21.04.2013 Views

marketing preventivo: la comunicación de crisis en el sector turístico

marketing preventivo: la comunicación de crisis en el sector turístico

marketing preventivo: la comunicación de crisis en el sector turístico

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Estudios Turísticos, n." 133 (1997), pp. 5-28<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios Turísticos<br />

Secretaría <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Comercio, Turismo y PYMES<br />

MARKETING PREVENTIVO: LA COMUNICACIÓN DE CRISIS<br />

EN EL SECTOR TURÍSTICO<br />

Alfonso González Herrero*<br />

Resum<strong>en</strong>: Las <strong>crisis</strong> empresariales ocurr<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong>, recibi<strong>en</strong>do inevitablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los medios<br />

<strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>. Ello hace que estas situaciones pierdan su privacidad y se conviertan <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter público con repercusiones pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

negativas sobre <strong>la</strong>s empresas y <strong>de</strong>stinos <strong>turístico</strong>s afectados.<br />

El pres<strong>en</strong>te artículo analiza <strong>la</strong> situación profesional <strong>de</strong> los Estados Unidos y España respecto a los métodos y técnicas <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> que<br />

capacitan a <strong>la</strong> organización para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong> o minimizar sus consecu<strong>en</strong>cias negativas. Mediante un análisis comparativo <strong>de</strong> los <strong>sector</strong>es<br />

<strong>turístico</strong>s <strong>de</strong> ambos países -y a partir <strong>de</strong> un estudio empírico realizado <strong>en</strong>tre los responsables <strong>de</strong> <strong>marketing</strong> y <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

empresas <strong>en</strong>trevistadas- se analizan los tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> mas frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ambos países y los métodos <strong>de</strong> gestión utilizados para prev<strong>en</strong>ir<strong>la</strong>s,<br />

<strong>en</strong>tre otros, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> portavoces.<br />

Abstract: Business crises oceur daily in the tourism industry Crises attracl media att<strong>en</strong>tion, therefore Ioosing their privacy and becoming<br />

publie ev<strong>en</strong>ts with pot<strong>en</strong>tially negative consequ<strong>en</strong>ces on both companies and tourist dcstinations.<br />

This ani<strong>de</strong> compares -through an empirical analysis conducted among <strong>marketing</strong> and Communications directors of tourist organizations—<br />

the professional rcsponse to crises in the tourism industry of the United States and Spain. The study examines the types ofcrises most frequ<strong>en</strong>tly<br />

suffered by tourist organizations in both countries. It al so pres<strong>en</strong>ts Communications methods and techniques that <strong>en</strong>able organizations to prev<strong>en</strong>t<br />

<strong>crisis</strong> and minimize its negative consequ<strong>en</strong>ces, such as issues managem<strong>en</strong>t, <strong>crisis</strong> p<strong>la</strong>nning and media training.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Crisis; <strong>comunicación</strong>; <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>; gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>: emerg<strong>en</strong>cias; acci<strong>de</strong>ntes; p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>; p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>; gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales; formación <strong>de</strong> portavoces; re<strong>la</strong>ciones públicas; España; Estados Unidos.<br />

Kcy words: Crisis; Communications; crisís-communicalions; <strong>crisis</strong> managem<strong>en</strong>t; emerg<strong>en</strong>cies: acci<strong>de</strong>nts; <strong>crisis</strong> p<strong>la</strong>n; <strong>crisis</strong> p<strong>la</strong>nning; issues<br />

managem<strong>en</strong>t; media training; publie re<strong>la</strong>tions; Spain; United States.<br />

I. INTRODUCCIÓN<br />

En un <strong>sector</strong> tan complejo y diversificado<br />

como es <strong>el</strong> <strong>turístico</strong>, se pue<strong>de</strong>n producir<br />

-a gran o pequeña esca<strong>la</strong>- situaciones que<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>nominar <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. Un acci<strong>de</strong>nte,<br />

una catástrofe natural o un movimi<strong>en</strong>to<br />

social <strong>de</strong> r<strong>el</strong>evancia pue<strong>de</strong>n ocurrir <strong>en</strong> cualquier<br />

lugar y <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to,<br />

pudi<strong>en</strong>do afectar a cualquier empresa turística<br />

y am<strong>en</strong>azar, incluso, <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l<br />

<strong>sector</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Hoy <strong>en</strong> día, por ejemplo,<br />

no hay hot<strong>el</strong> o compañía aérea que sea<br />

inmune a acci<strong>de</strong>ntes, intoxicaciones o hu<strong>el</strong>gas.<br />

D<strong>el</strong> mismo modo, son pocos los <strong>de</strong>stinos<br />

<strong>turístico</strong>s que se v<strong>en</strong> libres <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas<br />

terroristas y f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales como<br />

inundaciones, huracanes o terremotos.<br />

Acontecimi<strong>en</strong>tos ocurridos <strong>en</strong> los últimos<br />

meses pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto este hecho.<br />

El trágico acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> un avión <strong>de</strong> <strong>la</strong> com-<br />

•Doctor <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información. (Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comercialización e Investigación <strong>de</strong> Mercados). Máster <strong>en</strong> Dirección <strong>de</strong><br />

Re<strong>la</strong>ciones Públicas, Michigan State Univcrsity. Asociado Scnior. Burson-Marslcllcr. Profesor. Saint Louis University, Madrid Campus.<br />

El pres<strong>en</strong>te artículo está basado <strong>en</strong> su Tesis Doctoral.


pañía estadouni<strong>de</strong>nse TWA <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1996 con un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> 228 muertos, <strong>la</strong><br />

funesta inundación <strong>de</strong>l camping <strong>de</strong> Biescas<br />

con más <strong>de</strong> 80 fallecidos, <strong>el</strong> espectacu<strong>la</strong>r<br />

secuestro <strong>de</strong> un avión <strong>de</strong> Iberia ese mismo<br />

verano y los recurr<strong>en</strong>tes ataques terroristas<br />

a turistas extranjeros <strong>en</strong> Egipto, constituy<strong>en</strong><br />

algunos <strong>de</strong> los ejemplos más significativos<br />

y reci<strong>en</strong>tes. Otros, como <strong>el</strong> acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

petrolero Mar Egeo <strong>en</strong> 1993 fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

costas <strong>de</strong> La Coruña, <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>l huracán<br />

Andrew por <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Florida <strong>en</strong> 1992, y<br />

<strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización terrorista<br />

ETA con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Olimpiadas <strong>de</strong><br />

Barc<strong>el</strong>ona y <strong>la</strong> Exposición Universal <strong>de</strong><br />

Sevil<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1992, son ejemplos <strong>de</strong>l pasado<br />

reci<strong>en</strong>te que también han necesitado <strong>de</strong> técnicas<br />

<strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> que evitaran<br />

o minimizaran sus efectos pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

negativos sobre <strong>el</strong> turismo.<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> situaciones<br />

repres<strong>en</strong>ta un riesgo pot<strong>en</strong>cial tanto para <strong>el</strong><br />

<strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> español <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como<br />

para <strong>la</strong>s empresas individuales que lo compon<strong>en</strong>.<br />

Las <strong>crisis</strong> recib<strong>en</strong> inevitablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> y,<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, también <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública y <strong>de</strong> los turistas o visitantes pot<strong>en</strong>ciales.<br />

Así, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> corporativa, reputación<br />

y estabilidad financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías<br />

y <strong>de</strong>stinos <strong>turístico</strong>s pue<strong>de</strong>n verse<br />

seriam<strong>en</strong>te afectadas.<br />

La sofisticación creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l panorama<br />

<strong>turístico</strong> nacional e internacional rec<strong>la</strong>ma,<br />

pues, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> gestión<br />

empresarial poco tradicionales, como es <strong>la</strong><br />

<strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. Hoy día, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> flujo <strong>turístico</strong> se ve influ<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> gran<br />

medida por <strong>la</strong>s noticias e impresiones reci-<br />

Alfonso González Herrero<br />

bidas a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>,<br />

<strong>la</strong>s empresas, <strong>de</strong>stinos y países que no<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> preparados para hacer fr<strong>en</strong>te<br />

a situaciones <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> corr<strong>en</strong> <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

ver reducido su volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> turistas y también,<br />

por tanto, sus ingresos económicos.<br />

Sin embargo, ¿cuál es <strong>el</strong> estado real <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica profesional?<br />

¿Cuál es <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s empresas turísticas españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> comparación,<br />

por ejemplo, con <strong>el</strong> <strong>de</strong> los Estados<br />

Unidos, <strong>la</strong> primera pot<strong>en</strong>cia mundial <strong>de</strong>l<br />

<strong>sector</strong>?<br />

II. PROYECTO DE<br />

INVESTIGACIÓN<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar respuesta a estas y<br />

otras preguntas, se puso <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong>tre<br />

1995 y 1996 un proyecto <strong>de</strong> investigación<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> estudiar, analizar y comparar<br />

<strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

empleadas <strong>en</strong> los Estados Unidos y<br />

España. Bajo <strong>el</strong> patrocinio <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Turismo <strong>de</strong> España (Ministerio <strong>de</strong> Comercio<br />

y Turismo), <strong>el</strong> proyecto se proponía conocer<br />

cuáles eran los procesos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

utilizados por los profesionales estadouni<strong>de</strong>nses<br />

<strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

públicas y hasta qué punto dichas prácticas<br />

profesionales eran compartidas y empleadas<br />

por sus colegas españoles.<br />

Tras evaluar <strong>la</strong>s distintas alternativas <strong>de</strong><br />

investigación posibles, se optó por proce<strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un estudio empírico dividido<br />

<strong>en</strong> dos fases (Estados Unidos y<br />

España), pero utilizando una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

análisis común que permitiera comparar los<br />

Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

resultados. De este modo se procedió a<br />

diseñar un cuestionario (<strong>en</strong> inglés y <strong>en</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no)<br />

que recogiera <strong>la</strong>s variables necesarias<br />

para po<strong>de</strong>r analizar qué estrategias y<br />

acciones operativas emplean <strong>la</strong>s distintas<br />

organizaciones <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

II.l. Metodología<br />

En ambas fases <strong>de</strong>l estudio (Estados<br />

Unidos y España) se procedió a <strong>la</strong> recogida<br />

<strong>de</strong> datos mediante <strong>el</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> un cuestionario<br />

por correo. Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> maximizar <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> respuestas obt<strong>en</strong>idas se tomaron<br />

diversas medidas <strong>de</strong> probada efectividad<br />

(Yuy Cooper, 1983) (1).<br />

El cuestionario utilizado constaba <strong>de</strong> 91<br />

variables, repartidas <strong>en</strong> 84 preguntas cerradas<br />

y 7 preguntas abiertas. Para <strong>la</strong> confección<br />

<strong>de</strong>l cuestionario se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias (refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ridad,<br />

tono, estructura y or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas)<br />

<strong>de</strong>scritas por diversos investigadores sociales<br />

(Babbie, 1990; Backstrom y Hursch-<br />

Cesar, 1981; Erdos, 1974; Fowler, 1984;<br />

Wimmer y Dominick, 1991) (2).<br />

Las variables se agruparon <strong>en</strong> torno a<br />

cuatro secciones. En primer lugar -y previa<br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l término <strong>crisis</strong>- se preguntaba<br />

a los <strong>en</strong>cuestados acerca <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

que había sufrido su organización <strong>en</strong> los<br />

últimos tres años. La pregunta ofrecía una<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 21 tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> pot<strong>en</strong>ciales y<br />

una esca<strong>la</strong> numérica para que <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado<br />

pudiera respon<strong>de</strong>r <strong>el</strong> número <strong>de</strong> veces<br />

que su organización había sufrido cada una<br />

<strong>de</strong> esas situaciones. Los tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> sobre<br />

Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)<br />

los que se preguntaba incluían acci<strong>de</strong>ntes,<br />

catástrofes naturales, boicots, hu<strong>el</strong>gas, am<strong>en</strong>azas<br />

terroristas, intoxicaciones por mal<br />

estado <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, etc.<br />

La segunda sección <strong>de</strong>l cuestionario<br />

hacía refer<strong>en</strong>cia al interés con <strong>el</strong> que <strong>la</strong><br />

organización practicaba (o estaba poni<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> práctica) distintas acciones y procesos <strong>de</strong><br />

gestión para prev<strong>en</strong>ir, cont<strong>en</strong>er o minimizar<br />

los efectos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong>. Para <strong>el</strong>lo<br />

se re<strong>la</strong>cionaban 15 tipos <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> y una esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cial semántico <strong>de</strong> cinco puntos <strong>en</strong><br />

cuyos extremos se situaban los conceptos<br />

opuestos "interés nulo" e "interés máximo".<br />

Entre <strong>la</strong>s acciones a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían respon<strong>de</strong>r<br />

se <strong>en</strong>contraban, <strong>en</strong>tre otras, "<strong>la</strong> puesta<br />

<strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un sistema gestión <strong>de</strong> conflictos<br />

pot<strong>en</strong>ciales", "<strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>", "<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong><br />

riesgos", "<strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un número<br />

900", etc.<br />

La tercera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones, <strong>la</strong> más ext<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l cuestionario, abordaba los distintos<br />

aspectos que han <strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>. Las variables <strong>de</strong> esta sección estudiaban<br />

temas re<strong>la</strong>tivos al comité <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>, al<br />

portavoz, a <strong>la</strong> formación recibida por los<br />

ejecutivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

con consultores externos, a los objetivos<br />

prioritarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, al proceso<br />

<strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos, etc.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cuarta sección <strong>de</strong>l cuestionario<br />

recogía los datos socio<strong>de</strong>mográficos<br />

re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> organización <strong>en</strong>cuestada, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong>los: <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> organización, <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

empleados, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> opera-


ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> anual <strong>de</strong><br />

ingresos, etc.<br />

II.2. La muestra<br />

En <strong>la</strong> primera fase (Estados Unidos), <strong>la</strong><br />

muestra <strong>de</strong>l estudio se s<strong>el</strong>eccionó <strong>de</strong> manera<br />

aleatoria sistemática (3) a partir <strong>de</strong> 443<br />

direcciones obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> diversos directorios<br />

empresariales (Kesler y Hu<strong>el</strong>lmant<strong>el</strong>,<br />

1994; O'Dwyer, 1994; Public Re<strong>la</strong>tions<br />

Society of America, 1994). En dichos directorios<br />

se recoge <strong>la</strong> práctica totalidad <strong>de</strong><br />

empresas <strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>sempeñan funciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

públicas o equival<strong>en</strong>tes. Se <strong>de</strong>scartaron,<br />

pues, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio, <strong>la</strong>s empresas turísticas<br />

no pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> estos directorios, confeccionándose<br />

lo que Wimmer y Dominick<br />

(1991) <strong>de</strong>nominan una muestra <strong>de</strong> tipo<br />

"int<strong>en</strong>cionado".<br />

La muestra final incluía líneas aéreas,<br />

hot<strong>el</strong>es y ca<strong>de</strong>nas hot<strong>el</strong>eras, restaurantes,<br />

líneas <strong>de</strong> cruceros, compañías <strong>de</strong> alquiler <strong>de</strong><br />

coches, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> viajes, parques <strong>de</strong><br />

atracciones, compañías <strong>de</strong> autobuses,<br />

empresas <strong>de</strong> ferrocarril, casinos, etc. El<br />

cuestionario se dirigió prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a<br />

los responsables <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>, re<strong>la</strong>ciones<br />

públicas, re<strong>la</strong>ciones externas y <strong>marketing</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas organizaciones consultadas.<br />

Entre los meses <strong>de</strong> abril y junio <strong>de</strong> 1995,<br />

se <strong>en</strong>viaron un total <strong>de</strong> 221 cuestionarios <strong>de</strong><br />

los cuales, tras un seguimi<strong>en</strong>to por correo,<br />

88 fueron contestados <strong>de</strong> manera válida. Se<br />

obtuvo, por tanto, un índice <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong>l<br />

39.8%, porc<strong>en</strong>taje normal para este tipo <strong>de</strong><br />

Alfonso González Herrero<br />

<strong>en</strong>cuestas (Dillman, 1978; Wimmer y<br />

Dominick, 1991).<br />

En <strong>la</strong> segunda fase (España), <strong>la</strong> muestra<br />

se s<strong>el</strong>eccionó <strong>de</strong> manera aleatoria sistemática<br />

a partir <strong>de</strong> una pres<strong>el</strong>ección int<strong>en</strong>cionada<br />

<strong>de</strong> direcciones, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar que participas<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s organizaciones<br />

que ya estuvies<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong><br />

empresa matriz. La muestra se obtuvo a<br />

partir <strong>de</strong> diversos directorios <strong>de</strong>l <strong>sector</strong><br />

<strong>turístico</strong> <strong>de</strong> nuestro país (Fitur 95, 1995;<br />

Gue<strong>de</strong>s Da Costa, 1994; Managem<strong>en</strong>t,<br />

1995).<br />

La muestra final incluía líneas aéreas,<br />

hot<strong>el</strong>es y ca<strong>de</strong>nas hot<strong>el</strong>eras, restaurantes,<br />

líneas <strong>de</strong> cruceros, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> viajes,<br />

empresas <strong>de</strong> ferrocarril, compañías <strong>de</strong><br />

alquiler <strong>de</strong> coches, compañías <strong>de</strong> autobuses,<br />

casinos, etc. El cuestionario se dirigió prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

a los directores <strong>de</strong> <strong>marketing</strong><br />

y responsables <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

organizaciones consultadas.<br />

Entre los meses <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero y febrero <strong>de</strong><br />

1996, se <strong>en</strong>viaron un total <strong>de</strong> 171 cuestionarios<br />

<strong>de</strong> los cuales, tras un seguimi<strong>en</strong>to por<br />

correo, 70 fueron contestados <strong>de</strong> manera<br />

válida. Se obtuvo, por tanto, un índice <strong>de</strong><br />

respuesta <strong>de</strong>l 40,9%, porc<strong>en</strong>taje próximo al<br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong>l estudio.<br />

III. RESULTADOS<br />

III.1. Datos <strong>de</strong>mográficos<br />

La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas obt<strong>en</strong>idas<br />

at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al tipo <strong>de</strong> organización fue<br />

<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te (véase Graneo 1). En ambas<br />

Estudios Turísticos, n.' 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

Hot<strong>el</strong><br />

Compañía Aérea<br />

Restaurante/Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

Complejo Turístico<br />

Compañía Cruceros<br />

Casino<br />

Compañía Ferrocarril<br />

Ag<strong>en</strong>cia Viajes<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Otros<br />

Gráfico 1<br />

COMPOSICIÓN DE LA MUESTRA (1996)<br />

Z15.7<br />

IJ2.9<br />

I] 5.7<br />

ESPAÑA<br />

¡8.6<br />

[8,6<br />

117.1<br />

|14,3<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

|31.4<br />

fases <strong>de</strong>l estudio (Estados Unidos, España)<br />

los mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> respuesta<br />

correspon<strong>de</strong>n a hot<strong>el</strong>es (21,6% y 31,4% respectivam<strong>en</strong>te)<br />

y líneas aéreas (18,2% y<br />

17,1%), seguidas por ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> restaurantes<br />

(10,2%, EE.UU.) y ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> viaje<br />

(14,3%, España). La suma <strong>de</strong> estos porc<strong>en</strong>tajes<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas<br />

obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los Estados Unidos y <strong>el</strong> 62%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> español. El porc<strong>en</strong>taje<br />

restante correspon<strong>de</strong> a complejos<br />

<strong>turístico</strong>s (como estaciones <strong>de</strong> esquí), compañías<br />

<strong>de</strong> cruceros, compañías <strong>de</strong> ocio (circos,<br />

cines, etc.), casinos, compañías <strong>de</strong> ferrocarril,<br />

parques <strong>de</strong> atracciones y otros<br />

(como aeropuertos y mayoristas). Por su<br />

parte, <strong>el</strong> Gráfico 2 indica <strong>el</strong> número <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s y <strong>el</strong><br />

Gráfico 3 su volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ingresos.<br />

Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)<br />

Hot<strong>el</strong><br />

Compañía Aérea<br />

Restaurante/Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

Complejo <strong>turístico</strong><br />

Compañía Cruceros<br />

Organismo Público<br />

Compañía Ocio<br />

Casino<br />

Compañía Ferrocarri<br />

Parque Atracciones<br />

Fabricante<br />

Otros<br />

6,8<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

III.2. Tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

J18.2<br />

J21.6<br />

El Gráfico 4 muestra los tipos y número<br />

<strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ntes que han sufrido <strong>la</strong>s organizaciones<br />

turísticas estadouni<strong>de</strong>nses y españo<strong>la</strong>s<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los últimos tres años y que<br />

provocaron -o pudieron haber provocadouna<br />

cobertura informativa negativa. Estas<br />

<strong>crisis</strong> se pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificar, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción por parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> organización, <strong>en</strong>:<br />

a) Crisis evitables: aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s situaciones<br />

que podrían evitarse mediante una<br />

interv<strong>en</strong>ción oportuna y eficaz por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y cuyo orig<strong>en</strong><br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, normalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

acciones humanas sobre <strong>la</strong>s que <strong>la</strong><br />

empresa pue<strong>de</strong> influir o contro<strong>la</strong>r.


De 1 a 5<br />

De 6 a 10<br />

De 11 a 20<br />

De 21 a 40<br />

De 41 a 80<br />

De 81 a 160<br />

De 161 a 320<br />

Más <strong>de</strong> 320<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

Alfonso González Herrero<br />

Gráfico 2<br />

NÚMERO DE CENTROS DE OPERACIONES (1996)<br />

Zl"<br />

[] 2.9<br />

| 8.8<br />

|a.fl<br />

| 8.8<br />

|14.7<br />

| 11.8<br />

ESPAÑA<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

38.2<br />

De 1 a5<br />

De 6 a 10<br />

De 11 a 20<br />

De 21a<br />

40<br />

De 41a80<br />

De 81 a 160<br />

De 161 a 320<br />

Más <strong>de</strong> 320<br />

= ]<br />

I] ,7<br />

11.6<br />

| 9.3<br />

1 ID»-<br />

| 15.1<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

Gráfico 3<br />

VOLUMEN DE INGRESOS DE LA ORGANIZACIÓN (1996)<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 500<br />

Entre 501 y 1000<br />

Entre 1001 y 2000<br />

Entre 2001 y 4000<br />

Entre 4000 y 8000<br />

Entrre8001 y 16000<br />

Entre 16001 y 32000<br />

Entre 32001 y 64000<br />

Entre 64001 y 128000<br />

Más <strong>de</strong> 128000<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

I 12<br />

I 20<br />

0 5 10 15 20 25<br />

ESPAÑA<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

(En millones <strong>de</strong> pesetas)<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 15<br />

Entre 16 y 30<br />

Entre 31 y 60<br />

Entre 61 y 120<br />

Entre 121 y 240<br />

Entre 241 y 480<br />

Entre 481 y 1000<br />

Entre 1001 y 2000<br />

Entre 2001 y 8000<br />

Más <strong>de</strong> 8001<br />

J 7 - 7<br />

3.8<br />

I 7.7<br />

I 5.8<br />

I 7.7<br />

Jll.5<br />

Jll.5<br />

311.5<br />

39.5<br />

J 17.3<br />

15.4<br />

10 15 20<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

(En millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

10 Estudios Turísticos, n.' 133 (1997)


)<br />

Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>el</strong>e <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

Ejemplo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> serían<br />

<strong>la</strong>s hu<strong>el</strong>gas, los boicots u otros problemas<br />

sociales re<strong>la</strong>cionados con un producto<br />

o servicio. De manera i<strong>de</strong>al, <strong>el</strong><br />

objetivo último <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong><br />

este tipo <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong>bería ser evitar<strong>la</strong>s<br />

pero, como mínimo, prever<strong>la</strong>s y adoptar<br />

medidas prev<strong>en</strong>tivas que redujeran<br />

sus consecu<strong>en</strong>cias negativas.<br />

Crisis no-evitables: que también<br />

<strong>de</strong>nominaremos acci<strong>de</strong>ntales, cuyo<br />

orig<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, pero también<br />

a veces <strong>en</strong> errores o acciones humanas<br />

no contro<strong>la</strong>bles por <strong>la</strong> empresa como<br />

es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> muchos acci<strong>de</strong>ntes.<br />

Puesto que este tipo <strong>de</strong> situaciones no<br />

pue<strong>de</strong>n evitarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización,<br />

<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> ha <strong>de</strong><br />

limitarse a cont<strong>en</strong>er o minimizar los<br />

daños que se pue<strong>de</strong>n producir. Es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong> estaría <strong>en</strong>focada a <strong>la</strong> previsión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles <strong>crisis</strong> acci<strong>de</strong>ntales que<br />

pudieran ocurrir y a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong> mecanismos que minimizaran<br />

su impacto sobre <strong>la</strong> organización.<br />

Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico 4,<br />

dos tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas acci<strong>de</strong>ntales<br />

u operativas <strong>en</strong>cabezan, <strong>en</strong> términos<br />

absolutos, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> estadouni<strong>de</strong>nse:<br />

los acci<strong>de</strong>ntes figuran a <strong>la</strong> cabeza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lista (con un 60,3% <strong>de</strong> empresas que<br />

han sufrido, al m<strong>en</strong>os, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los), seguido<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres naturales (56,3%). Los<br />

distintos tonos sombreados <strong>de</strong>l Gráfico 4<br />

indican <strong>el</strong> número <strong>de</strong> veces que <strong>el</strong> conjunto<br />

<strong>de</strong> empresas ha sufrido <strong>el</strong> inci<strong>de</strong>nte especí-<br />

Gráfico 4<br />

TIPOS DE CRISIS MÁS FRECUENTES EN EL SECTOR TURÍSTICO (1996)<br />

Acci<strong>de</strong>ntes<br />

Catástrofes Naturales<br />

Rumores/Difamaciones<br />

Protestas Consumidores<br />

D<strong>el</strong>ectas Producto<br />

Red <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nadores<br />

Problemas Laborales<br />

Acoso Sexual<br />

Discriminación<br />

Dimisión/Despido Ejec.<br />

Investigación judicial<br />

Asuntos Medioambi<strong>en</strong>t.<br />

Boicots<br />

Ma<strong>la</strong> Dirección<br />

Intoxicaciones Comida<br />

Fusiones/OPAS<br />

Viol<strong>en</strong>cia Laboral<br />

Sabotaje<br />

Terrorismo<br />

Corrupción<br />

Otros<br />

El Más <strong>de</strong> 6<br />

H 4a6<br />

• ia3<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

0 10 20 30 40 50 60 70<br />

ESPAÑA<br />

Acci<strong>de</strong>ntes<br />

Catastrales Naturales<br />

Rumores/Difamaciones<br />

Protestas Consumidores<br />

Defectos Producto<br />

Red <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nadores<br />

Problemas Laborales<br />

Acoso Sexual<br />

Discriminación<br />

Dimisión/Despido Ejec.<br />

Investigación judicial<br />

Asuntos Medioambi<strong>en</strong>t.<br />

Boicots<br />

Ma<strong>la</strong> Dirección<br />

Intoxicaciones Comida<br />

Fusiones/OPAS<br />

Viol<strong>en</strong>cia Laboral<br />

Sabotaje<br />

Terrorismo<br />

Corrupción<br />

Otros<br />

O Más <strong>de</strong> 6<br />

H4a6<br />

• ia3<br />

10 20 30 40 50 60 70<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

Estudios Turísticos, n.' 133 (1997) 11


fico (<strong>de</strong> 1 a 3 veces <strong>en</strong> los últimos tres años,<br />

<strong>de</strong> 4 a 6 veces o más <strong>de</strong> 6).<br />

El tercer y cuarto lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

norteamericana lo ocupan dos categorías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas <strong>crisis</strong> evitables: los<br />

rumores o difamaciones (52,3%) y <strong>la</strong>s protestas<br />

<strong>de</strong> consumidores (47,7%). Otra serie<br />

<strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> diverso tipo sigu<strong>en</strong> a continuación:<br />

<strong>de</strong>fectos <strong>de</strong>l producto o servicio<br />

(39,8%), fallo <strong>de</strong> <strong>la</strong> red informática<br />

(38,6%), problemas <strong>la</strong>borales como pue<strong>de</strong><br />

ser una hu<strong>el</strong>ga (38,6), conflictos <strong>de</strong> acoso<br />

sexual y discriminación (34,1% y 33% respectivam<strong>en</strong>te),<br />

etc. Curiosam<strong>en</strong>te, los actos<br />

<strong>de</strong> carácter viol<strong>en</strong>to como son los sabotajes,<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas terroristas,<br />

tan atractivos para los medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong><br />

norteamericanos, figuran <strong>en</strong> los<br />

últimos lugares <strong>de</strong> <strong>la</strong> lista.<br />

Por su parte, <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> español<br />

difiere <strong>de</strong>l estadouni<strong>de</strong>nse <strong>en</strong> cuanto a los<br />

tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> que le han afectado <strong>en</strong> los últimos<br />

años. Así, los cuatro tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> más<br />

frecu<strong>en</strong>tes se correspon<strong>de</strong>n con lo que hemos<br />

<strong>de</strong>nominado <strong>crisis</strong> evitables: fallos <strong>en</strong> <strong>la</strong> red<br />

informática (64,7%), <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong>l producto o<br />

servicio (54,3%), problemas <strong>la</strong>borales<br />

(51,4%) y dimisión o <strong>de</strong>spido <strong>de</strong> algún alto<br />

ejecutivo (50%). Estos resultados indican <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s variables internas o <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as<br />

susceptibles <strong>de</strong> provocar una situación <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

<strong>de</strong> nuestro país <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prestar una mayor<br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ntes<br />

que dan lugar a <strong>crisis</strong> evitables.<br />

Las <strong>crisis</strong> acci<strong>de</strong>ntales (no evitables) como<br />

son los acci<strong>de</strong>ntes y <strong>la</strong>s catástrofes naturales,<br />

Alfonso Gonzólez Herrero<br />

también ocupan, no obstante, un lugar <strong>de</strong>stacado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación, con un 35,37o y un<br />

37,2% <strong>de</strong> organizaciones que <strong>la</strong>s han sufrido<br />

respectivam<strong>en</strong>te. El porc<strong>en</strong>taje es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

importante para que <strong>la</strong>s organizaciones<br />

contempl<strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estos esc<strong>en</strong>arios <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>.<br />

Otras categorías, como <strong>la</strong> discriminación,<br />

<strong>el</strong> acoso sexual <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong>s investigaciones<br />

judiciales o gubernam<strong>en</strong>tales, los<br />

boicots, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral o los problemas<br />

medioambi<strong>en</strong>tales ocurr<strong>en</strong> con una m<strong>en</strong>or<br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> nuestro país <strong>en</strong> comparación<br />

con los Estados Unidos. Curiosam<strong>en</strong>te, sin<br />

embargo, los actos o am<strong>en</strong>azas terroristas se<br />

dan <strong>en</strong> un mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> España, <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> un 17,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones consultadas<br />

se han visto afectadas por este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> los últimos tres años (fr<strong>en</strong>te al<br />

4,6% <strong>de</strong> los Estados Unidos).<br />

III.3. Métodos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

El Gráfico 5 muestra los métodos <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y/o cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> empleados<br />

por <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> norteamericano<br />

y español. Los resultados se han<br />

obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cial<br />

semántico <strong>de</strong> cinco puntos <strong>en</strong> cuyos<br />

extremos se situaron los términos "Interés<br />

nulo" (= 1) e "Interés máximo" (= 5). Las<br />

puntuaciones repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> media aritmética<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados a<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables.<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar, <strong>la</strong>s técnicas más<br />

utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong>, tanto<br />

<strong>en</strong> los EE.UU. como <strong>en</strong> España, se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

12 Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

dos factores aj<strong>en</strong>os al área <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong><br />

como son <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los productos o servicios<br />

(4,27 y 4,17 puntos <strong>en</strong> los países respectivos)<br />

y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

(4,27 y 3,6 puntos). Se pone énfasis, por<br />

tanto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los factores operativos<br />

internos susceptibles <strong>de</strong> originar una <strong>crisis</strong>.<br />

En <strong>el</strong> caso estadouni<strong>de</strong>nse, estos resultados<br />

contrastan <strong>en</strong> cierta medida con los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos al preguntar por los<br />

tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> que han sufrido <strong>la</strong>s distintas<br />

organizaciones, puesto que, como hemos<br />

visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico 4, los dos tipos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los EE.UU. (acci<strong>de</strong>ntes y<br />

<strong>de</strong>sastres naturales) su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser provocados<br />

por variables externas, aj<strong>en</strong>as al control<br />

directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. También es cierto, no<br />

obstante, que <strong>la</strong>s organizaciones turísticas<br />

<strong>de</strong> ese país llevan a cabo con gran interés<br />

otra serie <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> utilidad para sofocar<br />

<strong>crisis</strong> acci<strong>de</strong>ntales, como son <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones con miembros <strong>de</strong><br />

organismos públicos o gubernam<strong>en</strong>tales (4);<br />

<strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> (3,9); <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> técnicas que alert<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>crisis</strong><br />

pot<strong>en</strong>cial (3,53); <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>en</strong> un esfuerzo por i<strong>de</strong>ntificar, analizar y respon<strong>de</strong>r<br />

a posibles problemas antes <strong>de</strong> que<br />

éstos se conviertan <strong>en</strong> <strong>crisis</strong> (3,32); y <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> t<strong>el</strong>éfono<br />

900 para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s quejas/temores <strong>de</strong> los<br />

consumidores (3,12).<br />

La importancia otorgada al establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones con organismos públicos<br />

y gubernam<strong>en</strong>tales (<strong>en</strong> tercer lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lista, por <strong>en</strong>cima incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

Gráfico 5<br />

MÉTODOS DE PREVENCIÓN Y CONTENCIÓN DE CRISIS (1996)<br />

Mejora Productos<br />

Mejora Seguridad<br />

Re<strong>la</strong>ción Autorida<strong>de</strong>s<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Crisis<br />

Técnicas A<strong>la</strong>rma Rápida<br />

Issues Managem<strong>en</strong>t<br />

Números 900<br />

Formación Directivos<br />

Formación Medios Com.<br />

Análisis Imp. Medioam.<br />

Intercambio P<strong>la</strong>nes<br />

Formación Empleados<br />

Re<strong>la</strong>ción Activistas<br />

Análisis Vulnerabil.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Otros<br />

ESPAÑA<br />

H4.I7<br />

D3.6<br />

I 2.86<br />

ZZ12.7<br />

I v


<strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>) no hace sino confirmar<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

empresa privada y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. Sin duda alguna, <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

y coordinación <strong>en</strong>tre los responsables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y los organismos públicos<br />

es absolutam<strong>en</strong>te necesaria para minimizar<br />

<strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>.<br />

Como punto débil podríamos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong><br />

escasa importancia que parece otorgarse <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>sector</strong> norteamericano a <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong><br />

los recursos humanos <strong>en</strong> temas re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. La puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />

programas o seminarios <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong>stinados sólo a ejecutivos recibe<br />

una puntuación media <strong>de</strong> 3 puntos, es <strong>de</strong>cir,<br />

se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 5<br />

puntos. Por su parte, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los<br />

altos ejecutivos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con<br />

los medios <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong> programas o seminarios <strong>en</strong> torno<br />

a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong>stinados a todos los<br />

empleados recib<strong>en</strong> un interés m<strong>en</strong>or (2,88 y<br />

2,58, respectivam<strong>en</strong>te).<br />

También por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 3 puntos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong><br />

impacto medioambi<strong>en</strong>tal (2,87), <strong>el</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> información respecto al p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

con otras empresas <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> (2,59), <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones con grupos ecologistas,<br />

<strong>de</strong> consumidores o vecinales (2,49),<br />

y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong><br />

riesgos o vulnerabilida<strong>de</strong>s (2,32). De igual<br />

modo, otro <strong>de</strong> los factores que recibe escasa<br />

at<strong>en</strong>ción por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas estadouni<strong>de</strong>nses<br />

es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

con los distintos grupos sociales (ecologistas,<br />

<strong>de</strong> consumidores, asociaciones ciudadanas,<br />

etc).<br />

Alfonso González Herrero<br />

En lo que respecta al <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> español,<br />

los resultados son <strong>de</strong>cepcionantes. Tan<br />

sólo tres factores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>en</strong>cima<br />

<strong>de</strong>l punto medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>: <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong><br />

los productos y servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

(4,17), <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad y condiciones<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

(3,6), y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> técnicas que<br />

alert<strong>en</strong> a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una <strong>crisis</strong> pot<strong>en</strong>cial (3,03). El resto <strong>de</strong> variables<br />

recib<strong>en</strong> una at<strong>en</strong>ción inferior a los 3<br />

puntos, lo cual <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> escasa preocupación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones españo<strong>la</strong>s por<br />

prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

En <strong>el</strong> caso español, prácticam<strong>en</strong>te todos<br />

los factores estudiados arrojan resultados<br />

inferiores a los ofrecidos por <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos. Es <strong>de</strong>cir, se<br />

pue<strong>de</strong> concluir a t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>l<br />

Gráfico 5 que <strong>la</strong>s organizaciones norteamericanas<br />

prestan una mayor at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong> que sus homologas españo<strong>la</strong>s.<br />

III.4. La gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales<br />

La gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales o<br />

issues managem<strong>en</strong>t hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

que una organización turística pue<strong>de</strong><br />

acometer como primer paso para evitar una<br />

<strong>crisis</strong>. Dichas activida<strong>de</strong>s correspon<strong>de</strong>n a una<br />

etapa <strong>en</strong> que <strong>la</strong> empresa turística vigi<strong>la</strong> su<br />

<strong>en</strong>torno -fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te social y político<br />

<strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido más amplio- <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

(o asuntos concretos) que pudieran<br />

afectar<strong>la</strong> <strong>en</strong> un futuro a corto y medio p<strong>la</strong>zo.<br />

Para <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> organización hace uso <strong>de</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno cuya finalidad<br />

es <strong>de</strong>tectar y recolectar <strong>de</strong> manera temprana<br />

todos aqu<strong>el</strong>los asuntos que sean<br />

14 Estudios Turísticos, n.' 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

"pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te conflictivos", <strong>de</strong> modo que<br />

<strong>la</strong> organización disponga <strong>de</strong>l tiempo necesario<br />

para evaluarlos, c<strong>la</strong>sificarlos y establecer<br />

una estrategia <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> susceptible<br />

<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>ciar su evolución <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que<br />

esto se consi<strong>de</strong>re oportuno.<br />

El proceso <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> conflictos<br />

pot<strong>en</strong>ciales se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> dos i<strong>de</strong>as: (a)<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> un asunto o conflicto<br />

pot<strong>en</strong>cial lo más pronto posible, y (b) <strong>el</strong><br />

acotami<strong>en</strong>to y resolución <strong>de</strong> ese asunto<br />

antes <strong>de</strong> que alcance un punto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que provoque<br />

consecu<strong>en</strong>cias in<strong>de</strong>seables para <strong>la</strong><br />

organización. Ello permite a <strong>la</strong> empresa <strong>el</strong>egir<br />

<strong>en</strong>tre todo un abanico <strong>de</strong> posibles caminos<br />

a tomar, abanico que se estrecha a<br />

medida que <strong>el</strong> asunto avanza y cobra mayor<br />

r<strong>el</strong>evancia pública.<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong>, por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> 1992 se creó <strong>en</strong> Oxford (Gran<br />

Bretaña) <strong>el</strong> primer c<strong>en</strong>tro mundial <strong>de</strong> investigación<br />

acerca <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong>l turismo<br />

sobre <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te (Environm<strong>en</strong>tal<br />

Research C<strong>en</strong>ter, ERC). Patrocinado por <strong>el</strong><br />

Consejo Mundial <strong>de</strong> Viajes y Turismo<br />

{World Trav<strong>el</strong> and Tourism Council,<br />

WTTC), <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> preocupación<br />

<strong>de</strong> este organismo para que <strong>la</strong>s empresas<br />

<strong>de</strong>l <strong>sector</strong> actú<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera responsable<br />

respecto a su <strong>en</strong>torno.<br />

Entre sus cometidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra proporcionar<br />

información al Consejo Mundial <strong>de</strong><br />

Viajes y Turismo <strong>de</strong> forma que éste pueda<br />

proponer soluciones a posibles problemas<br />

reales o pot<strong>en</strong>ciales e influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

mundiales <strong>en</strong> torno al turismo y <strong>el</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te. En junio <strong>de</strong> 1992, por ejemplo,<br />

los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Consejo asistieron a<br />

<strong>la</strong> cumbre mundial sobre <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

organizado <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro (Brasil) por <strong>la</strong><br />

Comisión <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas. Asi mismo, <strong>el</strong> ERC<br />

dispone <strong>de</strong> una base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> recoge<br />

<strong>la</strong>s prácticas ecológicas seguidas por<br />

cada uno <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación,<br />

<strong>de</strong> forma que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> empresas dispongan<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias ante un problema simi<strong>la</strong>r.<br />

El Consejo Mundial <strong>de</strong> Viajes y Turismo ha<br />

publicado, a<strong>de</strong>más, un docum<strong>en</strong>to normativo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que propone que <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

mundial proteja y conserve <strong>el</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera proactiva, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

reaccionar a normativas gubernam<strong>en</strong>tales o<br />

a presiones <strong>de</strong> grupos ecologistas (Seal,<br />

1992).<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio realizado<br />

para e<strong>la</strong>borar este artículo, los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos respecto a <strong>la</strong>s variables que trataban<br />

<strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> los conflictos pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

profesional han ofrecido resultados nada<br />

al<strong>en</strong>tadores para <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> español.<br />

Así, ante <strong>la</strong> pregunta "¿Cu<strong>en</strong>ta su<br />

organización con algún individuo cuya<br />

función sea vigi<strong>la</strong>r <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tectar asuntos que pudieran repres<strong>en</strong>tar<br />

una am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> organización?" una<br />

gran mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> los<br />

EE.UU. (84%) respon<strong>de</strong> afirmativam<strong>en</strong>te,<br />

mi<strong>en</strong>tras que tan sólo un 12% admite que<br />

no existe dicha función o individuo (véase<br />

Gráfico 6) <strong>en</strong> su empresa. Fr<strong>en</strong>te a estos<br />

resultados, <strong>en</strong>contramos los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

España <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> organizaciones<br />

que cu<strong>en</strong>tan con una función <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno se reduce al 40%,<br />

mi<strong>en</strong>tras que un 51% reconoce que tal<br />

función no existe.<br />

Estudios Turísticos, n.* 133 (1997) 15


Alfonso González Herrero<br />

Gráfico 6<br />

¿CUENTA SU ORGANIZACIÓN CON ALGÚN INDIVIDUO CUYA FUNCIÓN SEA<br />

VIGILAR EL ENTORNO CON EL FIN DE DETECTAR ASUNTOS QUE PUDIERAN<br />

REPRESENTAR UNA AMENAZA PARA LA ORGANIZACIÓN? (1996)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

La preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas norteamericanas<br />

parece, pues, mayor <strong>en</strong> este aspecto,<br />

puesto que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más conci<strong>en</strong>ciadas<br />

<strong>de</strong> que <strong>el</strong> mejor mom<strong>en</strong>to para solv<strong>en</strong>tar una<br />

situación conflictiva es antes <strong>de</strong> que ésta se<br />

produzca. Este <strong>en</strong>foque hace que <strong>el</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales sea un<br />

proceso proactivo -y no <strong>de</strong> reacción ante<br />

algo-, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empresa <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r influ<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> evolución y<br />

posterior resolución <strong>de</strong> un asunto antes <strong>de</strong><br />

que se hagan necesarias medidas urg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

III.5. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> escrito<br />

Numerosas empresas y organizaciones<br />

turísticas y <strong>de</strong> host<strong>el</strong>ería han sido capaces <strong>de</strong><br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

No sabe<br />

4%<br />

evitar una situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> -o, al m<strong>en</strong>os,<br />

<strong>de</strong> disminuir su impacto negativo- gracias a<br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas prev<strong>en</strong>tivas. Sin<br />

duda alguna, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

<strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> hace posible que <strong>la</strong><br />

organización pueda evitar los errores más<br />

comunes y p<strong>el</strong>igrosos que se su<strong>el</strong><strong>en</strong> cometer<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> estrés y que su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

v<strong>en</strong>ir provocados por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> tiempo para<br />

<strong>de</strong>cidir y actuar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.<br />

El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

que estar preparado <strong>de</strong> antemano. En <strong>la</strong>s<br />

situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia que su<strong>el</strong><strong>en</strong> provocar,<br />

especialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong> acci<strong>de</strong>ntales<br />

no hay tiempo que per<strong>de</strong>r y muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s necesarias pue<strong>de</strong>n y <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>erse p<strong>la</strong>nificadas por a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado. La<br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los públicos más impor-<br />

16 Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

tantes, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas internas <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>,<br />

<strong>de</strong> los contactos externos, o <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> un esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y po<strong>de</strong>res<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización,<br />

son activida<strong>de</strong>s, por ejemplo, que pue<strong>de</strong>n<br />

realizarse sin t<strong>en</strong>er que esperar a que <strong>la</strong> <strong>crisis</strong><br />

sea real. Las medidas prev<strong>en</strong>tivas ahorran<br />

a <strong>la</strong> organización no sólo problemas<br />

organizativos y <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> sino también<br />

importantes recursos financieros.<br />

El período <strong>de</strong> tiempo que sigue al inicio<br />

<strong>de</strong> una <strong>crisis</strong> es <strong>de</strong>cisivo tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por<br />

parte <strong>de</strong> sus públicos como <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reputación empresarial. Una vez que<br />

<strong>el</strong> público se ha formado una imag<strong>en</strong> acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, es extremadam<strong>en</strong>te difícil<br />

alterar<strong>la</strong>; <strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> dispo-<br />

ner <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> que permita<br />

tomar control sobre <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tiempo más corto posible.<br />

Pese a <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

español parec<strong>en</strong> no valorar <strong>en</strong> <strong>de</strong>masía<br />

<strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s o v<strong>en</strong>tajas que proporciona un<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. Al m<strong>en</strong>os así pue<strong>de</strong> concluirse<br />

tras analizar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

y observar cómo, al ser preguntadas<br />

sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

escrito, una amplia mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

estadouni<strong>de</strong>nses <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

(<strong>el</strong> 78% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados) afirman que<br />

cu<strong>en</strong>tan con dicho p<strong>la</strong>n, mi<strong>en</strong>tras que tan<br />

sólo un 20% <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s dice no t<strong>en</strong>erlo (véase<br />

Gráfico 7). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

empresas turísticas españo<strong>la</strong>s que cu<strong>en</strong>tan<br />

con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> se reduce al 29%. Un<br />

Gráfico 7<br />

¿CUENTA SU ORGANIZACIÓN CON UN PLAN DE CRISIS ESCRITO?<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA<br />

si<br />

29%<br />

No<br />

20%<br />

No sabe<br />

2%<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

Estudios Turísticos, n.' 133 (1997) 17


62% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados españoles reconoc<strong>en</strong><br />

que su empresa no cu<strong>en</strong>ta con dicho<br />

p<strong>la</strong>n, lo cual no hace sino confirmar <strong>la</strong>s conclusiones<br />

que se han v<strong>en</strong>ido apuntando a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este artículo respecto a <strong>la</strong> inferior<br />

preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> nuestro país<br />

<strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> España son<br />

aún más preocupantes si se re<strong>la</strong>cionan con<br />

los mostrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico 5, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />

valora <strong>el</strong> "interés" con que se están llevando<br />

a cabo <strong>la</strong>s distintas medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y/o cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. Pues bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

dicho Gráfico se observa como, mi<strong>en</strong>tras<br />

que los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> los EE.UU. otorgan<br />

una puntuación <strong>de</strong> 3,9 puntos (sobre 5 posibles)<br />

a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>, los <strong>en</strong>cuestados españoles<br />

le otorgan tan sólo 2,7 puntos.<br />

III.6. El comité <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

Las <strong>crisis</strong> son mejor resu<strong>el</strong>tas por grupos<br />

que por individuos. Así, uno <strong>de</strong> los primeros<br />

pasos que su<strong>el</strong><strong>en</strong> dar <strong>la</strong>s empresas (tanto<br />

<strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> como <strong>de</strong> otros <strong>sector</strong>es),<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> adoptar mecanismos <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>s<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong>, es <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> trabajo interdisciplinar<br />

sobre <strong>el</strong> que recae <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir<br />

y solv<strong>en</strong>tar una posible <strong>crisis</strong>. Dicho<br />

grupo pue<strong>de</strong> recibir <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> "unidad<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>", "equipo <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>", "comité <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>", etc., y, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> organización, pue<strong>de</strong> ir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un pequeño<br />

comité hasta un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to al completo<br />

<strong>en</strong>cabezado por un vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong> o simi<strong>la</strong>r.<br />

Alfonso González Herrero<br />

En <strong>la</strong> práctica, <strong>el</strong> comité <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> ofrece<br />

toda una serie <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas respecto a otras<br />

alternativas <strong>de</strong> gestión. Tal y como indica<br />

Laga<strong>de</strong>c (1993), <strong>la</strong> principal estriba <strong>en</strong> que,<br />

normalm<strong>en</strong>te, los grupos permit<strong>en</strong> disponer<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad técnica y experi<strong>en</strong>cia profesional<br />

<strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> individuos que lo<br />

conforman, al tiempo que evitan <strong>la</strong>s limitaciones<br />

cognitivas a <strong>la</strong>s que se ve sometido<br />

un sólo sujeto.<br />

En <strong>el</strong> estudio empírico realizado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>sector</strong> <strong>turístico</strong>, <strong>el</strong> 69% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados<br />

<strong>en</strong> los Estados Unidos respondieron que,<br />

efectivam<strong>en</strong>te, su organización cu<strong>en</strong>ta con<br />

un Comité <strong>de</strong> Crisis o grupo <strong>de</strong> individuos<br />

formalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finido cuya misión es<br />

resolver <strong>la</strong>s situaciones conflictivas. Tan<br />

sólo un 31% reconocía no t<strong>en</strong>erlo (véase<br />

Gráfico 8). Fr<strong>en</strong>te a estos resultados, <strong>el</strong><br />

estudio realizado <strong>en</strong> España muestra que<br />

sólo un 46% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>finido<br />

dicho comité y que un 49% <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s no<br />

cu<strong>en</strong>ta con un grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> estas<br />

características. Por su parte, <strong>el</strong> Gráfico 9<br />

muestra qué individuos son los que forman<br />

parte <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Crisis <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

organizaciones <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> que<br />

dic<strong>en</strong> contar con un órgano <strong>de</strong> este tipo.<br />

III.7. El c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> operaciones<br />

A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>, no sólo es necesario contar con<br />

un comité <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> a<strong>de</strong>cuado. También es<br />

importante consi<strong>de</strong>rar dón<strong>de</strong> y <strong>en</strong> qué condiciones<br />

se va a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong><br />

dicho co f mité. Pese a <strong>el</strong>lo, tanto <strong>el</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

físico como <strong>el</strong> equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> operaciones son <strong>de</strong>talles que se<br />

18 Estudios Turísticos, n." 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

Gráfico 8<br />

¿CUENTA SU ORGANIZACIÓN CON UN COMITÉ O EQUIPO DE CRISIS<br />

FORMALMENTE DEFINIDO? (1996)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

Gráfico 9<br />

INDIVIDUOS QUE FORMAN PARTE CON MAYOR FRECUENCIA<br />

DEL COMITÉ DE CRISIS (1996)<br />

Dtor. RR. Públicas<br />

Director G<strong>en</strong>eral<br />

Director Marketing<br />

Dtor. Recursos Humanos<br />

Director Jurídico<br />

Director Seguridad<br />

Dtor. Protección Lab.<br />

Dtor. Financiero<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Dtor. Asuntos Públicos<br />

Consultores Externos<br />

Director <strong>de</strong> Calidad<br />

Director <strong>de</strong> Publicidad<br />

Dtor. Issues Mgmt.<br />

Director <strong>de</strong> Medioambi<strong>en</strong>te<br />

Otros<br />

Director Investigación<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

3 20<br />

] 13.3<br />

3 6,7<br />

13.3<br />

ESPAÑA<br />

D53.3 II 86.6<br />

D53.3<br />

26.7<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

Dtor. RR. Públicas<br />

Director G<strong>en</strong>eral<br />

Director Marketing<br />

Dtor. Recursos Humanos<br />

Director Jurídico<br />

Director Seguridad<br />

Dtor. Protección Lab.<br />

Dtor. Financiero<br />

Presi<strong>de</strong>nte<br />

Dtor. Asuntos Públicos<br />

Consultores Externos<br />

Director <strong>de</strong> Calidad<br />

Director <strong>de</strong> Publicidad<br />

Dtor. Issues Mgmt.<br />

Dtor. <strong>de</strong> Medioambi<strong>en</strong>te<br />

Otros<br />

Director Investigación<br />

No<br />

31%<br />

Z19O.2<br />

3 86.9<br />

172,1<br />

1 62,3<br />

159<br />

D54.5<br />

354.1<br />

(Porc<strong>en</strong>taje)<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

Estudios Turísticos, n." 133 (1997) 19


su<strong>el</strong><strong>en</strong> pasar por alto hasta que se pres<strong>en</strong>ta<br />

una emerg<strong>en</strong>cia, con lo que <strong>el</strong> comité se<br />

ve obligado a utilizar <strong>el</strong> primer lugar disponible.<br />

Por ejemplo, se ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

qué medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> van a ser<br />

necesarios (líneas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>éfono, fax, correo<br />

<strong>el</strong>ectrónico, etc.), qué medios audiovisuales<br />

se pue<strong>de</strong>n necesitar, si se requier<strong>en</strong><br />

pizarras o mapas que ayu<strong>de</strong>n a visualizar <strong>el</strong><br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, qué <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos serían<br />

necesarios para que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> trabajo<br />

pueda funcionar sin interrupción durante<br />

un <strong>la</strong>rgo período <strong>de</strong> tiempo y si <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>el</strong>egida<br />

es <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada para <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

todo este material.<br />

En <strong>la</strong> práctica, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> operaciones<br />

van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

que dispon<strong>en</strong> algunos organismos gubernam<strong>en</strong>tales<br />

norteamericanos, hasta <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

reuniones que se convierte <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

operaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> ser necesario.<br />

Este último tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro es, ciertam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong> más común por ser pocas <strong>la</strong>s organizaciones<br />

que pue<strong>de</strong>n permitirse <strong>el</strong> lujo <strong>de</strong> contar<br />

con una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong>dicada exclusivam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. En <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong>,<br />

por ejemplo, tan sólo algunas líneas aéreas<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> contar con ese tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros perman<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

En cualquier caso, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro que<br />

es mejor para cada empresa <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> sus características, <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

miembros que van a hacer uso <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

operaciones, <strong>de</strong> <strong>la</strong> localización geográfica<br />

<strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l comité y <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong> al que se está expuesto.<br />

Alfonso González Herrero<br />

Un 56% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas turísticas <strong>de</strong><br />

los Estados Unidos <strong>en</strong>cuestadas cu<strong>en</strong>tan<br />

con un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> operaciones o sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> reuniones<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te equipada para<br />

ser utilizada <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> (véase<br />

Gráfico 10). Curiosam<strong>en</strong>te, éste es <strong>el</strong> único<br />

aspecto <strong>en</strong> que, sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong>, <strong>la</strong>s organizaciones<br />

turísticas españo<strong>la</strong>s parec<strong>en</strong><br />

superar a <strong>la</strong>s norteamericanas, puesto que<br />

un 71 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras dice contar con un<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> operaciones y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un 24%<br />

reconoce no t<strong>en</strong>erlo. En todo caso, <strong>la</strong> interpretación<br />

más acertada <strong>de</strong> estos datos quizás<br />

pasaría por apuntar que resulta extraño<br />

que un <strong>sector</strong> como es <strong>el</strong> español, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

tan sólo una minoría <strong>de</strong> empresas turísticas<br />

cu<strong>en</strong>ta con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> (29%) y con<br />

comité <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> (46%), una mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong><strong>la</strong>s (71%) disponga <strong>de</strong> una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong>signada<br />

<strong>de</strong> antemano <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se puedan reunir<br />

los miembros <strong>de</strong>l comité <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se pueda trabajar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia.<br />

Más bi<strong>en</strong>, estos resultados sugier<strong>en</strong> que los<br />

<strong>en</strong>cuestados españoles ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a<br />

poco acertada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características que<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> para ser <strong>de</strong><br />

utilidad y, probablem<strong>en</strong>te, interpret<strong>en</strong> que<br />

cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empresa podría utilizarse <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

III.8. El portavoz<br />

En los Estados Unidos, una amplia mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong>cuestadas cu<strong>en</strong>tan<br />

con un portavoz oficial para <strong>la</strong>s situaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong> (89%). Tan sólo un 11% dic<strong>en</strong><br />

no t<strong>en</strong>er un portavoz para este tipo <strong>de</strong> situaciones<br />

(véase Gráfico 11). En España, es<br />

también importante <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> organi-<br />

20 Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

Gráfico 10<br />

¿CUENTA SU ORGANIZACIÓN CON UN CENTRO DE OPERACIONES O SALA<br />

DE REUNIONES CONVENIENTEMENTE EQUIPADA PARA SER UTILIZADA EN<br />

CASO DE CRISIS?<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

Gráfico 11<br />

i CUENTA SU ORGANIZACIÓN CON UN PORTAVOZ OFICIAL PARA LOS CASOS<br />

DE CRISIS? (1996)<br />

Sf<br />

á63% ^<br />

9<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA<br />

iflBtf Nosabe<br />

^ ^ 6%<br />

31%<br />

Sf ^^^^^^^^»^<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

Estudios Turísticos, n." 133 (1997) 21


zaciones que cu<strong>en</strong>tan con un portavoz, <strong>el</strong><br />

637o, fr<strong>en</strong>te al 31% <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s que reconoce no<br />

t<strong>en</strong>erlo. En todo caso, <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> norteamericano<br />

cu<strong>en</strong>ta con un 25% más <strong>de</strong><br />

empresas que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong>, al m<strong>en</strong>os, un portavoz<br />

oficial <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> <strong>sector</strong><br />

español.<br />

De aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> los Estados<br />

Unidos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> portavoz, un 24% ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un sólo portavoz, un 42% cu<strong>en</strong>tan con dos<br />

portavoces, un 23% con tres, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> 11% restante cu<strong>en</strong>ta con 4 ó 5 individuos<br />

capaces <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong> organización<br />

durante una situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. En España,<br />

una amplia mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con<br />

portavoz (<strong>el</strong> 69%) dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> tan sólo un<br />

individuo capaz <strong>de</strong> asumir dicha función,<br />

un 19% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones cu<strong>en</strong>ta con 2<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Alfonso González Herrero<br />

portavoces, un 6% cu<strong>en</strong>ta con 3, y otro 6%<br />

con cinco portavoces para <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong> (véase Gráfico 12). Estos datos, confirman<br />

<strong>la</strong> mejor preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

estadouni<strong>de</strong>nses, no sólo porque <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> organizaciones que no dispon<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> un portavoz es muy reducido <strong>en</strong> ese país<br />

(11 %), sino porque aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que han cubierto<br />

esa función <strong>de</strong>signan a un mayor número<br />

<strong>de</strong> personas para que <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> portavoz.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico 13, pue<strong>de</strong> apreciarse otro<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que indica <strong>la</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> preparación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos respecto a <strong>la</strong>s españo<strong>la</strong>s.<br />

Un 74% <strong>de</strong> los portavoces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

empresas norteamericanas ha recibido formación<br />

<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con los<br />

Gráfico 12<br />

NÚMERO DE PORTAVOCES DE LA ORGANIZACIÓN (1996)<br />

ESPAÑA<br />

19%<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

22 Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)<br />

42%


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>. Sólo un 26% <strong>de</strong><br />

los portavoces no ha sido preparado <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido. En España, sin embargo, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> empresas que no han <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ado a sus<br />

portavoces acerca <strong>de</strong> cómo comportarse<br />

ante los medios <strong>de</strong> información asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al<br />

41 %, con sólo un 47% <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s que sí lo han<br />

hecho, es <strong>de</strong>cir, un 27% <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia respecto<br />

a los EE.UU.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, no sólo <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

empresas turísticas con portavoces oficiales<br />

es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> España que <strong>en</strong> los EE.UU., sino<br />

que, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> nuestro país que<br />

han <strong>de</strong>finido <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l portavoz, dispon<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> individuos que<br />

pueda <strong>de</strong>sempeñar dicha función, <strong>en</strong>contrándose<br />

estos peor preparados para tratar con los<br />

medios <strong>de</strong> información <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

También es interesante observar <strong>el</strong> perfil<br />

profesional <strong>de</strong> los individuos que <strong>de</strong>sempeñarían<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> portavoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

ante una <strong>crisis</strong>. Así, <strong>en</strong> los EE.UU., <strong>el</strong> Director<br />

G<strong>en</strong>eral o <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

han sido <strong>de</strong>signados portavoces oficiales <strong>en</strong><br />

un 61% <strong>de</strong> los casos, porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r al<br />

63% <strong>de</strong> España (véase Gráfico 14). La difer<strong>en</strong>cia<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre los dos países resi<strong>de</strong>,<br />

sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> España,<br />

tan sólo un 31% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas autoriza<br />

a sus responsables <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> (directores<br />

<strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> o re<strong>la</strong>ciones públicas)<br />

para repres<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong> empresa ante una situación<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los EE.UU.<br />

este porc<strong>en</strong>taje se <strong>el</strong>eva al 71% (véase Gráfico<br />

15). Es <strong>de</strong>cir, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> los EE.UU.,<br />

<strong>el</strong> individuo responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong><br />

<strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> calma es también uno <strong>de</strong> los<br />

portavoces <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong><br />

Gráfico 13<br />

¿HA RECIBIDO EL PORTAVOZ FORMACIÓN EN TORNO A LAS RELACIONES<br />

CON LOS MEDIOS DE COMUNICACIÓN?<br />

Sí<br />

47%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA<br />

fe No sabe<br />

• 12%<br />

No<br />

41%<br />

Sí<br />

w74% ^*pr^^^m^*^<br />

•i<br />

JNo<br />

26%<br />

ESTADOS UNIDOS<br />

Estudios Turísticos, n.* 133 (1997) 23


Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boraeión propia.<br />

Alfonso González Herrero<br />

Gráfico 14<br />

¿ES EL PRESIDENTE O DIRECTOR GENERAL<br />

UNO DE LOS PORTAVOCES? (1996)<br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

Gráfico 15<br />

¿ES EL RESPONSABLE DE COMUNICACIÓN UNO DE LOS PORTAVOCES?<br />

No<br />

69%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

24 Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)<br />

No<br />

29%


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

<strong>crisis</strong>, <strong>en</strong> España, los altos cargos directivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas parec<strong>en</strong> r<strong>el</strong>egar a un segundo<br />

p<strong>la</strong>no a los responsables <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>.<br />

El Gráfico 16 repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />

organizaciones para po<strong>de</strong>r informar a los<br />

medios <strong>de</strong> información durante una situación<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong>. En los Estados Unidos, <strong>el</strong> 68% <strong>de</strong><br />

los individuos que <strong>de</strong>sempeñan tales <strong>la</strong>bores<br />

durante los períodos <strong>de</strong> calma pue<strong>de</strong>n también<br />

informar a los medios <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

<strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, sin<br />

consultar con <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Un<br />

32% <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, sin embargo, ha <strong>de</strong> consultar<br />

con <strong>la</strong> dirección antes <strong>de</strong> difundir cualquier<br />

información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> organización. En<br />

España, por su parte, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> responsables<br />

<strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

autonomía para dar información a los medios<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> es m<strong>en</strong>or, <strong>el</strong> 56%, lo que<br />

indica una mayor <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> ofrecer información<br />

a <strong>la</strong> opinión pública.<br />

III.9. Co<strong>la</strong>boración con consultores<br />

externos<br />

Al ser preguntados si su organización ha<br />

trabajado <strong>en</strong> alguna ocasión con consultores<br />

externos <strong>en</strong> torno a temas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>,<br />

una mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> los<br />

Estados Unidos, <strong>el</strong> 68%, dice sí haberlo<br />

hecho, fr<strong>en</strong>te al 30% que dice que no y <strong>el</strong> 2%<br />

Gráfico 16<br />

EN EL CASO DE CRISIS, ¿TIENE LA PERSONA ENCARGADA<br />

DE LA COMUNICACIÓN EXTERNA AUTORIDAD PARA PODER INFORMAR<br />

A LOS MEDIOS DE COMUNICACIÓN? (1996)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

Estudios Turísticos, n." 133 (1997) 25<br />

No<br />

32%


estante que no lo sabe (véase Gráfico 17). En<br />

España, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> organizaciones que<br />

han trabajado con asesores extemos es mucho<br />

m<strong>en</strong>or (tan sólo un 31%), con un 57% que<br />

reconoce no haberlo hecho y un 11 % que <strong>de</strong>sconoce<br />

si se ha trabajado o no con asesores<br />

aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> empresa. En cuanto al tipo <strong>de</strong> consultores<br />

con los que se ha trabajado, <strong>en</strong> los<br />

Estados Unidos <strong>la</strong> mayoría afirma haberlo<br />

hecho con asesores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones públicas<br />

(67,2%), seguido por asesores legales (54,7%)<br />

y asesores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales (32,8%).<br />

En España, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s organizaciones que<br />

afirman haber trabajado con consultores<br />

externos lo han hecho predominantem<strong>en</strong>te<br />

con asesores legales (63,6%). Los consultores<br />

<strong>en</strong> <strong>comunicación</strong> y re<strong>la</strong>ciones públicas<br />

figuran <strong>en</strong> segundo lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación<br />

Alfonso González Herrero<br />

-a <strong>la</strong> inversa <strong>de</strong> lo que ocurre <strong>en</strong> los<br />

EE.UU.- lo que podría indicar que, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> los Estados Unidos priman <strong>la</strong><br />

imag<strong>en</strong> y reputación corporativas sobre los<br />

aspectos legales, <strong>en</strong> España ocurre lo contrario.<br />

Es <strong>de</strong>cir, existe una mayor preocupación<br />

por <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias legales que<br />

pue<strong>de</strong> acarrear una <strong>crisis</strong> que por <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

que puedan afectar a <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> y a<br />

<strong>la</strong> reputación <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

IV. CONCLUSIÓN<br />

Las <strong>crisis</strong> empresariales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> turismo<br />

como <strong>en</strong> cualquier otro <strong>sector</strong>, ocurr<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

manera frecu<strong>en</strong>te, recibi<strong>en</strong>do inevitablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>.<br />

Esto hace que <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong> pierdan<br />

Gráfico 17<br />

¿HA TRABAJADO SU ORGANIZACIÓN EN ALGUNA OCASIÓN CON<br />

CONSULTORES EXTERNOS EN RELACIÓN A LA GESTIÓN DE CRISIS?<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

SÍ<br />

68%<br />

ESPAÑA ESTADOS UNIDOS<br />

26 Estudios Turísticos, n.' 133 (1997)


Marketing <strong>prev<strong>en</strong>tivo</strong>: <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong><br />

su privacidad y se conviertan <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

carácter público con repercusiones pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

negativas sobre <strong>la</strong>s percepciones<br />

organizativas <strong>de</strong> turistas, consumidores,<br />

proveedores e, incluso, los propios empleados.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, reputación<br />

y estabilidad financiera <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos,<br />

compañías y <strong>de</strong>stinos <strong>turístico</strong>s<br />

pue<strong>de</strong>n verse seriam<strong>en</strong>te afectados.<br />

El fuerte ritmo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> alto<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s<br />

intrínsecas al <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong>, aña<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s<br />

inevitables <strong>crisis</strong> naturales numerosos problemas<br />

pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> carácter técnico que<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>.<br />

Hoy día, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> público pue<strong>de</strong> <strong>el</strong>egir<br />

<strong>en</strong>tre numerosas alternativas y <strong>de</strong>stinos<br />

<strong>turístico</strong>s -<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los que, a su vez, también<br />

dispone <strong>de</strong> una gama muy variada <strong>de</strong><br />

ofertas <strong>de</strong> transporte, alojami<strong>en</strong>to, etc.- los<br />

profesionales <strong>de</strong>l <strong>marketing</strong> y <strong>la</strong> <strong>comunicación</strong><br />

han <strong>de</strong> saber hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s situaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>crisis</strong> e integrar su gestión <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trabajo diario. El responsable <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r,<br />

por tanto, estrategias <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong> para<br />

los distintos públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, <strong>de</strong> modo<br />

que se evit<strong>en</strong> o minimic<strong>en</strong> los daños que <strong>la</strong>s<br />

<strong>crisis</strong> pue<strong>de</strong>n ocasionar a <strong>la</strong> empresa, sin<br />

olvidar que, también, ha <strong>de</strong> preservar <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>de</strong> turistas, resi<strong>de</strong>ntes u otros que<br />

pudieran verse afectados.<br />

El pres<strong>en</strong>te artículo ha analizado <strong>la</strong> situación<br />

profesional <strong>en</strong> los Estados Unidos y<br />

España respecto a los métodos y técnicas <strong>de</strong><br />

<strong>comunicación</strong> que permit<strong>en</strong> a <strong>la</strong> organización<br />

prev<strong>en</strong>ir, cont<strong>en</strong>er o minimizar los<br />

efectos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong>. Los datos<br />

cuantitativos a los que se ha hecho refer<strong>en</strong>cia<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l artículo muestran cómo un<br />

bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong>l <strong>sector</strong><br />

<strong>turístico</strong> son consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> contar con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong>, <strong>de</strong> prestar<br />

at<strong>en</strong>ción a los conflictos pot<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong><br />

preparar a sus ejecutivos para trabajar <strong>en</strong><br />

equipo -<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>nominado comité <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong>- o <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong> función <strong>de</strong> portavoz<br />

ante los medios <strong>de</strong> <strong>comunicación</strong>. Muchas<br />

otras, sin embargo, no cu<strong>en</strong>tan con un proceso<br />

formal <strong>de</strong> respuesta ante <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong>.<br />

A t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> los resultados, po<strong>de</strong>mos concluir<br />

que <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> <strong>de</strong><br />

los Estados Unidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran mejor<br />

preparadas que <strong>la</strong>s empresas españo<strong>la</strong>s para<br />

afrontar una <strong>crisis</strong> y dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> medios<br />

a<strong>de</strong>cuados para prev<strong>en</strong>ir<strong>la</strong>s. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> español es<br />

<strong>de</strong>cepcionante, puesto que <strong>en</strong> muy pocas<br />

empresas se han imp<strong>la</strong>ntado procesos <strong>de</strong><br />

gestión <strong>de</strong> <strong>crisis</strong> y se dispone <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes para<br />

respon<strong>de</strong>r ante este tipo <strong>de</strong> situaciones. Al<br />

contrario, <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>spreocupación<br />

por <strong>la</strong> preparación y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación,<br />

como lo <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que<br />

tan sólo un 29% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong>l<br />

<strong>sector</strong> español cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>crisis</strong><br />

fr<strong>en</strong>te al 78% <strong>de</strong> los EE.UU.<br />

En cualquier caso, los resultados aportados<br />

por esta investigación confirman que<br />

<strong>la</strong>s organizaciones turísticas mejor preparadas<br />

ya están actuando <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido y que,<br />

cada vez más, los procesos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />

<strong>crisis</strong> son parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

corporativas. En <strong>el</strong> futuro, los sistemas<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> conflictos pot<strong>en</strong>ciales y los<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>crisis</strong><br />

serán parte intrínseca <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

<strong>comunicación</strong> <strong>de</strong> toda empresa turística y<br />

pieza c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> sus dos<br />

mayores activos, su imag<strong>en</strong> y su reputación.<br />

Estudios Turísticos, n.' 133 (1997) 27


V. REFERENCIAS<br />

BIBLIOGRÁFICAS<br />

BABBIE, E. R. (1990): Survey research meihods,<br />

B<strong>el</strong>mont, California, Wadsworlh Publishing<br />

Company.<br />

BACKSTROM, C, y HURSCH-CESAR.G. (1981): Survey<br />

research, Nueva York, John Wilcy & Sons.<br />

DILLMAN, D. (1978): Mail and t<strong>el</strong>ephone sun'eys,<br />

Nueva York, John Wiley.<br />

ERDOS, P. L. (1974): "Datacollection mcthods: Mail<br />

surveys", <strong>en</strong> Handbook of <strong>marketing</strong> research<br />

(FERBER, R.; ed.). Nueva York, McGraw-Hill.<br />

FITUR 95 (1995): Finir 95. Feria Internacional <strong>de</strong><br />

Turismo: Catálogo oficial, Madrid, Big Hat.<br />

FOWLER, F. (1984): Survey research meihods,<br />

Bcvcrly Hills, California, Sage Publications.<br />

GUEDES DA COSTA, F. (1994): Icotur 94-95: Guía<br />

profesional <strong>de</strong> viajes y <strong>de</strong> turismo, Madrid,<br />

Icotécnica.<br />

KESLER, C. A., y HUELLMANTEL, M. B. (Eds.),<br />

(1994): Business organizations, ag<strong>en</strong>cies and<br />

publications directory. Detroit, Michigan, Gale<br />

Research.<br />

LAGADEC, P. (1993): Prev<strong>en</strong>ting chaos in a <strong>crisis</strong>:<br />

Strategies for prev<strong>en</strong>tion, control, and damage<br />

limitation, Berkshire, McGraw Hill International.<br />

MANAGEMENT EDICIONES. (1995): "3.000 primeras<br />

empresas. 12.000 directivos c<strong>la</strong>ve", Nueva<br />

Empresa. n° 403-404.<br />

O'DWYER, J. (ed.). (1994): O'Dwyer's directory of<br />

corporate Communications. Nueva York,<br />

O'Dwyer Inc.<br />

Alfonso González Herrero<br />

PUBLIC RELATIONS SOCIETY OF AMERICA. (1994):<br />

Public Re<strong>la</strong>tions Journal 1994 Register Issue.<br />

Nueva York, Public Re<strong>la</strong>tions Society of<br />

America.<br />

SEAL, K. (1992, 25 <strong>de</strong> mayo): "Environm<strong>en</strong>tal<br />

tourism c<strong>en</strong>ter <strong>la</strong>unched", Hot<strong>el</strong> & Mot<strong>el</strong> Managem<strong>en</strong>t,<br />

vol. 207, n° 9, p. 25.<br />

WIMMER, R. D. Y DOMINICK, J. R. (1991): Mass<br />

media research: An introduction. B<strong>el</strong>mont,<br />

California, Wadsworth Publishing Company.<br />

Yu, J., y COOPER, H. (1983): "A quantitative review<br />

of research <strong>de</strong>sign effeets on response rates to<br />

questionaires", Journal of Marketing Research,<br />

vol. 20, n° 1, pp. 36-44.<br />

VI. NOTAS<br />

(1) Junto con <strong>el</strong> cuestionario, se incluía una carta <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que también figuraba <strong>el</strong> membrete <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comercialización e Investigación <strong>de</strong><br />

Mercados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />

Dicha carta, exponía los objetivos <strong>de</strong>l estudio y aseguraba<br />

<strong>el</strong> anonimato <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas. Asimismo, se adjuntaba<br />

un sobre con s<strong>el</strong>lo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que ya figuraba impreso <strong>la</strong><br />

dirección a <strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado <strong>de</strong>bía remitir sus respuestas.<br />

(2) Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> verificar <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas,<br />

<strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l cuestionario y <strong>el</strong> tiempo<br />

necesario para completarlo, también se realizó un pretest<br />

<strong>en</strong>tre profesionales <strong>de</strong>l <strong>sector</strong> <strong>turístico</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

públicas. Como resultado <strong>de</strong> ese pretest, se introdujeron<br />

pequeñas modificaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> borrador inicial <strong>de</strong>l<br />

cuestionario.<br />

(3) Tipo <strong>de</strong> muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se s<strong>el</strong>ecciona un primer<br />

sujeto <strong>de</strong> manera aleatoria y <strong>el</strong> resto a partir <strong>de</strong> éste cada<br />

un cierto número. Por ejemplo, se <strong>el</strong>ige <strong>el</strong> número 1 como<br />

punto <strong>de</strong> partida y a partir <strong>de</strong> ahí se s<strong>el</strong>eccionan los sujetos<br />

cada 2 posiciones, es <strong>de</strong>cir, 3, 5, 7, 9, etc. (Babbie,<br />

1990).<br />

28 Estudios Turísticos, n.* 133 (1997)

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!