la</strong>ntes o elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> mayor movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Emi 86 . Esta forma<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad no siempre es constante, es <strong>de</strong>cir, se modifica el <strong>aymara</strong><br />

o usa castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l interlocutor. Si <strong>la</strong> comunicación se realiza sólo con<br />

Neyson, <strong>en</strong> algunos casos alternan y traduc<strong>en</strong> parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te:<br />

Sale Aurelia hacia el patio, se dirige al batán, allí cerca está Neyson,<br />

Au: jaju saltma, saltma, escape estoy moli<strong>en</strong>do ¡saltma! ¡Levante! ¡Apura jaju te voy<br />

a hacer jajuntar ahí está ahí está, ¡anda escape! don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mamá ¡escape! ¡Escape!<br />

(Ob. BVB, 1/109/2009)<br />

Neyson y B<strong>la</strong>di continúan al <strong>la</strong>do, pero nuevam<strong>en</strong>te: (los niños aún no hab<strong>la</strong>n)<br />

Au: picante levántate, levántate, escape, estoy moli<strong>en</strong>do ¡levántate! ¡Levante!<br />

¡Apúrate te voy a hacer picar ahí está ahí está, ¡anda escape! don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mamá<br />

¡escape! ¡Escape! (Ob. BVB, 1/109/2009)<br />

Lo c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> este ev<strong>en</strong>to es lograr que el niño se aleje <strong>de</strong>l lugar que podría causarle<br />

algún daño. Se <strong>la</strong>nza una or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> ¡saltma! Repetido y luego cambia al<br />

castel<strong>la</strong>no para argum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n. Como dándole fuerza al argum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> a <strong>la</strong><br />

cual (Baker 1997: 120) se refiere como un propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> alternacia. Al mismo tiempo se<br />

usa alternativam<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no con el mismo significado ―¡saltma! ¡Levánte!‖ se<br />

da un paso continuado <strong>de</strong> un código a otro, <strong>en</strong> este caso traduci<strong>en</strong>do al castel<strong>la</strong>no lo que<br />

se dijo <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, Apaza (2010:167) l<strong>la</strong>ma alternancia traducida cuando se ―expresa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> B los significados compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> A‖, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que los<br />

niños compr<strong>en</strong>da y se alej<strong>en</strong> <strong>de</strong>l lugar.<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> por <strong>la</strong>s mañanas se pres<strong>en</strong>ta monolingüe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos<br />

mujeres adultas, no obstante, se practica el bilingüismo con los dos pequeños, <strong>la</strong> más<br />

frecu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> alternancia traducida. Casi todos los textos orales <strong>en</strong> <strong>aymara</strong><br />

parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se traduc<strong>en</strong> para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los niños.<br />

Para B<strong>la</strong>di el uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no significa apr<strong>en</strong>dizaje, porque <strong>la</strong> madre asegura que sabe<br />

<strong>aymara</strong>. Para Neyson es al contrario, él es <strong>de</strong> familia <strong>de</strong> cotidiano castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>ntes,<br />

<strong>en</strong>tonces el <strong>aymara</strong> significa apr<strong>en</strong>dizaje. Ambos infantes crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te familiar<br />

bilingüe.<br />

Jayp’unaka [por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s]<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s <strong>en</strong> casa, gana más oy<strong>en</strong>tes y también algún hab<strong>la</strong>nte.<br />

En casa, por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s, se hal<strong>la</strong>n doce personas. Algunas veces vi<strong>en</strong><strong>en</strong> los hijos y <strong>la</strong><br />

86 No quiere <strong>de</strong>cir que sólo hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> con B<strong>la</strong>di, sino que también usa castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera<br />

como usa el <strong>aymara</strong> sin mezc<strong>la</strong>r con <strong>aymara</strong>.<br />

92


madre <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta familia. Los primeros para jugar o hacer tareas y <strong>la</strong> madre para p<strong>la</strong>ticar<br />

con <strong>la</strong>s mujeres adultas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia núcleo.<br />

Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s mujeres adultas como <strong>la</strong>s niñas se reún<strong>en</strong> <strong>en</strong> una esquina <strong>de</strong>l primer<br />

patio, todas con sus <strong>la</strong>bores. Emi y Aurelia hac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tullmas, Maria teje a palillo o a veces<br />

el bordado. Favio<strong>la</strong> y Wilma están <strong>en</strong>tre observar, escuchar y jugar con los niños. Cris<br />

realiza tareas <strong>de</strong>l colegio <strong>de</strong>ntro su cuarto, por mom<strong>en</strong>tos sale a conversar con <strong>la</strong>s<br />

mujeres. Los niños juegan, hac<strong>en</strong> tareas esco<strong>la</strong>res y observan televisión, ellos ocupan el<br />

segundo y parte <strong>de</strong>l primer patio. Las horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> están <strong>de</strong>stinadas a conversar, (<strong>la</strong>s<br />

adultas <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y los niños escuchan, a veces intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> a través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no) <strong>de</strong><br />

los cu<strong>en</strong>tos, los significados <strong>de</strong> los sueños, anécdotas, recuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

(cosechas, siembra y <strong>de</strong> animales) y festivida<strong>de</strong>s.<br />

Los usuarios <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres adultas, son los hijos, pero <strong>de</strong> manera<br />

difer<strong>en</strong>te a sus madres. Por ejemplo, Erik <strong>en</strong> sus expresiones orales recurre a algunos<br />

términos <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> para completar oraciones <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, para mostrar algún<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to o simplem<strong>en</strong>te respon<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> su madre.<br />

¡Vas a ver qallu! 87 (Erik, BVB, 1/10/2009).<br />

Emi: (…) uma ch’uwaskanti jutaskixa? [el agua v<strong>en</strong>ía limpio?]<br />

Er: si está vini<strong>en</strong>do ch’uwita<br />

Emi: Janiti khaya patanakana t’axskana [no estaban <strong>la</strong>vando arriba?]<br />

Er: estaban t’axsando (Ob. BVB, 1/10/2009)<br />

A Erik le sirve el <strong>aymara</strong> para ejecutar su <strong>en</strong>fado que con seguridad es más efectivo con<br />

sus hermanos m<strong>en</strong>ores, que hacerlo completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no. Para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

interrogantes <strong>de</strong> su madre, emplea <strong>la</strong>s mismas pa<strong>la</strong>bras c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> oración <strong>aymara</strong>,<br />

pero con sufijo castel<strong>la</strong>no. Esto suce<strong>de</strong> según el hab<strong>la</strong>nte, porque no sabe cómo hacerlo<br />

<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no ―ch’uwa‖ [cristalino, limpio], introduce <strong>en</strong> su texto oral castel<strong>la</strong>no elem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> sufijado con castel<strong>la</strong>no. Hay un traspaso <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> a<br />

<strong>la</strong> otra, es <strong>de</strong>cir, el idioma <strong>aymara</strong> agoniza <strong>en</strong> los usos <strong>de</strong> Erik, se pres<strong>en</strong>ta una situación<br />

<strong>de</strong> alternancia <strong>de</strong> códigos.<br />

Erik asumió una política personal <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizarse gradualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> ―al campo voy a ir, ya no voy a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>, los dos con el B<strong>la</strong>di no sabemos<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>, ya no me acuerdo <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>‖ (Erik, BVB, 20/10/2009). Aunque su madre<br />

le diga que hable, él no lo hace, ―kunatxa jani munchi, janipiniwa arsuña munkiti, suma<br />

87 La traducción es hijo. Pero algunos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> Emi usan para l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los niños.<br />

93


yatiski jupakiya‖ 88 (Emi, BVB, 12/10/2010). Entonces, <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s son consci<strong>en</strong>tes y sólo<br />

lo hace por <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunos términos <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, por lo que se pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar como hab<strong>la</strong>nte bilingüe (<strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no).<br />

Tullma qamaña k’aniri [Tullma cor<strong>de</strong>lillo que tr<strong>en</strong>za historia]<br />

La tullma 89 , arte que facilita <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. La tullma es una<br />

pr<strong>en</strong>da que llevan tr<strong>en</strong>zada a los cabellos <strong>la</strong>s mujeres <strong>aymara</strong>s 90 . En casa ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tullmas<br />

<strong>de</strong> colores oscuros (negros y ch‘umpi), tejidos por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma. Las<br />

jóv<strong>en</strong>es llevan tullmas <strong>de</strong> color negro, pero, <strong>la</strong>s puntas con adornos <strong>de</strong> ―walqi‖ (mostacil<strong>la</strong>)<br />

<strong>de</strong> colores c<strong>la</strong>ros y bril<strong>la</strong>ntes. La tullma también <strong>la</strong> usan jóv<strong>en</strong>es bai<strong>la</strong>rinas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mor<strong>en</strong>ada, caporales o diab<strong>la</strong>da, con adornos y colores <strong>de</strong>spampanantes que los <strong>de</strong> uso<br />

cotidiano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>aymara</strong>s.<br />

Es <strong>la</strong> tullma (…), que no siempre tuvo <strong>la</strong><br />

pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> ser un accesorio y m<strong>en</strong>os<br />

multicolor. Nació cuando el mundo parecía<br />

estar pintado sólo <strong>en</strong> tonos naturales. En<br />

el período prehispánico, <strong>la</strong>s fibras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>ma, alpaca y vicuña —esta última<br />

reservada para gran<strong>de</strong>s ocasiones— eran<br />

<strong>la</strong>s que daban los colores que<br />

uniformaban a <strong>la</strong>s razas, explica Waldo<br />

Jordán, antropólogo y especialista <strong>en</strong> el<br />

estudio <strong>de</strong>l textil tradicional andino (La<br />

Paz - La razón, 28/06/20004).<br />

94<br />

Foto: tullmas <strong>de</strong> Aurelia, B VB, 20/10/09<br />

Las tullmas <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia se e<strong>la</strong>boran cotidianam<strong>en</strong>te, es <strong>la</strong> actividad cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tar<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos mujeres adultas 91 . El tejido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tullmas se inicia con el hi<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>na negra <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma, posteriorm<strong>en</strong>te se proce<strong>de</strong> a te<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>la</strong>na <strong>en</strong>tre dos mujeres. El <strong>la</strong>rgo<br />

es <strong>de</strong> un metro y medio aproximadam<strong>en</strong>te, el grosor <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que pi<strong>de</strong><br />

tullma o por iniciativa <strong>de</strong> Aurelia. Luego <strong>de</strong> te<strong>la</strong>r, se continúa con el tr<strong>en</strong>zado especial,<br />

sobran dos cor<strong>de</strong>litos <strong>de</strong> una ―chhiya” 92 a <strong>la</strong>s puntas <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do para adornarlos con<br />

walqi 93 . Conforme realizan el tr<strong>en</strong>zado Aurelia y Emi conversan:<br />

88<br />

No sé por qué no quiere hab<strong>la</strong>r, no quiere siempre, sabe muy bi<strong>en</strong> él nomás.<br />

89<br />

Cor<strong>de</strong>l para sujetar tr<strong>en</strong>zar el cabello.<br />

90<br />

Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tullma combinada con pollera.<br />

91<br />

Aurelia y Emi.<br />

92<br />

12 c<strong>en</strong>tímetros aproximadam<strong>en</strong>te<br />

93<br />

Adornos bril<strong>la</strong>ntes para <strong>la</strong>s puntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tullma


A: aka paypachata akhama k‘anchixa<br />

Emy cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s vueltas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>na: uno, dos, tres…..nuevewa<br />

A: nuevexiti nuevi walikiniwa<br />

Em: jichasti kawkita khuchxatasti<br />

A: khata, akata taypitaki k‘anxirita, juma akhama ch‘ul<strong>la</strong> ch‘ul<strong>la</strong>kisa k‘anxta<br />

Em: jicha khhata kuchxañani (Ob. BVB 1/10/09)<br />

[A: <strong>de</strong> los dos voy a tr<strong>en</strong>zar<br />

Em cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s vueltas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>na: uno, dos, tres…..nueve es<br />

A: ya es nueve? Nueve está bi<strong>en</strong> no?<br />

Em: y ahora <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> vas a cortar?<br />

A: <strong>de</strong> allá, <strong>de</strong> aquí <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro sé tr<strong>en</strong>zar, vos así impar nomás tr<strong>en</strong>zas<br />

Em: ahora <strong>de</strong> allá cortamos?]<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia giran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tullmas, los<br />

niños juegan y <strong>la</strong>s niñas observan a <strong>la</strong>s mujeres. Cada <strong>la</strong>na tr<strong>en</strong>zada es testigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras <strong>aymara</strong>s expresadas. Unas hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong>l sueño que tuvieron, otra <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

siembra <strong>de</strong> papa.<br />

Aurelia y EmiTeji<strong>en</strong>do tullmas, Favio<strong>la</strong> observa 16/10/09<br />

Las tullmas asist<strong>en</strong> a distintos ev<strong>en</strong>tos especiales como los festejos <strong>de</strong> llegada <strong>de</strong>l cuartel<br />

al que ira Hilda:<br />

H: (…) suwrinparu uruchasini ukaru sarañataki muntwa, akal<strong>la</strong> apasi, ukata<br />

churxchimaxa, sino irayanima wawanakaru<br />

A: apasikmaya, irasinkchitaya ukatxa (Ob. BVB 20/10/2009)<br />

[H: (…) su sobrino se va a festejar, para ir a eso quiero, estito me llevo, <strong>de</strong>spués te<br />

voy a estar dando, sino te <strong>en</strong>vió con mis hijos<br />

A: llevate nomás, <strong>de</strong>spués vas a traer será pues] (Ob. BVB 20/10/2009)<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> es el medio para que <strong>la</strong>s tullmas salgan a<strong>de</strong>cuadas para cada ev<strong>en</strong>to<br />

especial. A través <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, se compart<strong>en</strong> i<strong>de</strong>as y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos: modos <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>zar, el<br />

tamaño, el color <strong>de</strong> ―walqi” a usar y los matices a realizar. A través <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> se obti<strong>en</strong>e un bu<strong>en</strong> producto, que una vez terminado roba sonrisas alegres a <strong>la</strong>s<br />

mujeres que lo e<strong>la</strong>boraron y sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> al esposo, hijos y extraños. Estos últimos por lo<br />

g<strong>en</strong>eral consolidan su sorpresa adquiri<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tullmas.<br />

95


Foto: Hilda y su hija, 20/10/09<br />

La producción <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres adultas está estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da con el uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna. Estas mujeres no <strong>en</strong>contrarían pa<strong>la</strong>bras para e<strong>la</strong>borar, <strong>de</strong>scribir y<br />

promocionar el producto sino <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tullmas es el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

coordinación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as que se ejecutan a través <strong>de</strong> un <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je singu<strong>la</strong>r que se<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n naturalm<strong>en</strong>te durante el proceso.<br />

Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, hay un <strong>de</strong>sarrollo lingüístico como hay <strong>de</strong>sarrollo productivo que permit<strong>en</strong><br />

diariam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sar, p<strong>la</strong>ticar y trabajar <strong>en</strong> nuestros idiomas. La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tullmas<br />

significa <strong>de</strong> alguna manera minimizar el uso y consumo <strong>de</strong> productos y tecnologías <strong>de</strong>l<br />

mundo occi<strong>de</strong>ntal, que da vía libre a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>tes sin darnos oportunidad a que nosotros <strong>de</strong>cidamos cómo<br />

(Gre<strong>en</strong> 1996:5).<br />

Cuando estamos juntos<br />

De <strong>la</strong> misma manera como se tr<strong>en</strong>za historia con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tullmas a través <strong>de</strong>l<br />

idioma materno, también <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> producción artística <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es que no acostumbran hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> cotidianam<strong>en</strong>te. Veamos el caso<br />

<strong>de</strong> Cris:<br />

Aurelia cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pelea <strong>en</strong>tre sus hermanos m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini, <strong>la</strong> razón fuerte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pelea fueron los terr<strong>en</strong>os don<strong>de</strong> siembran, y que a causa <strong>de</strong> eso creció <strong>la</strong> rabia<br />

poco a poco. Han empezado a pelear por los panales <strong>de</strong> abejas.<br />

A: joselunakaya misk’i munasa, Samuna kajunanakapa t’uxpinpachaxa, ukata samusti<br />

ataxaskirakpachaya, kunsa u<strong>la</strong>xkapta nankiwa sasa, nä mä utanaki qamasa mäki<br />

kunasa manq’asiña janicha siskatwa. Ukata maya qa<strong>la</strong>mpi churantasipxatayna siya,<br />

winikasa mitintasitayna siya, ukhama nuwarasipchi kunamachi, piqiru churantitu<br />

saskanwa winika, mä aruma utaru jutapxi, akhama luritu uka samuxa jicha sindicaturu<br />

sarkapta sasa.<br />

Cris: kunamaxaya k’ari, kuna ñaxa p’usuntataspaya p’iqixa, wi<strong>la</strong>rara ¿ampi?<br />

96


A: ukarakiya, kunamachi (Ob. BVB 9/10/2009)<br />

[A: Los Joselos habían sacado miel <strong>de</strong> abejas por eso el Samo se <strong>en</strong>fadó y se<br />

apedrearon, hasta <strong>la</strong> Verónica dice que se involucró. Cómo habrá sido, por <strong>la</strong> noche<br />

vinieron a casa, estamos y<strong>en</strong>do al sindicato dici<strong>en</strong>do.<br />

Cris: ¡cómo m<strong>en</strong>tirosa, hinchado hubiera estado <strong>la</strong> cabeza pues! pura sangre no ve?<br />

A: eso digo yo también, cómo será]<br />

Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> se da cuando están juntos, es <strong>de</strong>cir toda <strong>la</strong> familia, tal<br />

como aseveraron Bertha (BVB, 18/10/2009) y Cris (BVB, 29/10/2009). Lo que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los usos <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> Cris, es que no se percibe alguna mezc<strong>la</strong>, alternancia<br />

o préstamos <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. En este caso, el contacto <strong>en</strong>tre hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

idiomas no siempre modifica el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je ch‘apin<strong>en</strong>se. Esto se pue<strong>de</strong> explicar quizás<br />

porque Cris no expone <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> fuera <strong>de</strong> casa, inclusive <strong>en</strong> casa sólo <strong>la</strong> usa con su<br />

madre y hermanas y cuando el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> estimu<strong>la</strong>n. Guarda el <strong>aymara</strong> para cuando <strong>la</strong> necesite<br />

y lo usa sin alteraciones <strong>en</strong> casa y comunidad, tal como lo afirmó una comunaria (J,<br />

Ch‘apich‘apini 10/01/2010) ―suma arsuski‖ (hab<strong>la</strong> bi<strong>en</strong>). En cambio <strong>en</strong> su discurso<br />

castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> casa sí exist<strong>en</strong> términos <strong>aymara</strong>s ―aluwata, t’ujlu‖ cuando hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ovejas, por ejemplo. Pero no así afuera (<strong>en</strong> el barrio), allí cuida <strong>en</strong>treverar términos <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el castel<strong>la</strong>no.<br />

Con seguridad Cris discrimina perfectam<strong>en</strong>te los dominios <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, dominios bilingües<br />

y dominios castel<strong>la</strong>nos. En casa, con su madre, cuando usa <strong>aymara</strong>, lo hace sin mezc<strong>la</strong>s.<br />

Cuando está ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> más miembros familiares (sobrinos, cuñadas/os, hermanos/as,<br />

primas/os) es bilingüe y <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle emplea castel<strong>la</strong>no al igual que el <strong>aymara</strong> sin mezc<strong>la</strong>s o<br />

alternancias. Lo que puedo interpretar es que se ajusta al contexto sociolingüístico con <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a preferir <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je hegemónico (castel<strong>la</strong>no), tal cual lo hac<strong>en</strong><br />

también algunos vecinos con el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je y <strong>la</strong> vestim<strong>en</strong>ta: ―cuando voy a fiestas <strong>de</strong><br />

q‘uch‘alos voy con pollera q‘uch‘a<strong>la</strong> y cuando voy don<strong>de</strong> los paceños, me visto <strong>de</strong> paceña,<br />

los dos t<strong>en</strong>go yo, me visto <strong>de</strong> los dos para que no me critiqu<strong>en</strong>, es que critican pues‖<br />

(Celia 94 , BVB, 20/05/10), cada cual <strong>en</strong> su espacio, mom<strong>en</strong>to e interlocutores<br />

correspondi<strong>en</strong>tes.<br />

Willka urunaka [los días domingos]<br />

Los domingos son especiales para <strong>la</strong>s tres familias que viv<strong>en</strong> juntas. El afán por <strong>la</strong>s<br />

mañanas es preparar p<strong>la</strong>tillos <strong>de</strong>liciosos para servirse <strong>en</strong> familia y luego salir <strong>de</strong> paseo o,<br />

94 Señora aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 48 años, nombre ficticio por tratarse <strong>de</strong> conversación inci<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> el trufi.<br />

97


a los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>portivos con los paisanos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canchas <strong>de</strong> Coboce Quil<strong>la</strong>collo.<br />

Algunos domingos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> visita familiares.<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco.<br />

BVB, 12/10/2010.<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el gráfico, cada miembro familiar reunido <strong>en</strong> el patio<br />

comparte el día con los suyos. Estos domingos, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> continúa con <strong>la</strong>s adultas, pero<br />

Ezequiel, Eulogio y <strong>la</strong>s visitas se incluy<strong>en</strong> para nutrir y dinamizarlo. A continuación,<br />

<strong>de</strong>scribo algunos ev<strong>en</strong>tos con los actores dominicales.<br />

Domingo 18 <strong>de</strong> octubre a medio día. Eulogio y Aurelia conversando sobre el lote <strong>de</strong><br />

terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Samo (hermano m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> Aurelia que vive <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini).<br />

Eu: su inquilino se lo va a agarrar, dice el Samo, no había querido agarrar alquiler,<br />

―ahora no voy a pagar‖ está dici<strong>en</strong>do, ―veinte voy a dar‖ está dici<strong>en</strong>do.<br />

D: le han avisado al Samo?<br />

Eu: huuuuuu tiempo le hemos avisado, wapu está ¡par<strong>la</strong>taxiwa jupampi! está dici<strong>en</strong>do.<br />

De un año <strong>en</strong>tero <strong>en</strong> uno nomás dice le ti<strong>en</strong>e que pagar, no sé qué hará.<br />

Au: ukata janiti munki pagañxa?<br />

Eu: jani, katusxani sicha, dirigintinaka phamilpawa siwa ukampi sumt’ayxanï akhamxa<br />

sischinixa ¡nä akana qamxta phaxsinaka! ukata wisinunaka jupa asisti reuniunakaru,<br />

cuotsa uchxi uka sasxapxani” kamichkani Samuxa…<br />

Au: piru, jiwasarusa sañanaya, sarasanaya akata sapa phaxi cubrasirixa (Ob. OTBVB<br />

18/10/2009)<br />

[Eu: su inquilino se lo va a agarrar, dice el Samo, no había querido agarrar alquiler,<br />

―ahora no voy a pagar‖ está dici<strong>en</strong>do, ―veinte voy a dar‖ está dici<strong>en</strong>do.<br />

D: le han avisado al Samo?<br />

Eu: huuuuuu tiempo le hemos avisado, wapu está ¡t<strong>en</strong>emos un acuerdo! está<br />

dici<strong>en</strong>do. De un año <strong>en</strong>tero <strong>en</strong> uno nomás dice le ti<strong>en</strong>e que pagar, no sé qué hará.<br />

Au: no quiere pagar?<br />

Eu: no, se lo va a agarrar vas a ver, dic<strong>en</strong> que los dirig<strong>en</strong>tes son sus familiares, con<br />

ayuda <strong>de</strong> ellos van a ganar, le dirán que ellos viv<strong>en</strong> ahí, los vecinos le van a apoyar<br />

¡que va a hacer el Samo!<br />

Au: <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>cirnos a nosotros, hubiéramos ido a <strong>la</strong>s reuniones]<br />

En este ev<strong>en</strong>to, los interlocutores acomodan el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je según el cont<strong>en</strong>ido y los<br />

participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> interlocución. Cuando Eulogio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra solo con Aurelia, usa<br />

mayorm<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong>. Pero, al percibir mi pres<strong>en</strong>cia cambia al castel<strong>la</strong>no, usa <strong>aymara</strong> solo<br />

98


para citar el argum<strong>en</strong>to (expresado <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>) <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se está hab<strong>la</strong>ndo<br />

¡par<strong>la</strong>taxiwa jupampi! En esta situación lingüística se pres<strong>en</strong>ta un ―estilo directo <strong>en</strong> el<br />

idioma original‖ una alternancia metafórica, situación lingüística que también suce<strong>de</strong> con<br />

hab<strong>la</strong>ntes quechuas <strong>en</strong> Pojo, provincia cochabambina, reflejada por Sichra (2003:299) <strong>en</strong><br />

su obra ―Vitalidad <strong>de</strong>l quechua‖. Lo que quiere <strong>de</strong>cir que los hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s<br />

originarias bolivianas hac<strong>en</strong> uso indiscriminado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s <strong>en</strong> función a sus<br />

necesida<strong>de</strong>s para ser compr<strong>en</strong>didos y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> realidad que les ro<strong>de</strong>a.<br />

Segundo ev<strong>en</strong>to, los jóv<strong>en</strong>es (solteros y casados) <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia se preparan para participar<br />

<strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sfile <strong>de</strong> cholitas 95 .<br />

Emi, Cris, Ezequiel, María se preparan.<br />

Ed: ¡apúr<strong>en</strong>se! ¡Apúr<strong>en</strong>se! ¡Listitos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> esperarme!<br />

Luego se dirige al auto y <strong>en</strong>ci<strong>en</strong><strong>de</strong>. En tanto B<strong>la</strong>di, con los ojos aguados, busca sus<br />

zapatos, los ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos y<br />

Bl: mami, apatu huuuuu<br />

Emi: chuya wilma aka yuqal<strong>la</strong>ru irpma arkaña munki, akawa a<strong>la</strong>qanirapma sarapma<br />

¡apuraki! [Wilma, el niño me persigue, ve a comprarle algo]<br />

Eulogio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gradas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cocina con vista al patio y pregunta<br />

a Aurelia<br />

Eu: saraña munasaxa apurasipma, (Aurelia) chuya juma sarãna muntati uka<br />

uñaqt’asirixa<br />

Au: janiwa na saranña utxi mä ratuxal<strong>la</strong>ta (Ob. BVB, 18/10/2009)<br />

[Eu: Si quier<strong>en</strong> ir, apúr<strong>en</strong>se, (Aurelia) quieres ir a ver (a <strong>la</strong>s cholitas)?<br />

Au: no, más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>bo ir a otro lugar]<br />

Tercer ev<strong>en</strong>to, día martes 29 <strong>de</strong> octubre cerca <strong>la</strong>s 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, Eulogio y Aurelia se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> casa. Conversan <strong>de</strong>ntro <strong>la</strong> cocina, Eulogio al parecer ti<strong>en</strong>e apetito y<br />

Se dirige a Aurelia (el<strong>la</strong> está preparando <strong>la</strong> c<strong>en</strong>a)<br />

Eu: kunatra jani apurastatsti? Ochoti manq’añani? Seisi listuñpachixaya akankaskaxa<br />

Au: ¡uwixampisktxaya! (Ob. BVB 29/09/2009)<br />

[Eu: porque no te apuraste? A <strong>la</strong>s ocho vamos a comer? A <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong>bería estar listo<br />

Au: ¡estuve con <strong>la</strong>s ovejas!]<br />

Entre los abuelos, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> interacción es <strong>aymara</strong>. Sea noche o día, estén <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cocina o <strong>en</strong> el patio, estén pres<strong>en</strong>tes o no los nietos, hijos, nuera, yerno y otros<br />

familiares 96 , <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> los abuelos se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> el <strong>aymara</strong> con total naturalidad. Para<br />

ellos, el <strong>aymara</strong> es <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> preocupación por familiares (Ev. 97 1), es <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong><br />

coordinación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s (Ev.2) y es <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> discusión (Ev.3).<br />

95 En el local Nayelly ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Av. B<strong>la</strong>nco Galindo Quil<strong>la</strong>collo<br />

96 En casa viv<strong>en</strong> 17 miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG<br />

97 Ev<strong>en</strong>to<br />

99


Dado que ningún factor <strong>de</strong>l contacto con <strong>la</strong> sociedad citadina fue influy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el idioma<br />

<strong>de</strong> los abuelos, ellos emplean <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el hogar, <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos, espacios y ante sus<br />

g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes, lo que significa unidad familiar, uso y consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pareja, tal como suce<strong>de</strong> con otras parejas inmigrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> La Paz <strong>de</strong>scritas<br />

por Patzi (2008:221). Entonces <strong>la</strong>s parejas adultas <strong>aymara</strong>s prefier<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong>tre ellos,<br />

no distingu<strong>en</strong> fronteras territoriales ni con interlocutores como los más jóv<strong>en</strong>es. Sólo<br />

saltan al castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que interv<strong>en</strong>ga un tercer factor (otro interlocutor <strong>en</strong>tre ellos<br />

o temas).<br />

Jisk’anakaru tuqirañataki [regaño a los niños/as]<br />

Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s reprim<strong>en</strong>das a los m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia WB se hac<strong>en</strong> a través <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>. Es <strong>la</strong> forma más efectiva para cultivar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes y<br />

niños:<br />

Emi: ratuki wilma aka dos cincu<strong>en</strong>tata a<strong>la</strong>qata<br />

W: <strong>de</strong> aquí nomás<br />

Emi: kuna ukana tresa pachaya kutiychimaxaya jawq’asa<br />

Emi: ¡wilma sumriu past’anita!<br />

W: dón<strong>de</strong> está?<br />

Emi: uka kama patxankansa! (se dirije a B<strong>la</strong>di) dón<strong>de</strong> está tu sombrero ponte…ñaxa<br />

kalurachi (le dice a B<strong>la</strong>di) (Ob. BVB, 30/09/2009)<br />

[Emi: Wilma rápido aquí está <strong>de</strong> dos cincu<strong>en</strong>ta vas a comprar<br />

W: <strong>de</strong> aquí nomás<br />

Emi: cómo <strong>de</strong> ahí, tres <strong>de</strong>be ser, te voy a hacer volver<br />

Emi: ¡Wilma pasame sombrero!<br />

W: dón<strong>de</strong> está?<br />

Emi: uka kama patxankansa! (se dirije a B<strong>la</strong>di) dón<strong>de</strong> está tu sombrero ponte…fuerte<br />

calor es (le dice a B<strong>la</strong>di)]<br />

En <strong>la</strong> comunicación que pres<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> mujer adulta emplea <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> hija castel<strong>la</strong>no. A<br />

través <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> madre manda a su hija, <strong>la</strong> regaña por su <strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia y al final<br />

logra su objetivo. Por su parte, <strong>la</strong> hija, a pesar <strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r rebe<strong>la</strong>rse, no logra efectivizar<br />

su pret<strong>en</strong>sión. En este ev<strong>en</strong>to puedo observar que <strong>la</strong> organización familiar <strong>de</strong> Emi<br />

funciona a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> originaria.<br />

Otra situación <strong>de</strong> regaño se pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s 13:00 horas <strong>de</strong>l día 1/10/2009. Llegan <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> Erik, José y Fabio<strong>la</strong>. José <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos ti<strong>en</strong>e gomitas estilo ge<strong>la</strong>tinoso, Erik se<br />

aproxima apresuradam<strong>en</strong>te a su madre y le pone al tanto <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> José.<br />

Erik <strong>de</strong> lejos grita: ¡mami! ¡Mami!<br />

Emi: ukhaxa a<strong>la</strong>yasi kunaraki? Khaya yuqal<strong>la</strong> ¡ukarakita mäta! 98<br />

98 Em: que es eso? aquel hijo ¡eso también vas a comer!<br />

100


Er: dos veces ya ha comprado ¡vas a ver¡ ¡qallu!<br />

Js: mami, dos gusanitos ya ti<strong>en</strong>e<br />

Er: va a crecer gran<strong>de</strong><br />

Emi: khama allpi umachi khaxa chulluyaski kuchinu 99<br />

Js: mami mira dos bichitos (le muestra a su madre)<br />

Emi: eso crece? Ñaxa khututirichi taqita sipansa ñaxa hab<strong>la</strong>durapinichi khaya qallu<br />

[<strong>de</strong> todos el mas cochino es, super hab<strong>la</strong>dor este mi hijo] (CC. BVB 1/10/2009)<br />

Los regaños <strong>en</strong> casa suce<strong>de</strong>n muy a m<strong>en</strong>udo, los implicados g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son los niños.<br />

Algunas veces porque int<strong>en</strong>tan conocer y exploran lo que hay a su alre<strong>de</strong>dor,<br />

especialm<strong>en</strong>te si es nuevo y con algui<strong>en</strong> nuevo, otras veces, cuando no obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a su<br />

madre e int<strong>en</strong>tan rebe<strong>la</strong>rse, asimismo cuando interactúan con cosas extrañas poco<br />

conocidas por <strong>la</strong> madre.<br />

La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> estas realida<strong>de</strong>s aun cobra importancia, porque al reprimir a través<br />

<strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> los niños obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong>, hac<strong>en</strong> lo que <strong>la</strong> madre les recomi<strong>en</strong>da. Ninguno se atreve<br />

a sobrepasar <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> sus prog<strong>en</strong>itores. Esto quiere <strong>de</strong>cir que el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> fortalece a los adultos ante los hijos <strong>en</strong> situaciones conflictivas. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, los niños al <strong>de</strong>mostrar obedi<strong>en</strong>cia y respeto a sus padres elevan el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, concib<strong>en</strong> que es parte <strong>de</strong> ellos y fácilm<strong>en</strong>te no pue<strong>de</strong>n of<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>. El<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>aymara</strong> ch‘apin<strong>en</strong>se es el que les permite ―mant<strong>en</strong>er re<strong>la</strong>ciones sólidas‖, al que<br />

Ninyoles (1972: s/n) hace refer<strong>en</strong>cia cuando dice que ―cualquier actividad <strong>en</strong> común<br />

impone o presupone una unidad <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je‖ aunque no <strong>la</strong> us<strong>en</strong> todos los miembros <strong>de</strong>l<br />

grupo familiar, pero sí actúan <strong>en</strong> función a esa <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

El otro aspecto resaltante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reprim<strong>en</strong>das es <strong>la</strong> inteligibilidad <strong>en</strong>tre el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> y<br />

el uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. Es muy c<strong>la</strong>ro que ambos usuarios compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n los dos idiomas,<br />

nadie muestra apuros para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> expresión <strong>aymara</strong> o castel<strong>la</strong>na, <strong>la</strong> situación<br />

comunicativa es tan normal que hasta parece estar hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> el mismo idioma. En una<br />

misma situación comunicativa se convina dos idiomas difer<strong>en</strong>tes, vertidas por difer<strong>en</strong>tes<br />

interlocutores. Es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> una misma situación comunicativa cada interlocutor intervi<strong>en</strong>e<br />

con un idioma difer<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este caso <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no. Es una comunicación<br />

inteligible <strong>en</strong>tre hab<strong>la</strong>ntes castel<strong>la</strong>nos y hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s, ambos usuarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

dominio <strong>de</strong> los dos idiomas y lo usan sin restricciones. Los hijos usan castel<strong>la</strong>no porque<br />

están presionados por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> madre emplea <strong>aymara</strong> porque ti<strong>en</strong>e<br />

dominio y le es funcional <strong>en</strong> todo s<strong>en</strong>tido.<br />

99 mira, <strong>en</strong> agua turbia está remojando ¡cochino!<br />

101


Lingüísticam<strong>en</strong>te podría atreverme a <strong>de</strong>cir que se trata <strong>de</strong> una alternancia, pero una<br />

alternancia interlocutiva.<br />

Tumpasirinakampi [visitas]<br />

La visita <strong>de</strong> familiares g<strong>en</strong>era gozo <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, es motivo <strong>de</strong> fiesta cuando vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a<br />

casa. Las visitas que a m<strong>en</strong>udo son familiares vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> distintos lugares, <strong>de</strong> El Alto <strong>de</strong><br />

La Paz, <strong>de</strong> Wariqalluni, <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma ciudad <strong>de</strong> Cochabamba. Cada<br />

qui<strong>en</strong> con difer<strong>en</strong>tes asuntos. Por ejemplo Hi<strong>la</strong>ria 100 que regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te visita a <strong>la</strong> familia<br />

vi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> reunión m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> su lote <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> Quil<strong>la</strong>collo. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te su estadía<br />

es <strong>de</strong> dos a tres días. En una <strong>de</strong> sus visitas a <strong>la</strong> llegada a casa, el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro fue <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Vis: ¡wisita! kawkinkaptasa ¡wisita! (saluda a Aurelia, con <strong>la</strong> mano) kamisaki tía<br />

Au: waliki, waliki (luego se acerca a mi) jisk’al<strong>la</strong>xa<br />

Hi<strong>la</strong>: cómo estás?<br />

D: waliki, waliki<br />

Hi<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dar <strong>la</strong> mano a todas se si<strong>en</strong>ta: khitiskisa jupaxa, qui<strong>en</strong> es el<strong>la</strong>?<br />

Emi: Cleto tiwñana wawpaskiwa<br />

Hi<strong>la</strong>: ah jani uñtxti, jaya marawa jutxapxi ukata jani uñtxti<br />

Emi: ch’i<strong>la</strong>mpirakitati? Ah khana qunt’atal<strong>la</strong>chi<br />

Aurelia se dirige a <strong>la</strong>s niñas: qarintati? Picaru imil<strong>la</strong>ptawa qhuchapamparu <strong>la</strong>pazaru<br />

misti mantiri<br />

Hi<strong>la</strong>: saya, mayana ñaxa ch’uxñaxaniya <strong>cochabamba</strong>xa, mayana mayana…tareya<br />

grave luranktaxa<br />

Au: tareyampi tullma lurañampiptwa nänakaxa (Ob. BVB, 9/10/2009)<br />

[Vis: ¡visita! Dón<strong>de</strong> están ¡visita! Cómo estás tía<br />

Au: bi<strong>en</strong>, bi<strong>en</strong><br />

Hi<strong>la</strong>: cómo estás?<br />

D: bi<strong>en</strong>, bi<strong>en</strong><br />

Hi<strong>la</strong>: quién es el<strong>la</strong>?<br />

Emi: <strong>de</strong> mi tío Cleto su hija es<br />

Hi<strong>la</strong>: ah, ya no conozco, mucho tiempo se han v<strong>en</strong>ido, por eso ya no le conozco<br />

Emi: con <strong>la</strong> pequeña estás, mira allá está s<strong>en</strong>tadita<br />

Au: te cánsate? Bandidad niñas son uste<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tran y sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> Cochabamba y La Paz<br />

Hi<strong>la</strong>: si, <strong>en</strong> otra más ver<strong>de</strong> va a estar,……grave están trabajando<br />

Au: estamos con tarea, tullma estamos haci<strong>en</strong>do por ahora]<br />

Hi<strong>la</strong>ria saluda a <strong>la</strong>s que están <strong>en</strong> casa, a cada una con un apretón <strong>de</strong> manos y emiti<strong>en</strong>do<br />

preguntas como ¿Cómo estás? ¿Qué hac<strong>en</strong>? A todas les hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> m<strong>en</strong>os a <strong>la</strong><br />

que no conoce, a el<strong>la</strong> le saluda <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no. Luego <strong>de</strong> averiguar quién es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconocida, Hi<strong>la</strong>ria argum<strong>en</strong>ta que aunque sea familiar, es <strong>de</strong>sconocida porque se<br />

alejaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad por mucho tiempo y ello implica ser <strong>de</strong>sconocida y no se le<br />

100 Hermana <strong>de</strong> Ezequiel el esposo <strong>de</strong> Emi, vive <strong>en</strong> El Alto <strong>de</strong> La Paz con su familia, es originaria <strong>de</strong><br />

Wariqalluni.<br />

102


hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, no es parte <strong>de</strong>l grupo lingüístico familiar, aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconocida le<br />

hable <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. Hi<strong>la</strong>ria y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconocida acaban <strong>de</strong> conocerse, ni una ni <strong>la</strong> otra conoce<br />

con quién está hab<strong>la</strong>ndo, por lo tanto <strong>la</strong> visita emplea castel<strong>la</strong>no estableci<strong>en</strong>do fronteras<br />

<strong>en</strong>tre conocidos y <strong>de</strong>sconocidos.<br />

Para conversar con <strong>la</strong> familia, Hi<strong>la</strong>ria usa <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna, no así con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconocida.<br />

Ello ratifica <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> Susana (BVB, 19/04/2010) con el <strong>de</strong>sconocido castel<strong>la</strong>no y <strong>en</strong><br />

este caso usa estrictam<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong> con familiares conocidos.<br />

Al observar por más tiempo el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna por <strong>la</strong>s visitas familiares<br />

i<strong>de</strong>ntifico que lo que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra Susana no es <strong>de</strong>l todo cierto porque <strong>la</strong>s visitas <strong>en</strong> casa <strong>de</strong><br />

Aurelia hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> solo con los adultos mayores y mujeres principalm<strong>en</strong>te. Con los<br />

jóv<strong>en</strong>es y niños usan castel<strong>la</strong>no, o sea el castel<strong>la</strong>no está <strong>de</strong>stinado para <strong>de</strong>sconocidos,<br />

para jóv<strong>en</strong>es y niños.<br />

Félix y Lidia visitaron también a <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> tres oportunida<strong>de</strong>s, también sucedió lo<br />

mismo, al ver a una <strong>de</strong>sconocida se dirigían a el<strong>la</strong> <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no también a los varones<br />

adultos y niños. No es que usaron <strong>aymara</strong> para toda <strong>la</strong> familia, ellos también c<strong>la</strong>sifican<br />

interlocutores <strong>aymara</strong>s y castel<strong>la</strong>nos. Félix t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> conversar <strong>en</strong> idioma<br />

<strong>aymara</strong> con todos, pero no fue correspondido por todos más que por <strong>la</strong>s mujeres adultas.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> el día <strong>de</strong> <strong>la</strong> wathiya, Félix sugiere <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> a Eddy y Ezequiel <strong>la</strong>var <strong>la</strong><br />

papa, pero Eddy <strong>la</strong>nza otra consigna <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, <strong>en</strong> cambio Ezequiel actúa<br />

inmediatam<strong>en</strong>te:<br />

Fe: ch’uqi jarsuñanaya [<strong>de</strong>bíamos <strong>la</strong>var <strong>la</strong> papa]<br />

Eddy: ¡<strong>la</strong>v<strong>en</strong> esta carne también!<br />

Au: khama ancharakixaya q’apsupchitaynaxa (Ob. BVB, 4/10/20009) [mir<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>masiado ya también habián <strong>la</strong>vado?]<br />

Otro día <strong>en</strong> <strong>la</strong> cancha <strong>de</strong>portiva <strong>de</strong> Coboce, Félix le pi<strong>de</strong> a Wilson que le preste el celu<strong>la</strong>r<br />

con tv para que observ<strong>en</strong> el partido emitido, pero tampoco es correspondido, Wilson le<br />

hab<strong>la</strong> solo <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no:<br />

Wilson saca <strong>de</strong>l bolsillo un celu<strong>la</strong>r, el celu<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong>e una pantal<strong>la</strong> y logra captar canal <strong>de</strong><br />

televisión, sintoniza el partido <strong>de</strong> Bolivia con Brasil. Félix busca el lugar a<strong>de</strong>cuado para<br />

observar el partido a través <strong>de</strong>l celu<strong>la</strong>r. Félix está <strong>en</strong> su auto y le dice – akaru, hoy<br />

akaru awira 101 - Wilson: aquí está, le pasa el celu<strong>la</strong>r, Lidia sube al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Félix, Emi y<br />

Ezequiel atrás y Wilson a <strong>la</strong> maletera. Para que se escuche el re<strong>la</strong>to, Félix <strong>en</strong>ci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

radio <strong>de</strong> su auto y así observan <strong>en</strong>tre risas y com<strong>en</strong>tarios el partido <strong>de</strong>ntro el auto (Ob.<br />

Coboce, 11/10/2009)<br />

101 Aqui, hoy aquí a ver.<br />

103


Eddy y Ezequiel se animan a <strong>en</strong>trar primero al local, hay música con volum<strong>en</strong> elevado,<br />

luego sal<strong>en</strong> – ¡hu! ¡Hu! ¡Hu! harta g<strong>en</strong>te hay, cómo es qué hacemos?<br />

Félix: hoy <strong>en</strong> vez que gastemos, hay que comer, manq’a thaqaniñani 102<br />

Eddy: vamos, pero dón<strong>de</strong>? (Ob. Av BG, 11/10/2009)<br />

Para los adultos varones, jóv<strong>en</strong>es y niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco, ni <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> familiares<br />

<strong>aymara</strong>s hace que emitan <strong>aymara</strong>. Están <strong>de</strong>cididos a usar solo castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> cualquier<br />

lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, <strong>de</strong>bido a que ―<strong>la</strong> costumbre es así‖ <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

manifiesta Eddy (BVB 01/2011). Lo que no quiere <strong>de</strong>cir que no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y actú<strong>en</strong><br />

conforme escuchan <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

4.2.2.2. En el barrio<br />

El motivo principal <strong>de</strong> permanecer un tiempo más que el tránsito cotidiano, <strong>en</strong> espacios<br />

<strong>de</strong>l barrio son <strong>la</strong>s ovejas, a causa <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se g<strong>en</strong>eran conversaciones con algunos<br />

vecinos y mujeres adultas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco.<br />

Uwijanaka jani jaytañjamachixaya 103 [ovejas, no hay caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar<strong>la</strong>s]<br />

La crianza <strong>de</strong> ovinos es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, fueron traídos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Ch‘apich‘apini. Las ovejas se <strong>la</strong>s cría <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad con el único objetivo <strong>de</strong> disfrutar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>en</strong> fiestas importantes (corte <strong>de</strong> cabello, año nuevo). La <strong>la</strong>na, estiércol ya no<br />

son útiles como lo era <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ovejas influye <strong>en</strong> el empleo <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> crianza, tanto<br />

los vecinos como los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia se refier<strong>en</strong> a el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> acuerdo como<br />

apr<strong>en</strong>dieron a hacerlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad aunque con algunas variaciones lingüísticas, por<br />

ejemplo:<br />

En el segundo patio, don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> los animales Eddy observa los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l borrego,<br />

cerca a él están Cris, Aurelia, María, Neyson y B<strong>la</strong>di.<br />

Ed: este ti<strong>en</strong>e dos años, va a crecer gran<strong>de</strong> todavía (ve que el borrego ti<strong>en</strong>e dos<br />

di<strong>en</strong>tes, luego agarra al otro borrego le abre <strong>la</strong> boca)<br />

Ed: hu hu esta wawita es, pero muere el domingo vamos carnear<br />

Eddy va hacia el chivo y: ¡uuuuuu este ti<strong>en</strong>e piojo!<br />

Au: <strong>la</strong>p’araranakaya [son piojosos ]<br />

Ed. continúa: éste ti<strong>en</strong>e piojo ¡mira!<br />

Emi: awira kunama <strong>la</strong>p’arakisti? [a ver qué tipo <strong>de</strong> piojo es?]<br />

Ed: hum hum<br />

Emi: Jal<strong>la</strong> uka l’apaxaya makhatchitayna wawñaruxa (toca <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> su hijo B<strong>la</strong>di)<br />

akatxaya ukcha taqi <strong>la</strong>p’antatayna [ese piojo le <strong>en</strong>tró a mi hijo,…y creció gran<strong>de</strong>]<br />

Au: khuchsuñaya [hay que cortarle]<br />

102 Busquemos comida.<br />

103 Aurelia 10/10/2009<br />

104


Cr: hay que t’ujlurara [cortar el pelo], para qué ha sacado su l<strong>la</strong>nta? (por el <strong>de</strong>strozo<br />

<strong>de</strong>l juguete auto)<br />

Au: chivillo t’ukarxiya khama [el chivillo a<strong>de</strong>lgazó mir<strong>en</strong>]<br />

Ed: por eso está f<strong>la</strong>co<br />

Au: <strong>la</strong>p’aya ch’ama ch’umspachaxa, khanakasti janiti garrapatanikixa? (seña<strong>la</strong> a los<br />

mochos) [los piojos le quitaron fuerza, y aquel<strong>la</strong>s no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> garrapata]<br />

Ed: no, no t’asa es [garrapata]<br />

B: caya oh….<br />

Emi: gallu pallsxi jiski [el gallu canta dice]<br />

Aurelia le hab<strong>la</strong> a Neyson mi<strong>en</strong>tras le pone un ch‘ulu: guarda tojito ponerte..ja<br />

jaja…ese gallo<br />

Cris: aluwata [<strong>en</strong> <strong>la</strong> mañana] sab<strong>en</strong> salir<br />

Au. Se acerca al chivo: chiqa jushusa khama ch’iñinakpasa <strong>la</strong>p’arara [cierto, harto<br />

ti<strong>en</strong>e, mir<strong>en</strong> sus li<strong>en</strong>dres]<br />

Ed: este wawita está pues<br />

Au: urqu khuchi carnpasa mayxa thuskakisa janti? [<strong>de</strong>l chancho viejo su carne es otra<br />

c<strong>la</strong>se edionda]<br />

M: hay que, con gasolina hay que echar<br />

D: pero se va a impregnar o no?<br />

M: no<br />

Cris: el chancho no sabe hacer nada no ve?<br />

Au: el chancho t<strong>en</strong>ía pues, ahora ya no ti<strong>en</strong>e, tal vez ti<strong>en</strong>e no sé, no hemos mirado<br />

ahora<br />

M: no, no ti<strong>en</strong>e<br />

Cris: q’a<strong>la</strong> [pe<strong>la</strong>do] no más está (Ob. BVB 2/10/2009)<br />

En el ev<strong>en</strong>to, aparte <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s dos mujeres adultas conversan <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. Eddy y Cris<br />

ape<strong>la</strong>n a los términos <strong>aymara</strong>s “wawa, t’ujlu, t’asa, aluwata, q’a<strong>la</strong>” 104 . Este suceso<br />

confirma lo que Aurelia (7/10/2009) manifestó <strong>en</strong> una oportunidad: ―jani suma kastil<strong>la</strong>nu<br />

taqpachapini suma par<strong>la</strong>ñjamakiti” 105 . El<strong>la</strong> m<strong>en</strong>ciona que no siempre se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r el<br />

castel<strong>la</strong>no completo. Usan <strong>aymara</strong> para referirse a los animales porque no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

términos <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no para estos casos, o porque no se conoce todavía una pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong><br />

los dos idiomas <strong>en</strong> este caso <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no, caso similiar a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

alternancia a <strong>la</strong> que refiere Baker (1997: 120).<br />

Julia y Wilma, Ch‘apich‘apini, 9/01/2010. Aurelia, Fabi, Bea y Estefi, BVB, 16/10/2009.<br />

104 pequeño, rapado, garrapata, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mañana, pe<strong>la</strong>do.<br />

105 No hab<strong>la</strong>mos puro castel<strong>la</strong>no.<br />

105


Para hab<strong>la</strong>r correctam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas sus cuidadores <strong>de</strong>mandan el <strong>aymara</strong> y con sus<br />

intromisiones espaciales atra<strong>en</strong> el contacto interlingüístico <strong>en</strong>tre <strong>aymara</strong>s. La exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> ovejas <strong>en</strong> casa hace que sus protectores y vecindario interactú<strong>en</strong> empleando el idioma<br />

<strong>aymara</strong>, su pres<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>era diálogos referidos a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Las ovejas<br />

están <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes lingüísticos, porque don<strong>de</strong> van están p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> su<br />

alim<strong>en</strong>tación. A su manera, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ovinos induce al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>continuidad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el barrio y <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> Cochabamba, pues para el hab<strong>la</strong>nte<br />

<strong>aymara</strong> no existe fronteras geográficas sólo límites con interlocutores.<br />

Un día, <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> cancha <strong>de</strong>portiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tamborada, están juntos María, Emi y<br />

Neyson. Ellos observan el partido <strong>de</strong> fulbito <strong>de</strong> Eddy y Ezequiel. Emi se da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia abundante <strong>de</strong> grama sobre <strong>la</strong> acequia que está cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cancha,<br />

<strong>en</strong>tonces le dice a María:<br />

Emi: chuya ñaxarakisa iwijataki apasiñani [mira hay bastante llevemonos], (le dice a<br />

María)<br />

M: y si nos riñ<strong>en</strong>?<br />

Emi: kuna apasikiñani waljaskisa [no creo, hay que llevarnos harto hay]<br />

M: (se anima y juntas cortan grama hasta lograr dos brazadas <strong>de</strong> grama) (Ob.<br />

Tamborada 7/11/09)<br />

Foto: Emi y Maria, Tamborada 7/11/2009.<br />

En <strong>la</strong> conversación anterior, <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> María es inmediata, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> y muy bi<strong>en</strong> el<br />

<strong>aymara</strong>. El chivo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> casa es <strong>de</strong> María, acepta <strong>la</strong> suger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Emi <strong>de</strong> recoger<br />

grama para los animales que están <strong>en</strong> casa. Emi es hab<strong>la</strong>nte <strong>aymara</strong> y no vaci<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

emplear su idioma con María. Esta última tampoco objeta, el acto se realiza con<br />

naturalidad.<br />

La t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ovejas <strong>en</strong> otro contexto difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad permite <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong><br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo lingüístico, un aspecto que optimiza, dinamiza e innova el uso <strong>de</strong>l idioma<br />

106


<strong>aymara</strong>. Al igual que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> tullmas, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>de</strong>l contexto familiar hogareño, <strong>de</strong><br />

un modo particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s típicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbanidad.<br />

Con los vecinos<br />

Las re<strong>la</strong>ciones comunicativas <strong>en</strong> el barrio <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l interlocutor. Aurelia radica <strong>en</strong><br />

Victoria Bajo 7 años, por lo tanto conoce a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l barrio, es así que ti<strong>en</strong>e<br />

i<strong>de</strong>ntificados a los <strong>aymara</strong>s, quechuas y los que solo hab<strong>la</strong>n castel<strong>la</strong>no. Por ello, <strong>en</strong> sus<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros conversa con <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y con los quechuas y castel<strong>la</strong>nos <strong>en</strong><br />

castel<strong>la</strong>no (con el aguatero, con el profesor y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da con <strong>la</strong>s niñas/os).<br />

Usa castel<strong>la</strong>no con <strong>la</strong>s personas que se re<strong>la</strong>ciona rara vez. Pero con los vecinos más<br />

cercanos siempre es <strong>aymara</strong>. Porque sabe que los que <strong>la</strong> ro<strong>de</strong>an hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>. Así lo<br />

confirman los vecinos:<br />

Saya, khaya manqhansa <strong>aymara</strong>ski, aka a<strong>la</strong>xata <strong>aymara</strong>ski, kichwaki par<strong>la</strong>skapxixa,<br />

kha aynacha paciña <strong>aymara</strong>ski kastil<strong>la</strong>nuta par<strong>la</strong>skapxi <strong>aymara</strong> jani parlkapxiti wira,<br />

manqhana <strong>aymara</strong>kipiniwa, aksana puru <strong>aymara</strong>pxiwa, kichwampi <strong>aymara</strong>mpi<br />

kichwampi <strong>aymara</strong>mpi ukhama (…) paninpiniya kichwampi <strong>aymara</strong>mpipiniya piru<br />

ukanakaxa putusinunakaxa (Margarita, BVB, 17/10/2009)<br />

[Si, allá abajo <strong>aymara</strong>, aquí arriba <strong>aymara</strong> y quechua hab<strong>la</strong>n. Allá abajo <strong>la</strong> paceña<br />

<strong>aymara</strong> es, pero castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>, difícil que hable <strong>aymara</strong>. Abajo a este <strong>la</strong>do puro<br />

<strong>aymara</strong>. Aymara con quechua los dos siempre sab<strong>en</strong> los potosinos]<br />

Mezc<strong>la</strong>duqa i kan <strong>aymara</strong>s kay <strong>la</strong>ditupi, chay <strong>la</strong>dupi <strong>aymara</strong> castel<strong>la</strong>nu<br />

par<strong>la</strong>nku………….La paz <strong>la</strong>dumanta <strong>aymara</strong> par<strong>la</strong>nku……doña Brigidapis castel<strong>la</strong>nu<br />

par<strong>la</strong>kun (Maria BVB, 19/04/2010)<br />

[Mezc<strong>la</strong>do es no? Aymara <strong>en</strong> ese <strong>la</strong>do a este <strong>la</strong>do, <strong>aymara</strong> con castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>n. Los<br />

<strong>de</strong> La Paz <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>n. Doña Brígida castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>]<br />

Margarita indica que todos los <strong>de</strong>l barrió son <strong>aymara</strong>s, pero hab<strong>la</strong>n quechua y castel<strong>la</strong>no.<br />

Resalta que jamás les escuchó hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> a <strong>la</strong>s paceñas a <strong>la</strong>s que se <strong>la</strong>s concibe<br />

como <strong>aymara</strong> legítimos. En cambio, los potosinos sí hab<strong>la</strong>n parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong> y<br />

quechua <strong>en</strong> el barrio, misma i<strong>de</strong>a sut<strong>en</strong>tada por María y Rosmery:<br />

Taqña mä esposñana ranpachpata intiruki akana a<strong>la</strong>qasipxi único aka mayniki <strong>la</strong>chiwa<br />

uksata Oruro uksatakirakiwa sasamacharaki akana puro mä ranchuta aywinuqatapta<br />

(Rosmery, BVB, 18/04/2010)<br />

[Todos <strong>de</strong>l rancho <strong>de</strong> mi esposo nos hemos comprado aquí, único <strong>de</strong> Lachiwa Oruro<br />

hay, <strong>de</strong> un solo rancho hemos v<strong>en</strong>ido aquí]<br />

La vecina Rosmery manifiesta que los habitantes <strong>de</strong> Barrio Victoria Bajo casi todos<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al rancho <strong>de</strong> su esposo (L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua, Potosi), y por eso todos hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong><br />

aunque digan que no, porque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas puro <strong>aymara</strong> le dan, m<strong>en</strong>ciona:<br />

107


Ah sapxaki machatanaka suma <strong>aymara</strong>ta par<strong>la</strong>pxi (…) machatanakata ukhama [Ah,<br />

dic<strong>en</strong> nomás <strong>de</strong> mareados bi<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>, asi es] matrimonios bu<strong>en</strong>a llegada<br />

hac<strong>en</strong>, <strong>de</strong> borrachos puro <strong>aymara</strong> le dan……pero quechua siempre a diario<br />

hab<strong>la</strong>n…<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas (<strong>aymara</strong>) (Rosmery, BVB, 18/04/2010)<br />

Al respecto, el señor Raúl también sosti<strong>en</strong>e que <strong>en</strong> el barrio se conoc<strong>en</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones y acontecimi<strong>en</strong>tos con amigos hab<strong>la</strong>n:<br />

Bu<strong>en</strong>o a lo que yo me doy cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esa manera me guío no? Qué persona es….pero<br />

muchas veces me equivoco……pero, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, como usted dice, <strong>en</strong> el barrio<br />

<strong>en</strong>tonces..; nos conocemos, siempre estamos <strong>en</strong> reuniones, algunas veces <strong>en</strong><br />

acontecimi<strong>en</strong>tos siempre, <strong>en</strong>tonces ahí nos conocemos …..Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

muchas veces nos <strong>en</strong>gañamos porque parec<strong>en</strong> paceños pero son q‘uchalos o son<br />

orureños (Raúl, BVB, 21/04/2010)<br />

Raúl, al igual que Rosmery, Margarita, María y Aurelia, <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que se conoc<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

el barrio y usan <strong>aymara</strong> cuando están juntos, <strong>en</strong> una reunión o acontecimi<strong>en</strong>tos y también<br />

<strong>en</strong> saludos. Por su parte, otros vecinos indican que <strong>la</strong> mayoría son <strong>aymara</strong>s, pero siempre<br />

usan quechua a diario ratifican, porque ―Cochabamba es pues‖, aquí quechua hay que<br />

saber, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran: ―¡g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te aquí! casi quechua le met<strong>en</strong>‖ (Raúl, BVB, 21/04/2010).<br />

No, a lo que he visto aquí <strong>en</strong> Cochabamba es quechua, pero <strong>en</strong> La Paz exig<strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong>, porque allá todo es <strong>aymara</strong>, quechua pocos son, <strong>en</strong> cambio <strong>en</strong> Oruro hab<strong>la</strong>n<br />

los tres idiomas…los <strong>de</strong> L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua mayorm<strong>en</strong>te toditos hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> y quechua y<br />

castel<strong>la</strong>no, y el orureño está pues <strong>en</strong> eso, conoci<strong>en</strong>do los tres idiomas mayorm<strong>en</strong>te<br />

hab<strong>la</strong>n allá, <strong>en</strong> cambio <strong>en</strong> La Paz como hab<strong>la</strong>n aquí quechua ¿no ve? En <strong>la</strong> ciudad<br />

siempre están conversando, igualito hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> La Paz <strong>aymara</strong>……..<strong>en</strong>tonces eso yo<br />

le veo <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia (Raúl 106 , BVB, 21/04/2010)<br />

Raúl hace compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el idioma <strong>aymara</strong> es <strong>en</strong> La Paz y <strong>en</strong> Cochabamba quechua,<br />

porque <strong>la</strong> mayoría es quechua hab<strong>la</strong>nte. Wilson, Cris (<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG) también sust<strong>en</strong>tan<br />

esta versión.<br />

Celia, Doris 107 , Rosmery y María 108 lo propio:<br />

Aymara más que todo hablo <strong>en</strong> Oruro, aquí casi no hablo (…) mi hermana <strong>de</strong><br />

profesora trabaja <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Pagador quechua ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r les había dicho<br />

(Celia, BVB, 20/04/2010)<br />

Más hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> La Paz Oruro, pero aquí también hay pues que hab<strong>la</strong>n pues <strong>aymara</strong>,<br />

pero usan más el quechua y castel<strong>la</strong>no, no ve? (Doris, BVB, 19/04/2010)<br />

Aymara también, digamos no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> una persona para viajar también pues<br />

supongamos que voy a La Paz, hay abuelitas que no sab<strong>en</strong> no? (Rosmery 109 , BVB,<br />

18/04/2010)<br />

106 De Oruro<br />

107 Estudiante universitaria <strong>de</strong> 19 anos, <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna quechua y tercera <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua.<br />

108 Oriunda <strong>de</strong> La Paz, <strong>de</strong> 53 años.<br />

109 Vecina <strong>de</strong> L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua<br />

108


Aquí no, no puro cochabambinos son pues (…) al <strong>la</strong>do no más, mi sobrina <strong>aymara</strong><br />

sabe pero no hab<strong>la</strong> (…) (María, BVB, 27/04/2010)<br />

Según los vecinos y miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco, usan <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Oruro, La Paz y con<br />

abuelitas. Aquí no, porque son cochabambinos, porque así es el contexto. El uso<br />

mayoritario <strong>en</strong> el barrio es quechua y <strong>aymara</strong> los que no sab<strong>en</strong> quechua. Aunque sepan<br />

<strong>aymara</strong>, <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia hab<strong>la</strong>n quechua <strong>en</strong> el barrio, por ser <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> quechua.<br />

Aymara sí, pero, <strong>en</strong> La Paz y Oruro.<br />

Los vecinos hac<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el sociolingüismo manda. Es Cochabamba y aquí<br />

manda el quechua el <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> La Paz. Es como estar <strong>en</strong> una casa que no es propia y<br />

allí se respeta lo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, lo que hac<strong>en</strong> y se hab<strong>la</strong> el idioma que predomina <strong>en</strong> el barrio.<br />

Porque a<strong>de</strong>más aseguran que están muy bi<strong>en</strong> sin problemas como sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunos:<br />

Ah kusakiwa solo que trawajumpi qamasiñjamaxa trawajuki trawaju con trabajo<br />

vivimos, no ve? (Agustin, BVB, 20/04/2010)<br />

Pero resaltan también que <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> Cochabamba no sería sost<strong>en</strong>ible sin <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> papa, oca, trigo y lisa <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, hecho que también significa lealtad lingüística<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> (<strong>en</strong> familia) aunque se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

hab<strong>la</strong>ntes quechuas. Se prove<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras comunitarias <strong>en</strong>tonces por cohesión moral<br />

territorial también usan <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y campo. Usan cada idioma con su respectivo<br />

valor, s<strong>en</strong>tido y significado.<br />

Jani manq‘asiñatakikiya satirita, satasiritaya sapa pistata sartxa apt‘asinirita ch‘uqi<br />

(Margarita, BVB, 17/10/2009) [para comer siembro, cada vez que me falta voy a traer<br />

papa].<br />

Akana qamañxamakipiniya, l<strong>la</strong>kisiniraktaya utatxa (Margarita, BVB, 17/10/2009) [aquí<br />

siempre vivo, t<strong>en</strong>go p<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa]<br />

Sariritaya kampionatu uthiri ukaru saririta, a vecisa familia uthi (…) sapa mara saririta<br />

uraqisa uthiya (…) tiriwu ch’uqi satirita (Gregorio, BVB, 19/04/2010) [cuando hay<br />

campeonato voy, hay familia también por eso, cada año voy por <strong>la</strong> tierra, siembro<br />

trigo, papa]<br />

Las tierras comunitarias son factor principal para subsistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, sin el<strong>la</strong>s los<br />

inmigrantes <strong>de</strong> Victoria Bajo no podrían solo con el trabajo que realizan <strong>en</strong> Cochabamba.<br />

Los abuelos y tierras son <strong>la</strong> causa es<strong>en</strong>cial para ir a <strong>la</strong> comunidad para inmigrantes<br />

antiguos, <strong>la</strong>s fiestas y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>portivos también motivan a los inmigrantes reci<strong>en</strong>tes.<br />

La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to es el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> para niños<br />

pequeños, porque son los privilegiados <strong>de</strong> ir junto a su madre don<strong>de</strong> el<strong>la</strong> vaya. Es el caso<br />

<strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> Flor<strong>en</strong>cia y Mico<strong>la</strong>sa, <strong>la</strong> ida al campo ocasionó que los niños <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieran y<br />

hab<strong>la</strong>ran <strong>aymara</strong>:<br />

109


Awichanakampi uthasa yatiqaskaraki, campuna simana uthanxta sarapstxaya jichhaki<br />

ukana aruntasipxiya jach’a ma<strong>la</strong>ya jach’a ta<strong>la</strong>ya sasa jiskapunipxiya jach’ama<strong>la</strong>ya<br />

jach’a ta<strong>la</strong>ya sasa ukata kusa yatiqatayna awilunakampi jaytawiytxa ukana<br />

yatiqatayna……uka awilu qamasispana ukaxa suma yatiqaspana wawaxa jupanaka<br />

fallisxipxi jaytawiyxapxitu ukata jani yatxi armasiwa (…) simanaki (…) <strong>aymara</strong>taki<br />

jach’anaka parlpachaxa ukata suma intintana (Flor<strong>en</strong>cia, BVB, 20/04/2010)<br />

[Estando con <strong>la</strong>s abue<strong>la</strong>s había apr<strong>en</strong>dido, una semana estuve <strong>en</strong> el campo recién<br />

nomás, ahí se saludan jach‘a ma<strong>la</strong>ya jach‘a ta<strong>la</strong>ya bi<strong>en</strong> había apr<strong>en</strong>dido con ellos. Si<br />

hubieran estado vivos todavía los abuelos mis hijos habrían apr<strong>en</strong>dido, nos <strong>de</strong>jaron<br />

por eso los hijos se olvidan. Los mayores también <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> nomás le hab<strong>la</strong>n a mi<br />

hijo, por eso ahora <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> bi<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>].<br />

Flor<strong>en</strong>cia fue a su comunidad con sus hijos, estuvo una semana y <strong>en</strong> esa semana los<br />

niños apr<strong>en</strong>dieron <strong>de</strong> los abuelos a saludar ―jach‘a ma<strong>la</strong>ya, jach‘a ta<strong>la</strong>ya‖ 110 , <strong>la</strong> madre<br />

afirma que los gran<strong>de</strong>s les hab<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> y ello suscitó <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión perfecta <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>. El simple contacto con <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> los niños apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Por su parte, Mico<strong>la</strong>sa sosti<strong>en</strong>e que cuando se fue al campo, su hijo se volvió<br />

aymarita.<br />

Akana nueve… estiwa ma tunka pisqani mara ukata kampuru sarxta, ukata <strong>aymara</strong><br />

yatxi ukata <strong>aymara</strong>l<strong>la</strong>xiwa (Mico<strong>la</strong>sa, BVB, 21/04/2010)<br />

[Aquí nueve…como quince años estuve, luego volví al campo ahí fue que se volvió<br />

aymarita]<br />

Las expresiones <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> Victoria bajo <strong>de</strong>muestran que el <strong>aymara</strong>, sí se<br />

hab<strong>la</strong>. Pero no va más allá <strong>de</strong>l hogar, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiestas familiares y amigos, no es <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong><br />

barrio aunque <strong>la</strong> mayoría (73%) <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong>l barrio sean <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes. Solo<br />

usan <strong>aymara</strong> cuando algui<strong>en</strong> les hab<strong>la</strong> ―<strong>en</strong> el medio, cuando me hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> les<br />

hablo <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>‖ (Brígida, BVB, 19/04/2010) caso <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco y<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, hab<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> a causa mía.<br />

Las reuniones <strong>en</strong> Victoria Bajo se realizan el primer domingo <strong>de</strong>l mes, éste es el mom<strong>en</strong>to<br />

propicio para conversar <strong>en</strong>tre vecinos. Pero manifiestan que <strong>la</strong>s reuniones se llevan a<br />

cabo <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no y cuando les pi<strong>de</strong>n opiniones, los que pue<strong>de</strong>n, lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> quechua.<br />

El <strong>aymara</strong> no se usa para <strong>la</strong>s reuniones:<br />

Aymara parlxapma jista, piru janipini par<strong>la</strong>pxiti <strong>aymara</strong>txa, kastil<strong>la</strong>nutaki par<strong>la</strong>pxi<br />

yaqhipana jani atirinakaxa kichwata par<strong>la</strong>ntxapxaraki, ukhama riuniona lurapxa janti<br />

opinapma jiski ¿no ve? Jani suma atirikixa kihwata par<strong>la</strong>ntxapxixa, <strong>aymara</strong> janipiniya<br />

(Margarita, BVB, 17/10/2009)<br />

[Aymara <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r digo, pero no hab<strong>la</strong>n siemrpe, castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>n, los que no<br />

pue<strong>de</strong>n castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> quechua hab<strong>la</strong>n. Así hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión cuando dic<strong>en</strong> que<br />

opinemos, <strong>aymara</strong> no siempre]<br />

110 Abuelo, abue<strong>la</strong>.<br />

110


Castel<strong>la</strong>nupipuni, ari ni kichwa ni <strong>aymara</strong>pipis [<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no siempre, ni quechua ni<br />

<strong>aymara</strong>] (Maria, BVB, 19/04/2010)<br />

Castil<strong>la</strong>nu…kichwa a veces para los que no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n (Rosmery, BVB, 18/04/2010)<br />

Castel<strong>la</strong>no, algunos sab<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> (Agustin, BVB, 20/04/2010)<br />

Jani, tal vez don Guillermo yati [sabe] porque paceño parece que es ukata<br />

[<strong>de</strong>spues]… (Rosmery, BVB, 18/04/2010)<br />

Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias foco, el barrio a pesar <strong>de</strong> contar con dos tercios <strong>de</strong> <strong>aymara</strong><br />

hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, poco o nada significa ante los asuntos <strong>de</strong> organización barrial.<br />

Aunque los dirig<strong>en</strong>tes 111 sean <strong>aymara</strong>s tampoco es importante igual se impone el<br />

sociolingüismo. Toda forma <strong>de</strong> organización barrial gira alre<strong>de</strong>dor primero <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no<br />

seguido por el quechua. El <strong>aymara</strong>, aunque parece no estar pres<strong>en</strong>te activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

reuniones, se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s char<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tre participantes. Por ejemplo con Aurelia y<br />

Eulogio hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

La interacción lingüística <strong>en</strong> el barrio <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones sociales, o sea si se<br />

percibe que <strong>la</strong> mayoría usa quechua, <strong>en</strong>tonces se sigue <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te y se asume uso <strong>de</strong>l<br />

quechua para el barrio y castel<strong>la</strong>no para instituciones educativas, religiosas, económicas,<br />

etc. No obstante, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> no respon<strong>de</strong> sólo a <strong>la</strong> cuestión social, su uso<br />

se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> cohesión moral y territorial. Poque consi<strong>de</strong>ran que si <strong>la</strong> ciudad les da trabajo<br />

para subsistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma, no es sufici<strong>en</strong>te, aun <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n elem<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad tanto <strong>de</strong> su territorio como <strong>de</strong> los comunarios y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida comunitaria.<br />

Entonces, usan <strong>aymara</strong> por i<strong>de</strong>ntidad, porque pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a un <strong>de</strong>terminado territorio. En<br />

conclusión, quechua y castel<strong>la</strong>no por sociolingüismo y <strong>aymara</strong> por i<strong>de</strong>ntidad y territorio.<br />

Janiwa kikpa payltanti ampi? 112 (No hab<strong>la</strong>mos igual no ve?)<br />

Durante <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> Victoria Bajo surgió <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. En el<br />

barrio Victoria Bajo viv<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong> Qaripuyu, Ll<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua, Chayanta, Inquisivi, La Paz,<br />

Oruro y Ch‘apich‘apini. A medida que conversaba con ellos, <strong>de</strong>cían ―Jani kikpa payltanti<br />

ampi? nänaka chh’ijlli sapxta jumanaka q’añu sapxtaxa‖ [no hab<strong>la</strong>mos igual no ve?<br />

Nosotros <strong>de</strong>cimos chh‘ijlli (sucio) uste<strong>de</strong>s dic<strong>en</strong> q‘añu (sucio) no ve?] (Lor<strong>en</strong>za, BVB,<br />

27/04/2010). Expresan que los <strong>aymara</strong>s que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Victoria Bajo hab<strong>la</strong>n difer<strong>en</strong>te, y<br />

solo <strong>la</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n los que cotidianam<strong>en</strong>te usan <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, o sea los<br />

acostumbrados <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l idioma:<br />

111 Guillermo Rodríguez, paceño <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>nte.<br />

112 Lor<strong>en</strong>za, VB, 27/04/2010.<br />

111


Qh’altixa siwa ampi ¿no ve? Nänaka arumantixa, khara aluwata kharuru aluwata<br />

saptaya...arumantixa jiskaptaya mayjapiniya (Margarita BVB 17/10/2009)<br />

[Qh’altixa Mañana dice no ve? para nosotros mañana es arumantixa, khara aluwata,<br />

kharuru aluwata. Otra c<strong>la</strong>se siempre es]<br />

Nä intintisktaya, juma jani intintismati, nä suma <strong>aymara</strong>pta intintiptaya saskaptaxa<br />

¿no? Wakita saskapta, nänaka wakita jani saptixa, walxa saptaya, juma wakita<br />

saptati? walxa (Margarita, BVB, 17/10/2009).<br />

[Yo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do, vos no pue<strong>de</strong>s <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, los que somos bi<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos lo<br />

que dic<strong>en</strong>. Wakita=harto asi dic<strong>en</strong>, nosotros no <strong>de</strong>cimos así, walxa=harto <strong>de</strong>cimos y<br />

uste<strong>de</strong>s wakita=harto dic<strong>en</strong>? O walxa? ]<br />

Pablo explica que el <strong>aymara</strong> que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequeño es difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> La<br />

Paz. Están acostumbrados a su variedad, consi<strong>de</strong>ran que otra variedad no hab<strong>la</strong>ría <strong>de</strong><br />

ellos, aunque existan escritos con <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> La Paz no influiría <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>aymara</strong>:<br />

Aymaratapini, <strong>aymara</strong>kipini jisk’al<strong>la</strong>tapcha par<strong>la</strong>pta, piru, La Paz <strong>aymara</strong>mpi jani<br />

igualkiti, yaqhipa chaqa jani igualkiti, partinaxi, partinaxi yaqhipa chaqal<strong>la</strong>ki uthapini<br />

difer<strong>en</strong>cia uthapini, mayni mayja, mayni mayja pronunciapxi. Ukata liwrunaka uthisa<br />

janti La Paz arpampi jani jiwasa arumpikiti… (Pablo, BVB, 29/04/2010)<br />

[Aymara, <strong>aymara</strong> siempre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niños hab<strong>la</strong>mos, pero, con el <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> La Paz no<br />

igua<strong>la</strong>, sólo algunas partes no igua<strong>la</strong>, siempre hay difer<strong>en</strong>cia, pronuncian difer<strong>en</strong>te.<br />

Después hay libros con el idioma <strong>de</strong> La Paz no con el nuestro]<br />

Entonces les pregunté cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s sería bu<strong>en</strong>o normalizar. Al respecto,<br />

Lor<strong>en</strong>za: ―La Paz <strong>aymara</strong> ch’uwa suma par<strong>la</strong>ya (…) jiwasanaka khakha<br />

<strong>aymara</strong>skaptwa” 113 (Lor<strong>en</strong>za, BVB, 27/04/2010) y Francisca: “Kawkchhapirichi jani yatiristi,<br />

jumanaka k’achitu pay<strong>la</strong>pta (…) khaya chaqana mä paceña uthi jupampi <strong>aymara</strong>ta<br />

par<strong>la</strong>sipxirita (…) jani intindiriti yaqhipanaka, ukhamasa sumata jicha intindisipxtwa” 114<br />

(Francisca, BVB, 27/04/2010).<br />

Establec<strong>en</strong> que el <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> La Paz es ―ch’uwa‖ (c<strong>la</strong>ro) y ―k’achitu‖ (bonito). Pero, Pablo<br />

dice: ―Nänaka ukhamaru costumbretatapxa nove? Ukaruki nanaka yatxaptaya, jicha<br />

mayaxa mayjamaki amuyjaptxa no? Partinakaki piro no? Jupanakasa mayja<br />

amuyxpacha” 115 (Pablo, BVB, 29/04/2010). Están acostumbrados y nacieron al <strong>aymara</strong><br />

que hab<strong>la</strong>n, y por lo visto, no están dispuestos a cambiar o igua<strong>la</strong>rse a otro <strong>aymara</strong> y<br />

dudan mucho que los otros usuarios también lo quieran porque el <strong>aymara</strong> que hab<strong>la</strong> cada<br />

persona es único y significa i<strong>de</strong>ntidad, pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una región o territorio, porque así es<br />

113 El <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> La Paz es c<strong>la</strong>ro, bu<strong>en</strong> hab<strong>la</strong> (…) nosotros somos khakha=no bu<strong>en</strong>os <strong>aymara</strong>s.<br />

114 No sé cual será, uste<strong>de</strong>s hab<strong>la</strong>n bonito (…) allá hay una paceña con el<strong>la</strong> hab<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, no nos<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>en</strong> algunas partes, pero poco a poco nos estamos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

115 Nosotros estamos acostumbrados a nuestro <strong>aymara</strong> no ve? Ese <strong>aymara</strong> apr<strong>en</strong>dimos, ahora el otro<br />

difer<strong>en</strong>te lo vemos no? pero solo algunas partes no? ellos también así <strong>de</strong>b<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar.<br />

112


el agua que bebieron ―umaya ukhamapachaxa‖ (Flor<strong>en</strong>cia, BVB, 20/04/2010). En este<br />

caso cuando el hab<strong>la</strong>nte expresa que es imposible cambiar su forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>,<br />

está haci<strong>en</strong>do alusión a <strong>la</strong> función i<strong>de</strong>ntificadora y <strong>de</strong>limitadora <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>de</strong> Luisa<br />

Martín Rojo (1995, pags. 38-40), citado <strong>en</strong> Lomas (1999:197). Pues esa forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r<br />

ti<strong>en</strong>e historia, territorio y cantidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> escritura, dic<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be seguir con lo que se empezó:<br />

Lurata utjisa ukhamjaruki lurañaxpaxa (…) ukata piru, costumbre utharakiya ukaya<br />

mayja, mayja par<strong>la</strong>yistuxa. (Pablo, BVB, 29/04/2010)<br />

[ya hay escritos, ahí nomás hay que hacer (…) pero, exist<strong>en</strong> nuestras costumbres, eso<br />

nos hace hab<strong>la</strong>r difer<strong>en</strong>te]<br />

Cada hab<strong>la</strong>nte <strong>aymara</strong> no va a unificar su forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, porque <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida<br />

social, geográfica, agríco<strong>la</strong> y geológica son difer<strong>en</strong>tes y ello implica también difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. En cambio, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> escrita, <strong>de</strong>jan a los escritores que continú<strong>en</strong><br />

haci<strong>en</strong>do con lo que empezaron. Es <strong>de</strong>cir, si empezaron con <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> La Paz, que<br />

continú<strong>en</strong> con esa.<br />

Difer<strong>en</strong>cias léxicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> reunidas <strong>en</strong> Victoria Bajo<br />

Ch’apini Qaripuyu L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>gua Chal<strong>la</strong>pata Castel<strong>la</strong>no<br />

Wakita Walxa Wakita Walxa Harto<br />

Q’añu Ch’ixlli Sucio<br />

Qhara Qhalt’i Qhalt’i Mañana<br />

Awki Tata<strong>la</strong> Tata<strong>la</strong> Ta<strong>la</strong>ya Padre<br />

Tayka Mama<strong>la</strong> Mama<strong>la</strong> Ma<strong>la</strong>ya Madre<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia, Cochabamba 12/10/2010<br />

El barrio a través <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s (festejos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a llegada <strong>de</strong>l cuartel, matrimonios,<br />

corte <strong>de</strong> cabello), reuniones ordinarias, extraordinarias y el uso variado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> dispone y propicia un ambi<strong>en</strong>te flexible, confiable y óptimo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

idioma <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco. La condición <strong>de</strong> los habitantes -<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong>l país- dinamiza <strong>la</strong>s temáticas <strong>de</strong> los diálogos y<br />

motivos <strong>de</strong> conversación.<br />

4.2.2.3. En <strong>la</strong> zona<br />

Al salir <strong>de</strong>l hogar, <strong>la</strong> lealtad lingüística principalm<strong>en</strong>te se da con Aurelia. Don<strong>de</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra se vale <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te cuando los interesados necesitan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

113


Tal es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización religiosa Testigos <strong>de</strong> Jehova (TJ) 116 , a ellos les interesa<br />

ganar feligreses, no cuestionan que Aurelia forme parte <strong>de</strong> ellos con su propia i<strong>de</strong>ntidad<br />

cultural y lingüística. Más al contrario, gestionan predicantes <strong>aymara</strong>s para Aurelia:<br />

En <strong>la</strong> cocina empieza <strong>la</strong> plática, a tres metros se escucha <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> Andrea:<br />

Andrea: los bancos viv<strong>en</strong> <strong>de</strong> eso, no es prestarse por prestar asi nomás. Digamos te<br />

prestas ci<strong>en</strong> y tú <strong>de</strong>bes pagar ci<strong>en</strong>to cincu<strong>en</strong>ta ¡estás nerviosa, no te pongas nerviosa!<br />

Patricia: el<strong>la</strong> <strong>aymara</strong> sabe<br />

Andrea: por qué no me dijiste que hay que buscar a algui<strong>en</strong> que sepa <strong>aymara</strong> (Ob.<br />

BVB, 8/10/2009)<br />

Andrea es <strong>de</strong> nacionalidad chil<strong>en</strong>a y su variedad <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no no es compr<strong>en</strong>sible para<br />

Aurelia. El<strong>la</strong> misma nos confirmó <strong>de</strong> lo sucedido luego <strong>de</strong> que se fueron <strong>la</strong>s predicantes:<br />

Au: jani kunsa inti<strong>en</strong>dxti, kuna parlchitu janipiniwa kunsa qatuxti, algunos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do,<br />

algunos no sistxaya, ukata Patricia sischixaya jupa <strong>aymara</strong>skiwa sasa. Ukata chil<strong>en</strong>a<br />

sischixaya, sitasamanxa sasa Patriciaruxa. Thaxtatawa <strong>aymara</strong> yatichiri bibliataxa<br />

jupataki sawiyiwa Patriciaruxa juparau yatichanpataki sasa. Ñaxa ratuki parli uka<br />

chilinaxa jani intindiñxama, ukhamasa ya, ya <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do algunitos ahora jisxaktwa.<br />

(Aurelia, BVB, 8/10/2009)<br />

[Au: no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí nada, le dije que algunas cosas <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí. Patricia le dijo que era<br />

<strong>aymara</strong>, luego <strong>la</strong> chil<strong>en</strong>a le dijo que busque un <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>nte para que me <strong>en</strong>señe.<br />

Hab<strong>la</strong> muy rápido <strong>la</strong> chil<strong>en</strong>a, no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do, pero le dije que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día]<br />

En este contacto se consi<strong>de</strong>ra importante <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> para <strong>la</strong> inteligibilidad, con el objetivo<br />

<strong>de</strong> ganar feligreses para el grupo religioso TJ. El asistir a los ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los TJ no inci<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas culturales elem<strong>en</strong>tales (vestim<strong>en</strong>ta, tejidos, pastoreo, alim<strong>en</strong>tación y<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>) <strong>de</strong> Aurelia y familia. De <strong>la</strong> misma manera, los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l grupo religioso no<br />

le causan problemas. Por ejemplo, al organizar grupos <strong>de</strong> predica el día 8/10/2009 <strong>en</strong><br />

Vil<strong>la</strong> Israel, los organizadores observaron a Aurelia por llevarme vestida <strong>de</strong> pantalón.<br />

Repetidas veces le preguntaron ¿van a ir a predicar? ¿Van a ir a predicar? Aurelia no<br />

compr<strong>en</strong>día <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>tor hasta que algui<strong>en</strong> nos dijo que vestida <strong>de</strong> pantalón no<br />

podía ir a <strong>la</strong> prédica, a m<strong>en</strong>os que me ponga falda.<br />

En el reparto <strong>de</strong> grupos llega a Aurelia, y le preguntan ¿van a salir a predicar? Aurelia<br />

respon<strong>de</strong> – sí, mi sobrina es, vamos ir- el señor otra vez pregunta ¿van a ir a<br />

predicar? Aurelia -¡sí, vamos a ir! Entonces dice el señor, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>tonces con Patricia.<br />

Luego <strong>de</strong> saber con quién ir, Aurelia sale al patio, Patricia vi<strong>en</strong>e por <strong>de</strong>trás,<br />

Pat: tu sobrina es?<br />

Au: si, ha v<strong>en</strong>ido, está conmigo <strong>en</strong> mi casa<br />

Pa: que vaya nomás a tu casa a <strong>de</strong>scansar<br />

D: no puedo acompañar a mi tía?<br />

Pat: es que no vamos con pantalón, no está bi<strong>en</strong> así<br />

116 Participé <strong>en</strong> prédicas y reuniones <strong>de</strong> los TJ.<br />

114


Andrea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el fondo: ¡no! Está bi<strong>en</strong>, el<strong>la</strong> le va a prestar falda, va a ir<br />

Patricia me pregunta: te pue<strong>de</strong>s poner falda?<br />

D: si, está bi<strong>en</strong><br />

Au: eso no me había acordado, uka armt’xatata janisa awismatixa, ukhampini<br />

saraskapxiri faldampi salonaru, ansasa invitadunaka pantalunampisa saraskapxiriwa 117<br />

(Ob. VI, 8/10/2009)<br />

En el ev<strong>en</strong>to anterior, como se pue<strong>de</strong> ver, Aurelia no pi<strong>en</strong>sa si va o no a hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

medio <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te cultura o país. Con el<strong>la</strong> el idioma <strong>aymara</strong> se si<strong>en</strong>te seguro<br />

y fortalecido sin temor a ser rechazado. Por otro <strong>la</strong>do, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intromisiones <strong>de</strong><br />

parte <strong>de</strong> algunas personas <strong>de</strong> los TJ con <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> personas nuevas <strong>en</strong> el<br />

grupo, Aurelia asiste con regu<strong>la</strong>ridad a <strong>la</strong>s reuniones y no cambia <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. En cambio,<br />

el<strong>la</strong>, sí, es un factor influy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los TJ, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los que dirig<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones.<br />

A causa <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se buscan <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes preparados para <strong>la</strong> prédica, lo cual significa<br />

optimizar los ámbitos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>.<br />

La vestim<strong>en</strong>ta difer<strong>en</strong>ciada es una dificultad para realizar <strong>la</strong>s predicaciones aunque el uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pollera no está restringido. La difer<strong>en</strong>cia lingüística sí está permitida, porque, para<br />

los que hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>, Aurelia es <strong>la</strong> indicada para hacerlo como sucedió <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Israel:<br />

Nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, estamos junto a una señora que v<strong>en</strong><strong>de</strong> refresco <strong>de</strong><br />

moqonchinchi <strong>en</strong> una esquina, Patricia dice a Aurelia, vos hablále a el<strong>la</strong>. Aurelia saca<br />

<strong>de</strong>l bolso una revista Ata<strong>la</strong>ya, y luego<br />

Au: <strong>aymara</strong> yatisktati<br />

Señora: <strong>aymara</strong>sktwa nayaxa<br />

Au: jaya walikiya ukhamaxa, <strong>aymara</strong>skataynasa (le muestra los dibujos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tapa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> revista) akhama juma qamaña munasmati? Nayra pastu manqapxririnwa akanakaxa<br />

jichaxa aycha manq’apxi ampi? (le muestra a los leones <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista) suma qamañaru<br />

saraña waliskaspati?<br />

Señora: munapintaya, waliki ukhamaxa<br />

Au: ukhama qamañaru sarañaxa jichaxa…. ukakispawa jichuruxa, yakhana<br />

jutapxarakiya par<strong>la</strong>rasiñanirakiya<br />

Señora: jutakitaya (Ob. Vil<strong>la</strong> Israel, 8/10/2009)<br />

[Au: sabes <strong>aymara</strong>?<br />

Señora: <strong>aymara</strong> soy<br />

Au: qué bu<strong>en</strong>o, <strong>aymara</strong> habías sido (le muestra los dibujos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista) así<br />

<strong>de</strong>searías vivir? Antes pasto comían los que ves aquí, ahora carne com<strong>en</strong> no ve?<br />

(muestra los leones <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista) estaría bi<strong>en</strong> buscar el bu<strong>en</strong> vivir?<br />

Señora: quiero siempre pues, vivir así<br />

Au: esta vida hay que buscar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora………..eso no más por ahora <strong>en</strong> otra<br />

también hab<strong>la</strong>remos<br />

Señora: vi<strong>en</strong>es nomás]<br />

117 Me olvidé avisarte, con falda siempre van al salón, pero los invitados con pantalón van.<br />

115


La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> con Aurelia se tras<strong>la</strong>da a espacios fuera <strong>de</strong> casa y con temas distintos<br />

al <strong>de</strong> los familiares. Por este motivo <strong>la</strong>s personas <strong>la</strong> reconoc<strong>en</strong> como emin<strong>en</strong>cia <strong>aymara</strong>,<br />

porque a<strong>de</strong>más sabe tejer, pastea ovejas e hi<strong>la</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> borrego:<br />

Ukhama jikisisana par<strong>la</strong>sipxirita (Aureliampi) (…) <strong>aymara</strong>pini jupa parli janti<br />

(Guillermina, VB, 20/04/2010)<br />

Ukampi par<strong>la</strong>sirita, duña Auriliampi par<strong>la</strong>sirita (<strong>aymara</strong>ta) k’ach’akiwa (Olga, VB,<br />

26/04/2010)<br />

Hab<strong>la</strong> bi<strong>en</strong> pues, sé escuchar hab<strong>la</strong>ndo, sabe tejer también no? (Susana, VB,<br />

19/04/2010)<br />

Hay algunos que no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n muy bi<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong>tonces tu tía les predica <strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong> (Patricia, VI, 8/10/2009)<br />

Jupasa ayamarachixaya, uthakiwa <strong>aymara</strong>txa (nn, Pucara, 15/10/2009)<br />

Al ver que Aurelia emplea <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el lugar don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre, los interlocutores<br />

<strong>aymara</strong>s sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> su escondite y <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> cobra vida, es el caso <strong>de</strong>l señor <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Israel:<br />

Au: hermano bu<strong>en</strong> día, nä sarxapchi siskatwa<br />

Sr: janiwa ocho y medianiwa tantasiñaxa<br />

Au: nä uchuwa sasa jutaskatxa ukhamarakisa sapxituxa<br />

Sr: pas<strong>en</strong>, pas<strong>en</strong>, pasant’anipma aksaru mantaniskapma (Ob. VI, 8/10/2009)<br />

[Au: hermano bu<strong>en</strong> día, creí que se habían ido<br />

Sr: no, a <strong>la</strong>s ocho y media nos reunimos<br />

Au: creí que era a <strong>la</strong>s ocho, así me dijeron<br />

Sr: pas<strong>en</strong>, pas<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> por aquí, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> nomás]<br />

Otro hecho <strong>en</strong> Pucara salón TJ cuando Aurelia está <strong>de</strong> salida <strong>de</strong>l local, una señora que<br />

lleva una mantil<strong>la</strong> color simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> naranja y falda obscura con el pelo tr<strong>en</strong>zado se acerca:<br />

Sra: Aurelia kamisaraki?<br />

Au: waliki?<br />

Sra: kunamasktasa, khitimpisa juttaxa?<br />

Au: suwbrinñaskiwa, jilñana wawpaskiwa<br />

Sra: ah, walikiya, irpanikipinitaya<br />

Au: ah, saya jutaskapxaya<br />

Sra: tiymaxa <strong>aymara</strong>ta yatiqaskaniwa, utxapxitu <strong>aymara</strong>taxa, walikixa jutstaxa, akhama<br />

yatiqañani, jupasa ayamarachixaya, uthakiwa <strong>aymara</strong>txa<br />

D: waliki, waliki (Ob. Pucara, 15/10/2009)<br />

[Sra: Aurelia cómo estás?<br />

Au: bi<strong>en</strong><br />

Sra: cómo está, con quién viniste?<br />

Au: es mi sobrina, <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> mi hermano<br />

Sra: qué bu<strong>en</strong>o que <strong>la</strong> hayas traído<br />

Au: sí, hemos v<strong>en</strong>ido<br />

Sra: tu tía va a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nomás <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, t<strong>en</strong>emos <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes, qué bu<strong>en</strong>o<br />

que viniste, vamos a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, el<strong>la</strong> tambi<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> es, hay nomás <strong>aymara</strong>s<br />

D: qué bu<strong>en</strong>o, que bu<strong>en</strong>o]<br />

116


La señora realza <strong>la</strong> realidad lingüística <strong>de</strong> Aurelia y para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r tal situación, me informa<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> el grupo y que no es problema que Aurelia apr<strong>en</strong>da. Al ser<br />

reconocida y at<strong>en</strong>dida con su idioma, Aurelia sale airosa <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to.<br />

De acuerdo a lo expuesto (fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> observaciones y <strong>en</strong>trevistas) <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cion al<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> los TJ, puedo interpretar que el idioma <strong>aymara</strong> por los TJ si<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>dida, pero para objetivos particu<strong>la</strong>res ―ganar feligreses‖ y no con el<br />

propósito <strong>de</strong> revitalizar el idioma <strong>aymara</strong>. Porque el uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> no es<br />

instrum<strong>en</strong>to exclusivo <strong>de</strong> comunicación, no hay uso visible ni real al que se refiere<br />

Bouchard-Ryan et al. (1982:4) 118 y Mounin (1979:89) 119 <strong>en</strong> el conjunto o parte <strong>de</strong> los<br />

participantes <strong>de</strong> los TJ. En este caso no es <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión, sino sólo para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

casos monolingües como el <strong>de</strong> Aurelia, porque los <strong>aymara</strong>s que son bilingües <strong>aymara</strong> –<br />

castel<strong>la</strong>no hab<strong>la</strong>ntes continuan con su fe religiosa a través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no.<br />

El negocio obliga 120<br />

Aurelia se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, el barrio Victoria bajo, Vil<strong>la</strong> Israel, Pukara y <strong>la</strong><br />

Cancha. A esta última va para obt<strong>en</strong>er productos <strong>de</strong> primera necesidad (<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación)<br />

como para sus <strong>la</strong>bores cotidianas. En una <strong>de</strong> sus compras conversa con <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Au: khaya jach’a piynixa uka a<strong>la</strong>qasirista, jisk’anakaxa chaqhaki chhaqhakchixaya,<br />

chhaqarayapxiwa, khaya jach’a janiya chaqkanitixa /se acerca a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tera/ ¿Cuánto<br />

cuesta?<br />

V<strong>en</strong>tera: tresaskiwa apasmaya thurunakawa<br />

Au: iyawa apasixaya<br />

Fa: mami el ver<strong>de</strong> ya?<br />

Au: verdil<strong>la</strong>sa, kunal<strong>la</strong>sa walikiskiya wi<strong>la</strong>l<strong>la</strong>sa kawkchhapirisaya (le pasa a <strong>la</strong> señora<br />

cinco bolivianos) (Ob. Kancha, 12/10/2009)<br />

[Au: aquel peine gran<strong>de</strong> me puedo comprar, los pequeños se pier<strong>de</strong>n, lo hac<strong>en</strong><br />

per<strong>de</strong>r. Ese peine gran<strong>de</strong> no va a per<strong>de</strong>rse /se acerca a <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora. ¿Cuánto<br />

cuesta?<br />

V<strong>en</strong><strong>de</strong>dora: tres nomás, llévate, duros son<br />

Au: está bi<strong>en</strong>, me llevo<br />

Fa: mami el ver<strong>de</strong> ya?<br />

Au: ver<strong>de</strong>cito, cualquiera está bi<strong>en</strong>, el rojo también, cualquiera (le pasa a <strong>la</strong> señora<br />

cinco bolivianos)]<br />

Aurelia a un metro <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong>l puesto <strong>de</strong> peines observaba y <strong>en</strong> voz alta expresaba<br />

su pret<strong>en</strong>sión y luego al acercarse pregunta a <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, pero, <strong>la</strong><br />

118 citado <strong>en</strong> Sichra (2003:40)<br />

119 citado <strong>en</strong> Lagos (2005:24)<br />

120 Martín, VB, 11/04/2010.<br />

117


v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora le ofrece el peine <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. Aurelia aun estaba in<strong>de</strong>cisa, sin embargo, al<br />

escuchar correspon<strong>de</strong>ncia lingüística se <strong>de</strong>cidió por el peine.<br />

Fuimos hacia <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> ―walqi‖ 121 , <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora al escuchar que Aurelia hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>,<br />

no le ofrece sus productos como <strong>la</strong> anterior v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora <strong>de</strong> peines. Entonces, Aurelia, al<br />

darse cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> no comprar ―walqi‖ y se aleja <strong>de</strong>l puesto. A<br />

continuación <strong>de</strong>scribo lo sucedido:<br />

Au: celestito c<strong>la</strong>rito, azulito ti<strong>en</strong>es?<br />

V<strong>en</strong><strong>de</strong>dora busca el color, muestra una bolsa y Aurelia dice que no es ese, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tera<br />

le dice que no hay otra más que ese. Entonces Aurelia se pone a elegir otro color,<br />

seña<strong>la</strong> con el <strong>de</strong>do el color rosado –khaya rosarul<strong>la</strong> apasirisxta k’ach’al<strong>la</strong>kisa- [Ese<br />

rosadito pue<strong>de</strong> llevar] - luego pi<strong>de</strong> uno ver<strong>de</strong>, indica un vaso que está sobre <strong>la</strong> vitrina –<br />

¿como estito hay?- <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora casi no pue<strong>de</strong> hacer mucho movimi<strong>en</strong>to, el puesto<br />

está repleto <strong>de</strong> cosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta, a causa <strong>de</strong> los arreglos que hac<strong>en</strong> los trabajadores.<br />

La dueña <strong>de</strong>l puesto que estaba s<strong>en</strong>tada al <strong>la</strong>do, dice a <strong>la</strong> que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a Aurelia – no<br />

va a llevar parece, no saques-<br />

Aurelia se anima por el walqi rosadito y cristalino, también quiere ver<strong>de</strong>, pero dice –<br />

yakhana juta ukana a<strong>la</strong>qaskakiwa [En otra v<strong>en</strong>go y compro] (Ob. Kancha, 12/10/2009)<br />

En el puesto <strong>de</strong> los ―walqi‖ <strong>la</strong> interacción comunicativa no es que no sea inteligible, al<br />

contrario, el pedido se hizo <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no. El <strong>aymara</strong> surgió solo para consultarme sobre<br />

los colores, obviam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora compr<strong>en</strong>dió el interés <strong>de</strong> Aurelia. A pesar <strong>de</strong> haber<br />

usado castel<strong>la</strong>no para <strong>la</strong> compra, <strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora no brindó at<strong>en</strong>ción. Pue<strong>de</strong> ser que <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>dora no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da <strong>aymara</strong> o simplem<strong>en</strong>te no tolere <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s difer<strong>en</strong>tes al quechua o<br />

castel<strong>la</strong>no.<br />

Pero, cuando el v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor es <strong>de</strong> otra cultura (como el <strong>aymara</strong>) suce<strong>de</strong> todo lo contrario.<br />

Tal es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l peine y los v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores que habitan <strong>en</strong> Victoria<br />

Bajo.<br />

En re<strong>la</strong>ción al negocio, Martin 122 vecino <strong>de</strong> Victoria Bajo expresa que ―el negocio obliga<br />

(hab<strong>la</strong>r el idioma <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te)‖ (Ob. BVB, 11/04/2010); el negociante, quiera o no, por<br />

v<strong>en</strong><strong>de</strong>r apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te. Tal como aseveran algunos v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores:<br />

Así hab<strong>la</strong>mos, <strong>de</strong> ahí nomás pues…así con mi esposa hab<strong>la</strong>mos, <strong>de</strong> ahí nomás pues<br />

a veces los cli<strong>en</strong>tes <strong>aymara</strong> siempre hab<strong>la</strong>n pues, <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> ahí nomas (Agustin,<br />

BVB, 20/04/2010)<br />

121 adornos bril<strong>la</strong>ntes para pr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s puntas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tullmas.<br />

122 El es oriundo <strong>de</strong> Potosí y dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria bajo<br />

118


El también <strong>en</strong> el negocio ha apr<strong>en</strong>dido (…) Aquí sali<strong>en</strong>do a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> negocio<br />

siempre es <strong>en</strong> quechua (Celia 123 , BVB, 20/04/2010)<br />

Nueve diez añuxpachata ukata yatinxta jisk’akipuni jutxta jani yatkayäti alxirita ukata<br />

alxasana alxiti siri ukata kichwataya alxiti sapxiriya vindiway jiskapchituya jani intintiriti<br />

(…) kastil<strong>la</strong>nuki tumpa intintirita (…) jisa, ukanaya kastil<strong>la</strong>nu yatinxta kichwarakisti<br />

alxañana (Flor<strong>en</strong>cia 124 , BVB, 20/04/2010)<br />

[Nueve a diez años ya vivo aquí, por eso yo creo que apr<strong>en</strong>dí, pequeña me vine, no<br />

sabía, v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do apr<strong>en</strong>di, v<strong>en</strong><strong>de</strong>me dic<strong>en</strong> <strong>en</strong> quechua v<strong>en</strong><strong>de</strong>way así me dic<strong>en</strong> no<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>día, castel<strong>la</strong>no sí <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día un poco, <strong>de</strong> esa manera apr<strong>en</strong>dí castel<strong>la</strong>no y<br />

quechua <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta]<br />

El progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> inteligibilidad lingüística, eso es lo que reve<strong>la</strong>n los<br />

directos implicados que habitan <strong>en</strong> Victoria Bajo. Los hab<strong>la</strong>ntes quechuas tuvieron que<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>aymara</strong> (Agustín) y los hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s el quechua (Celia y Flor<strong>en</strong>cia), todo<br />

por conseguir ingresos.<br />

El idioma <strong>aymara</strong> también está condicionado <strong>en</strong> el ámbito comercial <strong>de</strong> <strong>la</strong> cancha, sólo <strong>la</strong><br />

hab<strong>la</strong>n ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>aymara</strong>s. La cancha es <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong>l quechua según<br />

investigaciones ―el ámbito por excel<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l quechua es La Cancha‖ (Sichra<br />

2006:186) aunque, a simple vista, hay pres<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong> comerciantes <strong>aymara</strong>s.<br />

4.2.2.4. Cuando van a <strong>la</strong> comunidad<br />

Continuando con <strong>la</strong> familia foco, rescato <strong>la</strong>s interacciones realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, ya<br />

que éste es uno <strong>de</strong> los factores principales para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad como también <strong>de</strong> otros elem<strong>en</strong>tos culturales. A continuación<br />

veremos ¿por qué van a <strong>la</strong> comunidad? ¿Qué hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad? Y ¿cuáles son <strong>la</strong>s<br />

reacciones <strong>de</strong> los comunarios?<br />

Ch’uqil<strong>la</strong>, apil<strong>la</strong> satasiri saraskapxakirakiya 125 [siempre vanmos a sembrar papa]<br />

¿Por qué van a <strong>la</strong> comunidad? A continuación versiones <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes integrantes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> familia:<br />

Ws: a visitar sí, pero irme a quedar no, frío…, me gusta andar arriba, abajo, pero<br />

trabajar no me gusta, con tierra ¡no! eso es lo que no me gusta, feo es, andar, ir a<br />

pasear, híjole av<strong>en</strong>turarse <strong>de</strong> corazón (Wilson, BVB, 19/10/2009)<br />

Au: siguiya saraskapxa yapuchiri [vamos seguido a sembrar] (Aurelia, BVB,<br />

7/10/2009)<br />

123<br />

Originaria <strong>de</strong> Oruro, 30 años, idioma materno <strong>aymara</strong>, 2da <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> castel<strong>la</strong>no, apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do quechua <strong>en</strong> el<br />

negocio.<br />

124<br />

Originaria <strong>de</strong> Chal<strong>la</strong>pata - Potosí, 24 años, idioma materno <strong>aymara</strong>, 2da <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> castel<strong>la</strong>no, apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

quechua <strong>en</strong> el negocio.<br />

125 Ezequiel, VB, 3/11/2009.<br />

119


Cr: <strong>en</strong> el campo todos pues hemos ido pues, con el Eddy, Emi, Mari, Ezequiel, yo<br />

¿quiénes más? <strong>la</strong> Bertha, así hemos ido a jugar allá (Cris, BVB, 29/10/2009)<br />

Er: frutas, duraznos hay (Erik, BVB, 20/10/2009)<br />

Ez: janiya, chuqil<strong>la</strong>, apil<strong>la</strong> satasiri saraskapxakirakiya [¡no! vamos a ir siempre a<br />

sembrar papa, oca] (Ezequiel, BVB, 3/11/2009)<br />

Emi: rusmiripiniya jawsanitu, janiti uwija awatipxasmatisti Felixu usutakiwa Lapasaru<br />

sarañakta sasa, uka<strong>la</strong>ykuki jutapxta, hasta qulqixa jani uthirimachiti, uthaskiriya<br />

wankuru pagañampikaptaya, ukata uthaskiriya sapa ratusa jutaskirita janti (Emi,<br />

Ch‘apich‘apini, 10/01/2010)<br />

[Rosmeri me l<strong>la</strong>mó, podrían cuidar <strong>la</strong>s ovejas, voy a ir con Félix a La Paz me dijo, por<br />

eso hemos v<strong>en</strong>ido. Dinero no hay, al banco t<strong>en</strong>emos que pagar, eso nos limita, sino<br />

estaríamos vini<strong>en</strong>do cualquier rato como siempre]<br />

Los padres <strong>de</strong> familia argum<strong>en</strong>tan que van a trabajar <strong>la</strong> tierra para proveerse <strong>de</strong> productos<br />

y co<strong>la</strong>borar con el cuidado <strong>de</strong> animales por lo m<strong>en</strong>os durante <strong>la</strong> vacación esco<strong>la</strong>r, para<br />

co<strong>la</strong>borar con el pastoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas que <strong>de</strong>jaron al cuidado <strong>de</strong> los familiares. Los<br />

jóv<strong>en</strong>es van a pasear y jugar, Eddy (20/10/2009) <strong>en</strong>fatiza: ―nosotros vamos a jugar,<br />

disimu<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te estamos y<strong>en</strong>do siempre al campo para que no digan nada‖ tal<br />

afirmación <strong>la</strong> corrobora el Strio. G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini (10/01/2010) ―ahorita, quién<br />

asiste, a ver, el Samuel asiste, Chambi, Rupertina, <strong>de</strong>spués el (<strong>la</strong>) Isidora, sus suegros<br />

(<strong>de</strong> Emi) vi<strong>en</strong>e a veces, vi<strong>en</strong>e también a cualquier reunión (Eulogio), participación <strong>de</strong>porte<br />

ti<strong>en</strong>e también pues (…)‖. Los niños van a disfrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frutas y animales.<br />

De una u otra forma casi todos asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong> comunidad 126 , los inmigrantes reci<strong>en</strong>tes al<br />

m<strong>en</strong>os una vez al año y los inmigrantes antiguos una vez cada dos años. La tierra y los<br />

animales son los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> al p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> Cochabamba. Aurelia pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

terminar <strong>de</strong> traer a sus ovejas cada vez que van a Ch‘appich‘apini.<br />

Bertha y Cris llevan oveja a Cochabamba, Erik, or<strong>de</strong>ña lehe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas<br />

Ch‘apich‘apini, 10/01/2010. Qutal<strong>la</strong>ni, 11/01/2010.<br />

126 En <strong>en</strong>ero 2010 fueron a Ch‘apich‘apini <strong>la</strong> familia completa <strong>de</strong> WB, también fueron los <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG Cris<br />

y Bertha, <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia MB J<strong>en</strong>ry. En <strong>la</strong> Cosecha <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l mismo año fue Aurelia y Ezequiel por papa.<br />

120


¿Qué hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad? En <strong>la</strong> ida <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 2010 a Ch‘apich‘apini, primero fueron<br />

Cris, Bertha y Wilma. El<strong>la</strong>s fueron con el fin <strong>de</strong> ―irnaqa‖ (aum<strong>en</strong>tar tierra a cada p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong><br />

papa) los sembradíos <strong>de</strong> papa y el pastoreo <strong>de</strong> ovejas <strong>de</strong> Rosmery 127 . Los tres días que<br />

estuvieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad sacaron <strong>la</strong>s yerbas <strong>de</strong> una chacra <strong>de</strong> papa, se ocuparon <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ovejas con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> Julia 128 , disfrutaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción fresca <strong>de</strong> Ch‘apicha‘pini<br />

(haba, arveja, papa y queso). Mi<strong>en</strong>tras permanecía junto a el<strong>la</strong>s, no <strong>la</strong>s escuché<br />

pronunciar <strong>aymara</strong>. En cambio a Wilma sí, el<strong>la</strong> fue <strong>la</strong> principal pastora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas<br />

conversaba con Julia.<br />

Bertha se pone a arrancar pasto <strong>de</strong> <strong>la</strong> chacra <strong>de</strong> papa, lo amontona <strong>en</strong> un lugar,<br />

mi<strong>en</strong>tras Cris <strong>la</strong>va ropa <strong>en</strong> <strong>la</strong> acequia. Cris está muy at<strong>en</strong>ta a lo que suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s<br />

ovejas, a cada mom<strong>en</strong>to l<strong>la</strong>ma a Wilma y también a Julia indicándoles dón<strong>de</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

cuidar a <strong>la</strong>s ovejas. Bertha, por otro <strong>la</strong>do, también muy alerta, cuando ya ti<strong>en</strong>e el pasto<br />

l<strong>la</strong>ma a Wilma para que el<strong>la</strong> lo lleve hacia <strong>la</strong>s ovejas.<br />

J: kharu anakiñani [llevemos allá]<br />

W: juma jark’anma khata, naya akata [tú ataja <strong>de</strong> allá, yo <strong>de</strong> aquí]<br />

El<strong>la</strong>s pastean ovejas, Julia es <strong>la</strong> prima hermana <strong>de</strong> Wilma, ti<strong>en</strong>e diez años, lleva una<br />

pollera ver<strong>de</strong> y chompa b<strong>la</strong>nca. Las ovejas son 60 aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre gran<strong>de</strong>s y<br />

crías (Ob. Ch‘ap‘ich‘apini 9/01/2010)<br />

Entre Julia y Wilma coordinan cómo restringir el ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas al sembradío <strong>de</strong><br />

haba y papa que se hal<strong>la</strong>ban muy cerca. Vi que Wilma se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelve prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong> con sus pares y mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, lo que no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Cochabamba. En<br />

<strong>la</strong> ciudad suce<strong>de</strong> todo lo contario, el<strong>la</strong> explica por qué:<br />

D: Wilma, por qué no hab<strong>la</strong>s <strong>aymara</strong>?<br />

W: no me acuerdo pero…<br />

D: y por qué no hab<strong>la</strong>s con tu mamá?<br />

W: t<strong>en</strong>go miedo<br />

D: <strong>de</strong> qué, quién les dice algo?<br />

W: <strong>la</strong> Cris dice ―tan feo hab<strong>la</strong>n ¡qué es eso!‖<br />

D: <strong>la</strong> Cris?<br />

W: umhu ….t<strong>en</strong>go miedo….(Wilma, BVB, 2/10/2009)<br />

El miedo fundado <strong>en</strong> Wilma se <strong>de</strong>be a varios factores: tuvo experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>sagradables al<br />

usar <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>: ―profe jutma awira‖ [profe pue<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ir] (Wilma, BVB,<br />

3/10/2009) sus compañeros soltaron carcajadas al escuchar a Wilma. María (BVB,<br />

8/10/2009) cu<strong>en</strong>ta lo sucedido: ―al principio, no podían <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, puro <strong>aymara</strong><br />

hab<strong>la</strong>ban‖. Otro factor influy<strong>en</strong>te es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> tía que int<strong>en</strong>ta fragm<strong>en</strong>tar el <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> los<br />

hijos <strong>de</strong> Emi. Ello <strong>en</strong> función también a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los mismos padres y abuelo, como<br />

127 Cuñada <strong>de</strong> Emi, cuida <strong>la</strong>s ovejas <strong>de</strong> Emi, Aurelia.<br />

128 Nina <strong>de</strong> Wariqalluni <strong>de</strong> 11 años hija <strong>de</strong> Rosmery.<br />

121


expresa Aurelia: “<strong>la</strong>rjasitu sipana ukhama <strong>aymara</strong> parlipana <strong>la</strong>rjasiptmaxa kastil<strong>la</strong>nu<br />

munasa jani munasa yatiqata suma yatiqata sasa saskapxiritaya (…) es que kastil<strong>la</strong>nu<br />

yatiña ukawa sasakiya ukampi pariju par<strong>la</strong>ña saskiri tatanakpaxa, tiwmasa 129 ” (Aurelia,<br />

BVB, 7/10/2009).<br />

Para el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> cochabambina es <strong>de</strong>terminante el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los actores educativos. Aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> es<br />

estigmatizada, esta realidad sociolinguistica es <strong>de</strong>cisiva para que los esco<strong>la</strong>res, hab<strong>la</strong>ntes<br />

<strong>aymara</strong>s, opt<strong>en</strong> por apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y usar castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong> cualquier manera.<br />

La restricción solo es <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad Wilma emplea <strong>aymara</strong> sin complejos<br />

al igual que Carlos. Pu<strong>de</strong> observar que el miedo <strong>de</strong> Wilma y el rechazo <strong>de</strong> Carlos<br />

(manifestados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad) al idioma originario <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong>. La comunicación a través<br />

<strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> es normal con los animales, pob<strong>la</strong>dores y madre. A continuación una muestra:<br />

Eriko y Jose <strong>de</strong>saparecieron, se oye sus voces a lo lejos, están junto a otros niños,<br />

sub<strong>en</strong> <strong>de</strong> prisa a <strong>la</strong>s montañas y bajan corri<strong>en</strong>do. Emi dice que es <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su<br />

suegro don<strong>de</strong> los niños juegan. Estamos s<strong>en</strong>tados cuidando <strong>la</strong>s ovejas <strong>en</strong> Waylluma,<br />

Carlos grita a Eriko<br />

Ca: ¡Eriko!<br />

Er: ¡qué!<br />

Ca: khankataynasa kha qallmaxa mami<br />

Emi: kha qallupiniya<br />

Ca: ¡ahorita voy a v<strong>en</strong>ir!!<br />

Er: ¡ya!<br />

W: khaya qachu k’a<strong>la</strong>nakaxa ñaxusa (al ver <strong>la</strong>s ovejas y al escuchar a Carlos dice) yo<br />

también voy a ir<br />

Ca: ¡mira! ¡hombre será pues!<br />

Emi dice t<strong>en</strong>er sueño y se acuesta al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> unas pajas, Carlos continua gritando<br />

¡eriko! ¡Josiii!.<br />

Er: ¡que! también<br />

Js: ¡que!<br />

Ca: ¡v<strong>en</strong>go!<br />

Emi: ch’uqi allinipma, ch’uqipiniya primeruxa..<br />

Continuamos s<strong>en</strong>tados observando a <strong>la</strong>s ovejas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> char<strong>la</strong><br />

W: aquí quiero estar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> allá muy difícil es<br />

Ca: ¡que! ¡Aquí una cosa nomás <strong>en</strong>señan, allá es bi<strong>en</strong>! (Ch‘ap‘ich‘apini, 10/01/2010)<br />

A <strong>la</strong> llegada a Ch‘apini, <strong>la</strong> familia <strong>en</strong>tera <strong>de</strong> Emi y Ezequiel (a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l sobrino H<strong>en</strong>ry,<br />

hijo <strong>de</strong> Hilda), Erik y José son los primeros <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionarse con sus pares. Ezequiel,<br />

Carlos y H<strong>en</strong>ry fueron a <strong>la</strong> feria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Q‘asa 130 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> feria <strong>de</strong> Pampaxasi 131 se quedaron<br />

129 ―Si se rí<strong>en</strong> cuando hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong>, <strong>en</strong>tonces a <strong>la</strong> fuerza castel<strong>la</strong>no ti<strong>en</strong>es que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r‖ le <strong>de</strong>cimos. Sus<br />

padres y tu tío ―puro castel<strong>la</strong>no hay que hab<strong>la</strong>rles‖ dijeron.<br />

130 Feria <strong>de</strong> Wariqalluni.<br />

131 Es el lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> feria <strong>en</strong> Ch‘apini.<br />

122


Emi, B<strong>la</strong>di y Wilma cuidando <strong>la</strong>s ovejas. Como m<strong>en</strong>cioné anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

comunicativas son casi <strong>de</strong>l todo <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. Ejemplo, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> meri<strong>en</strong>da se reún<strong>en</strong><br />

todos 132 <strong>en</strong> <strong>la</strong> feria <strong>de</strong> Pampaxasi, también está pres<strong>en</strong>te el abuelo paterno <strong>de</strong> los niños, y<br />

conversan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> meri<strong>en</strong>da:<br />

Emi levanta <strong>la</strong> mano y hace señas <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mado, el señor Wanka Pancho <strong>la</strong> mira y vi<strong>en</strong>e<br />

hacia nosotros.<br />

Emi: Tataya<br />

Pa: jaya<br />

Er: Tio<br />

W: Tatal<strong>la</strong><br />

Js: tio<br />

Bl: Tio<br />

D: Tio<br />

Pa: Rusmiri irpixa Lapazaru, ductura siwa jani kunasa lurañpakiti, repuso siwa, jank’u<br />

arrusaki mäaski<br />

Emi: Rusmiripiniya jawsanitu…<br />

Pa: jisa ukarakiya (…) ch’uqi alltasinipxataya uka manqhata<br />

Emi: iyawa tataya (Ob. Ch’apich’apini, 10/01/2010)<br />

[Emi: Papá<br />

Pa: sí<br />

Er: Tío<br />

Wi: Papá<br />

Js: Tío<br />

Bl: Tío<br />

D: Tío<br />

Pa: Rosmeri llevó a La Paz, el doctor dice que <strong>de</strong>be hacer nada, <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong><br />

reposo, dice, arroz b<strong>la</strong>nco nomás come<br />

Emi: Rosmeri siempre me l<strong>la</strong>mó…<br />

Pa: si pues eso también (…) <strong>de</strong> abajo van a ir a traerse papa<br />

Emi: si Papá]<br />

La conversación está <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l esposo <strong>de</strong> Rosmery, cuñada <strong>de</strong><br />

Emi. Dic<strong>en</strong> que lo llevaron a La Paz para curarlo. Lo sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el ejemplo es que<br />

los niños saludan al abuelo como tío (Erik, José y B<strong>la</strong>di). Vivir alejado <strong>de</strong> los pari<strong>en</strong>tes<br />

influye también <strong>en</strong> que no reconozcan a su abuelo como tal. Si eso pasa con <strong>la</strong> memoria<br />

<strong>de</strong> los niños ¿qué pasaría con <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> ellos si no contaran con <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> a través <strong>de</strong> su madre y abuelos maternos? En esta visita a <strong>la</strong> comunidad a<br />

los niños Erik, José y B<strong>la</strong>di no los vi ni escuché hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>.<br />

Control sociocultural<br />

En <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> Emi <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, compr<strong>en</strong>dí que a Ch‘apini hay que ir bi<strong>en</strong>, sin<br />

cosas extrañas para <strong>la</strong> comunidad, es <strong>de</strong>cir hab<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> y usando ropa<br />

132 Emi, Ezequiel, Carlo, Wilma, Eriko, Josi, B<strong>la</strong>di y H<strong>en</strong>ry<br />

123


simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o como se usaba antes <strong>de</strong> ir a <strong>la</strong> ciudad, porque los<br />

pob<strong>la</strong>dores critican. Por ejemplo, H<strong>en</strong>ry que visita <strong>la</strong> comunidad recibió una observación<br />

severa <strong>de</strong> Alberto 133 qui<strong>en</strong> le dijo ―qhitirakitasti jumasti, kuna jaqirakitasti‖ [quién eres vos,<br />

que tipo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te eres] (Emi, Ch‘apini, 11/10/2010). La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y <strong>la</strong> vestim<strong>en</strong>ta son <strong>la</strong>s que<br />

a primera vista pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong>s personas. La vestim<strong>en</strong>ta no cambia <strong>en</strong> los<br />

varones, <strong>en</strong> el campo y ciudad es lo mismo, pantalón y camisa, abarca <strong>en</strong> el campo y<br />

zapato <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, si cambian <strong>de</strong> pollera por falda o<br />

pantalón y van a <strong>la</strong> comunidad, son duram<strong>en</strong>te criticadas y mucho más si son adultas.<br />

Al respecto, una comunaria <strong>de</strong> Ch‘apini nos contó sobre lo que pasa cuando regresan con<br />

cambios lingüísticos a Ch‘apini: “Joselunaka utaru jutchitaynaxa jawuna a<strong>la</strong>qasiri ukata<br />

wawñaru makhati siya –v<strong>en</strong>déme jabon- sasa maya ist’asa imillña ¿kuna? Kuna parlkista<br />

marakisa saratmaxa, suma parlitata akana sasa‖ 134 (Lupertina, Ch‘apini, 8/05/2010).<br />

Rec<strong>la</strong>man que con ellos habl<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> porque solo están un año aus<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y<br />

no es posible que se hayan olvidado <strong>aymara</strong>. La comunidad no admite ali<strong>en</strong>ación cultural<br />

y lingüística.<br />

El rec<strong>la</strong>mo cara a cara se hace con personas que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se fueron y no con los<br />

que se fueron más <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> muy pequeños a los uno o<br />

dos años <strong>de</strong> vida. A estos últimos los c<strong>en</strong>suran <strong>de</strong> q‘arullos ―aunque eres indio con cara<br />

b<strong>la</strong>nca, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te dice q‘ara y peor si no hab<strong>la</strong>s <strong>aymara</strong>‖ (Eloy, Ch‘apini, 7/01/2010). Toda<br />

persona que se fue <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad es reprobada siempre y cuando vuelva a <strong>la</strong><br />

comunidad con cambios lingüísticos y vestim<strong>en</strong>ta. Especialm<strong>en</strong>te los emigrantes reci<strong>en</strong>tes<br />

que se fueron con <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> consolidada, son imperdonables porque es imposible que se<br />

olvi<strong>de</strong>n el idioma materno <strong>en</strong> poco tiempo, nadie se <strong>la</strong> cree.<br />

El control cultural suce<strong>de</strong> también <strong>en</strong> otras comunida<strong>de</strong>s bolivianas. Tal es el caso <strong>de</strong> una<br />

comunidad potosina <strong>de</strong> don<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>e el señor Agustín, vecino <strong>de</strong> Victoria Bajo <strong>en</strong><br />

Cochabamba. Sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> lo que Lupertina y Eloy manifiestan:<br />

Jani jaqimpi humil<strong>la</strong>siyañataki yaqhipa kamputa mantanipxi no ve? Entonces puro<br />

kastil<strong>la</strong>nu yatintapxi <strong>en</strong>tonces kampuru kutipxi puro kastil<strong>la</strong>nu munkapxi. Jani kampuna<br />

kastil<strong>la</strong>nu permitipxitixa (ukatsa) permitipxi, piru odiyistuyu como cuellos están<br />

133 Comunario <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, abuelo.<br />

134 Los Joselos habían v<strong>en</strong>ido a casa, a comprar jabón, y se acercó don<strong>de</strong> mi hija –v<strong>en</strong><strong>de</strong>me jabón- dici<strong>en</strong>do,<br />

el<strong>la</strong> al escuahrlo qué? !Qué me estas hab<strong>la</strong>ndo! !bi<strong>en</strong> me vas hab<strong>la</strong>r aquí! Así le dijo dice.<br />

124


llegando sasaya, alterados están llegando. Así hab<strong>la</strong>n no ve? Ukarayku pay<strong>la</strong>ña jani<br />

armt’asiñaniti (Agustin 135 , BVB, 20/04/2010)<br />

[Por no hacernos humil<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te. La g<strong>en</strong>te que <strong>en</strong>tra <strong>de</strong>l campo apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

castel<strong>la</strong>no y cuando vuelv<strong>en</strong> a <strong>la</strong> comunidad puro castel<strong>la</strong>no quier<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r. No<br />

permit<strong>en</strong> <strong>en</strong> el campo el castel<strong>la</strong>no, permit<strong>en</strong> también, pero nos odian, cuellos están<br />

llegando dic<strong>en</strong>, alterados están llegando dic<strong>en</strong>. Así hab<strong>la</strong>n no ve? Por eso hay que<br />

hab<strong>la</strong>r, no hay que olvidarse]<br />

El señor Agustín <strong>en</strong>seña que si uno no quiere ser odiado y tachado <strong>de</strong> cuellos y alterados<br />

por <strong>la</strong> comunidad, hay que saber <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Porque los comunarios no permit<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te que abandona sus tierras traiga cambios a <strong>la</strong> comunidad. Lo anterior no significa<br />

que los comunarios están prohibidos <strong>de</strong> migrar. Eso es <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> cada familia o persona<br />

conforme sus intereses, lo que se reprocha es <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación, los cambios y <strong>la</strong>s<br />

pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> m<strong>en</strong>osprecio a <strong>la</strong> comunidad, tierras y habitantes. Entonces hacer uso <strong>de</strong><br />

otro idioma difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad significa <strong>de</strong>sprecio a <strong>la</strong> comunidad.<br />

Si <strong>la</strong>s familias que migraron <strong>de</strong>cidieran regresar a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, son<br />

doblem<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>surados. Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad les vaya mal, ellos se resist<strong>en</strong> volver a <strong>la</strong><br />

comunidad, así lo reve<strong>la</strong> Eulogio, el abuelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG:<br />

Al campo yo no vuelvo ¡kutinipaxakisa! [¡Habian vuellto!] Van a <strong>de</strong>cir, a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> tierra<br />

todo t’ajra, jani umani, ¡va! janipiniwa kutkiristi yakha tuquro ansasa saraskiristwa [<strong>la</strong><br />

tierra todo t‘ajra sin agua, ¡va! Imposible volver, a otro lugar sí puedo ir] (Eulogio, BVB,<br />

29/09/2009).<br />

A nuestro campo nunca voy a volver, a otro <strong>la</strong>do sí, ¡ahí esta pues, ha vuelto nomás!<br />

así dic<strong>en</strong> pues el……ni queri<strong>en</strong>do vuelvo (Eulogio, BVB, 30/09/2009).<br />

Eulogio (BVB, 30/09/2009) ac<strong>la</strong>ra también que no es justo volver a <strong>la</strong> comunidad porque<br />

mi<strong>en</strong>tras ellos estaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>la</strong> comunidad ya hizo muchos trabajos como<br />

caminos, insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> luz, agua 136 : ―no hay cómo igua<strong>la</strong>rse, sería ir a lo fácil‖<br />

m<strong>en</strong>ciona. Estas expresiones dan a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que los que se muev<strong>en</strong> territorialm<strong>en</strong>te no<br />

se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aceptados ni aquí ni allí (ciudad y campo), principalm<strong>en</strong>te los que no logran<br />

todavía inclusión social o repres<strong>en</strong>tación institucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Lo que buscan es estabilizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> todo s<strong>en</strong>tido (social, económica, política y<br />

culturalm<strong>en</strong>te). Si para eso sirve <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> o algún otro elem<strong>en</strong>to cultural <strong>aymara</strong>, pues no<br />

dudarán <strong>en</strong> recurrir a el<strong>la</strong>, así como lo hac<strong>en</strong> y<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> comunidad sin importar que el<br />

135 Inmigrante <strong>de</strong> Potosí, hab<strong>la</strong>nte quechua, <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no.<br />

136 Las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Wariqalluni, K‘ulta cu<strong>en</strong>tan con luz, agua <strong>de</strong> grifo insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> cada domicilio familiar.<br />

El dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini sosti<strong>en</strong>e que por <strong>la</strong> poca pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad no se pudo gestionar los<br />

servicios <strong>de</strong> agua y luz para Ch‘apini, solo cu<strong>en</strong>tan con tal servicio los que ti<strong>en</strong>e construido sus vivi<strong>en</strong>das<br />

cerca a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Wariqalluni, es <strong>de</strong>cir dos familias (Flores y Feliciano). Ch‘apich‘apini ti<strong>en</strong>e construido<br />

un estanque <strong>de</strong> agua (Dirig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, MF, 11/01/2010).<br />

125


viaje sea <strong>en</strong> auto o flota, lo que interesa es proveerse <strong>de</strong> base alim<strong>en</strong>ticia para subsisitir<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Por lo expuesto, se ve importante hab<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> el hogar citadino como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad y no solo por cohesión moral y territorial, sino también por i<strong>de</strong>ntidad,<br />

reciprocidad comunitaria, para no t<strong>en</strong>er c<strong>en</strong>suras <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> los comunarios y por último<br />

para continuar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el idioma <strong>aymara</strong> y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong>.<br />

4.2.3. El uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro familias<br />

De <strong>la</strong>s cuatro familias, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> muestra vitalidad 137 <strong>en</strong> tres familias (BG, WB,<br />

BC), pero no <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma forma. Los cuadros que expongo a continuación muestran el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> a través <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes orales miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

chapin<strong>en</strong>ses.<br />

Conforme a <strong>la</strong> organización social percibida <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> ciudad repres<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> círculos los ámbitos espaciales <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. La comunidad <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>to por dos círculos, porque los ámbitos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

visuales son <strong>la</strong> casa y <strong>la</strong> comunidad. En <strong>la</strong> ciudad difer<strong>en</strong>cio cuatro ámbitos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>, el primero, <strong>la</strong> casa-re<strong>la</strong>ción familiar, el segundo ámbito amistoso es el Barrio<br />

Victoria Bajo compuesto aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 150 afiliados (Raúl, BVB, 21/04/2010), el<br />

tercer círculo correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> Cochabamba <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s<br />

instituciones educativas y religiosas don<strong>de</strong> asist<strong>en</strong> ciertos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, y por<br />

último, el cuarto círculo repres<strong>en</strong>ta el marco <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>tran<br />

los lugares <strong>de</strong> abasto, productos <strong>de</strong> primera necesidad, comercialización <strong>de</strong> productos<br />

propios y bancos a los cuales recurr<strong>en</strong> algunos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias.<br />

Las flechas negras simbolizan <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción lingüística <strong>aymara</strong> intrafamiliar y extrafamiliar <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes ámbitos, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad como <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. La flecha con ambos<br />

s<strong>en</strong>tidos significa correspon<strong>de</strong>ncia lingüística, es <strong>de</strong>cir ambos hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. En<br />

cambio, <strong>la</strong> flecha con un solo s<strong>en</strong>tido seña<strong>la</strong> que el <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>nte es correspondido a<br />

través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. La flecha ver<strong>de</strong> que apunta a los dos espacios, es <strong>de</strong>cir campo y<br />

ciudad, repres<strong>en</strong>ta el vínculo directo que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias con<br />

<strong>la</strong> comunidad. Y <strong>la</strong> flecha <strong>en</strong>trecortada significa una re<strong>la</strong>ción ocasional.<br />

137 Para ampliar el concepto <strong>de</strong> vitalidad ver Sichra (2003) ―Vitalidad <strong>de</strong>l quechua‖<br />

126


Familia BG<br />

Familia MB<br />

127<br />

Familia WB<br />

Familia BCH<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boracion propia <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> observación a <strong>la</strong>s familias foco. Gestión 2009 y 2010.<br />

El uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> se evi<strong>de</strong>ncia notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias BG y WB más que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

familia MB y BCH. En este uso <strong>de</strong>l idioma intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> factores sociales, lingüísticos y<br />

territoriales. Los mismos g<strong>en</strong>eran algunas <strong>de</strong>cisiones políticas familiares e individuales<br />

para continuar con el uso o no <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. En seguida muestro el cuadro <strong>de</strong><br />

comparaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuatro familias:<br />

Cuadro <strong>de</strong> comparaciones<br />

Familias BG WB BCH MB<br />

Miembros 7 compon<strong>en</strong>tes 7 compon<strong>en</strong>tes 3 compon<strong>en</strong>tes 8 compon<strong>en</strong>tes<br />

Nacimi<strong>en</strong>to En<br />

Ch'apich'apini<br />

Etapa <strong>de</strong> hijos Jóv<strong>en</strong>es y una<br />

niña<br />

Conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> En<br />

familia<br />

Ch‘apich‘apini<br />

Tiempo <strong>de</strong><br />

radicatoria<br />

ciudad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Los que están más<br />

tiempo <strong>en</strong> casa<br />

Familia completa<br />

7 años<br />

3 (Mamá, hijo e<br />

hija m<strong>en</strong>ores)<br />

En Ch'apich'apini En Ch'apich'apini,<br />

Waylluma, Ciudad<br />

En ch'apich'apini,<br />

Orinoca, Ciudad<br />

Niños y un Niño Adolesc<strong>en</strong>tes y niñas<br />

adolesc<strong>en</strong>te<br />

En Ch‘apich‘apini En <strong>la</strong> ciudad En <strong>la</strong> ciudad<br />

Familia completa 2<br />

años<br />

Como familia 3 años Como familia 4 años<br />

Todos m<strong>en</strong>os papa Mamá e hijo Todos<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales Difer<strong>en</strong>ciado Unidad Difereciado Unidad<br />

Asist<strong>en</strong>cia a grupos<br />

socials<br />

Madre TJ, hija<br />

PDA<br />

Van a <strong>la</strong> comunidad 5 compon<strong>en</strong>tes<br />

A qué comunida<strong>de</strong>s<br />

(3m y 2v)<br />

Ch'apich'apini<br />

van<br />

(<strong>aymara</strong> - La<br />

Todos Todos 3 miembros (1m y<br />

2v)<br />

Ch'apich'apini, Ch'apich'apini<br />

Ch'apich'apini<br />

Wariqalluni<br />

(<strong>aymara</strong> - La Paz), (<strong>aymara</strong> - La Paz),


Paz) iqalluni (<strong>aymara</strong> - La Waylluma (quechua - Orinoca (<strong>aymara</strong> -<br />

Paz)<br />

Potosí)<br />

Oruro)<br />

A qué van Padres e hijas Cultivo <strong>de</strong> papa, oca, Relámpago <strong>de</strong>portivo Paseo, co<strong>la</strong>boración<br />

cultivo <strong>de</strong> papa. trigo y co<strong>la</strong>boración<br />

cultivo <strong>de</strong> papa<br />

Hijo por <strong>de</strong>porte pastoreo<br />

animales.<br />

<strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tierras Tierras, animals - -<br />

comunidad <strong>de</strong><br />

Familiares <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad<br />

Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita<br />

a <strong>la</strong> comunidad<br />

Idioma <strong>de</strong><br />

comunicación padres<br />

con hijos<br />

Tío Abuelo, tios, primos<br />

epocas <strong>de</strong><br />

siembra, lluvia y<br />

cosecha<br />

Aymara y<br />

castel<strong>la</strong>no<br />

epoca <strong>de</strong> siembra,<br />

lluvia, cosecha y<br />

vaciones esco<strong>la</strong>res<br />

128<br />

Re<strong>la</strong>mpago <strong>de</strong>portivo Vacaciones<br />

esco<strong>la</strong>res<br />

Aymara Castel<strong>la</strong>no Castel<strong>la</strong>no<br />

En <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos familias BG y WB <strong>la</strong>s madres son <strong>la</strong>s principales usuarias <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>. El<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el espacio don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> (casa o fuera) a través<br />

<strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>. En casa logran correspon<strong>de</strong>ncia lingüística principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l esposo e hijas.<br />

Esto significa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias BG y WB <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> ti<strong>en</strong>e como ag<strong>en</strong>tes<br />

lingüísticos leales a <strong>la</strong>s dos mujeres adultas y madres <strong>de</strong> familia, contrariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

otras dos familias (MB y BCH). En estas últimas, <strong>la</strong>s madres respon<strong>de</strong>n más a <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s lingüísticas <strong>de</strong> los hijos, esposo y vecindario.<br />

Las familias BG y WB ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción directa y frecu<strong>en</strong>te con una so<strong>la</strong> comunidad <strong>aymara</strong>,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s otras dos se re<strong>la</strong>cionan con dos pueblos <strong>de</strong> distintas regiones con otra<br />

variante <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> y quechua. Esto apunta a p<strong>en</strong>sar que cuánto más diversas son <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones comunitarias m<strong>en</strong>os sólidos son los usos lingüísticos maternos <strong>de</strong> los<br />

inmigrantes citadinos. Se <strong>de</strong>bilitan aún más ante el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je dominante.<br />

Los hijos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias BG y WB nacieron <strong>en</strong> Ch‘apich‘apini mi<strong>en</strong>tras que los hijos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias BCH y MB nacieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Los primeros no niegan el saber hab<strong>la</strong>r y<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r perfectam<strong>en</strong>te el <strong>aymara</strong>; los segundos alu<strong>de</strong>n no saber nada <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>. Lo<br />

que significa que el territorio <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> socialización inicial y constitución familiar<br />

<strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna para los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Los nacidos y socializados<br />

<strong>en</strong> un territorio son reconocidos como parte <strong>de</strong>l lugar, por tanto atribuido para hacer uso y<br />

consumo <strong>de</strong> todo sus faculta<strong>de</strong>s culturales.<br />

Aunque dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias vayan con <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> sus miembros a <strong>la</strong> comunidad, ésta<br />

no siempre influye <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias WB y BCH. Cada familia por su<br />

condición <strong>de</strong> institución <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado lugar asume prácticas lingüísticas<br />

correspondi<strong>en</strong>tes. De acuerdo como se muestra <strong>en</strong> el cuadro <strong>de</strong> comparaciones, una <strong>de</strong>


<strong>la</strong>s familias WB se conformó <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> BCH <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, por lo tanto, cada<br />

cual con su respectivo idioma. Es <strong>de</strong>cir cada cual prioriza el <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que les<br />

vio nacer como familia.<br />

Si el tiempo <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia lejos <strong>de</strong>l lugar materno se prolonga por más <strong>de</strong> siete años,<br />

como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia BG, <strong>la</strong> familia lingüísticam<strong>en</strong>te se difer<strong>en</strong>cia cada día más <strong>de</strong><br />

los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. No obstante, <strong>la</strong> familia WB manti<strong>en</strong>e aún usos<br />

lingüisticos simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad por <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te inmigración.<br />

Las familias MB y BCH recurr<strong>en</strong> y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os que <strong>la</strong>s<br />

familias BG y WB. Los primeros viajan ocasionalm<strong>en</strong>te por paseo y <strong>de</strong>porte y los<br />

segundos continuam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ra. Lo que quiere <strong>de</strong>cir que<br />

<strong>la</strong> unión <strong>en</strong> pareja <strong>en</strong>tre personas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones lingüísticas <strong>de</strong>l país influye<br />

notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad cultural y alejami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>. Por tanto, dóciles ante el sociolinguismo citadino (castel<strong>la</strong>no).<br />

Mi<strong>en</strong>tras los hijos permanezcan <strong>en</strong> el hogar y sean adolesc<strong>en</strong>tes y niños sin <strong>de</strong>dicación a<br />

otras activida<strong>de</strong>s más que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l hogar, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> empleada <strong>en</strong>tre padres es <strong>la</strong><br />

principal <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia, caso familia WB. No obstante, si los hijos son jóv<strong>en</strong>es que trabajan<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes rubros citadinos, los usos lingüísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia están <strong>en</strong> constante<br />

<strong>de</strong>safío, caso familia BG: ambos usos muestran dominios es<strong>en</strong>ciales, por ejemplo,<br />

mañanas dominio <strong>aymara</strong>, tar<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no, <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es castel<strong>la</strong>no,<br />

<strong>en</strong>tre adultos <strong>aymara</strong>. Sin embargo, es notorio que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia lingüística impon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres adultas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te reduce el uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong>ntro el hogar, porque el<br />

contacto social, espacial y tiempo mayoritario es el hogar.<br />

Las cuatro familias pres<strong>en</strong>tan un bilingüismo difer<strong>en</strong>ciado. En <strong>la</strong>s familias BG y WB, los<br />

padres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo idioma nativo, el idioma dominante <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno es el castel<strong>la</strong>no y<br />

estos padres, no <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad, hab<strong>la</strong>n a sus hijos <strong>en</strong> su propio idioma. Un tipo <strong>de</strong> familia<br />

bilingüe precisada también por Harding y Riley (1998:65). En <strong>la</strong> familia BCH, los padres<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo idioma nativo y hab<strong>la</strong>n a su hijo <strong>en</strong> el idioma dominante, son bilingües<br />

empleando cada qui<strong>en</strong> su propio idioma con familiares abuelitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Los<br />

padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia MB, con <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je materno <strong>aymara</strong>, conversan con los hijos a través<br />

<strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, los padres son bilingües sólo con paisanos adultos. Cada familia asume un<br />

tipo <strong>de</strong> bilingüismo particu<strong>la</strong>r, no todas <strong>la</strong>s familias son bilingües <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido, sino<br />

cada una construye su propio bilingüismo. Hay miembros que usan exclusiva o<br />

129


prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna, otros <strong>la</strong> nueva, otros elig<strong>en</strong> el idioma según a qui<strong>en</strong><br />

se dirijan. Siguán y Mackey (1989:58) afirman que este tipo <strong>de</strong> familias existe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

situaciones <strong>de</strong> inmigración.<br />

Las cuatro familias pres<strong>en</strong>tan distinta pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> según g<strong>en</strong>eración. Es <strong>de</strong>cir<br />

se manifiesta comportami<strong>en</strong>to afectivo hacia <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> aunque <strong>de</strong> manera<br />

difer<strong>en</strong>ciada por g<strong>en</strong>eración, al que Fishman (1995:169) se refiere como una actitud <strong>de</strong><br />

lealtad lingüística. Los adultos cu<strong>en</strong>tan con dos compet<strong>en</strong>cias lingüísticas el ―<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r‖ y<br />

el ―hab<strong>la</strong>r‖, <strong>la</strong>s cuales les favorec<strong>en</strong> don<strong>de</strong> quieran usar <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> a nivel instrum<strong>en</strong>tal<br />

(porque les sirve para comunicarse inteligiblem<strong>en</strong>te con <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes familiares,<br />

vecinos, visitas, amigos y paisanos, <strong>en</strong> distintos ámbitos y con temáticas variadas) o<br />

valorativo porque explican que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es parte <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad <strong>aymara</strong>. Los adultos<br />

evi<strong>de</strong>ncian tres maneras <strong>de</strong> ser leales a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna: lealtad por compet<strong>en</strong>cia<br />

(<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y hab<strong>la</strong>n), lealtad instrum<strong>en</strong>tal (usan <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos y no<br />

necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia) y lealtad valorativa (manifiestan que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es i<strong>de</strong>ntidad e<br />

integradora) a <strong>la</strong> cual hace refer<strong>en</strong>cia Castelló (2001).<br />

Los jóv<strong>en</strong>es varones y mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>, sin embargo,<br />

el grado <strong>de</strong> uso social sólo llega hasta el nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> los varones, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres hasta el hab<strong>la</strong>, pero simplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ámbito familiar y no ―sirve‖ (no les<br />

sirve como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunicación) su uso <strong>en</strong> sus fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estudio ni <strong>de</strong> trabajo.<br />

No obstante, muestran una actitud afectiva hacia <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, es <strong>de</strong>cir, también se ve lealtad<br />

valorativa. Los hijos varones, niños y adolesc<strong>en</strong>tes varones <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia WB evi<strong>de</strong>ncian<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te una actitud negativa hacia <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> ―feo‖ 138 , pero sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad todo es natural, como lo m<strong>en</strong>cionamos <strong>en</strong> el apartado 4.2.2.4. Por último, los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro familias pres<strong>en</strong>tan lealtad lingüística <strong>en</strong> distinta forma, por<br />

g<strong>en</strong>eración, por sexo, por ámbito y por familia.<br />

En conclusión, <strong>la</strong> situación lingüística <strong>de</strong> cada familia se difer<strong>en</strong>cia una <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra, <strong>la</strong>s<br />

cuatro ti<strong>en</strong><strong>en</strong> usos lingüísticos propios <strong>de</strong> acuerdo a sus necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />

Pero ti<strong>en</strong><strong>en</strong> algo <strong>en</strong> común, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>aymara</strong>. La unidad cultural lingüística que<br />

compartían <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, se diversifica <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Los resi<strong>de</strong>ntes<br />

reci<strong>en</strong>tes aún conversan a través <strong>de</strong> su propio idioma, conforme pasa el tiempo ingresan<br />

a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> un idioma <strong>de</strong> acuerdo al contexto, hasta que, <strong>en</strong> una tercera<br />

138 Se int<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> los propios ag<strong>en</strong>tes que m<strong>en</strong>cionaron ―feo‖, pero no dan más explicación.<br />

130


etapa, se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> hab<strong>la</strong>ntes monolingües castel<strong>la</strong>nos especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s nuevas<br />

g<strong>en</strong>eraciones. Asi como se <strong>de</strong>sligan <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te gestionan<br />

<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, por ejemplo: <strong>la</strong> familia BG hasta el año 2010 terminó <strong>de</strong><br />

traer todas sus ovejas a <strong>la</strong> ciudad, lo cual significa una razón m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> preocupación, una<br />

razón m<strong>en</strong>os para viajar al pueblo y un factor m<strong>en</strong>os a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> vitalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

131


CAPÍTULO V<br />

Conclusiones<br />

Cierro <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones, a partir <strong>de</strong> los<br />

hal<strong>la</strong>zgos i<strong>de</strong>ntificados <strong>en</strong> el capítulo anterior y <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas y/u objetivos<br />

<strong>de</strong> investigación también <strong>de</strong> <strong>la</strong> información teórica y conceptual pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el capítulo<br />

tres. Asimismo, se dan pistas respecto <strong>de</strong> nuevas interrogantes, con vistas a ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> nuevos estudios sobre el tema.<br />

Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba<br />

En cuanto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes, espacios, tiempos y propósitos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, se<br />

precisó que <strong>la</strong>s familias compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n ag<strong>en</strong>tes lingüísticos <strong>aymara</strong>s difer<strong>en</strong>ciados por<br />

g<strong>en</strong>eraciones. Los ag<strong>en</strong>tes con lealtad lingüística trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal son <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

adulta mujeres, seguida por los adultos varones <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> pareja y <strong>en</strong>tre<br />

adultos <strong>de</strong> ambos sexos; y <strong>en</strong> tercer lugar, <strong>la</strong>s hijas jóv<strong>en</strong>es y niñas por estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

adultas.<br />

La interacción comunicativa se ejecuta <strong>en</strong> tiempos y espacios diversos, aunque<br />

cuantitativam<strong>en</strong>te no (es <strong>de</strong>cir, no <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> sus miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia), pero sí<br />

cualitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> que se int<strong>en</strong>ta optimizar usuarios <strong>en</strong> el ámbito religioso y<br />

comercial, con propósitos <strong>de</strong> estructuración familiar, amistad e i<strong>de</strong>ntidad. En el hogar no<br />

hay discriminación espacial ni <strong>de</strong> tiempos, el uso <strong>de</strong>l idioma materno es el pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> casi<br />

todo dominio <strong>de</strong>l núcleo familiar, excepto cuando <strong>la</strong> pareja <strong>de</strong> padre y madre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna distinta (<strong>aymara</strong> - quechua), sólo <strong>en</strong> los espacios juv<strong>en</strong>iles e infantiles hay<br />

uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no.<br />

De acuerdo al basam<strong>en</strong>to teórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación <strong>en</strong> lo referido a <strong>la</strong> dinámica<br />

lingüística <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> áreas urbanas y rurales, éste indica que <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s originarias, <strong>en</strong><br />

este caso el <strong>aymara</strong>, son <strong>de</strong> prioritario uso doméstico, hogareño y familiar. No obstante,<br />

conforme <strong>la</strong> investigación con cuatro familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> el Barrio Victoria<br />

Bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sur Municipio <strong>de</strong> Cochabamba, po<strong>de</strong>mos establecer que el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> no es simplem<strong>en</strong>te familiar y doméstico, sino también hace pres<strong>en</strong>cia<br />

vincu<strong>la</strong>nte, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres adultas, minimizando cualquier altercado (<strong>de</strong> tipo<br />

social, geográfico y cultural) <strong>en</strong> espacios e instituciones como es el salón <strong>de</strong> los Testigos<br />

132


<strong>de</strong> Jehova y <strong>la</strong> Cancha. Se logra <strong>de</strong> esta manera optimizar temáticas, ámbitos <strong>de</strong> uso e<br />

interlocutores. Éstos últimos sali<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su escondite para correspon<strong>de</strong>r lingüísticam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s perseverantes <strong>aymara</strong>s, y no con temáticas que conciern<strong>en</strong> a <strong>la</strong> familia y<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad citadina, cotidiana y circundante.<br />

Persist<strong>en</strong>cia lingüística <strong>aymara</strong><br />

En lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, se pudo evi<strong>de</strong>nciar distintas formas <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. En<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración adulta, para el <strong>de</strong>sarrollo lingüístico, es vincu<strong>la</strong>nte <strong>la</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> por <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> y crianza <strong>de</strong>l ganado ovino, <strong>la</strong>s visitas<br />

recibidas <strong>de</strong> familiares inmigrantes <strong>en</strong> otras regiones <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong> afinidad con los vecinos<br />

y <strong>la</strong> empatía <strong>de</strong> otros <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cancha 139 . De <strong>la</strong> misma manera, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

tullmas y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ganado ovino <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> reproducción cultural.<br />

En <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración jov<strong>en</strong>, el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to se percibe hasta el nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión.<br />

Aunque <strong>en</strong> ocasiones especiales, sólo <strong>en</strong> casa, como <strong>la</strong> reunión <strong>en</strong> base al tejido <strong>de</strong><br />

tullmas y <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> ovejas, <strong>la</strong>s y los jóv<strong>en</strong>es por mom<strong>en</strong>tos interactúan a través <strong>de</strong><br />

algunas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna, con <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> que el uso es difer<strong>en</strong>ciado con<br />

diversas funciones, mezc<strong>la</strong>s y bilingüismo.<br />

A los y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es no les sirve <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> mayor interacción (trabajo y<br />

colegio), para ellos el uso está reservado únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Aunque<br />

<strong>la</strong>s hijas jóv<strong>en</strong>es, <strong>de</strong>bido al uso contínuo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres adultas evi<strong>de</strong>ncian <strong>en</strong> alguna<br />

oportunidad expresiones <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>. Y <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l otro extremo, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hijas ya no<br />

correspon<strong>de</strong> inmediatam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> invitación lingüística <strong>aymara</strong>(es <strong>de</strong>cir, cuando le hab<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> no correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera, porque ya le es difícil, ti<strong>en</strong>e que p<strong>en</strong>sar y<br />

recordar para expresar algún termino <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>).<br />

A los niños y niñas que consolidaron <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, parte mayoritaria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia WB, les fortalece el contacto con el espacio materno, allí se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> como<br />

pez <strong>en</strong> el agua, sin restricciones, miedos ni bur<strong>la</strong>s expresan algunos textos orales <strong>en</strong><br />

<strong>aymara</strong>. Todo lo contrario a los sucesos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, allí ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho cuidado <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>aymara</strong>.<br />

139 En <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba el mercado es conocido con el nombre <strong>de</strong> Cancha.<br />

133


El ejercicio cotidiano <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> por los adultos <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización familiar, sin <strong>la</strong><br />

discriminación <strong>de</strong> espacios ni temas y el uso igualitario <strong>en</strong> el hogar como fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong><br />

mujeres adultas con los niños/as (Cancha, Escue<strong>la</strong>, Banco…) constituye una vital<br />

importancia para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Con lo cual, <strong>en</strong> sus estadías <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad se re<strong>la</strong>cionan perfectam<strong>en</strong>te con sus pares y adultos. Aunque, <strong>en</strong> los más<br />

pequeños, es notoria <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l idioma fr<strong>en</strong>te a los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Éstos<br />

expresan mezc<strong>la</strong>s (<strong>aymara</strong> y castel<strong>la</strong>no) uno consci<strong>en</strong>te y otros inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, uno<br />

<strong>de</strong> ellos asumió explícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, porque<br />

atraviesa situaciones taxsativas, le reprim<strong>en</strong> sobre su uso linguistico con alternancia <strong>de</strong><br />

códigos (<strong>aymara</strong> - castel<strong>la</strong>no).<br />

Los aportes teóricos abordados pres<strong>en</strong>tan varios elem<strong>en</strong>tos que podrían repercutir <strong>en</strong> el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso lingüístico, por ejemplo si se emplea <strong>en</strong> distintos ámbitos:<br />

instituciones <strong>de</strong>l Gobierno, <strong>la</strong> iglesia, organizaciones culturales, escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> familia <strong>en</strong><br />

tanto se conserve autónoma y permita re<strong>la</strong>ciones don<strong>de</strong> se trame <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura, el ejercicio <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je, <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l grupo como <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>limitada y<br />

contrastante.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> investigación ratificamos que el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to suce<strong>de</strong> gracias al empleo<br />

<strong>de</strong>l idioma materno <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos, con <strong>la</strong> única difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que no sólo son <strong>la</strong>s<br />

instituciones como <strong>en</strong>tidad <strong>la</strong>s que mejoran <strong>la</strong> situación lingüística, sino cómo <strong>en</strong> esos<br />

ámbitos se ejecuta <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> propia voz <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>nte. A continuación,<br />

pres<strong>en</strong>to algunos casos que juegan un papel importante <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong>.<br />

La crianza <strong>de</strong> ovejas, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tullmas y tejidos <strong>en</strong> te<strong>la</strong>r, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción<br />

cultural; aglutinan hab<strong>la</strong>ntes y ocasionan el <strong>de</strong>stello singu<strong>la</strong>r oral <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> todos los<br />

involucrados <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas familiares cotidianas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

mujeres.<br />

El solo hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> con <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> distintas temáticas, <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> personas<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes culturas y cre<strong>en</strong>cia religiosa homogénea, repercute <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

tradicionales <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución religiosa Testigos <strong>de</strong> Jehová, los<br />

cuales por iniciativa propia procuran hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s con formación correspondi<strong>en</strong>te<br />

para <strong>la</strong>s prédicas.<br />

134


Los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>portivos (fulbito o futbol) son otro elem<strong>en</strong>to imprescindible para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> cuando los protagonistas son <strong>aymara</strong>s, es <strong>la</strong> excusa<br />

atractiva para mujeres como para varones <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración jov<strong>en</strong> y adulta. Con su<br />

participación embrol<strong>la</strong>n discusiones y <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> el proceso natural <strong>de</strong> recreación.<br />

Otros elem<strong>en</strong>tos precisados:<br />

� Madres extrictam<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong>hab<strong>la</strong>ntes<br />

� Comunicación <strong>en</strong>tre padres a través <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong><br />

� Persist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> con hijos que hab<strong>la</strong>n castel<strong>la</strong>no<br />

� Vínculo directo y constante con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

� La unidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, o sea que toda <strong>la</strong> familia se <strong>de</strong>dique a un tipo <strong>de</strong> trabajo<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia WB, todos los hijos estudian y no trabajan. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sólo un<br />

objetivo estudiar y los padres se ocupan <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar ingresos económicos.<br />

Siempre y cuando los padres t<strong>en</strong>gan uso cotidiano <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>.<br />

� Unidad <strong>de</strong> uso y consumo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales, por ejemplo, el consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

base alim<strong>en</strong>ticia, <strong>la</strong> papa y carne <strong>de</strong> oveja, los cuales obligan sembrar papa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te mant<strong>en</strong>er re<strong>la</strong>ciones a través <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>.<br />

� Autonomía familiar <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> prevalecer <strong>la</strong>s formas propias <strong>de</strong> organizar el<br />

sistema familiar, minimizando <strong>la</strong>s injer<strong>en</strong>cias políticas, religiosas o culturales que<br />

at<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad lingüística <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

Apreciaciones <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong><br />

Respecto a reflejar <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y comunidad <strong>en</strong><br />

cuanto al uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ron apreciaciones diversificadas por cada<br />

familia como <strong>de</strong> cada miembro familiar refer<strong>en</strong>te al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.<br />

En <strong>la</strong> familia BG se visualizan percepciones individualizadas, converg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> algunas<br />

i<strong>de</strong>as. La madre afirma utilidad <strong>de</strong> los tres idiomas vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>aymara</strong> para <strong>la</strong><br />

familia como i<strong>de</strong>ntidad, quechua para <strong>la</strong> inteligibilidad y bu<strong>en</strong>as re<strong>la</strong>ciones con los<br />

lugareños y castel<strong>la</strong>no para <strong>la</strong> formación educativa. El padre insinúa que el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> no es razón para preocuparse. El pert<strong>en</strong>ecer a una familia <strong>aymara</strong> supone ser<br />

hab<strong>la</strong>nte <strong>aymara</strong> y el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l idioma no significa <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, está ahí pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

cada miembro familiar, guardado y cuidado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia, para usarlo <strong>en</strong> cualquier<br />

mom<strong>en</strong>to sin problema alguno. Por su parte, el hijo mayor lo propio, <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> está <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>te y aquí no hay necesidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rlo porque es región quechua, a<strong>de</strong>más no implica<br />

superación como el inglés. Es más algunos interlocutores lo ridiculizarían, inclusive los<br />

135


propios familiares <strong>de</strong> tercer grado (primos, tíos) consi<strong>de</strong>rados ―q’arullos‖ por ser<br />

inmigrantes antiguos.<br />

La hija minimiza <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ntes ―no hay con quién‖, manifiesta que el<br />

contexto está expedito y con aval legal para el uso, sólo se <strong>de</strong>be superar <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za. La<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> consolidada jamás se olvida a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> contracorri<strong>en</strong>te. La<br />

comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> está para ve<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia y vig<strong>en</strong>cia por siempre y para siempre<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, así como <strong>la</strong> cantidad masiva <strong>de</strong> inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> los<br />

Municipios <strong>de</strong> Cochabamba, Quil<strong>la</strong>collo y Sacaba.<br />

La hija intermedia responsabiliza a los adultos <strong>de</strong>l hogar como <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad por no<br />

estimu<strong>la</strong>r el uso cotidiano <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> los hijos. Para su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad es <strong>de</strong>cisivo el<br />

comportami<strong>en</strong>to lingüístico <strong>de</strong> los adultos con los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. El hijo m<strong>en</strong>or sosti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>la</strong>s estructuras territoriales, sociales y los prog<strong>en</strong>itores son los que <strong>de</strong>terminan qué<br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> emplear, y como éstos no son palpables ni favorables <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad para el uso <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>, <strong>en</strong>tonces sólo se hab<strong>la</strong> <strong>aymara</strong> don<strong>de</strong> sí cu<strong>en</strong>te con funcionalidad, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad. Y <strong>la</strong> última hija sin com<strong>en</strong>tarios emancipa <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> como símbolo <strong>de</strong> dominio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. La ciudad no significa olvido sólo dinamismo léxico, <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia<br />

resiste a cualquier intromisión.<br />

Las percepciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia WB: <strong>la</strong> madre ―arsuskapxaniwa, yatiskapxiwa<br />

jupanakakiya‖ es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> está cim<strong>en</strong>tada, practicar otro idioma no significa ningún<br />

peligro para el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>. Sólo es una estrategia para facilitar <strong>la</strong> inserción a espacios<br />

hegemónicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lógica urbana. De <strong>la</strong> misma manera, al padre ―igual es para mí‖ no le<br />

interesa si se usa <strong>aymara</strong> o castel<strong>la</strong>no, <strong>la</strong>s cosas continúan si<strong>en</strong>do igual, sólo que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad fuera <strong>de</strong>l hogar funciona castel<strong>la</strong>no. Los hijos, el mayor consi<strong>de</strong>ra ―feo‖ a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

materna, <strong>la</strong> hija ti<strong>en</strong>e ―miedo‖ al uso <strong>de</strong>l idioma y el sigui<strong>en</strong>te hermano expresó su propia<br />

política lingüística <strong>de</strong> ―no hab<strong>la</strong>r‖ más el <strong>aymara</strong> porque estamos aquí. Y estar aquí<br />

significa cambiar algunos usos y consumos, por ejemplo: el uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> hay<br />

que cambiar por el castel<strong>la</strong>no, porque el sociolinguismo cohabambino principalm<strong>en</strong>te es<br />

<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no.<br />

La situación sociolingüística <strong>de</strong>l contexto formal es <strong>la</strong> que <strong>de</strong>termina el uso <strong>de</strong> un idioma<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> familia BCH, <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia o el vínculo con los oríg<strong>en</strong>es sólo son motivos <strong>de</strong><br />

recreación, añoranza y aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> base alim<strong>en</strong>ticia.<br />

136


En <strong>la</strong> familia MB, son <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> merme<strong>la</strong>das <strong>la</strong>s que acaparan toda<br />

estructura familiar: organización, proyección y uso lingüístico (castel<strong>la</strong>no). Los hijos<br />

percib<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> como idioma no propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

Los comunarios, basados <strong>en</strong> su concepción <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, no<br />

discursan sino ejecutan acciones fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l idioma materno <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia tierra.<br />

Los comunarios ejecutan c<strong>en</strong>suras directas ―cara a cara‖ si algún resi<strong>de</strong>nte no hace uso<br />

<strong>de</strong>l idioma materno <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Exig<strong>en</strong> emplear el idioma y m<strong>en</strong>os discursos<br />

políticos. Mi<strong>en</strong>tras m<strong>en</strong>os se hable <strong>aymara</strong> más ―q’ara‖ se es, aunque se t<strong>en</strong>ga cara <strong>de</strong><br />

―indio‖ indican los resi<strong>de</strong>ntes.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> base teórica revisada <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, se i<strong>de</strong>ntifica que continúa oprimida fr<strong>en</strong>te al castel<strong>la</strong>no y cedi<strong>en</strong>do cada<br />

vez más espacios al quechua. Cuyo uso persiste <strong>en</strong> espacios geográficos muy altos como<br />

estrategia <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to. Existe pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> casi<br />

<strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l territorio boliviano a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración. Por otra parte, tanto el gobierno<br />

estatal como organizaciones sociales implicadas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong><br />

estimu<strong>la</strong>n a través <strong>de</strong> leyes (Nueva Constitución Política <strong>de</strong>l Estado) y Congresos<br />

<strong>aymara</strong>s (Consejo Educativo Aymara) consolidar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, no sólo <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

rurales-familiares sino <strong>en</strong> otros contextos (intelectuales y ci<strong>en</strong>tíficos).<br />

Lo anterior permite concluir que el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> no sólo está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alturas<br />

sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bajuras, no es solo pres<strong>en</strong>cia pasiva sino activa lingüísticam<strong>en</strong>te y<br />

cotidiano, pero no vincu<strong>la</strong>nte al sistema citadino. El hab<strong>la</strong>nte adulto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su singu<strong>la</strong>ridad<br />

lingüística hace uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> ámbito familiar, y se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za a través <strong>de</strong>l idioma<br />

materno por difer<strong>en</strong>tes zonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad valluna, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> modalidad <strong>la</strong>boral urbana. No obstante, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> niños, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es<br />

que no necesita usar <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y trabajo, sab<strong>en</strong> pero no lo usan, <strong>de</strong>jan <strong>la</strong><br />

duda <strong>de</strong> ¿cómo va a ser el comportami<strong>en</strong>to lingüístico <strong>en</strong> sus hijos, una vez que los<br />

t<strong>en</strong>gan? Cuando los ag<strong>en</strong>tes vitales <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> ya no estén junto a ellos, si estos<br />

niños, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hoy, <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to, cotidianam<strong>en</strong>te estructuran su<br />

formación prioritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> base al castel<strong>la</strong>no. Es más que seguro que <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eración, sucesora a estos niños <strong>de</strong> hoy, ya no sepan nada<br />

<strong>de</strong> <strong>aymara</strong>. Suceso que reflejaría <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>ntes y, <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia, el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, porque, actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mayor<br />

137


cantidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción hab<strong>la</strong>nte <strong>aymara</strong>, ya se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s por difer<strong>en</strong>tes<br />

razones.<br />

En <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, hasta el mom<strong>en</strong>to no se ce<strong>de</strong> espacio al uso <strong>de</strong>l idioma<br />

quechua, <strong>en</strong> cambio sí al castel<strong>la</strong>no por ser estratégico para <strong>la</strong> inserción al campo<br />

educativo y <strong>la</strong>boral.<br />

Ch’apich’apini <strong>en</strong> los procesos comunicativos<br />

En cuanto a <strong>la</strong> pregunta ¿Cómo se proce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s interacciones lingüísticas aimaras<br />

<strong>de</strong>ntro una familia <strong>de</strong> una g<strong>en</strong>eración a otra? Se i<strong>de</strong>ntificó que, <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

adulta, mujeres, <strong>la</strong> interacción es mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, con recurr<strong>en</strong>cia rutinaria a<br />

<strong>la</strong> alternancia traducida (<strong>aymara</strong> – castel<strong>la</strong>no) con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración infantil.<br />

Es cotidiano <strong>en</strong>tre adultos e hijos, <strong>en</strong> una situación comunicativa, el diálogo<br />

completam<strong>en</strong>te inteligible a través <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los interlocutores y castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l<br />

otro, porque ambos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y hab<strong>la</strong>n los dos idiomas. Entre jóv<strong>en</strong>es y niños <strong>la</strong>s<br />

conversaciones son totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, igual que <strong>en</strong>tre adultos varones e infantes.<br />

Las re<strong>la</strong>ciones mant<strong>en</strong>idas con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, son frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> dos familias<br />

(BG y WB), porque aún manti<strong>en</strong><strong>en</strong> tierras y animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y necesitan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

para subsistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Las opciones <strong>la</strong>borales permitidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad a los<br />

inmigrantes rurales no cubr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas mucho m<strong>en</strong>os culturales. A <strong>la</strong>s<br />

familias (BCH y MB) no les quedan más que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>en</strong> gran medida, <strong>de</strong> los espacios<br />

<strong>la</strong>borales permitidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, por sus capacida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los<br />

requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones urbanas.<br />

Respecto a ¿Cómo <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

apoya <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>? se percibió que el control sociocultural <strong>de</strong> los<br />

habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad es a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción inmediata ante <strong>la</strong> manifestación<br />

vanidosa <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales difer<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, l<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción cara<br />

a cara a los resi<strong>de</strong>ntes reci<strong>en</strong>tes que incurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> tal <strong>de</strong>sliz. Este tipo <strong>de</strong> reacciones que se<br />

ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo juegan un rol importantísimo <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y<br />

cultura, ya que g<strong>en</strong>eran conci<strong>en</strong>tización, reflexión, caute<strong>la</strong>, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras<br />

responsabilidad cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción comunitaria.<br />

138


Qhipa nayra uñjasisa [mirando <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte atrás]<br />

En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación correspon<strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba <strong>en</strong> familias inmigrantes <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini cuarta sección <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Paz. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> este estudio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema hasta <strong>la</strong>s conclusiones previas, puntualizo cómo se<br />

produce y cuáles son los factores que posibilitan <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s familias como cierre <strong>de</strong> conclusión.<br />

Debido al flujo pob<strong>la</strong>cional interno, los <strong>aymara</strong>s hac<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba <strong>en</strong> un cuarto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Cercado, ubicados<br />

<strong>en</strong> gran porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur, Distrito nueve. Lo que significa que por naturaleza se<br />

registra reproducción cultural <strong>en</strong> el inconsci<strong>en</strong>te colectivo, visible <strong>en</strong> sus formas <strong>de</strong><br />

conviv<strong>en</strong>cia, organización, festivida<strong>de</strong>s y conversaciones a través <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

materna. Una pres<strong>en</strong>cia no simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nombre sino <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido pl<strong>en</strong>o, con algunas<br />

limitaciones por cuestiones geopolíticas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. No obstante, persiste el uso y<br />

consumo <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales propios.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>aymara</strong> culturalm<strong>en</strong>te activa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba,<br />

contraría los estudios revisados <strong>en</strong> esta investigación; estos estudios registran pres<strong>en</strong>cia<br />

pasiva y uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alturas, <strong>en</strong> los An<strong>de</strong>s como estrategia <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia a cualquier int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conquista o sometimi<strong>en</strong>to.<br />

En este estudio son cuatro familias que a través <strong>de</strong> sus miembros evi<strong>de</strong>ncian<br />

cualitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. Si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s mujeres adultas <strong>la</strong>s que<br />

llevan <strong>la</strong> batuta lingüística, correspondidas por los adultos y ocasionando hab<strong>la</strong>ntes<br />

jóv<strong>en</strong>es y niñas. Emplean <strong>aymara</strong> optimizando espacios como el vecindario, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona y<br />

hasta <strong>en</strong> el mercado.<br />

El carácter persist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones (adulta, jov<strong>en</strong> y<br />

niña) es <strong>la</strong> base trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia.<br />

El <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> por los jóv<strong>en</strong>es y niños no se ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia como un peligro <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to u olvido <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>. Se percibe como algo mom<strong>en</strong>táneo. En cuanto<br />

haya funcionalidad, se retoma el uso con total normalidad, afirman los adultos y jóv<strong>en</strong>es.<br />

En contraste, <strong>la</strong>s funciones lingüísticas se v<strong>en</strong> reducidas para <strong>la</strong>s más jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia (<strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo), el<strong>la</strong>s prácticam<strong>en</strong>te van <strong>de</strong>teriorando <strong>la</strong> flui<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l<br />

139


<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je, inclusive una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciona que cuando le hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, no pue<strong>de</strong><br />

respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> inmediato porque le es difícil.<br />

Es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con una so<strong>la</strong> región comunitaria influye más <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con dos o más comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

distintas regiones y mucho más si son <strong>de</strong> distintos idiomas. Cuanto más diversa es <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción familiar, más se dispersa <strong>la</strong> unidad cultural. En este caso, se diversifican los<br />

modos <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones. ¿La re<strong>la</strong>ción diversificada at<strong>en</strong>ta<br />

contra <strong>la</strong> unidad reproductiva cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias inmigrantes? En el estudio, <strong>la</strong>s<br />

familias con mayor re<strong>la</strong>ción diversificada abr<strong>en</strong> sus puertas <strong>de</strong> par <strong>en</strong> par para <strong>la</strong><br />

introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> hegemónica.<br />

A inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración, <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia interactuaba a través<br />

<strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. No obstante, conforme pasó el tiempo,<br />

fueron introduci<strong>en</strong>do el castel<strong>la</strong>no, hasta que a <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se evi<strong>de</strong>nció<br />

uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> y <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no. A continuación, pres<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> dos árboles<br />

lingüísticos el estado <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> hasta <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo,<br />

gestión 2009 y 2010.<br />

Árbol lingüístico a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración 140<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia 2010.<br />

140 Explicación <strong>de</strong>l árbol lingüístico: los círculos repres<strong>en</strong>tan al sexo fem<strong>en</strong>ino y el cuadrado a los varones. Los<br />

números insertos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras son <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s. El color guindo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras significa uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini.<br />

140


Árbol lingüístico al año 2009 141<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia 2010.<br />

Des<strong>de</strong> el 2000 hasta el 2009, el color <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> cambió por el<br />

castel<strong>la</strong>no, pero aún persiste, y está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba con cuatro<br />

familias ch‘apin<strong>en</strong>ses. Cuatro personas adultas son hab<strong>la</strong>ntes cotidianos <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, tres<br />

esporádicos y 13 que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n perfectam<strong>en</strong>te, cinco que no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n nada <strong>de</strong>l<br />

<strong>aymara</strong>, pero sí difer<strong>en</strong>cian cuando escuchan hab<strong>la</strong>r<strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te al quechua. De cualquier<br />

manera, persiste <strong>la</strong> lealtad lingüística expresada <strong>de</strong> distinta forma: por g<strong>en</strong>eración, por<br />

sexo, por ámbito y por familia.<br />

En nueve años, el panorama lingüístico se ve difer<strong>en</strong>te. Las g<strong>en</strong>eraciones sigui<strong>en</strong>tes<br />

(jóv<strong>en</strong>es y niños) ya no practican <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad porque no es necesario <strong>en</strong> sus<br />

activida<strong>de</strong>s cotidianas, esto podría afectar <strong>de</strong> gran manera a <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong>. ¿Cómo asegurar <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>? si los hijos concib<strong>en</strong> que el <strong>aymara</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad no sirve y conforme se establec<strong>en</strong> económicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad ya no van a<br />

<strong>la</strong> comunidad. ¿Cómo se percibe <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva Constitución Política <strong>de</strong>l<br />

141 Explicación <strong>de</strong>l árbol lingüístico: los círculos repres<strong>en</strong>tan al sexo fem<strong>en</strong>ino y el cuadrado a los varones.<br />

Los números insertos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras son <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s. El color guindo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras significa uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, el color celeste uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> castel<strong>la</strong>no, el color ver<strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l quechua y el<br />

color violeta uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> otra región boliviana (Orinoca-Oruro). Si uno <strong>de</strong> los colores se muestra más<br />

amplio que el segundo color, significa uso <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s más que <strong>la</strong> segunda que aparece con el<br />

color reducido.<br />

141


Estado <strong>de</strong>l Capítulo primero, artículo 5 párrafo II 142 , para los contextos <strong>de</strong> inmigrantes?<br />

¿Qué significa para los propios <strong>aymara</strong>s y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s: Municipal, Departam<strong>en</strong>tal y<br />

Nacional el cuarto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>s solo <strong>en</strong> Cercado Cochabamba? ¿Cómo<br />

proce<strong>de</strong>r con <strong>la</strong> intraculturalidad <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inmigrantes con diversidad cultural?<br />

Queda infinidad <strong>de</strong> dudas por estudiar, los <strong>aymara</strong>s están <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba y<br />

hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>aymara</strong>, con el riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecer conforme pasa el<br />

tiempo.<br />

142 Artículo 5. I. Son idiomas oficiales <strong>de</strong>l Estado el castel<strong>la</strong>no y todos los idiomas naciones y pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>a originario campesinos, que son el <strong>aymara</strong>, araona, baure,(…)<br />

II. El Gobierno plurinacional y los gobiernos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar al m<strong>en</strong>os dos idiomas oficiales.<br />

Uno <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>be ser el castel<strong>la</strong>no, y el otro se <strong>de</strong>cidirá tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el uso, <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s<br />

circunstancias, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> su totalidad o <strong>de</strong>l territorio <strong>en</strong> cuestión. Los<br />

<strong>de</strong>más gobiernos autónomos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar los idiomas propios <strong>de</strong> su territorio, y uno <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>be ser el<br />

castel<strong>la</strong>no.<br />

142


CAPÍTULO VI<br />

Propuesta<br />

“Taqpachani jikisisana”<br />

Cuando estamos juntos<br />

El proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> conduce a una<br />

reflexión <strong>en</strong> cuanto se refiere a nuestra exist<strong>en</strong>cia y trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>aymara</strong>. ¿Quiénes son<br />

los que <strong>en</strong> este tiempo <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan nuestras costumbres? ¿De qué <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reproducción cultural propio <strong>aymara</strong>? ¿Qué hacemos por <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong>l idioma<br />

materno? ¿A qué apuntamos? ¿Qué hac<strong>en</strong> los <strong>de</strong>más <strong>aymara</strong>s vecinos <strong>de</strong>l barrio? ¿Qué<br />

hac<strong>en</strong> los gobernantes? Estas y otras interrogantes no son <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to sino que son<br />

cuestionami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> siempre. Se quedaron sin respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

solucionar otras situaciones más elem<strong>en</strong>tales como <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un mundo<br />

obscuro que sólo t<strong>en</strong>ía y aún ti<strong>en</strong>e una so<strong>la</strong> luz al final <strong>de</strong>l túnel, <strong>la</strong> que ilumina una so<strong>la</strong><br />

vía para <strong>la</strong> sociedad boliviana, y con seguridad para otros pueblos originarios <strong>de</strong>l Abya<br />

Ya<strong>la</strong>, porque compartimos simi<strong>la</strong>res realida<strong>de</strong>s históricas con los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l<br />

contin<strong>en</strong>te.<br />

En los empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> inmigrantes, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> única luz homog<strong>en</strong>eizante, primaban<br />

objetivos personales, cómo g<strong>en</strong>erar bi<strong>en</strong>estar económico o estabilidad social a costa <strong>de</strong><br />

cualquier precio, <strong>de</strong> manera superficial, sin el compromiso comunitario cultural. De<br />

rep<strong>en</strong>te, algunos lograron ingresar a instituciones <strong>de</strong> educación superior, int<strong>en</strong>tando <strong>en</strong><br />

estos espacios ejercer el uso y consumo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales aunque <strong>de</strong> manera<br />

folklórica (distracción para los extraños a <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong>).<br />

De alguna manera, siempre se int<strong>en</strong>tó expresar lo propio <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes espacios <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia con resultados c<strong>en</strong>surados <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos. De los cuales pue<strong>de</strong>n<br />

dar cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> amplia escritura <strong>de</strong> libros que se apolil<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bibliotecas universitarias 143 ,<br />

también los abuelos y padres, que hasta nuestros días ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> carne propia (abuelos <strong>de</strong> 65 años a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte recuerdan<br />

<strong>la</strong> vida con patrones: Eustaquia <strong>de</strong> Kavari – Inquisivi, Victoria <strong>de</strong> L<strong>la</strong>nquera – Inquisivi,<br />

Lor<strong>en</strong>za <strong>de</strong> Qaripuyu - Potosí. Padres <strong>de</strong> 52 años a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte recuerdan <strong>la</strong> revolución<br />

143 La <strong>Biblioteca</strong> <strong>de</strong>l PROEIB An<strong>de</strong>s UMSS Cochabamba, cu<strong>en</strong>ta con una ampulosa bibliografía y excel<strong>en</strong>te<br />

at<strong>en</strong>ción humana e intercultural. Contrario a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción brindada <strong>en</strong> <strong>la</strong> biblioteca <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> economía<br />

UMSS, don<strong>de</strong> remit<strong>en</strong> a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse con una computadora (Victoria Mamani 10/10/2010)<br />

143


agraria y los golpes <strong>de</strong> Estado: Aurelia, Eulogio, Anacleto <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Francisca <strong>de</strong><br />

Kavari, Pablo y Francisca <strong>de</strong> Qaripuyu).<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> investigación realizada con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> cuatro familias inmigrantes<br />

<strong>aymara</strong>s, <strong>en</strong> el Barrio Victoria Bajo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia lingüística <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> áreas urbanas <strong>de</strong>l<br />

radio cochabambino ya no es cruelm<strong>en</strong>te estigmatizada, es <strong>de</strong>cir que no existe <strong>de</strong>spreio<br />

cuando se escucha hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>. Las acciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l hogar como fuera <strong>de</strong> él están<br />

ori<strong>en</strong>tadas por el sistema educativo y <strong>la</strong>boral, y fr<strong>en</strong>te a ello, <strong>la</strong>s familias asum<strong>en</strong><br />

estrategias para insertarse <strong>en</strong> ese mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> vida, sin que ello signifique cólera u olvido<br />

<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos culturales.<br />

Cautelosam<strong>en</strong>te aceptan practicar costumbres hegemónicas, continuando con sus usos<br />

culturales principalm<strong>en</strong>te el idioma materno <strong>en</strong> dominios (hogar, el barrio, <strong>la</strong>s prédicas, el<br />

salón <strong>de</strong> Testigos <strong>de</strong> Jehova, personas <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cancha, barrio y zona, los<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>portivos y <strong>la</strong> comunidad) que viabilizan el <strong>de</strong>sarrollo lingüístico pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los<br />

integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, resist<strong>en</strong>tes al uso <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no como <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> cotidiana como<br />

son <strong>la</strong>s mujeres adultas, varones adultos, jóv<strong>en</strong>es, adolesc<strong>en</strong>tes y niñas. Si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

mujeres adultas <strong>la</strong>s que por voluntad y val<strong>en</strong>tía propia impon<strong>en</strong> naturalm<strong>en</strong>te el idioma <strong>en</strong><br />

otros espacios difer<strong>en</strong>tes al hogar.<br />

En <strong>la</strong> investigación se concluyó que el idioma <strong>aymara</strong> ti<strong>en</strong>e vitalidad a nivel familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

tres familias <strong>de</strong> distintas formas cualitativa y cuantitativam<strong>en</strong>te:<br />

� De los siete miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BG todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna el<br />

<strong>aymara</strong>, por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y sab<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r. No obstante, solo lo usan<br />

cotidianam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> madre, el padre, rara vez <strong>la</strong> hija mayor (Cris), Bertha con<br />

dificultad <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad y Fabio<strong>la</strong> por exig<strong>en</strong>cia, o sea, cinco integrantes, dos<br />

<strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> usarlo por completo.<br />

� De los siete integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia WB, todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna el<br />

<strong>aymara</strong>, lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y hab<strong>la</strong>n. En <strong>la</strong> ciudad, a diario usan <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong> el hogar <strong>la</strong><br />

madre, el padre, a veces <strong>la</strong> hija, los <strong>de</strong>más lo emplean <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

� Del trío <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia BCH, el padre ti<strong>en</strong>e <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna <strong>aymara</strong>, <strong>la</strong> madre <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

materna quechua y el hijo castel<strong>la</strong>no. En esta familia se <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> usar <strong>aymara</strong>, pero<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n y conversan con <strong>aymara</strong>s a través <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no, por tanto <strong>la</strong> familia es<br />

monolingüe.<br />

144


� En <strong>la</strong> familia MB, <strong>de</strong> los ocho compon<strong>en</strong>tes sólo hace uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>la</strong> madre y<br />

sólo con algunos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia núcleo. Los hijos no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n el <strong>aymara</strong>.<br />

La realidad así pres<strong>en</strong>tada junto a otras interrogantes durante <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas a los<br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias suscitó algunas reacciones que pres<strong>en</strong>to a continuación:<br />

� Eulogio, 53 años (3/11/2009) ―taqpacha <strong>aymara</strong>skaptwa, q’a<strong>la</strong> yatiskapxi‖ todos<br />

somos <strong>aymara</strong>s y sabemos hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>. Está seguro que <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> está<br />

consolidada <strong>en</strong> sus hijos, y <strong>en</strong> los hijos <strong>de</strong> sus hijos, y ti<strong>en</strong>e razón. No obstante, <strong>la</strong><br />

realidad muestra que el uso y práctica <strong>de</strong> ese conocimi<strong>en</strong>to consolidado, al m<strong>en</strong>os<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s segundas y terceras g<strong>en</strong>eraciones, se esfumaron.<br />

� Aurelia, 53 años (/10/2009) ―kastil<strong>la</strong>nuki arsuskapxixa, janiya <strong>aymara</strong><br />

munxapxitixa‖ reconoce que los jóv<strong>en</strong>es y niños prefier<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, asegurando<br />

también el <strong>de</strong>suso.<br />

� Ezequiel, 39 años (6/11/2009) ―paypacha arsuskapxi‖ asegura que sab<strong>en</strong><br />

perfectam<strong>en</strong>te el idioma materno, pero no ti<strong>en</strong>e razón para explicar el <strong>de</strong>suso y<br />

replica ―kikpawa natakixa‖ es igual si hab<strong>la</strong>n el castel<strong>la</strong>no o <strong>aymara</strong>.<br />

� Emi, 32 años (22/10/2009) ―arsuskapxaniwa, arsuskapxiwa jani juma akankipana‖<br />

[van a hab<strong>la</strong>r no mas] tampoco ti<strong>en</strong>e preocupación por el <strong>de</strong>suso.<br />

� Wilson, 23 años (4/05/2010) ―medio que ya me da vergü<strong>en</strong>za, ¡qué pasa chango<br />

me van a <strong>de</strong>cir!‖. Por un <strong>la</strong>do, expresa prejuicios, sin embargo hab<strong>la</strong>ría <strong>aymara</strong> sin<br />

problema si habría alguna funcionalidad lingüística <strong>aymara</strong>. ―La g<strong>en</strong>te está <strong>de</strong>jada‖<br />

no hay at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los gobernantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba hacia los<br />

<strong>aymara</strong>s.<br />

� Cris, 20 años (7/11/2009) ―hablo con mi mamá, pero afuera ¡no!‖ m<strong>en</strong>ciona que<br />

aun hay vergü<strong>en</strong>za. Pero <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad y convicción <strong>de</strong> cada uno porque<br />

ya nadie restringe el uso <strong>de</strong>l idioma materno como antes. Asegura que el <strong>aymara</strong><br />

nunca se va a per<strong>de</strong>r porque existe una pob<strong>la</strong>ción numerosa <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong> <strong>en</strong><br />

Cochabamba como <strong>en</strong> otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> comunidad está para eso,<br />

para ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> afirma.<br />

� Bertha, 18 años (BVB 18/10/2009) manifiesta ―no puedo respon<strong>de</strong>r ese ratito‖ le es<br />

difícil pasar <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no al <strong>aymara</strong> y responsabiliza a los padres y familiares <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad por sólo emplear castel<strong>la</strong>no con los hijos. Por voluntad propia, hab<strong>la</strong><br />

145


<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad a pesar <strong>de</strong> sus dificulta<strong>de</strong>s, también ―cuando estamos así juntos<br />

todos hab<strong>la</strong>ndo, ahí hablo <strong>de</strong> por sí‖.<br />

� Ariel, 15 años (/05/2010) también c<strong>la</strong>ma que los padres les habl<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ellos.<br />

� Fabio<strong>la</strong>, 11 años (/2010) sin com<strong>en</strong>tarios ejecuta el idioma <strong>en</strong> su forma oral.<br />

� Wilma, 11 años (2009) ―t<strong>en</strong>go miedo‖ ―…que eso <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r tan feo nos dice‖<br />

� Eriko, 9 años (2009) ―ya no voy a hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el campo ni aquí‖<br />

� Eddy, 28 años (12/11/2010) ―es que <strong>la</strong> costumbre aquí así es pues‖<br />

� J<strong>en</strong>rry, 16 años (22/052010) ―no sé qué dirán, no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do siempre, parece que<br />

hab<strong>la</strong>n ma<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>‖ ―me gustaría apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r‖<br />

� María, 25 años (7/11/2009) <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>aymara</strong> y quiere que su hijo apr<strong>en</strong>da al<br />

m<strong>en</strong>os hasta el nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión para comunicarse con los abuelitos.<br />

Las observaciones evi<strong>de</strong>ncian uso <strong>de</strong>l idioma materno <strong>en</strong> adultos y <strong>de</strong>suso <strong>en</strong> los niños,<br />

jóv<strong>en</strong>es y algunos adultos. Por su parte, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas reve<strong>la</strong>n razones <strong>de</strong> <strong>de</strong>suso y<br />

cómo mejorar estas situaciones lingüísticas y cuáles son los factores favorables para<br />

viabilizar <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba.<br />

Algunos autores interesados <strong>en</strong> el uso lingüístico argum<strong>en</strong>tan que ―los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

contribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> un modo eficacísimo a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas y <strong>de</strong> los grupos sociales‖ (Lomas 1999:162). Por otro <strong>la</strong>do, Ninyoles (1972:152)<br />

sosti<strong>en</strong>e que los grupos av<strong>en</strong>tajados podrían proyectar s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> vida sobre los que<br />

aceptan gradualm<strong>en</strong>te usos lingüísticos difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> base a <strong>la</strong> observación, <strong>en</strong>trevistas, consulta bibliográfica y<br />

conclusiones se propone una forma <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> <strong>continuidad</strong> <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna para <strong>la</strong>s cuatro familias inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> campo.<br />

Contando como directos b<strong>en</strong>eficiarios, principalm<strong>en</strong>te a los niños, adolesc<strong>en</strong>tes, jóv<strong>en</strong>es y<br />

adultos personas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s, miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro familias <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong><br />

campo, los vecinos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>aymara</strong> <strong>de</strong>l Barrio Victoria Bajo y habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini, Wariqalluni, Tultuwani, Paräni, K‘ulta, Q‘awsilluma,<br />

Ch‘axiwillqi <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi que radican <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba, Quil<strong>la</strong>collo,<br />

Tiquipaya y Sacaba. Des<strong>de</strong> luego que también, <strong>de</strong> alguna manera, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> formar<br />

re<strong>de</strong>s sociales con otros grupos sociales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, como con los ―Bu<strong>en</strong>os<br />

amigos‖ compuesto por resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> La Paz.<br />

146


Los b<strong>en</strong>eficiarios reve<strong>la</strong>ron prejuicios y complejos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna<br />

por ejemplo: <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za, el miedo, <strong>la</strong> ridiculización, <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> que Cochabamba<br />

es solo quechua. Entonces, para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción es necesario trabajar el<br />

aspecto emocional, <strong>la</strong> posición política y <strong>la</strong>s concepciones <strong>en</strong> cuanto a usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong><br />

<strong>aymara</strong> y bonda<strong>de</strong>s.<br />

Bertha (BVB, 18/10/2009) m<strong>en</strong>cionó ―cuando estamos así juntos todos hab<strong>la</strong>ndo, ahí<br />

hablo <strong>de</strong> por sí‖. En <strong>la</strong> ciudad, lo que les manti<strong>en</strong>e juntos son <strong>la</strong>s fiestas familiares (corte<br />

<strong>de</strong> cabello, promociones, año nuevo), los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>portivos. Entonces, para estos<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos, aparte <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> comida, invitados, también p<strong>la</strong>nificar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> por ejemplo: que los padres y familiares habl<strong>en</strong> solo <strong>aymara</strong> a los hijos, conforme<br />

<strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Ariel (BVB, 25/10/2009) y Bertha.<br />

Se rescata también <strong>la</strong> aseveración <strong>de</strong> Cris ―el campo está para eso‖, es <strong>de</strong>cir que <strong>de</strong>be<br />

haber un vinculo directo con <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> alguna manera.<br />

Una actividad que mant<strong>en</strong>dría juntos y activos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificarlos es <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> moseñada. Se elije esta opción cultural porque si fuera el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>portivo, implica<br />

re<strong>la</strong>ción con diversas personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y no necesariam<strong>en</strong>te <strong>aymara</strong>s y, a<strong>de</strong>más, no<br />

siempre supone ir a <strong>la</strong> comunidad. Las fiestas como el corte <strong>de</strong> cabello o promociones se<br />

sust<strong>en</strong>tan con familiares <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, no se toman <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta con hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad. En cambio, <strong>la</strong> moseñada supone aglutinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s y chicos, familias<br />

completas. Naturalm<strong>en</strong>te el conjunto moseñada <strong>de</strong>be ir a <strong>la</strong> comunidad a compartir con<br />

los comunarios por <strong>la</strong> tierra. Tal como lo hace el conjunto moseñada organizada con<br />

inmigrantes <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Oruro (Lucio, Q‘asa, 02/11/2010).<br />

La Moseñada<br />

Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada no basta con un par <strong>de</strong> páginas, sino mucho más. En esta<br />

oportunidad <strong>de</strong>scribo algunos aspectos <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido y significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada.<br />

La moseñada ―según algunos investigadores ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el cantón Mohoza <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cuarta sección provincia Inquisivi‖ 144 .<br />

La Moseñada, el Pinkillu, el Sikuri, Lechiwayus son rituales musicales y bai<strong>la</strong>bles<br />

importantísimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los andinos, un indicador <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia cultural.<br />

144 (http://www.<strong>la</strong>-razon.com/versiones/20090716_006790/nota_ 244_845712.htm, fecha <strong>de</strong> consulta:<br />

15/03/10).<br />

147


Prueba <strong>de</strong> ello es que <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> regiones<br />

<strong>aymara</strong>s son músicos y bai<strong>la</strong>rines <strong>de</strong> alguna manera, tanto mujeres como varones,<br />

empezando con esta práctica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niños (Condori 2004:18), como parte y reflejo <strong>de</strong> su<br />

evolución cultural artística <strong>aymara</strong> (Díaz 1996:1).<br />

Las expresiones artísticas (música, baile, canto) practicadas por <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong><br />

obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> al cal<strong>en</strong>dario festivo y uso <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos musicales, bajo un estricto control<br />

<strong>de</strong>l ciclo ritual (Quispe 2008:51).<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> D<strong>en</strong>ominación Significado Meses<br />

Instrum<strong>en</strong>tos Ritual<br />

meses Aymara<br />

gregorianos<br />

1 o<br />

Willka Mes <strong>de</strong>l sol 21 Jun. a 20 <strong>de</strong> Sikuris,<br />

Año nuevo<br />

Jul.<br />

zampoña,<br />

lechewayu<br />

<strong>aymara</strong><br />

2 o<br />

Kuchu Mes <strong>de</strong> sacrificios 21 jul. a 29 ago. Sikuris,<br />

Uywirinakaru<br />

zampoña,<br />

lechewayu<br />

askatasiña<br />

3 o<br />

Sata Mes <strong>de</strong> siembra 30 ago. a 18 Sikuris,<br />

Uraqiru<br />

sep.<br />

zampoña,<br />

lechewayu<br />

askatasiña<br />

4 o<br />

Kjunu Mes <strong>de</strong>l Dios Nieve 19 sep. a 18 oct. Sikuris,<br />

zampoña,<br />

lechewayu<br />

5 o<br />

Antawi – Mes <strong>de</strong> Recordación y 19 octubre a 17 Moseñada Qhashwa<br />

Laphaka <strong>de</strong> Sequía<br />

<strong>de</strong> novi.<br />

6 o<br />

Qhapakha – Mes <strong>de</strong> Opul<strong>en</strong>cia y 18 nov. a 17 <strong>de</strong> Moseñada Qhashwa<br />

Pawkara Fecundidad<br />

Pachamama<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dic.<br />

7 o<br />

Willka kuti Mes <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> 18 dic. a 16 <strong>de</strong> Moseñada Jallupacha<br />

Direccion <strong>de</strong>l Sol <strong>en</strong>ero<br />

8 o<br />

Jallu Warta Mes <strong>de</strong> lluvias 17 <strong>en</strong>e. a 15 <strong>de</strong> Moseñada Jallupacha<br />

torr<strong>en</strong>ciales<br />

feb.<br />

9 o<br />

Anata Mes <strong>de</strong> los juegos 16 feb. a 17 <strong>de</strong><br />

mar.<br />

Moseñada Jisk‘a anata<br />

10 o<br />

Khontu – Mes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parvas y <strong>de</strong> 18 mar. a 16 <strong>de</strong> Tarkas Uywa<br />

T‘arwa yawi <strong>la</strong> esqui<strong>la</strong><br />

abril<br />

11 o<br />

L<strong>la</strong>mayu Mes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha <strong>de</strong> 17 abr. a 16 <strong>de</strong> Tarkas Juyra<br />

papas<br />

may.<br />

12 o<br />

Wanka,<br />

Mes <strong>de</strong> <strong>la</strong> música o 17 mayo a 15 <strong>de</strong> Sikuris<br />

Armuraya<br />

khasiwi<br />

– regocijo y <strong>la</strong> felicidad junio<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a Díaz (1996:84), Condori (2004:24) y AG, inmigrante <strong>aymara</strong>,<br />

28/01/2011)<br />

Según Anacleto Gutierrez M. (2009), los comunarios especialm<strong>en</strong>te jóv<strong>en</strong>es levantan el<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Todos Santos y concluye con el Domingo <strong>de</strong> T<strong>en</strong>taciones<br />

(carnavales). En principio, lo hac<strong>en</strong> tocando individualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s lomas cuando sal<strong>en</strong> a<br />

pastar <strong>la</strong>s vacas u ovejas, luego <strong>de</strong> manera gradual conforme pasan los días se un<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

grupos por comunidad y luego <strong>en</strong> conjunto musical <strong>de</strong> moseñada, que consta <strong>de</strong> 24<br />

integrantes.<br />

148


El conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada organiza los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> tocada por <strong>la</strong>s noches, cada<br />

noche <strong>en</strong> una comunidad, a esto se le <strong>de</strong>nomina Qhashwa. Al Qhashwa <strong>en</strong> gran mayoría<br />

asist<strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es tanto hombres como mujeres, allí los varones tocan y <strong>la</strong>s mujeres bai<strong>la</strong>n<br />

al re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los tocadores, con una ban<strong>de</strong>ra b<strong>la</strong>nca <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano, también asist<strong>en</strong> los<br />

mayores <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> observadores y regu<strong>la</strong>dores, pero los principales protagonistas son<br />

los jóv<strong>en</strong>es.<br />

En Wariqalluni, Tultuwani, K‘ulta sab<strong>en</strong> empezar, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s noches. Primero, sabemos<br />

ir a una comunidad, <strong>de</strong>spués a otro, <strong>la</strong>s cholitas con ban<strong>de</strong>ra b<strong>la</strong>nca van, al dia<br />

sigui<strong>en</strong>te qa<strong>la</strong>pari hay que hacer ―Ch‘ixi achi<strong>la</strong>nakaxa ñaxa afana afanaki phuku<br />

wayt‘ata saraskapxiri, hasta taqipiniya‖ [El abuelo Ch‘ixi afanoso sabe ir agarrado<br />

su ol<strong>la</strong>, todos van] (Francisca, inmigrante <strong>aymara</strong>, 12/03/10)<br />

Durante el Qhashwa los jóv<strong>en</strong>es también cortejan e i<strong>de</strong>ntifican a <strong>la</strong> futura compañera <strong>de</strong><br />

vida (pareja), es uno <strong>de</strong> los propósitos.<br />

Otro <strong>de</strong> los propositos principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecucion <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada es el <strong>de</strong> pedir lluvia,<br />

agua para los sembradios, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que no llueva <strong>en</strong> esta época (noviembre a febrero).<br />

Por los abuelos se sabe que <strong>la</strong> moseñada es el principal ritual para pedir agua, cuando no<br />

llueve se recurre a <strong>la</strong> moseñada para ir toda <strong>la</strong> comunidad a <strong>la</strong>s lomas don<strong>de</strong> exist<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>gunas <strong>de</strong> agua, traer agua <strong>de</strong> allí <strong>en</strong> cántaros al son <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada y echar<strong>la</strong> <strong>en</strong> los<br />

pozos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cerca a los sembradios y casas, porque solo así se realiza <strong>la</strong><br />

impresionante manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza (Condori 2004:32).<br />

Suele <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que al son <strong>de</strong>l moseño (instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to muy agudo) se<br />

invoca a <strong>la</strong> madre naturaleza, <strong>la</strong> lluvia para el riego <strong>de</strong> los pastisales 145 .<br />

El tercer propósito fundam<strong>en</strong>tal es pedir una bu<strong>en</strong>a produccion al Uywiri (tierra) y para<br />

hacer alegrar a los sembradíos (Entr. Comunaria <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini 10/01/10). También es<br />

<strong>de</strong>dicada a festejar <strong>la</strong>s primeras floraciones y frutos <strong>de</strong>l año que <strong>la</strong> Pachamama nos<br />

ofrece (Mohoseñada 146 <strong>de</strong>l El Alto ―Luz Viva‖ 2003:22).<br />

145 http://www.unsxx.edu.bo/asconfolk/danzas.html, (consulta: 15/03/10)<br />

146 (Moseñada)<br />

149


- Instrum<strong>en</strong>tos<br />

La Moseñada se g<strong>en</strong>era a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre el aire, <strong>la</strong>s Phusañas 147 , los<br />

tocadores y el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to. Los ―Phusañas‖ son instrum<strong>en</strong>tos que se tocan <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

región <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> Bolivia (Condori 2004:32). Cada instrum<strong>en</strong>to musical ti<strong>en</strong>e su propio<br />

nombre:<br />

150<br />

Liku, es el instrum<strong>en</strong>to más gran<strong>de</strong>,<br />

también se l<strong>la</strong>ma tayka asu, porque<br />

ti<strong>en</strong>e un tubito <strong>de</strong> cañahueca<br />

paltjatata 148 , este instrum<strong>en</strong>to por lo<br />

g<strong>en</strong>eral lo tocan <strong>la</strong>s personas<br />

mayores, mi<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 150<br />

cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y un diámetro <strong>de</strong> 6 cm.<br />

Jach’a asu (gran<strong>de</strong> con pequeño),<br />

también lleva paltjatata, es m<strong>en</strong>os<br />

gran<strong>de</strong> que el Liku, mi<strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te 120 cm. El jach’a<br />

asu lo maneja también una persona<br />

mayor o jov<strong>en</strong> adulto.<br />

Iraña [manejable], mi<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 70 cm. Exist<strong>en</strong> también <strong>de</strong> 50 y 60 cm. El Iraña<br />

lo tocan g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los jov<strong>en</strong>zuelos, <strong>en</strong>tre los 15 añeros para a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. Se dice Iraña<br />

porque se lo pue<strong>de</strong> manejar con facilidad don<strong>de</strong>quiera, con él se pue<strong>de</strong> ir <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los<br />

animales tocando a manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayar los tonos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s lomas, no dificulta su transporte.<br />

Ch’ili [el más pequeño] es el que, al sop<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> boquil<strong>la</strong> <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> un sonido agudo<br />

que matiza <strong>la</strong> moseñada, es <strong>de</strong> 40 cm. aproximado, este instrum<strong>en</strong>to está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos<br />

<strong>de</strong> los niños, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 12 años a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

Qiqiriqi [c<strong>la</strong>rinete pequeño] es muy chico, y está a cargo <strong>de</strong> una persona g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

mayor que por alguna situación no le es fácil tocar <strong>la</strong> ―phusaña”, a veces se incorporan<br />

niños <strong>de</strong> 6, 7 y 8 años a manera <strong>de</strong> practicar el ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada.<br />

147 Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Toqoro<br />

148 Encina <strong>de</strong>


Wankarita [tambor pequeño] está a cargo <strong>de</strong> un adolesc<strong>en</strong>te por lo g<strong>en</strong>eral, aunque a<br />

veces lo hace un mayor.<br />

Los instrum<strong>en</strong>tos se fabrican por tamaños para cada conjunto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 80 c<strong>en</strong>tímetros,<br />

85cm y 90 cm. Cada tamaño cumple su función. Los <strong>de</strong> 80 y 85 cm se usan para rituales<br />

y festivida<strong>de</strong>s familiares y comunitarias. Los <strong>de</strong> 90 cm para hacer fr<strong>en</strong>te a otros conjuntos<br />

<strong>de</strong> moseñada <strong>de</strong> otras regiones <strong>aymara</strong>s <strong>en</strong> fiestas a nivel <strong>de</strong> Markas 149 (Gualberto G.<br />

organizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Moseñada <strong>en</strong> Oruro 02/01/2011).<br />

Los instrum<strong>en</strong>tos se e<strong>la</strong>boran a base <strong>de</strong> “tuquru” [cañahuecas] traídos <strong>de</strong> los valles <strong>de</strong><br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y fabricados <strong>en</strong> Lawachaka, el cual está ubicada sobre <strong>la</strong> carretera Oruro<br />

La Paz (Silverio Q. Productor <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos, Lawachaka 02/01/2011).<br />

- Los tocadores<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> concepción musical <strong>de</strong> los <strong>aymara</strong>s, todo varón integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad por naturaleza <strong>de</strong>be apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a tocar el instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada más por<br />

cohesion cultural que por obligación, para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> interaccion con <strong>la</strong> naturaleza a traves<br />

<strong>de</strong> rituales <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l ―jallupacha‖.<br />

Las personas que interpretan <strong>la</strong> música son 24 tocadores que hac<strong>en</strong> un conjunto (esto<br />

varia <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> region, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia Aroma, comunidad Sullkavi – C<strong>en</strong>tro cultural<br />

Ayo Ayo un grupo lo compon<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 30 a 60 personas).<br />

- Los bai<strong>la</strong>rines<br />

La vestim<strong>en</strong>ta para esta danza g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son: <strong>la</strong>s mujeres llevan polleras <strong>de</strong> bayeta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> oveja (negra, rosada, ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo a región), también llevan un aguayo<br />

cargado, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te tejido con matices multicolores y figuras <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno (flores,<br />

rostros <strong>de</strong> animales, estrel<strong>la</strong>s) con colores fosforesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> manera que resalt<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

distancia. Los varones también cargan un aguayo, el wallqipu 150 y el lluch’u 151 muy<br />

colorido, cabe recalcar que ―el aguayo es un compon<strong>en</strong>te muy importante <strong>en</strong> esta danza<br />

porque expresa todo el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> colores que se manifiestan <strong>en</strong> <strong>la</strong> madre naturaleza, el<br />

equilibrio y <strong>la</strong> armonia están p<strong>la</strong>smadas <strong>en</strong> el aguayo <strong>en</strong> el que todo pedazo <strong>de</strong> color<br />

forman un tejio armonico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida‖ (Mohoseñada <strong>de</strong>l El Alto ―Luz Viva‖ 2003:22).<br />

149 Marka es una región <strong>aymara</strong>, por ejemplo La Paz Marka, Oruro Marka. Cada marka comparte similitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tre sus pob<strong>la</strong>dores que varian <strong>de</strong> otras markas, por ejemplo <strong>la</strong> vestim<strong>en</strong>ta, variedad lingüistica.<br />

150 Bolson pequeño.<br />

151 Gorro con cobertores para <strong>la</strong>s orejas.<br />

151


Implicancias educativas, culturales, valores y sociolingüísticas, <strong>en</strong> el uso y práctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Moseñada<br />

Toda <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vivida cotidianam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> interacción con <strong>la</strong> naturaleza es también<br />

expresada a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> música, baile y vestim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> dinámica social <strong>de</strong>l ayllu <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales interpersonales se<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> organización social, <strong>la</strong>s instituciones<br />

y el simbolismo <strong>de</strong> su viv<strong>en</strong>cia cotidiana, don<strong>de</strong> el esfuerzo, el trabajo, <strong>la</strong> austeridad,<br />

<strong>la</strong> habilidad, <strong>la</strong> disciplina, <strong>la</strong> responsabilidad, <strong>la</strong> solidaridad, <strong>la</strong> reciprocidad, el respeto<br />

mutuo y <strong>la</strong> lealtad comunitaria continúan si<strong>en</strong>do los valores <strong>aymara</strong> mas importantes.<br />

(CDIMA 2003:90)<br />

En <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong>, ancestralm<strong>en</strong>te se fue ―educando‖ a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones a través <strong>de</strong><br />

este sistema <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s reivindicativas <strong>en</strong> épocas y fiestas, bajo <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong>:<br />

ayuda mutua y trabajo compartido. De los cuales hasta nuestros días aún se manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una variedad <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> trabajo colectivo y <strong>de</strong> cooperación recíproca como el<br />

yanapa 152 , ayni 153 , mink’a 154 , wayka 155 , waki 156 , sataqa 157 (CDIMA 2003:90).<br />

La moseñada se originó <strong>en</strong> un mundo <strong>aymara</strong> y con <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> 158 , por tanto es una<br />

fuerza <strong>de</strong> atracción que manti<strong>en</strong>e viva el idioma materno, por otro <strong>la</strong>do <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

moseñada significa acción y efecto <strong>de</strong> reunirse o adherirse <strong>la</strong>s cosas <strong>en</strong>tre sí o los<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los que está formado, el idioma originario es uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que<br />

surge naturalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su práctica. Durante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong><br />

diciembre 2010 y <strong>en</strong>ero 2011 se pudo evi<strong>de</strong>nciar el uso exclusivo <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>:<br />

Sumt’ayjañaniwa phusantañapikiniwa, ratukiya jumanakapi jani hurapana puriptaxa,<br />

kuna munapta luqtayasiña munapta kunarakisti! (RF 8/01/2011) [hay que mejorar<br />

pues, continuaremos sop<strong>la</strong>ndo, ¡apúr<strong>en</strong>se! Uste<strong>de</strong>s no vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> hora también, que<br />

siempre quier<strong>en</strong> hacerse rogar! ]<br />

Nayas wayiti puril<strong>la</strong> sumirumpi a<strong>la</strong>qt‘asxa, ancharakiwa mayt‘asiña, ukatasa jani<br />

kusakiti mayt‘ata uchasiñaxa, nayanpini uthañpa. (JDF 30/01/2011) [yo voy a ir a<br />

comprarme pollera <strong>de</strong> bayeta y sombrero, no quiero prestado, quiero propio, para<br />

cualquier rato]<br />

Wallqipunakasa, lluch’unakasa sawt’ayasiñaya, kusjaskiya, hoy taqi kunampiya isimpi<br />

kuna. Pampjasirusa sarsnaya como resi<strong>de</strong>ntes cochabambinos jallukhamaya. (RF<br />

152<br />

Ayuda.<br />

153<br />

Hoy por mi mañana por ti.<br />

154<br />

Co<strong>la</strong>boración con algún reconocimi<strong>en</strong>to (producto o económico).<br />

155<br />

Ayuda <strong>en</strong> grupo, todos para uno y uno para todos.<br />

156<br />

Compartir el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra, uno prepara el terr<strong>en</strong>o el otro trae semil<strong>la</strong>, al final los dos compart<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cosecha.<br />

157<br />

El que se siembra uno o dos surcos <strong>de</strong> papa <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> otro comunario. (Traducción: Francisca VT,<br />

09/03/2011)<br />

158<br />

http://www.agrupacionfolkloricaka<strong>la</strong>sasaya.blogspot.com/ (consulta: 9/03/2011)<br />

152


30/01/2011) [Hay que hacerse tejer bolsoncitos y gorros, ya nomás, con todo<br />

completo, para ir también al campo como resi<strong>de</strong>ntes]<br />

Por lo anterior, <strong>la</strong> moseñada es un sistema <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s educativas, implica interacción<br />

<strong>en</strong>tre bai<strong>la</strong>rines y músicos a través <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong>, uso <strong>de</strong> tejidos que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> naturaleza, expresión <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> cooperación y reciprocidad; por<br />

supuesto que <strong>la</strong> moseñada no t<strong>en</strong>dría s<strong>en</strong>tido ni significado si no se va a <strong>la</strong> comunidad,<br />

implica necesariam<strong>en</strong>te vínculo directo con el pueblo y otros inmigrantes (Ch‘apini,<br />

Wariqalluni, Paräni, K‘ulta, Tutltuwani, Ch‘axuwillki y todo los coterráneos <strong>de</strong>l Ayllu<br />

Katanch‘uqi), lo cual también es un factor para favorecer el uso <strong>de</strong>l idioma materno, ya<br />

que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificarlos es un instrum<strong>en</strong>to mediador <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre paisanos.<br />

- Organización <strong>de</strong>l conjunto “Moseñada”<br />

En cuanto a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l conjunto Musiñu, Eulogio (12/11/2010) m<strong>en</strong>vciona ―a ver,<br />

Natalio, el …paya, kha a<strong>la</strong>jatsti kimsa, pusi, Ezequiel phisqa...‖ 159 y Eddy (12/11/2010)<br />

―hay que organizar moseñada, se pue<strong>de</strong>‖. No se percibe ninguna dificultad, Eulogio ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>en</strong> m<strong>en</strong>te varios coterráneos que sab<strong>en</strong> tocar y viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Cochabamba y no es nada difícil<br />

convocarlos. Los conocidos tocadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada: Mi<strong>la</strong>nio 160 , Eufracio y Oswaldo<br />

(Cochabamba 26/12/2010) argum<strong>en</strong>tan ―sí se pue<strong>de</strong>, pero sábado y domingo, porque los<br />

<strong>de</strong>más días trabajamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa y no t<strong>en</strong>emos permiso, fines <strong>de</strong> semana está bi<strong>en</strong>‖.<br />

Al mismo tiempo, respecto a <strong>la</strong>s personas que compondrían el conjunto moseñada<br />

expresan:<br />

Hemos int<strong>en</strong>tado con otros, <strong>de</strong> otros <strong>la</strong>dos, no es bi<strong>en</strong>, no cumpl<strong>en</strong>, se van, fal<strong>la</strong>n. (EC<br />

25/12/2010)<br />

Entre nosotros nomás pues, hartos estamos, es que con otros, no hay caso <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse, para <strong>de</strong>cir también Inquisivi (RF 30/01/2011)<br />

Unificar integrantes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes lugares o Ayllus pronostica malos augurios para iniciar<br />

con <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l conjunto, por eso se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> lo posible sólo con familias <strong>de</strong>l<br />

Ayllu Katanch‘uqi. No por egoc<strong>en</strong>trismo, sino por experi<strong>en</strong>cias propias <strong>de</strong> los tocadores,<br />

porque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que lograron ser parte <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> moseñada no<br />

hubo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to ni lealtad, <strong>de</strong>bido a que no eran <strong>de</strong> una misma región y no se<br />

conocían perfectam<strong>en</strong>te.<br />

En esta perspectiva a continuación se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> finalidad y los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta.<br />

159 El Natalio, ….el dos, <strong>de</strong> arriba tres, cuatro, Ezequiel cinco….(hay tocadores)<br />

160 Músico <strong>de</strong> moseñada, oriundo <strong>de</strong> K‘ulta ayllu Katanch‘uqi.<br />

153


Finalidad<br />

Revitalizar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales <strong>aymara</strong>s con inmigrantes.<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

Propiciar el fortalecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos culturales <strong>aymara</strong>s, <strong>en</strong>tre ellos, <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, <strong>en</strong> familias inmigrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Cochabamba.<br />

Objetivos específicos<br />

� G<strong>en</strong>erar condiciones para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l conjunto musical ―Moseñada‖.<br />

� Propiciar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>en</strong>tre los integrantes y ―adher<strong>en</strong>tes‖ durante el sistema<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s 161 <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada.<br />

Justificación<br />

Es preciso tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta cómo se va a propiciar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna<br />

para niños, adolesc<strong>en</strong>tes, jóv<strong>en</strong>es y adultos <strong>de</strong> una familia, como los <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />

campo, prestando at<strong>en</strong>ción a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación, consi<strong>de</strong>rada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

técnicas <strong>de</strong> investigación más fi<strong>de</strong>digna y creíble, y <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista a profundidad. Se<br />

evi<strong>de</strong>ncian dos situaciones medu<strong>la</strong>res que podrían facilitar el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to natural <strong>en</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong> a) <strong>la</strong> comunidad y b) el estar juntos.<br />

El idioma <strong>aymara</strong>, al igual que otras <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s originarias, no sólo se <strong>en</strong>seña por separado<br />

como una profesión y mucho m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> un au<strong>la</strong> <strong>en</strong> base a reg<strong>la</strong>s lingüísticas tradicionales<br />

con ―m<strong>en</strong>tiritas‖ (Sichra 2006) 162 , necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que estar <strong>en</strong>tramada <strong>en</strong> otras<br />

activida<strong>de</strong>s cotidianas don<strong>de</strong> corresponda usar <strong>aymara</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r y<br />

cohesionar emocional y significativam<strong>en</strong>te al participante.<br />

La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Moseñada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>aymara</strong> ancestralm<strong>en</strong>te fue y es ―educativo‖ es<br />

un sistema <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s ejercidas hasta nuestros días a través <strong>de</strong> un trabajo colectivo,<br />

cooperativo y recíproco (CDIMA 2003:90). La Moseñada es uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

culturales <strong>aymara</strong>s imprescindibles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fiestas <strong>de</strong> época lluviosa (noviembre, diciembre,<br />

<strong>en</strong>ero, febrero y marzo), cinco meses <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> Moseñada. Dos meses <strong>de</strong><br />

ellos, diciembre y <strong>en</strong>ero, concuerdan con <strong>la</strong>s vacaciones esco<strong>la</strong>res, lo cual posibilita<br />

a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> los niños a <strong>la</strong> comunidad.<br />

161 Las activida<strong>de</strong>s estarán p<strong>la</strong>nificadas <strong>de</strong> manera que origin<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> por los nuevos usuarios.<br />

162 Estudio sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l quechua <strong>en</strong> dos colegios particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Cochabamba.<br />

154


El interés implícito <strong>de</strong> organizar el conjunto moseñada parte <strong>de</strong> Emi, Eddy, Eulogio,<br />

Aurelia y Fabio<strong>la</strong>, integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias foco. Esta actividad se a<strong>de</strong>cúa a <strong>la</strong>s<br />

características (estar juntos, estar <strong>en</strong> familia, estar <strong>en</strong>tre paisanos, visitar <strong>la</strong> comunidad),<br />

que facilitarían el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, que insinuaron Bertha, Ariel y Cris: ―cuando<br />

estamos juntos hablo <strong>de</strong> por sí (<strong>aymara</strong>)‖, ―<strong>en</strong> el campo hablo normal (<strong>aymara</strong>)‖ ―aquí <strong>en</strong><br />

Cochabamba hay artos <strong>de</strong>l campo‖. De <strong>la</strong> misma manera, el interés se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> otras<br />

familias <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> es un proceso que podría mant<strong>en</strong>er y afirmar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />

cultural. ―La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> y <strong>la</strong> cultura tradicionalm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>radas junto a <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

histórica <strong>de</strong> un pueblo, a sus tradiciones, religión, mitología, cosmovisión, etc. como<br />

rasgos <strong>de</strong>finitorios <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad; esto es, el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser uno mismo, <strong>de</strong><br />

reconocerse como tal para, a <strong>la</strong> vez, po<strong>de</strong>r difer<strong>en</strong>ciarse <strong>de</strong> otros‖ (Montoya y López<br />

1988: 10).<br />

Contar con una base i<strong>de</strong>ntitaria que fortalezcan <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong> cualquier espacio<br />

social e institucional urbano 163 , que viabilic<strong>en</strong> cómo introducir elem<strong>en</strong>tos foráneos<br />

conforme a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones familiares. Para pres<strong>en</strong>tarse ante <strong>la</strong> sociedad tal y cual somos y<br />

promover el respeto, at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acuerdo a nuestros formas <strong>de</strong> vida. Así<br />

como suce<strong>de</strong> con los migrantes originarios <strong>en</strong> otros países:<br />

La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia cultural <strong>de</strong>l migrante <strong>de</strong> Huaycán ti<strong>en</strong>e pues que ver con sus sistemas<br />

o códigos <strong>de</strong> comunicación, sus saberes, hábitos, usos y costumbres, así como sus<br />

experi<strong>en</strong>cias sonoras, aspectos que se manifiestan a través <strong>de</strong> sus actos <strong>en</strong> diversos<br />

procesos <strong>de</strong> interacción social. Dichas manifestaciones constituy<strong>en</strong> indicadores <strong>de</strong>l<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l migrante, indicadores <strong>de</strong> naturaleza híbrida, no obstante,<br />

por su inmersión <strong>en</strong> un universo <strong>en</strong> el cual prima una racionalidad <strong>de</strong> tipo occi<strong>de</strong>ntal.<br />

(Tito 2005:37)<br />

La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada ti<strong>en</strong>e el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> convocatoria 164 a familias completas (niños,<br />

adolesc<strong>en</strong>tes, jóv<strong>en</strong>es, adultos y abuelos), y su manifestación constituye indicadores <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>tido y significado <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia cultural <strong>de</strong>l inmigrante, por lo tanto, es un bu<strong>en</strong><br />

163 El 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong>l 2011, se llevó a <strong>la</strong> graduación <strong>de</strong> <strong>la</strong> normal Simón Rodríguez el conjunto moseñada <strong>de</strong>l<br />

Ayllu Katanch‘uqi compuesta por resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Ch‘apich‘apini (Anacleto, Eddy, Guil<strong>de</strong>r), Wariqalluni (R<strong>en</strong>é,<br />

Ezequiel, Oswaldo), Parani (Eufracio), K‘ulta (Mi<strong>la</strong>nio, N, Francisco) y Kavari (Pedro y Miguel). Durante <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada a Mi<strong>la</strong>nio le tocó escuchar <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> alguna persona lo sigui<strong>en</strong>te ―uste<strong>de</strong>s<br />

también que están meti<strong>en</strong>do bul<strong>la</strong> aquí ¡cáll<strong>en</strong>se!‖ (Coliseo Don Bosco 15/01/2011). Son situaciones que<br />

podrían afectar <strong>la</strong>s insegurida<strong>de</strong>s.<br />

164 Evi<strong>de</strong>nciado durante <strong>la</strong> práctica para <strong>la</strong> graduación <strong>de</strong> <strong>la</strong> normal Simón Rodríguez <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> diciembre<br />

2010 hasta el 9 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 2011. Sólo se conversón con tres integrantes Mi<strong>la</strong>nio, Oswaldo y Eufracio y ellos<br />

mismos se <strong>en</strong>cargaron <strong>de</strong> pasar <strong>la</strong> voz a los otros tocadores pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al mismo Ayllu Katanch‘uqi,<br />

inclusive vinieron <strong>de</strong> Oruro para co<strong>la</strong>borar el día <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to.<br />

155


elem<strong>en</strong>to cultural para dar inicio con el proyecto <strong>aymara</strong>, para que durante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> moseñada se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> otros proyectos como una institución educativa <strong>de</strong> <strong>aymara</strong>s con<br />

propio currículo e<strong>la</strong>borado por los protagonistas a nivel global y específico, también<br />

proyectos económicos y políticos.<br />

Etapas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

La pres<strong>en</strong>te propuesta y los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se socializarán <strong>en</strong> primer lugar<br />

con <strong>la</strong>s familias foco, luego con los ―phusiri‖ [tocadores] y familiares. En tercer lugar, con<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> instituciones, estudiantes y profesionales <strong>de</strong> inmigrantes <strong>aymara</strong>s. Para<br />

ajustar y mejorar algunos aspectos, como los lugares <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo, horarios y <strong>la</strong><br />

conformación <strong>de</strong> cabecil<strong>la</strong>s (simi<strong>la</strong>r a una mesa directiva).<br />

Metodología<br />

Etapas<br />

1ro Convocar y motivar a <strong>la</strong>s cuatro familias foco.<br />

2do Ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> propuesta al vecindario <strong>de</strong>l Barrio Victoria Bajo.<br />

3ro Proponer a los resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi (<strong>de</strong>l cual<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias foco).<br />

4to Socializar a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> instituciones, estudiantes y<br />

profesionales <strong>de</strong> inmigrantes <strong>aymara</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cochabamba.<br />

En una actividad como <strong>la</strong> moseñada, por experi<strong>en</strong>cia propia participan tocadores con<br />

respectivas familias, bai<strong>la</strong>rines con respectiva familia. Toda persona que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

moseñada <strong>en</strong> conjunto es parte protagonista, unos tocan, otros bai<strong>la</strong>n, los terceros se<br />

ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y refrigerio y los cuartos <strong>de</strong> algún asunto re<strong>la</strong>cionado con el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Moseñada. Los participantes sean o no sean familiares ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su<br />

ocupación, asumida voluntariam<strong>en</strong>te o por asignación. En este s<strong>en</strong>tido, ningún<br />

compon<strong>en</strong>te participa sólo como observador, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia implica protagonismo <strong>de</strong><br />

cualquier forma.<br />

En esta perspectiva, para propiciar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

g<strong>en</strong>eraciones que no hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong>l idioma originario, se t<strong>en</strong>drá como estimu<strong>la</strong>dores<br />

lingüísticos a los adultos, con una previa s<strong>en</strong>sibilización y cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> estrategias <strong>en</strong>tre<br />

156


adultos hab<strong>la</strong>ntes conjuntam<strong>en</strong>te con los hijos o no hijos, es <strong>de</strong>cir, con todos los<br />

participantes y <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones (adultos, jóv<strong>en</strong>es, adolesc<strong>en</strong>tes y niños).<br />

Los adultos durante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada <strong>en</strong> todas sus etapas (<strong>en</strong>sayos, rituales y<br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos) sólo emplearán <strong>aymara</strong> para comunicarse con <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los<br />

participantes, incluso con los hijos.<br />

En los ev<strong>en</strong>tos principales (fiestas familiares: promociones, matrimonios, rituales, <strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> el Anata), <strong>en</strong> el local <strong>de</strong> reuniones, don<strong>de</strong> el conjunto moseñada muestre el producto<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos, se propiciará <strong>la</strong> participación lingüística <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> <strong>de</strong> cada integrante, es<br />

<strong>de</strong>cir cada persona (adulta, jov<strong>en</strong> o niño/a) por invitación expresará <strong>de</strong> manera personal<br />

alguna i<strong>de</strong>a suya (un saludo, una suger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, una canción, un rec<strong>la</strong>mo) <strong>en</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>. Este tipo <strong>de</strong> iniciativa tuvo bu<strong>en</strong>a acogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />

<strong>de</strong>l 2011(explicada <strong>en</strong> pie <strong>de</strong> página Nro. 135), aunque solo se animaron dos personas<br />

adultas a expresar un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, otros anunciaron que <strong>en</strong> una próxima oportunidad<br />

hab<strong>la</strong>rían muchos más y que ahora aún t<strong>en</strong>ían miedo, pero conforme se reúnan seguido<br />

el miedo <strong>de</strong>saparecerá (Margarita 16/01/2011) y (Emi 26/01/2011).<br />

Evaluación<br />

Lo máximo que se persigue es el uso <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> por los niños, adolesc<strong>en</strong>tes y<br />

jóv<strong>en</strong>es, porque ellos, a pesar <strong>de</strong> saberlo, no usan el idioma materno. Entonces, a través<br />

<strong>de</strong> un trabajo cooperativo con los padres <strong>de</strong> familia y <strong>de</strong>más adultos se realizará<br />

observaciones a los hijos durante <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> familias <strong>aymara</strong>s a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

moseñada, bajo los sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

- Quiénes hab<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> durante el ev<strong>en</strong>to<br />

- Qué dijeron<br />

- Con quién hab<strong>la</strong>ron<br />

Se realizará un registro <strong>de</strong> observaciones por cada reunión, registrando los nombres, y los<br />

términos que expresaron <strong>en</strong> idioma <strong>aymara</strong>, los cuales servirán como ayuda memoria <strong>en</strong><br />

el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación comunitaria.<br />

En esta primera etapa <strong>de</strong> evaluación, sólo se tomará <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los<br />

usuarios, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera g<strong>en</strong>eración (niños, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es).<br />

Asimismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible los términos que emplearon.<br />

157


En una segunda etapa, se hará <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada ev<strong>en</strong>to. Se verá los registros <strong>de</strong><br />

usuarios, para ver si <strong>la</strong> actividad propuesta propicia hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera g<strong>en</strong>eración. La<br />

segunda etapa <strong>de</strong> evaluación nos proporcionará información importante para tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, para continuar e implem<strong>en</strong>tar nuevas activida<strong>de</strong>s o<br />

prestar más at<strong>en</strong>ción a algunos ev<strong>en</strong>tos y ponerle énfasis <strong>en</strong> esos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada que favorec<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> materna.<br />

Los resultados t<strong>en</strong>drán principalm<strong>en</strong>te una autovaloración comunitaria, por los propios<br />

usuarios. Es <strong>de</strong>cir cada usuario nuevo verá cómo logró hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

manera los <strong>de</strong>más compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to valoraran los usos linguisticos <strong>de</strong> los nuevos<br />

usuarios <strong>de</strong>l idioma <strong>aymara</strong> ¿cuándo y cómo lo hac<strong>en</strong>?<br />

Presupuesto<br />

El empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to se iniciará con el aporte voluntario <strong>de</strong> los participantes, tal como dijo<br />

uno <strong>de</strong> los ―Likuyra‖ ―ma maraki ch’amachixa, tantapiña, ukata suma sarantaskani, sapa<br />

mayni trawaxtanja uchañani qalltañataki‖ 165 (RF 30/01/2011). Los recursos humanos y<br />

materiales, para iniciar, se repres<strong>en</strong>tan como sigue:<br />

Factibilidad<br />

Recursos materiales Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Moseñada<br />

Una tropa (24 unida<strong>de</strong>s: cuatro Likus, 12<br />

jach‘asus, 8 irañas, 1 ch‘ili, 1 qiqiriqi, dos<br />

bombos y 2 tambores)<br />

Recursos humanos Promotor y/o coordinador<br />

Cabecil<strong>la</strong>s:<br />

impulsores)<br />

aficionados (voluntarios<br />

Refrigerio<br />

tocadores<br />

para los<br />

Likuyra ―Lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong>l conjunto‖<br />

Bai<strong>la</strong>rines por afición<br />

Cortesía <strong>de</strong> algunos voluntarios<br />

158<br />

Phusaña = 1.000 bs.<br />

Bombo = 400 bs.<br />

Tambor = 400 bs.<br />

1 qiqiriqi = 280 bs.<br />

Voluntarios por afición<br />

El pres<strong>en</strong>te empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> predisposición <strong>de</strong> los ―phusiri‖ 166 y los<br />

integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco los días domingos. Se está empezando con este proyecto y<br />

hay bu<strong>en</strong>as perspectivas <strong>de</strong> aceptación.<br />

Ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>la</strong>s canchas <strong>de</strong>l complejo Coboce, patios <strong>de</strong> los domicilios<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cada integrante, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco, por algunos días.<br />

Respaldo económico para pasajes por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cada participante, autofinanciami<strong>en</strong>to.<br />

165 Iniciar es difícil, pero <strong>de</strong>spués va a ser fácil, un año vamos a sufrir, hay que colocar cuota cada<br />

uno.<br />

166 Tocadores <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> moseñada


―Licuyra‖ 167 lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada: Mi<strong>la</strong>nio (Cochabamba 15/01/2011) ―mira no sé si<br />

podremos para carnavales o Urkupiña, pero me dic<strong>en</strong> nomás, estoy dispuesto cualquier<br />

rato‖ y R<strong>en</strong>é (Cochabamba 15/01/2011) ―soy aficionado, me van a avisar siempre<br />

cualquier cosa, ahora yo también voy a hacer mi ch‘al<strong>la</strong> <strong>en</strong> agosto con moseñada ¡bi<strong>en</strong>!‖.<br />

Fernando, integrante <strong>de</strong>l grupo Musuj Sunqu (Lawachaka 01/01/2011) ―hay que<br />

organizarse, cualquier cosa me l<strong>la</strong>mas, nosotros tocamos todo los instrum<strong>en</strong>tos,<br />

participamos siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong> San Simón‖.<br />

El empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to no prevé restricciones <strong>de</strong> tipo (religioso, cultural, político ni <strong>de</strong> otra<br />

índole), sino está abierto a toda persona que quiera formar parte <strong>de</strong>l grupo.<br />

Impresiones iniciales <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Moseñada”<br />

La pres<strong>en</strong>te propuesta ya empezó a ejecutarse, es <strong>de</strong>cir que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mes <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong>l año 2010 se conversó con <strong>la</strong>s familias foco y resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Ayllu Katanch‘uqi para<br />

organizar <strong>la</strong> moseñada a manera <strong>de</strong> reunir personas coterráneas. La familia foco i<strong>de</strong>ntificó<br />

a un grupo <strong>de</strong> tocadores que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un solo sector, <strong>en</strong> el km. 4 Av. B<strong>la</strong>nco Galindo,<br />

Complejo Coboce. El 25 <strong>de</strong> diciembre se propuso a los tocadores con una bu<strong>en</strong>a acogida.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces se realizan <strong>en</strong>sayos los domingos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canchas <strong>de</strong>l complejo Coboce,<br />

aunque con algunos altercados con algunos dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB Coboce respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

canchas ―quiénes son, <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> vi<strong>en</strong><strong>en</strong>, es que a veces <strong>en</strong>sucian <strong>la</strong> cancha, por eso<br />

digo‖ (Dirig<strong>en</strong>te OTB Coboce 8/01/2011). Esta situación impulsa a buscar ambi<strong>en</strong>tes<br />

propios <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo, porque los domicilios particu<strong>la</strong>res tampoco son sufici<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> cuanto<br />

a espacio, para todas <strong>la</strong>s familias que participan <strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos. No so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te van los<br />

tocadores a los <strong>en</strong>sayos, sino familias completas, cada familia, <strong>en</strong> promedio, está<br />

compuesta por más <strong>de</strong> cinco integrantes. Se pi<strong>en</strong>sa al m<strong>en</strong>os contar con 24 tocadores, lo<br />

que quiere <strong>de</strong>cir que cada domingo se reunirán <strong>en</strong>tre 120 personas.<br />

En conclusión, se espera que <strong>la</strong> propuesta “Taqpachani jikisisana” (cuando estamos<br />

juntos) a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada con participación aficionada, protagónica y<br />

comprometida <strong>de</strong> todos los integrantes (tocadores, bai<strong>la</strong>rines, los adultos cotidianos<br />

hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong>, abuelos, padres <strong>de</strong> familia, niños y jóv<strong>en</strong>es) propiciará el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>.<br />

167 El que dirige los ritmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> moseñada.<br />

159


Albó, Xavier y Gróver Bustillos<br />

Bibliografía<br />

1995 Bolivia Plurilingue, guía para p<strong>la</strong>nificadores y educadores. Tomo III Mapa<br />

Albó, Xavier<br />

13.La Paz: UNICEF, CIPCA<br />

1998 ―Expresión indíg<strong>en</strong>a, diglosia y medios <strong>de</strong> comunicación‖. En Luis Enrique López e<br />

Ingrid Jung (Compi<strong>la</strong>dores) Sobre <strong>la</strong> huel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz. Madrid: Morata, PROEIB<br />

An<strong>de</strong>s, DSE. 126-156.<br />

Antequera, Nelson Duran<br />

2007 Territorios urbanos, diversidad cultural, dinámica socio económica y<br />

procesos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to urbano <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> Cochabamba. La Paz:<br />

CEDIB, Plural.<br />

Apaza, Ignacio Apaza<br />

2010 Estudios <strong>de</strong> Lingüística y Sociolingüística Andina. La Paz: Catacora, UMSA,<br />

IDH.<br />

Appel, R<strong>en</strong>é y Pieter Muysk<strong>en</strong><br />

1996 Bilingüismo y contacto <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s. Barcelona: Ariel.<br />

Areiza, Rafael Londoño, Mireya Cisneros Estupiñán y Luis Enrique Tabares Idárraga<br />

2004 Hacia una nueva visión sociolingüística. Bogotá: Ecoe.<br />

Arratia, Vidal, Soledad Guzman, Edna Otondo e Inge Sichra<br />

2008 Transiciones <strong>de</strong> niños indíg<strong>en</strong>as migrantes andinos. Cochabamba:<br />

FUNPROEIB ANDES.<br />

Asamblea Constituy<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Bolivia<br />

2008 Nueva Constitución Política <strong>de</strong>l Estado.<br />

Baker, Colín<br />

1997 Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> educación bilingüe y bilingüismo. Madrid: Cátedra lingüística.<br />

Barragán, Rossana; Tom Salman; Virginia Ayllon; Julio Córdova; Erik Langer<br />

2001 Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación. La Paz: PIEB.<br />

160


Bascopé, Víctor C.<br />

s/a ―El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y territorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l mundo andino‖. s/e.<br />

Docum<strong>en</strong>to.<br />

Berger, Peter y Thomas Luckmann<br />

2001 La construcción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Bu<strong>en</strong>os Aires: Amorrortu<br />

Bonfil Batal<strong>la</strong>, Guillermo<br />

1981 Utopía y revolución. México D.F.: Nueva imag<strong>en</strong>.<br />

1990 México profundo. México D.F.: Grijalbo.<br />

1995 Obras escogidas <strong>de</strong> Guillermo Bonfil. Selección y recopi<strong>la</strong>ción Lina O<strong>de</strong>na<br />

Güemes. México D.F.: Instituto Nacional Indig<strong>en</strong>ista.<br />

Bourdieu, Pierre<br />

1997 Razones prácticas sobre <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción. Barcelona: Anagrama.<br />

Briggs, Lucy Therina<br />

1993 El idioma <strong>aymara</strong> variantes regionales y sociales. La Paz: ILCA.<br />

Castelló, Rafael Cogollos; Lor<strong>en</strong>a Ciscar Ramírez; David Gonzales Martínez y Pablo<br />

Pérez Ledo<br />

2001 Lealtad y actitu<strong>de</strong>s lingüísticas hacia el val<strong>en</strong>ciano <strong>en</strong> los <strong>en</strong>tornos urbanos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia: Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia Estudio<br />

G<strong>en</strong>eral. En línea: http://www.uv.es/socant2/sa<strong>la</strong>mll<strong>en</strong>g.pdf (Consulta: 4/02/2011)<br />

Cerrón-Palomino, Rodolfo y Juan Carvajal Carvajal<br />

2009 ―Aimara‖. En Mily Crevels y Pieter Muysk<strong>en</strong> (Editores) L<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> Bolivia. La<br />

Paz: Koninkrijk <strong>de</strong>r Ner<strong>de</strong>r<strong>la</strong>n<strong>de</strong>n, Musef, Plural. 169-213.<br />

2000 Lingüística Aimara. Cuzco: CBC, PROEIB An<strong>de</strong>s.<br />

Chirinos, Andrés<br />

2000 Lealtad o utilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el Perú y Bolivia. s/e.<br />

docum<strong>en</strong>to.<br />

Choque, Roberto Canqui<br />

1992 ―II Historia‖ En Hans van <strong>de</strong>n Berg y Norbert Schiffers Compi<strong>la</strong>dores. La<br />

Cosmovisión <strong>aymara</strong>. La Paz: UCB/ Hisbol. 59-80.<br />

161


Condori, Flor<strong>en</strong>cia Ch‘avez<br />

2004 Ayllu Majasaya. Música, Territorio y Cultura. Cochabamba: Pro<strong>de</strong>vat, H.A.M.,<br />

Cor<strong>de</strong>r, Pit<br />

Agruco, Kurmi.<br />

1992 Introducción a <strong>la</strong> lingüística aplicada. México: Limusa.<br />

Crystal, David<br />

2001 La muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s. Madrid: Cambridge University Press.<br />

De Tezanos, Araceli<br />

2004 Una etnografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnografía. Aproximaciones metodológicas para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque cualitativo-interpretativo para <strong>la</strong> investigación social.<br />

Bogotá: Antropos.<br />

Díaz, José Gainza<br />

1996 Historia musical <strong>de</strong> Bolivia. La Paz – Bolivia: América S.R.L.<br />

Duranti, Alessandro<br />

1992 ―La etnografía <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>: hacia una lingüística <strong>de</strong> <strong>la</strong> praxis‖. En Fre<strong>de</strong>rick J.<br />

Newmwyer (Compi<strong>la</strong>dor). Panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> lingüística mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Cambridge. Madrid: Cambridge University Press. 253-273.<br />

España, Raúl; Pao<strong>la</strong> Rozo; José Luis España; José Antonio Peres<br />

2005 El control social <strong>en</strong> Bolivia: un aporte a <strong>la</strong> reflexión y discusión. La Paz: GTZ<br />

Fasold, Ralph<br />

– CEPAS – CARITAS.<br />

1996 La sociolingüística <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Madrid: Visor Libros.<br />

Fernán<strong>de</strong>z, Marcelo O.<br />

2000 La ley <strong>de</strong>l ayllu. La Paz: Offset Boliviana Ltda.<br />

Fishman, Joshua<br />

1995 Sociología <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je. Madrid: Cátedra Lingüística.<br />

Go<strong>de</strong>nzzi, Juan C.<br />

2005 En <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je. Cognición, discurso y sociedad <strong>en</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />

Lima: Universidad <strong>de</strong>l Pacífico, Organisation University Aire Interamericane,<br />

College <strong>de</strong>l Amériques.<br />

162


Goetz, Judith y Margaret LeCompte<br />

1988 Etnografía y diseño cualitativo <strong>en</strong> investigación educativa. Madrid: Morata.<br />

Gre<strong>en</strong>, Abadio Stocel<br />

1996 ―Viejos y nuevos requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as‖. Bogotá,<br />

s/e. mimeo.<br />

Halliday, M.A.K.<br />

1994 El <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je como semiótica social. La interpretación social <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je y <strong>de</strong>l<br />

significado. Bogotá: Fondo <strong>de</strong> cultura Económica.<br />

Hammersley, Martyn; Paul Atkinson<br />

1994 Etnografía. Métodos <strong>de</strong> investigación. Barcelona: Paidos<br />

Harding, Edith y Riley Philip<br />

1998 La familia bilingüe. Madrid: Cambridge University Press.<br />

Honorable Consejo Municipal <strong>de</strong> Cochabamba<br />

2009 ―Registro <strong>de</strong> Junta Vecinal ―Barrio Victoria Bajo‖, como Organización Territorial <strong>de</strong><br />

Base‖. No 4014/2009, Cochabamba. Docum<strong>en</strong>to.<br />

Honorable Municipalidad <strong>de</strong> Cochabamba, Dirección <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to Territorial<br />

1997 “P<strong>la</strong>n Municipal <strong>de</strong> Desarrollo Distrito 9‖. Realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Gestión 95-96, Arq.<br />

Hudson, R.A.<br />

Jhonny Antezana Martínez, Director <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n. Cochabamba. Docum<strong>en</strong>to.<br />

1982 La sociolingüística. Barcelona: Anagrama.<br />

Labov, William<br />

1991 Sociolinguistic patterns. United States of America. En línea:<br />

http://books.google.com.bo/books?id=hD0PNMu8CfQC&printsec=frontcover#v=on<br />

epage&q&f=false . (Consulta 17/09/2010).<br />

Lagos, Cristian<br />

2005 La vitalidad lingüística <strong>de</strong>l Mapudungun <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile, sus factores<br />

<strong>de</strong>terminantes y consecu<strong>en</strong>cias socioculturales: Estudio exploratorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una perspectiva socio y etnolingüística. Revista Werk<strong>en</strong>, Antropología Arqueología<br />

Historia, Universidad Internacional SEK. Santiago-Chile. En línea:<br />

http://redalyc.uaemex.mx/pdf/508/50800603.pdf (consulta: 25/01/2011). 23-37.<br />

163


Layme, Félix Pairumani<br />

1992 ―El idioma <strong>aymara</strong>‖. En Hans van <strong>de</strong>n Berg y Norbert Schiffers (Compi<strong>la</strong>dores). La<br />

Lomas, Carlos<br />

cosmovisión <strong>aymara</strong>”. La Paz: UCB/hisbol. 113-142.<br />

1999 Cómo <strong>en</strong>señar a hacer cosas con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras. Volum<strong>en</strong> II. Barcelona: Paidós.<br />

López, Luis Enrique<br />

2006 ―Pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s, política y ecología <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je‖. En Luis Enrique<br />

López (Editor) Diversidad y Ecología <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>en</strong> Bolivia. La Paz: Plural,<br />

PROEIB An<strong>de</strong>s. 17-46.<br />

2009 ―Pueblos, Culturas y L<strong>en</strong>guas Indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> América Latina‖. En Inge Sichra<br />

(Coordinadora y edición). At<strong>la</strong>s sociolingüístico <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong><br />

América Latina. Tomo I. Quito: UNICEF, FUNPROEIB An<strong>de</strong>s, AECID. 19-79.<br />

Mamani, Juan Carlos Morales<br />

2005 Los Rostros <strong>de</strong>l <strong>aymara</strong> <strong>en</strong> Chile: el caso <strong>de</strong> Parinacota. La Paz: PINSEIB,<br />

PROEIB An<strong>de</strong>s, Plural.<br />

Martínez, Miguel M.<br />

2000 La investigación cualitativa etnográfica <strong>en</strong> educación. Bogotá: s/e. Manual<br />

teórico práctico.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y P<strong>la</strong>nificación, Vice ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación<br />

Estratégica y Participación Popu<strong>la</strong>r, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>nificación y Or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

Territorial y Unidad <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, Investigación y Análisis.<br />

2000 Aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> Bolivia. La Paz: U.P.P.I.A.<br />

Mohoseñada <strong>de</strong> El Alto ―Luz Viva‖<br />

2003 ―Danza: Mohoseñada‖. Alicia Canaviri (Directora). 9 años recuperando y<br />

fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> Música y Danza <strong>de</strong> nuestro pueblo. La Paz – Bolivia: CDIMA.<br />

21-22<br />

Montoya Rodrigo y Luis Enrique López<br />

1988 ¿Quiénes somos? El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> el altip<strong>la</strong>no. Lima: Mosca<br />

Azul<br />

164


Ninyoles, Rafael Luis<br />

1972 Idioma y po<strong>de</strong>r social. Madrid: Editorial Tecnos.<br />

Patzi, Félix Paco<br />

2008 Sistema comunal e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s culturales contemporáneas. La Paz: Vicuña.<br />

Programa De Formación <strong>de</strong> Lí<strong>de</strong>res Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina – PFLICAN<br />

2005 Módulo <strong>de</strong> Gobernabilidad. Manual <strong>de</strong>l participante. La Paz: Fondo Indíg<strong>en</strong>a,<br />

Banco Mundial.<br />

Quispe, Filemón<br />

2008 La qu<strong>en</strong>a Mollo. Superviv<strong>en</strong>cia y persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> música y danza tradicional<br />

andina. La Paz – Bolivia: Plural, Conservatorio Nacional <strong>de</strong> Música ci<strong>en</strong> años,<br />

Herrmann, Los Mapache.<br />

Rodríguez, Gregorio, Javier Gil y Eduardo García Jiménez<br />

1999 Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación cualitativa. Má<strong>la</strong>ga: Aljibe.<br />

Romaine, Suzanne<br />

1996 El <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. Barcelona: Ariel Lingüística.<br />

Sichra, Inge<br />

2003 Vitalidad <strong>de</strong>l quechua. La Paz: Plural, PROEIB An<strong>de</strong>s.<br />

2006 ―El quechua. La <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> mayoritaria <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>s indíg<strong>en</strong>as‖. En Luis Enrique<br />

López (Editor) Diversidad y ecología <strong>de</strong>l <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je <strong>en</strong> Bolivia. La Paz: Plural,<br />

PROEIB An<strong>de</strong>s. 171-199.<br />

2006 Enseñanza <strong>de</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> indíg<strong>en</strong>a e interculturalidad: ¿<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> realidad y el<br />

<strong>de</strong>seo? Investigación sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l quechua <strong>en</strong> dos colegios<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> Cochabamba. Cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Investigación N o 1, Cochabamba,<br />

PROEIB An<strong>de</strong>s-GTZ.<br />

2009 ―An<strong>de</strong>s‖. En Inge Sichra (Coordinadora y edición) At<strong>la</strong>s sociolingüístico <strong>de</strong><br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> América Latina. Tomo II. Quito: UNICEF, FUNPROEIB<br />

An<strong>de</strong>s, AECID. 513-533.<br />

Siguán, Miguel y William F. Mackey<br />

1989 Educación y bilingüismo. Madrid: Santil<strong>la</strong>na<br />

165


Stake, Robert E.<br />

1999 Investigación con estudio <strong>de</strong> casos. Madrid: Morata.<br />

Suxo, Moisés Yapuchura<br />

2007 La lucha por <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia: el aimara <strong>en</strong> Lima. La Paz: UMSS, PROEIB<br />

An<strong>de</strong>s, Plural.<br />

Taylor, S.J. y R. Bodgan<br />

1996 Introducción a los métodos cualitativos <strong>de</strong> investigación. Barcelona: Paidos.<br />

Tito, Félix Ancalle<br />

2005 ―Sunchu el huayno <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> los migrantes quechua-<br />

hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> Huaycán, Lima – Perú‖. Tesis <strong>de</strong> maestría pres<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong><br />

Universidad Mayor <strong>de</strong> San Simón, Cochabamba: PROEIB An<strong>de</strong>s.<br />

Vi<strong>la</strong>dot i Presas, María Angels<br />

2008 L<strong>en</strong>gua y comunicación intergrupal. Barcelona: UOC. En lí<strong>en</strong>a:<br />

http://books.google.com.bo/books?id=zjZdmsYryJcC&pg=PA131&lpg=PA131&dq=<br />

concepto+<strong>de</strong>+vitalidad+linguistica&source=bl&ots=cR9OcyGzM0&sig=tJO7tzhiIaQ<br />

-<br />

s6k0SRlQvACUpdo&hl=es&ei=zBw_TZLeJsPYgAf4xsWwCA&sa=X&oi=book_resu<br />

lt&ct=result&resnum=4&ved=0CCMQ6AEwAw#v=onepage&q&f=false (consulta:<br />

25/01/2011).<br />

Ve<strong>la</strong>sco, Honorio y Ángel Díaz <strong>de</strong> Rada<br />

1997 La lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación etnográfica. Madrid: Trota.<br />

Weinreich, Uriel<br />

1953 Languages in contact: findings and problems. La Haya: Mouton<br />

Yule, George<br />

1998 El <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>je. Traducción Nuria Bel Rafecas. Madrid: Cambridge University Press.<br />

166


Anexos<br />

167


ANEXO 1<br />

Guía <strong>de</strong> observación participante<br />

El uso <strong>de</strong>l aimara <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interacciones <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong> el hogar, <strong>en</strong><br />

Observados:<br />

el vecindario y trabajo. ¿Cómo? ¿Por qué? ¿Para qué? ¿Cuándo?<br />

Espacio <strong>de</strong> observación:<br />

Tiempo <strong>de</strong> observación:<br />

� L<strong>en</strong>gua empleada por los miembros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conversaciones cotidianas, cuando <strong>la</strong><br />

familia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra reunida (<strong>de</strong>sayunos, c<strong>en</strong>as, domingos)<br />

� Quiénes hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong><br />

� Espacios don<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong><br />

� Que temas abordan <strong>en</strong> <strong>la</strong> conversación<br />

� Modo <strong>de</strong> expresión<br />

� Tiempo <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> aimara<br />

� Reacciones <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes cuando hab<strong>la</strong>n el <strong>aymara</strong> (si <strong>de</strong> o no y cómo)<br />

En <strong>la</strong> comunidad<br />

� Lugar <strong>de</strong> concurr<strong>en</strong>cia<br />

� Personas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

� Idioma que emplean<br />

� Modos <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>


Nombre:<br />

Edad:<br />

Domicilio:<br />

Lugar <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia:<br />

Lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista:<br />

L<strong>en</strong>gua materna:<br />

ANEXO 2<br />

GUÍA DE ENTREVISTA (<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad)<br />

Kamisaki, kunamasktasa? � ¿Cómo estás?<br />

Ch‘apini sariritati? � ¿Vas a Ch‘apini?<br />

Kunurunakana Ch‘apiniru sartaxa?� ¿Qué días vas a Ch‘apini?<br />

Kuna pachatasa akana qamastaxa?� ¿Des<strong>de</strong> cuándo vives aquí?<br />

Kuna<strong>la</strong>yku aksaruxa jutxaptaxa?� ¿Por qué se han v<strong>en</strong>ido?<br />

Wawanaka kunanakasa sapuru lurapxi? ¿Qué hac<strong>en</strong> los niños?<br />

Kunamasa qamaña akanxa? � Cómo es <strong>la</strong> vida aquí?<br />

Jaqinakampi aruskipastati? � ¿Con qui<strong>en</strong>es conversas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te?<br />

Kuna arumpisa arust‘astaxa? � ¿En qué idioma conversas?<br />

Jupanakaxa kuna aruna kutirpayi?� ¿En qué idioma g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te te hab<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te?<br />

Khitinakasa aimara aru arusisipxi?� ¿Quiénes hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> por aquí?<br />

Kawkinaraki aimaraxa juk‘ampi<br />

arusisipxi? �<br />

Juk‘ampi <strong>aymara</strong> aru akanxa<br />

arsusikisiñaspati, kunamaspas? �<br />

¿En qué lugares hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>?<br />

Que dices respecto <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l idioma<br />

<strong>aymara</strong>?<br />

Kunatakisa <strong>aymara</strong> asuñaxa? Para qué hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>?


Nombre:<br />

Edad:<br />

Domicilio:<br />

Lugar <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia:<br />

Lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista:<br />

L<strong>en</strong>gua materna:<br />

ANEXO 3<br />

GUÍA DE ENTREVISTA (<strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad)<br />

Kamisaki Como estas?<br />

Ch‘apini tumpasiri jutapxiti sarxirinakaxa? Quiénes vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a visitar Ch'apich'apini?<br />

Kunurunakansa jutapxixa Ch‘apiniruxa? Qué días o cuándo vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a Ch‘apini?<br />

Kuna pachatasa sarxaxi? Cuándo se fueron a Cochabamba?<br />

Kuna<strong>la</strong>ykus sarxapxixa? Por qué se fueron?<br />

Kunjamaskisa purintapxi Qhuchapampatxa? Cuál es su comportami<strong>en</strong>to cuando<br />

llegan?<br />

Kamsapkakisa sarxirinaka, kunjamasa<br />

Qhuchapampana qamana?<br />

Qué opinan <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad?<br />

Kuna arumpisa purisa akan arust‘asipxi? En qué idioma les hab<strong>la</strong>n cuando<br />

llegan?<br />

Par<strong>la</strong>taxa kuna arumpisa kutirpayapxi<br />

sarxirinakaxa?<br />

Cuándo les hab<strong>la</strong>n <strong>en</strong> qué idioma<br />

respon<strong>de</strong>n ellos?<br />

Kunamakisa kutinipxi akaruxa? Cómo vuelv<strong>en</strong> aquí, cuál es su<br />

comportami<strong>en</strong>to?<br />

Aymara aru kikpakiti arusisipxi? Hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> igual que cuando se<br />

fueron?<br />

Aruskipasiñaspati <strong>aymara</strong> aru akanxa markansa,<br />

kunjamaspasa?<br />

Qué opinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>, cómo lo ves<br />

su uso?<br />

Kunatakisa juk‘ampi arusiñaspa <strong>aymara</strong>xa? Para qué hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>?


Nmbre:<br />

Edad:<br />

Proce<strong>de</strong>ncia:<br />

L<strong>en</strong>gua materna:<br />

Segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>:<br />

Actividad:<br />

ANEXO 4<br />

ENTREVISTA A VECINOS<br />

Kuna aru arsuritaxa? Qué idiomas hab<strong>la</strong>?<br />

Khitinakampi arsurita, kuna aruna? Con qui<strong>en</strong>es hab<strong>la</strong>, qué idioma?<br />

Akänakana kuna arusa ji<strong>la</strong> arsupxi? En el barrio qué idioma hab<strong>la</strong>n<br />

mayorm<strong>en</strong>te?<br />

Kuntaki <strong>aymara</strong> arsuñaxa? Para qué hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong>?<br />

Khitinakasa <strong>aymara</strong> arsupxi? Qui<strong>en</strong>es hab<strong>la</strong>n <strong>aymara</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te?<br />

Kawkinakana <strong>aymara</strong> istírita? En qué lugares escuchas hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong>?<br />

Kuna<strong>la</strong>ykusa Qhuchapamparu jutxaptaxa? Por qué se vinieron a Cochabamba?<br />

Kunarusa sarapxi markaruxa? A qué van a <strong>la</strong> comunidad?<br />

Kamsaktasa <strong>aymara</strong> arutxa? Qué opina <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>l<strong>en</strong>gua</strong> <strong>aymara</strong>?


ANEXO 5<br />

MAPA DE BOLIVIA<br />

ZONA DE ESTUDIO


ANEXO 6<br />

MAPA DEL DEPARTAMENTO DE LA PAZ


ANEXO 7<br />

FOTOGRAFÍAS DE LAS FAMILIAS DEL ESTUDIO DE CAMPO<br />

Wilma WB.<br />

Erik y Emiliana.


Fiesta: corte <strong>de</strong> cabello <strong>de</strong> Neyson, <strong>en</strong>ero/2010.<br />

Cristina BG.


Lidia, visita familiar, BVB, octubre/2009.<br />

Eulogio <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda y Félix <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, <strong>en</strong>terrando <strong>la</strong> wathiya, BVB, octubre/2009.


Mujeres adultas sirv<strong>en</strong> <strong>la</strong> wathiya, BVB, octubre/2009.<br />

Wilson BG, BVB, octubre/2009.


Aurelia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> Vil<strong>la</strong> Israel, octubre/2009.<br />

Estefani, <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong> Israel, octubre/2009.


Margarita, vecina, BVB, octubre/2009.<br />

Familia BCH, BVB, octubre/2009.


José WB, BVB, octubre/2009.<br />

Bertha BG, BVB, octubre/2009.


Familia WB, BVB, abril/2010.<br />

Equipo <strong>de</strong> fulbito, Canchas Complejo COBOCE, abril/2010.


Aurelia y Fabio<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> los Testigos <strong>de</strong> Jehova, Pukara, abril/2010.<br />

Hilda, BVB, abril/2010.


Apil<strong>la</strong> khati, jawasa mut‘impi, sapuru manq‘a.<br />

María, BVB, mayo/2010.


Emi, B<strong>la</strong>di al fondo y Neyson al fr<strong>en</strong>te.<br />

Ch‘apich‘apini, Carlos y H<strong>en</strong>ry aporcan papa.


Martes 29 <strong>de</strong> septiembre 2009.<br />

Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia foco<br />

ANEXO 8<br />

Registro <strong>de</strong> una observación<br />

Llegué a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia a horas 17:00, estaban <strong>en</strong> casa el niño, lloraba t<strong>en</strong>ia<br />

<strong>la</strong>grimas <strong>en</strong> los ojos, el vi<strong>en</strong>to sop<strong>la</strong>ba fuerte, quise llevar al niño don<strong>de</strong> su madre pero no<br />

quiso. Entre hasta el fondo, María estaba so<strong>la</strong> <strong>en</strong> su cuarto <strong>la</strong>vando trigo. Pregunté don<strong>de</strong><br />

estaban los <strong>de</strong>más dijo que Aurelia Fue a pastar ovejas. El<strong>la</strong> me invito a pasar a su<br />

cuarto. Luego <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre a don<strong>de</strong> estaba Emiliana, el<strong>la</strong> observa <strong>la</strong> tele una<br />

nove<strong>la</strong>. Luego <strong>de</strong> unos minutos llega Aurelia y Fabio<strong>la</strong>.<br />

Son <strong>la</strong>s 18:12 llega Fabio<strong>la</strong> y dice porque no me escuchaste te l<strong>la</strong>mé y no escuchaste, allí<br />

abajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pampa. Llega Aurelia- Kunamasktasa, waliki jutjtati waliki………………..fuimos<br />

a comprar payasa F.E.J.A y D.<br />

A: dice irptjhaqasiñaniti<br />

D: janiwa na sapñaki A<strong>la</strong>ska<br />

A: a ya waliki<br />

Bajamos y llegamos a <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da: esperamos 3 minutos, sale una niña<br />

Aurelia. Pregunta: hay payaso,<br />

Niña: no<br />

A. Hay ha dicho tu papa………haber l<strong>la</strong>male<br />

Niña: va a l<strong>la</strong>mar a su padre.<br />

Padre: si<br />

A: payasa uthiti alxita.<br />

Padre: uthaski mayal<strong>la</strong><br />

A. Churita ukal<strong>la</strong> apasi<br />

Padre: apsuniti?<br />

A: saya<br />

El señor saca <strong>la</strong> payasa <strong>de</strong> paja, A. dice que le ayu<strong>de</strong>mos hasta el montón <strong>de</strong><br />

piedras y luego lo carga, pero <strong>en</strong>tre todos (F.J.E.A.D.) levantamos <strong>la</strong> payasa y lo<br />

trajimos hasta <strong>la</strong> casa.<br />

Son <strong>la</strong>s 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche y A. empieza con los preparativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>a.<br />

A: phaytasiñani<br />

D. yanpt‘ama …..kunsa luraña<br />

A: Ch‘uqi muntata anchhita kha bolsana (saca papa )<br />

En <strong>la</strong> noche cuando llega Eulogio, <strong>en</strong>tra a <strong>la</strong> cocina, saluda a Aurelia y a mi, se<br />

si<strong>en</strong>ta sobre <strong>la</strong> cama y se <strong>de</strong>sata <strong>la</strong> conversación,<br />

D: walikti tio? ……<br />

E: waliki…….<br />

D: kunamasa campunxa sartati?<br />

E: no hay tiempo……si no trabajo yo qui<strong>en</strong> va a trabajar para comer…al campo yo<br />

no vuelvo….kutinitpaxa! Van a <strong>de</strong>cir, a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> tierra todo t‘ajra, jani umani…va<br />

…..janipinwa kutkiristi...yakha tuquro ansas saraskiristwa<br />

Se dirije a Aurelia (el<strong>la</strong> está preparando <strong>la</strong> c<strong>en</strong>a)<br />

Eu: kunatra jani apurastatsti? Ochoti manq‘añani? Seisi listupachixaya<br />

akankaskaxa


Aurelia: uwixampisktxaya<br />

La c<strong>en</strong>a se sirve a <strong>la</strong>s 20:30<br />

Cristina y Bertha no están <strong>en</strong> casa, Aurelia dice que llegan a <strong>la</strong>s diez <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche y<br />

hac<strong>en</strong> su tarea todavía como hasta <strong>la</strong>s once <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche y recién se hechan a<br />

dormir.<br />

Son <strong>la</strong>s 22:15 llega bertha,<br />

Bertha: ho<strong>la</strong> como estas?<br />

Entra al cuarto <strong>de</strong>ja sus cua<strong>de</strong>rnos y se dirige a <strong>la</strong> cocina, trae consigo su c<strong>en</strong>a y<br />

come mi<strong>en</strong>tras observ <strong>la</strong> televisión.<br />

Del: <strong>la</strong> Cristina?<br />

Bertha: ya esta vini<strong>en</strong>do, ya va a llegar<br />

Después <strong>de</strong> 5 minutos llega Cristina, <strong>en</strong>tra, luego va hacia <strong>la</strong> cocina se sirve <strong>la</strong><br />

c<strong>en</strong>a.<br />

Estamos observando <strong>la</strong> televisión…..son <strong>la</strong>s once <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche y media, se<br />

apuestan a dormir todas, <strong>la</strong> tele todavía esta <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dida.<br />

Miércoles 30 <strong>de</strong> septiembre 2009<br />

Por <strong>la</strong> mañana, Aurelia <strong>de</strong>spierta primero son <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana, <strong>en</strong>tra al cuarto (<strong>en</strong> el<br />

cuarto <strong>de</strong>scansan Cristina, Bertha y Favio<strong>la</strong>) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas y l<strong>la</strong>ma a favio<strong>la</strong>,<br />

Aurelia: Fawiu<strong>la</strong> sartma escue<strong>la</strong>ru sarañmakiwa!<br />

Favio<strong>la</strong>: duerme<br />

Son <strong>la</strong>s siete <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana, se levanta Bertha,<br />

Bertha: huauu siete ya es t<strong>en</strong>go que ir…… (Bertha trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> zapato<br />

manaco por el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, el<strong>la</strong> dice que ingresa a trabajar a <strong>la</strong>s 9:00, <strong>en</strong>tonces se<br />

prepara para salir, <strong>en</strong>tra a <strong>la</strong> cocina agarra el vaso <strong>de</strong> av<strong>en</strong>a toma y parte hacia su<br />

trabajo, el<strong>la</strong> no llega <strong>en</strong> el día, luego <strong>de</strong> su trabajo va al colegio nocturno, el ingreso es a<br />

<strong>la</strong>s 19:00, y <strong>de</strong> su trabajo sale a <strong>la</strong>s siete m<strong>en</strong>os cuarto)<br />

En <strong>la</strong> cocina están conversando Eulogio, Aurelia y Delia.<br />

Eu: tab<strong>la</strong>s monte dice que es lindo, papa dice que produce bi<strong>en</strong> hay quiero ir…..me están<br />

buscando para ir el David, el otro día el Alfredo me ha dicho te estaba buscando<br />

dici<strong>en</strong>do…..me voy animar creo…..hasta el lunes voy a vaciar <strong>de</strong> ahí me voy<br />

animar………a nuestro campo nunca voy a volver a otro <strong>la</strong>do si…..ahí estaps ha vuelto<br />

nomás ….así dic<strong>en</strong> pues el……ni queri<strong>en</strong>do vuelvo<br />

A: Suma resultaskaspana ukaxa jani unujtanstanxa, cuistaraki ukatsa<br />

Conversación Emi, Maria con los niños B<strong>la</strong>dy y Neyson<br />

Emiliana prepara el almuerzo, está pellizcando ch‘uño, maria también pellisca ch‘ño y<br />

haba seca, mi<strong>en</strong>tras Bldy y Neyson juegan <strong>en</strong> el patio.<br />

Emi va hacia el batan para machucar el ch‘uño, ahí están jugando con <strong>la</strong> oveja B<strong>la</strong>dy y<br />

Neyson, les dice<br />

Emi: sartapma chhuya<br />

B<strong>la</strong>dy y Neyson continúan jugando<br />

Emi: akanakaxa sartama awira<br />

Emiliana se dirige a sus hijos <strong>en</strong> el idioma aimara, con maria hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, porque<br />

maria es <strong>de</strong> Potosí y sabe hab<strong>la</strong>r casel<strong>la</strong>no y quechua.<br />

Conversación Maria y Aurelia hrs. 15:30<br />

Maria hab<strong>la</strong> con Aurelia <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong> cocina<br />

Maria: mami ya has llegado


Aurelia: si.<br />

Maria: estito empezamelo mami<br />

Aurelia: pero el otro?<br />

Maria: eso para otro tejido es<br />

Aurelia: yaxatakiniti a ya<br />

Conversaciones: <strong>de</strong> 16 a 16:20<br />

Emeliana se peina<br />

Emi: abarca colocate me estoy y<strong>en</strong>do al rio<br />

B<strong>la</strong>: ti<strong>en</strong>e 2 años<br />

E: kha k‘uchuna awarkpaki uchma apuraki…..le dice a Erik<br />

Erik: vas ir al rio! aquí está tu abarca ¡colocate!<br />

Emi: Wilma vamos apura<br />

Wilma: yo no voy ir…<br />

Emi: Erik apura tarea lurmaya.<br />

Emi: ace a<strong>la</strong>ktaniwiyma (dirigiéndose a Erik)<br />

Erik: ah! aquí hay ace<br />

Emi: ¡janiwa jiwasankiti!<br />

Erik: ¡aqui esta esto <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> es!<br />

Emi: mariyankiwa<br />

Erik: mami mira…(muestra el ace <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te)<br />

Emi: cosa<br />

Emi: p‘ististaniwa apuraki sarma eriko<br />

Aurelia: apura sarma. Eriko apuraki..ist‘asma ist‘asma<br />

Erik: cuando estemos y<strong>en</strong>do <strong>de</strong> al<strong>la</strong> abajo vamos comprar<br />

Emi: ratuki wilma, aka dos cincu<strong>en</strong>tata a<strong>la</strong>qata.<br />

Wilma: <strong>de</strong> aquí no mas<br />

Emi: ¡kuna ukana! tresa pachaya kutiychimaxaya jawq‘asa<br />

Emi: wilma sumiru past‘anita<br />

Wilma: don<strong>de</strong> está<br />

Emi:…uka cama patxankansa! (se dirije a B<strong>la</strong>di) don<strong>de</strong> está tu sombrero ponte…ñaxa<br />

kalurachi…. (le dice a B<strong>la</strong>dy)


Entrevistada: Wilma Wanka Berrios<br />

Edad: 11 años<br />

Sexo: Fem<strong>en</strong>ino<br />

Lugar: Victoria Bajo, 6 <strong>de</strong> octubre 2009.<br />

Transcripción <strong>de</strong> audio.<br />

ANEXO 9<br />

Registro <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas<br />

D: Por qué no hab<strong>la</strong>s <strong>aymara</strong>, tu mamá <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> te hab<strong>la</strong> no ve? Y tu papá?<br />

W: <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong>ba, con mi mamá, hab<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>, pero he apr<strong>en</strong>dido castel<strong>la</strong>no<br />

ya podía <strong>de</strong>spués<br />

D: pero <strong>de</strong>bes seguir pues?<br />

W: es que t<strong>en</strong>go miedo hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el colegio <strong>aymara</strong><br />

D: por qué? a que ti<strong>en</strong>es miedo?<br />

W: hab<strong>la</strong>r<br />

D: qué hace?<br />

W: da miedo mis compañeros hay había sabido <strong>aymara</strong> así dic<strong>en</strong><br />

D: así dic<strong>en</strong>, pero qué hace <strong>de</strong>bes <strong>de</strong>cirles pues?<br />

W: <strong>en</strong> vano les digo<br />

D: <strong>aymara</strong>ta tuqisiñmaya?<br />

W: no, grave se sab<strong>en</strong> reír <strong>de</strong> mi cuando se hab<strong>la</strong>r <strong>aymara</strong><br />

D: a sí?<br />

W: cuando he hab<strong>la</strong>do <strong>aymara</strong> grave se han reído <strong>de</strong> mi, cuando sé hab<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> ahí he<br />

hab<strong>la</strong>do <strong>aymara</strong> grave se han reído los alumnos, <strong>en</strong> ahí cal<strong>la</strong>dita yo solita se estar no<br />

t<strong>en</strong>ia amiguitos, ellos sab<strong>en</strong> quechua no más.<br />

D: ellos hab<strong>la</strong>n quechua?<br />

W: si quechua hab<strong>la</strong>n<br />

D: se rí<strong>en</strong> cuando hab<strong>la</strong>n quechua, se rí<strong>en</strong>?<br />

W: no, no se sab<strong>en</strong> reír<br />

D: tu mamá sabe rec<strong>la</strong>mar, le sabes avisar a tu mamá?<br />

W: si, voy v<strong>en</strong>ir sabe <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> ahí no sabe v<strong>en</strong>ir<br />

D: ahora vas a hab<strong>la</strong>r?<br />

W: no ya no toda <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra me he olvidado<br />

D: pero le <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>s a tu mamá no ve?<br />

W: si le <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do, es que da miedo, <strong>de</strong> ahí me he olvidado


ANEXO 10<br />

Entrevistas <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTB Victoria Bajo<br />

Nombre: Agustín<br />

Edad: 58 años<br />

Vive:<br />

Lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>: Potosí<br />

Años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad:<br />

Sexo: masculino<br />

Empleo: artesano<br />

L<strong>en</strong>gua materna: kichwa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> wawa<br />

Segunda <strong>l<strong>en</strong>gua</strong>: castel<strong>la</strong>no luego <strong>aymara</strong><br />

Fecha: 20 abril 2010<br />

Transcripción audio.<br />

D: <strong>aymara</strong> dón<strong>de</strong> ha apr<strong>en</strong>dido?<br />

A: así caminando pues<br />

D: nayasa <strong>aymara</strong>skaraktwa mohoza uksata……..ukata wawanakampi kuna aruta<br />

par<strong>la</strong>sta?<br />

A: casi kichwa y castil<strong>la</strong>nu<br />

D: <strong>aymara</strong>sti?<br />

A: <strong>aymara</strong> quier<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r pero no se pue<strong>de</strong> algunos sab<strong>en</strong> ya<br />

D: kunamata yatipxi?<br />

A: Así hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> ahí no más pues…así con mi esposa hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> ahí no más pues,<br />

a veces los cli<strong>en</strong>tes <strong>aymara</strong> siempre hab<strong>la</strong> pues <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> ahí no más<br />

D: warmimasti qhauqa aru yati?<br />

A: los tres también pues<br />

D: akanakansti kawkinra arunaka yatiyapxi, utjiti yatichirixa?<br />

A: yatichirinaka no hay pues ……………….San Antoniona kichwa <strong>aymara</strong><br />

yatichipxi….historianaka mayipxi no ve? Ukana <strong>aymara</strong> yatipxiwa<br />

D: kunamaksa juma amuytapta?<br />

A: está bi<strong>en</strong> pues los tres, porque dos no más hab<strong>la</strong>mos <strong>en</strong>tonces nos humil<strong>la</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no<br />

ve?<br />

D: kawkina?<br />

A: todo <strong>la</strong>do pues <strong>en</strong> Santa Cruz no sab<strong>en</strong> no ve? Entonces algunos sab<strong>en</strong> kechwa<br />

algunos sab<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no no mas sab<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tonces esos cambas <strong>de</strong> aqui <strong>en</strong>tramos nos<br />

odian no ve? Nosotros <strong>de</strong> aquí Otro hab<strong>la</strong>mos no ve? Entonces…………por eso……<br />

D: juma sariritati?<br />

A: taqi lugaru alxasiñampi<br />

D: taqma?<br />

A: yo no más<br />

D: wawanakasti?<br />

A: yaqha rawajunki, jani aka rawaju munapxi artesanía ukata yaqha<br />

thaxtasipxi…empresaru mantapxi<br />

D: barryuna khitinakampi par<strong>la</strong>sirita <strong>aymara</strong>ta?<br />

A: akana qamirinaka uthi nove? Ukanakampi pay<strong>la</strong>siptaya Yaqhipa yati yaqhipa janiraki<br />

D: jani yatirinakampisti kuna arumpi?<br />

A: <strong>de</strong> kichwa pues, algunos sab<strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no no mas no ve?, <strong>de</strong> castel<strong>la</strong>no no mas<br />

D: dirig<strong>en</strong>t<strong>en</strong>akasti?<br />

A: castel<strong>la</strong>no algunos sab<strong>en</strong> <strong>aymara</strong>


D: <strong>aymara</strong> armt‘asiñati janicha kunamaspasa?<br />

A: par<strong>la</strong>siñakipiniya<br />

D: kunataki?<br />

A: jani jaqimpi humil<strong>la</strong>siyañataki yaqipa camputa mantanipxi no ve? Entonces puro<br />

kastil<strong>la</strong>nu yatintapxi <strong>en</strong>tonces kampuru kutipxi puro kastil<strong>la</strong>nu munkapxi….jani kampuna<br />

kastil<strong>la</strong>nu permitipxiti ………….permitipxi, piru odiyistutyu…………….como cuellos estan<br />

llegando sasaya alterados están llegando asi hab<strong>la</strong>n no ve? Ukarayku pay<strong>la</strong>ña jani<br />

armt‘asiñaniti<br />

D: akansti janiti ukhamaraki sapxi?<br />

A: akana jani, solo que jani <strong>aymara</strong> intindirinaka jistu no ve? Yaqhipa jani kichwa yatipxi<br />

no ve? jupanakasa jistu no ve?<br />

D: akana kusakiti qamarañaxa?<br />

A: ah kusakiwa solo que trawajumpi qamasiñjamaxa trawajuki trawaju con trabajo vivimos<br />

no ve?<br />

D: ukata taqi kunati uthi?<br />

A: no pues agua no hay<br />

D: kawkina suma qamaña?<br />

A: markanaya<br />

D: <strong>en</strong>tonces kunata jutxapta aksaru?<br />

A: ¡porque no hay pues terr<strong>en</strong>o allá! Porque somos tres familias no ve? Entonces Había<br />

habido terr<strong>en</strong>os pero, chiquititos parcelitas no más pues no hay gran<strong>de</strong>s algunos rocas,<br />

están llevando tierra cuando llueve no ve? No hay pues ukarayku jutxapxta solo que<br />

janiraki jakañataki utjiti ch‘amarakiki sarjaña muni<br />

D: jicha kunurunakasa saririta?<br />

A: janipini sarxti casi cinco años jani sarxti, pero yapuchaskipini nataki…solo<br />

pagasktaya….sawarunaka saririta aptasiri ida y vuelta no más<br />

D: jani sarxasmati ukasti?<br />

A: no pues <strong>la</strong> papa qui<strong>en</strong> va poner


ANEXO 11<br />

TABLA LINGÜÍSTICA EN BASE A LA OBSERVACIÓN (por hab<strong>la</strong>nte)<br />

Ariel<br />

Lugar Con qui<strong>en</strong>es Cuanto<br />

Idioma<br />

Ay Ca<br />

De que?<br />

Para que?<br />

mama <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida para alim<strong>en</strong>tarse<br />

Casa<br />

papa<br />

solo saludo, y<br />

materiales esco<strong>la</strong>res<br />

para saludarse, cumplir<br />

con los trabajos esco<strong>la</strong>res<br />

hermanos/as solo saludo para saludarse<br />

sobrinos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas esco<strong>la</strong>rs<br />

cumplir con los trabajos<br />

esco<strong>la</strong>rs<br />

cunados solo saludo para saludarse<br />

Visitas<br />

animales<br />

familia solo saludo para saludarse<br />

aj<strong>en</strong>o<br />

Colegio companeros<br />

Trabajo companeros<br />

Comunidad<br />

familiares<br />

comunarios<br />

autorida<strong>de</strong>s


ANEXO 12<br />

TABLA LINGÜÍSTICA EN BASE A LA OBSERVACIÓN<br />

Arsutapa Suti Mara Aru Khitimpi Kawkina Kuntaki<br />

saya. (CC. OTBVB 29/09/2009) Aurlia 53 Aymara Alxaña utani A<strong>la</strong> utana A<strong>la</strong>qasiñataki<br />

payasa uthiti alxita…………..(CC. OTBVB 29/09/2009) Aurlia 53 Aymara Alxaña utani Barrio A<strong>la</strong>qasiñataki<br />

Churita ukal<strong>la</strong> apasi…(CC. OTBVB 29/09/2009) Aurlia 53 Aymara Alxaña utani Barrio A<strong>la</strong>qasiñataki<br />

jumataya (CC. OTBVB 20/10/2009) Aurlia 53 Aymara Hildampi Utana Amtañataki<br />

apasmaya apayanxchita akanakaruxa (CC. OTBVB 20/10/2009) Aurlia 53 Aymara Hildampi Utana Amtañataki<br />

r<strong>en</strong>ikunakaxa phucha ukhamakiti mä pä marati, mä kimsa marati qamixa .. (CC.<br />

OTBVB 2/10/2009) Eulogio 53<br />

Aymara Aurelia<br />

Utana Amtañataki<br />

janiwa jayakiti, aknamaki sarañani (CC. OTBVB 7/10/2009) Aurlia 53 Aymara Nayampi Calle Amtañataki<br />

kha ñak'utallxama wawanaka ñaxa munirichi, (CC. Qhuchapampa qhatuna<br />

3/10/2009) Emi 32 Aymara<br />

treintaya cincuru sarañanixa hasta k‘a<strong>la</strong> tukuxtiri ukaru saraqañachi, ukata recto<br />

saraña walqi ukaru, ukata nä tantiytasiristxa. Ci<strong>en</strong>to once saraskarakiya San<br />

Carlos uknäma jak‘akiya ch‘uqiruxa, pero nä nayraqata saraña munstxaya<br />

Ipa<br />

phuchampi Kanchana Amtañataki<br />

walqinakaru. (CC. Qhuchapamp qhatu 12/10/2009) Aurlia 53 Aymara Phucahmpi Kanchana Amtañataki<br />

ukhamaskpachawa, khal<strong>la</strong>na walil<strong>la</strong>skanwa, ukataki a<strong>la</strong>qasinani, sarxanani,<br />

ancha calurawa, walxt‘ayxkituwa-(CC. Qhuchapampa Qhatukana 12/10/2009) Aurlia 53 Aymara Phucahmpi Kanchana Amtañataki<br />

ah, saya jutaskapxaya (CC. Pucara 15/10/2009) Aurlia 53 Aymara<br />

Testigo J.<br />

warmi<br />

Salon<br />

Testigos Amtañataki<br />

irptjhaqasinaniti (CC. OTBVB 29/09/2009) Aurlia 53 Aymara Phuchampi Utana Amtañataki<br />

sarkapmaya anchita juta .(CC. OTBVB 7/10/2009) Emi 32 Aymara<br />

Taykpampi,<br />

nayampi<br />

Utana<br />

Amtañataki


ANEXO 13<br />

TABLA LINGÜÍSTICA EN BASE A LAS ENTREVISTAS<br />

Kamsaki Khiti Kunanaka arusi<br />

D: kunjamatasa jutxta akaru? -A: kawkha maranixi aka Fabio<strong>la</strong>xa diezaru mantxi no Fabio<strong>la</strong> janicha, pä<br />

maral<strong>la</strong>ni jutxi ukana jicha kawskhaya (Arsu Aurelia OTBVB 7/10/2009) Aurelia Kunurusa jutxta<br />

D: 2001 jutxpachata? -A: ukhamapachawa ñaxa ch‘amawa yatintxañaja, jumanakasa ukhamaskpachanaya,<br />

(Arsu Aurelia OTBVB 7/10/2009) Aurelia Ñaxa ch‘amawa yatintxañaja<br />

D: nasa ukaya uñaxaskstxa kuna aru sumajaspasti siskatwa? -A: <strong>aymara</strong>spaya, panpachas wakisikarakiya,<br />

piru janiya suma castil<strong>la</strong>nu taqpachapini suma parlxtantixa Aurelia<br />

Paypacha aru sumaspa jani<br />

suma kastil<strong>la</strong> taqpachani suma<br />

parlxtantixa<br />

D: kampuru saraskapxatati? -A: siguiya saraskapxa yapuchiri (Arsu Aurelia OTBVB 7/10/2009) Aurelia Saraskapxa yapuchiri<br />

D: khitisa juk‘ampi jutxaña munxi? -A: tiwmaya jutaña munjixa sinus inajaya jichakamasa ukankaskapxirichita<br />

(Arsu Aurelia OTBVB 7/10/2009) Aurelia Tiwmaya jutaña munjixa<br />

D: kampuna uthasiñatakisti? -A: ukana uthasiñataki <strong>aymara</strong> walikiskiya (Arsu Aurelia OTBVB 7/10/2009) Aurelia<br />

D: kunatraki castillunata parlpacha wawanakaru siskata, kunata ukhama parlirita? -A: naya? Es que<br />

castil<strong>la</strong>nu yatiña ukawa sasakiya ukampi pariju par<strong>la</strong>ña saskiri tatanakpa, tiwmas……<strong>aymara</strong>taki par<strong>la</strong>ña<br />

walispa? (Arsu Aurelia OTBVB 7/10/2009) Aurelia<br />

D: kunatakis castil<strong>la</strong>nu parlxappacha? A: ukaya, yatiña munasay parlxappachaxa ¿janicha? (Arsu Aurelia<br />

OTBVB 7/10/2009) Aurelia<br />

Ukana uthasiñataki <strong>aymara</strong><br />

walikiskiya<br />

Wawanaka kastil<strong>la</strong> yatiña pa<br />

rayku Tatanakpa kastil<strong>la</strong> pariju<br />

munapxi<br />

Yatiña munasaya kastil<strong>la</strong><br />

arsupxta<br />

D: y <strong>en</strong> tu trabajo? -B: ¡no! ¡no! (Arsuri Bertha OTBVB 18/10/2009) Bertha ¡no! ¡no!<br />

D: sabes <strong>aymara</strong>? -B: si, (Arsuri Bertha OTBVB 18/10/2009) Bertha Aymara yatisktwa<br />

D: tu mama todo el tiempo <strong>aymara</strong> hab<strong>la</strong> no ve? Y vos le has contestado alguna vez <strong>en</strong> <strong>aymara</strong>? -B: si mi<br />

mama <strong>en</strong> <strong>aymara</strong> no mas siempre nos hab<strong>la</strong>, yo no, algunitos no puedo, pero cuando estamos así juntos<br />

todos hab<strong>la</strong>ndo ahí hablo <strong>de</strong> por sí (Arsuri Bertha OTBVB 18/10/2009) Bertha<br />

Cuando estamos así juntos<br />

todos hab<strong>la</strong>ndo ahí hablo <strong>de</strong> por<br />

D: y con tu papá? -B: el <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no nos hab<strong>la</strong> (Arsuri Bertha OTBVB 18/10/2009) Bertha El <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no nos hab<strong>la</strong><br />

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!