el retablo de san valero el retaule de san valer - Diputación de ...
el retablo de san valero el retaule de san valer - Diputación de ...
el retablo de san valero el retaule de san valer - Diputación de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
OBRA INVITADA<br />
7<br />
EL RETAULE<br />
DE SAN VALER<br />
EL RETABLO<br />
DE SAN VALERO
PIEZA INVITADA<br />
EL RETABLO DE SAN VALERO<br />
PEÇA INVITADA<br />
RETAULE DE SAN VALER
® Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>ló<br />
Av. Germans Bou, 28 - 12003 Cast<strong>el</strong>ló<br />
T<strong>el</strong>. 964 727 500 / Fax 964 727 521<br />
museu.info@culturcas.com<br />
Textos: David Montolío Torán, Sonia Cercós Espejo<br />
Disseny i Maquetació: José Caño<br />
Fotografies: Heredio Iserte, Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> Cast<strong>el</strong>ló<br />
Imprimeix:<br />
DIPUTACIÓ<br />
D E<br />
CASTELLÓ<br />
Impremta<br />
Dipòsit Legal: CS - 406 - 2005<br />
I.S.S.N. 1885 - 9372
ACERCA DEL GÓTICO INTERNACIONAL SOBRE EL GÒTIC INTERNACIONAL<br />
El término Gótico Internacional remite a una fase<br />
<strong>de</strong> las artes d<strong>el</strong> color en época gótica, que en <strong>el</strong> tiempo<br />
se sitúa a finales d<strong>el</strong> siglo XIV -en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los reinos<br />
hispánicos no antes <strong>de</strong> 1390-, y que en la mayoría <strong>de</strong><br />
los países europeos no llega más allá <strong>de</strong> 1430-1440,<br />
con la irrupción <strong>de</strong> una nueva visión figurativa y forma<br />
<strong>de</strong> pintar que triunfó en <strong>el</strong> entorno d<strong>el</strong> arte producido<br />
en y por artistas vinculados a Flan<strong>de</strong>s. La nueva tipología<br />
artística vino a superar otros mod<strong>el</strong>os anteriores, que<br />
habían ido traspa<strong>san</strong>do fronteras en décadas anteriores,<br />
casos d<strong>el</strong> llamado italogótico o francogótico.<br />
Aunque se rehuya caer en <strong>el</strong> tópico <strong>de</strong> encasillar<br />
en etapas los momentos o periodos artísticos, lo cierto<br />
es que con <strong>el</strong> término “gótico internacional” alu<strong>de</strong> la<br />
historiografía a un estilo muy afín, con un lenguaje<br />
pictórico muy semejante, y que se localiza en gran<strong>de</strong>s<br />
centros <strong>de</strong> mecenazgo artístico muy distantes entre sí<br />
en sentido geográfico, político y cultural como pue<strong>de</strong>n<br />
ser Praga, Barc<strong>el</strong>ona, Londres o Valencia. Un estilo a<br />
su vez muy homogéneo, pese a implantarse en zonas<br />
con puntos <strong>de</strong> partida cultural tan divergente y con<br />
estructuras sociales distintas, con un contexto<br />
circunstancial y un tipo <strong>de</strong> mecenazgo ejercido por<br />
diferentes tipos <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>pendiendo <strong>de</strong> los lugares,<br />
bien sea la realeza, los corte<strong>san</strong>os, la aristocracia o la<br />
clase mercantil.<br />
El nuevo arte, <strong>de</strong>finido como corte<strong>san</strong>o no tanto<br />
por sus mecenas (papas, reyes, príncipes) sino al ser<br />
realizado por artistas que trabajaban para las cortes o<br />
instituciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r estamental, nos ofrece una<br />
producción <strong>de</strong> piezas r<strong>el</strong>acionadas con <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominado<br />
gusto corte<strong>san</strong>o, en los que se encuentran <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
tapices, joyas o libros iluminados, todas <strong>el</strong>las<br />
caracterizadas por su labor sumamente refinada.<br />
Si estos criterios los trasladamos a las tierras <strong>de</strong><br />
la antigua Corona <strong>de</strong> Aragón, don<strong>de</strong> se produjo una<br />
fuerte floración d<strong>el</strong> Gótico Internacional, estos<br />
parámetros <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación no sirven pues ni Valencia<br />
ni Barc<strong>el</strong>ona, sus ciuda<strong>de</strong>s más pujantes junto al<br />
Mediterráneo, poseyeron corte real estable pese a<br />
contar con resi<strong>de</strong>ncias reales, siendo más bien lugares<br />
<strong>de</strong> paso <strong>de</strong> los monarcas. Por otra parte, la mayoría<br />
<strong>de</strong> los artistas <strong>de</strong> este momento en la Península, no<br />
eran artistas <strong>de</strong> corte, no producían en exclusiva para<br />
<strong>el</strong> monarca, sino que trabajaban en un taller urbano<br />
con una client<strong>el</strong>a plural, abiertos a cualquier encargo<br />
que sus diversos talleres u obradores pudieran asumir,<br />
tanto <strong>de</strong> eclesiásticos como <strong>de</strong> civiles. Por su parte,<br />
en lo r<strong>el</strong>ativo a la producción, en <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los tapices<br />
en la Corona <strong>de</strong> Aragón estos fueron mayoritariamente<br />
importados <strong>de</strong> Francia o <strong>de</strong> los Países Bajos (área<br />
francoborgoñona), y <strong>de</strong> joyas o manuscritos <strong>de</strong> lujo,<br />
que eran productos <strong>de</strong> alto precio, apenas hay noticia<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>los en <strong>el</strong> círculo <strong>de</strong> la monarquía <strong>de</strong> la Corona.<br />
El terme Gòtic Internacional remet a una fase<br />
<strong>de</strong> les arts d<strong>el</strong> color en època gòtica, que en <strong>el</strong> temps<br />
se situa a finals d<strong>el</strong> segle XIV -en <strong>el</strong> cas d<strong>el</strong>s regnes<br />
hispànics no abans <strong>de</strong> 1390-, i que en la majoria d<strong>el</strong>s<br />
països europeus no arriba més enllà <strong>de</strong> 1430-1440,<br />
amb la irrupció d'una nova visió figurativa i forma <strong>de</strong><br />
pintar que va triomfar en l'entorn <strong>de</strong> l'art produït en i<br />
per artistes vinculats a Flan<strong>de</strong>s. La nova tipologia<br />
artística va vindre a superar altres mod<strong>el</strong>s anteriors,<br />
que havien anat traspas<strong>san</strong>t fronteres en dèca<strong>de</strong>s<br />
anteriors, casos <strong>de</strong> l´anomenat italogòtic o francogòtic.<br />
Encara que es <strong>de</strong>fuja caure en <strong>el</strong> tòpic d'encas<strong>el</strong>lar<br />
en etapes <strong>el</strong>s moments o perío<strong>de</strong>s artístics, la veritat<br />
és que amb <strong>el</strong> terme “gòtic internacional” al·lu<strong>de</strong>ix la<br />
historiografia a un estil molt afí, amb un llenguatge<br />
pictòric molt semblant, i que es localitza en grans<br />
centres <strong>de</strong> mecenatge artístic molt distants entre si<br />
en sentit geogràfic, polític i cultural com po<strong>de</strong>n ser<br />
Praga, Barc<strong>el</strong>ona, Londres o València. Un estil al seu<br />
torn molt homogeni, malgrat d'implantar-se en zones<br />
amb punts <strong>de</strong> partida cultural tan divergent i amb<br />
estructures socials distintes, amb un context<br />
circumstancial i un tipus <strong>de</strong> mecenatge exercit per<br />
diferents tipus <strong>de</strong> persones <strong>de</strong>penent d<strong>el</strong>s llocs, bé<br />
siga la reialesa, <strong>el</strong>s corte<strong>san</strong>s, l'aristocràcia o la classe<br />
mercantil.<br />
El nou art, <strong>de</strong>finit com a cortesà no tant p<strong>el</strong>s seus<br />
mecenes (papes, reis, prínceps) sinó al ser realitzat<br />
per artistes que treballaven per a les corts o institucions<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r estamental, ens ofereix una producció <strong>de</strong><br />
peces r<strong>el</strong>aciona<strong>de</strong>s amb <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominat gust cortesà,<br />
entre les quals trobem tapissos, joies o llibres il·luminats,<br />
totes <strong>el</strong>les caracteritza<strong>de</strong>s per la seua labor summament<br />
refinada.<br />
Si estos criteris <strong>el</strong>s traslla<strong>de</strong>m a les terres <strong>de</strong><br />
l'antiga Corona d'Aragó, on es va produir una forta<br />
floració d<strong>el</strong> Gòtic Internacional, estos paràmetres<br />
d'i<strong>de</strong>ntificació no serveixen perquè ni València ni<br />
Barc<strong>el</strong>ona, les seues ciutats més puixants junt amb <strong>el</strong><br />
Mediterrani, van posseir cort real estable malgrat<br />
comptar amb residències reals, sent més prompte<br />
llocs <strong>de</strong> pas d<strong>el</strong>s monarques. D'altra banda, la majoria<br />
d<strong>el</strong>s artistes d'este moment en la Península, no eren<br />
artistes <strong>de</strong> cort, no produïen en exclusiva per al<br />
monarca, sinó que treballaven en un taller urbà amb<br />
una client<strong>el</strong>a plural, oberts a qualsevol encàrrec que<br />
<strong>el</strong>s seus diversos tallers o obradors pogueren assumir,<br />
tant d'eclesiàstics com <strong>de</strong> civils. Per la seua banda,<br />
en <strong>el</strong> r<strong>el</strong>atiu a la producció, en <strong>el</strong> cas d<strong>el</strong>s tapissos en<br />
la Corona d'Aragó estos van ser majoritàriament<br />
importats <strong>de</strong> França o d<strong>el</strong>s Països Baixos (àrea<br />
francoborgonyona), i <strong>de</strong> joies o manuscrits <strong>de</strong> luxe,<br />
que eren productes d'alt preu, a penes hi ha notícia<br />
d'<strong>el</strong>ls en <strong>el</strong> cercle <strong>de</strong> la monarquia <strong>de</strong> la Corona.
La diferencia con otras casas reales europeas se<br />
<strong>de</strong>bía a una <strong>de</strong>bilitada monarquía aragonesa, sometida<br />
a una terrible situación financiera por esas fechas, <strong>de</strong><br />
modo que no tenía la capacidad suficiente para actuar<br />
como potente mecenas que promoviera <strong>el</strong> arte, frente<br />
a otros grupos sociales que sí tenían <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo<br />
suficiente sin ser <strong>de</strong> real linaje, quienes usaron un arte<br />
<strong>de</strong> gusto corte<strong>san</strong>o como un <strong>el</strong>emento <strong>de</strong> distinción que<br />
los situase en un medio social que, en principio, les era<br />
ajeno, pero que más atentos a la vanguardia y a las<br />
noveda<strong>de</strong>s eran los que, realmente, tenían <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />
político y económico en las ciuda<strong>de</strong>s. Nos referimos al<br />
patriciado urbano, burgueses enriquecidos que ocupaban<br />
puestos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r civil, político y r<strong>el</strong>igioso, incluso con<br />
representación en cabildos y catedrales. Realmente, en<br />
<strong>el</strong> rápido giro <strong>de</strong> la rueda <strong>de</strong> la fortuna que experimentaron<br />
en estas ciuda<strong>de</strong>s muchas familias <strong>de</strong> nuevos adinerados,<br />
no les bastaba con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r económico sino que<br />
necesitaban ponerse al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> los aristócratas <strong>de</strong><br />
<strong>san</strong>gre, por lo que empezaron a copiar formas <strong>de</strong> vida<br />
y conducta, como <strong>el</strong> patronazgo <strong>de</strong> las obras <strong>de</strong> arte<br />
con <strong>de</strong>stino a sus resi<strong>de</strong>ncias y oratorios.<br />
Todo esto, nos lleva a reconsi<strong>de</strong>rar la <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> “Gótico Internacional”, no tanto como un arte <strong>de</strong><br />
ámbito corte<strong>san</strong>o en cuanto a la producción artística,<br />
sino como un arte que trataba <strong>de</strong> ser refinado, buscando<br />
un aire <strong>de</strong> distinción, con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia d<strong>el</strong> perfil<br />
Jaume Mateu, Natividad. Cortes <strong>de</strong> Arenoso, iglesia parroquial<br />
Jaume Mateu, Nativitat. Cortes d'Arenos, església parroquial<br />
La diferència amb altres cases reals europees es<br />
<strong>de</strong>via a una <strong>de</strong>bilitada monarquia aragonesa, sotmesa<br />
a una terrible situació financera per eixes dates, <strong>de</strong><br />
manera que no tenia la capacitat suficient per a actuar<br />
com a potent mecenes que promoguera l'art, enfront<br />
d'altres grups socials que sí que tenien <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />
adquisitiu suficient sense ser <strong>de</strong> real llinatge, <strong>el</strong>s quals<br />
van utilitzar un art <strong>de</strong> gust cortesà com un <strong>el</strong>ement <strong>de</strong><br />
distinció que <strong>el</strong>s situara en un medi social que, en<br />
principi, <strong>el</strong>s era aliè, però que més atents a l'avantguarda<br />
i a les novetats eren <strong>el</strong>s que, realment, tenien <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />
polític i econòmic en les ciutats. Ens referim al patriciat<br />
urbà, burgesos enriquits que ocupaven llocs <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
civil, polític i r<strong>el</strong>igiós, inclús amb representació en<br />
capítols i catedrals. Realment, en <strong>el</strong> ràpid gir <strong>de</strong> la roda<br />
<strong>de</strong> la fortuna que van experimentar en estes ciutats<br />
moltes famílies <strong>de</strong> nous adinerats, no <strong>el</strong>s bastava amb<br />
<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r econòmic sinó que necessitaven posar-se al<br />
niv<strong>el</strong>l d<strong>el</strong>s aristòcrates <strong>de</strong> <strong>san</strong>g, per la qual cosa van<br />
començar a copiar formes <strong>de</strong> vida i conducta, com <strong>el</strong><br />
patronatge <strong>de</strong> les obres d'art amb <strong>de</strong>stí a les seues<br />
residències i oratoris.<br />
Tot açò, ens porta a reconsi<strong>de</strong>rar la <strong>de</strong>finició <strong>de</strong><br />
“Gòtic Internacional”, no tant com un art d'àmbit cortesà<br />
quant a la producció artística, sinó com un art que<br />
tractava <strong>de</strong> ser refinat, buscant un aire <strong>de</strong> distinció,<br />
amb in<strong>de</strong>pendència d<strong>el</strong> perfil sociològic <strong>de</strong> les persones
Jaume Mateu, Salvador mundi, Berlin, Gemäl<strong>de</strong>galerie<br />
Jaume Mateu, Salvador mundi, Berlín, Gemäl<strong>de</strong>galerie<br />
sociológico <strong>de</strong> las personas que lo <strong>de</strong>mandaban y sobre<br />
todo <strong>de</strong> los artistas, estos últimos como <strong>de</strong>muestra la<br />
situación <strong>de</strong> nuestras tierras trabajando en talleres<br />
urbanos frente a otros puntos d<strong>el</strong> continente en que<br />
trabajaban para los talleres <strong>de</strong> la corte.<br />
Es cierto que este arte Internacional tuvo un<br />
punto <strong>de</strong> partida en centros europeos que sí que fueron<br />
cortes principescas y reales: Praga, centro <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> los reyes <strong>de</strong> Bohemia; Milán con la dinastía <strong>de</strong> los<br />
Visconti que ocupaban <strong>el</strong> ducado o Aviñón con la corte<br />
papal, entre otros, que tenían r<strong>el</strong>aciones entre sí,<br />
generalmente a través <strong>de</strong> vínculos dinásticos y<br />
diplomáticos que conllevaban intercambios culturales,<br />
lo cual suponía la introducción <strong>de</strong> nuevas modas y<br />
gustos o <strong>el</strong> trasvase <strong>de</strong> artistas y sus formas. Con <strong>el</strong>lo<br />
se produjo una mezcla <strong>de</strong> <strong>el</strong>ementos <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia<br />
diversa, pero con combinación <strong>de</strong> las aportaciones <strong>de</strong><br />
la corriente i<strong>de</strong>alizante, refinada y estilizada francesa<br />
y la corriente italiana, más propiamente toscana y su<br />
interpretación sienesa, con lo que esta tiene <strong>de</strong><br />
posibilida<strong>de</strong>s narrativas, representación d<strong>el</strong> espacio<br />
y atención a los volúmenes.<br />
Esta extraordinaria combinación <strong>de</strong> ingredientes<br />
<strong>de</strong> ambas tradiciones artísticas y <strong>el</strong> gusto por los<br />
productos más ricos y refinados <strong>de</strong> los diferentes<br />
estamentos con po<strong>de</strong>r económico <strong>de</strong> la sociedad <strong>de</strong><br />
Jaume Mateu, S. Francisco y S. Catalina mártir, Valencia, M. BBAA<br />
Jaume Mateu, S. Francesc i S. Caterina màrtir, València, M.BBAA<br />
que ho <strong>de</strong>mandaven i sobretot d<strong>el</strong>s artistes, estos<br />
últims com <strong>de</strong>mostra la situació <strong>de</strong> les nostres terres<br />
treballant en tallers urbans enfront d'altres punts d<strong>el</strong><br />
continent en què treballaven per als tallers <strong>de</strong> la<br />
cort.<br />
És cert que aquest art Internacional va tindre un<br />
punt <strong>de</strong> partida en centres europeus que sí que van<br />
ser corts principesques i reals: Praga, centre <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
d<strong>el</strong>s reis <strong>de</strong> Bohèmia; Milà amb la dinastia d<strong>el</strong>s Visconti<br />
que ocupaven <strong>el</strong> ducat o Avinyó amb la cort papal,<br />
entre altres, que tenien r<strong>el</strong>acions entre si, generalment<br />
a través <strong>de</strong> vincles dinàstics i diplomàtics que<br />
comportaven intercanvis culturals, la qual cosa<br />
suposava la introducció <strong>de</strong> noves mo<strong>de</strong>s i gustos o<br />
<strong>el</strong> transvasament d'artistes i les seues formes. Amb<br />
això es va produir una mescla d'<strong>el</strong>ements <strong>de</strong><br />
procedència diversa, però amb combinació <strong>de</strong> les<br />
aportacions d<strong>el</strong> corrent i<strong>de</strong>alitzant, refinat i estilitzat<br />
francès i <strong>el</strong> corrent italià, més pròpiament toscà i la<br />
seua interpretació sienesa, amb <strong>el</strong> que esta té <strong>de</strong><br />
possibilitats narratives, representació <strong>de</strong> l'espai i<br />
atenció als volums.<br />
Esta extraordinària combinació d'ingredients<br />
d'ambdues tradicions artístiques i <strong>el</strong> gust p<strong>el</strong>s productes<br />
més rics i refinats d<strong>el</strong>s diferents estaments <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
econòmic <strong>de</strong> la societat <strong>de</strong> la seua època, són <strong>el</strong>s que
su época, son los que <strong>de</strong>finen la personalidad d<strong>el</strong> Gótico<br />
Internacional, que explotó como manifestación singular<br />
en Europa en <strong>el</strong> primer tercio d<strong>el</strong> cuatrocientos.<br />
Por otra parte, un problema que afecta a gran<br />
parte <strong>de</strong> la producción d<strong>el</strong> gótico internacional europeo,<br />
al <strong>de</strong> la Península y, en concreto, a la producción<br />
artística <strong>de</strong> Valencia, es la cuestión <strong>de</strong> las atribuciones,<br />
atendiendo a la gran participación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s talleres<br />
u obradores. Aunque, quizá, más importante que <strong>el</strong>lo<br />
es la aportación que supuso la obra al panorama general<br />
<strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> su tiempo.<br />
En este sentido los documentos fundamentales<br />
son las obras <strong>de</strong> arte en sí mismas, pues éstas nos<br />
dicen muchas cosas, ya que mucha documentación<br />
escrita que permita asimilaciones a autores se ha<br />
perdido o se <strong>de</strong>sconoce o bien es muy escasa, sobre<br />
todo cuando la inmensa mayoría <strong>de</strong> las obras carecían<br />
<strong>de</strong> firma o referencia directa <strong>de</strong> archivo. Es por esas y<br />
otras cuestiones por las que, cuando se revisa la<br />
bibliografía sobre <strong>el</strong> tema, las autorías van cambiando<br />
a la luz <strong>de</strong> nuevas aportaciones y <strong>de</strong>scubrimientos por<br />
parte <strong>de</strong> los historiadores.<br />
Lo que sí es evi<strong>de</strong>nte es que en Valencia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
fecha temprana (ca. 1400-1410) se está pintando con<br />
una forma <strong>de</strong> hacer que resiste la comparación, y<br />
muchas veces la supera, con centros tan importantes<br />
como Praga, París o Países Bajos. A<strong>de</strong>más, los talleres<br />
<strong>de</strong> Valencia recibieron gran cantidad <strong>de</strong> encargos para<br />
la realización <strong>de</strong> <strong>retablo</strong>s con una pintura que contenía<br />
<strong>el</strong> lenguaje formal d<strong>el</strong> Internacional, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la<br />
presencia <strong>de</strong> una const<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> artistas <strong>de</strong> una calidad<br />
realmente notable, atendiendo la necesidad <strong>de</strong> nuevos<br />
altares en las se<strong>de</strong>s catedralicias valencianas -Segorbe,<br />
Valencia- y en las principales iglesias <strong>de</strong> nuestros<br />
territorios.<br />
El problema que se plantea a los historiadores es<br />
que si comparamos lo que se hacía a fines d<strong>el</strong> siglo<br />
XIV en Valencia, ¿cómo se pue<strong>de</strong> explicar un cambio<br />
tan importante en un lapso tan corto <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> no<br />
más <strong>de</strong> quince años? Podríamos argumentar que por<br />
cambios en <strong>el</strong> gusto d<strong>el</strong> cliente, pero, ¿dón<strong>de</strong> estaban<br />
los pintores que experimentaron ese cambio dando <strong>el</strong><br />
salto d<strong>el</strong> italogótico a lo internacional? Un factor podría<br />
ser que Valencia no tenía antes <strong>de</strong> fines d<strong>el</strong> trescientos,<br />
por que no tenía necesidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, talleres vernáculos<br />
establecidos y con éxito, pero sí los había en Els Ports,<br />
y <strong>el</strong> Maestrazgo, hasta finales d<strong>el</strong> siglo XIV, cuando se<br />
produce la llegada <strong>de</strong> pintores foráneos.<br />
Las propuestas <strong>de</strong> algunos autores para explicar<br />
<strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> lo internacional es tal circunstancia <strong>de</strong> que<br />
no existieran esos talleres locales y que hubiera un<br />
arte importado italogótico, lo que favoreció que no se<br />
tuviera que superar ninguna tradición anterior,<br />
aceptándose <strong>el</strong> nuevo estilo y las noveda<strong>de</strong>s que<br />
implicaba, un arte que, no cabe duda, era compartido<br />
con la pintura que ya se hacía en Europa. Sobre esto<br />
<strong>de</strong>fineixen la personalitat d<strong>el</strong> Gòtic Internacional, que<br />
va explotar com a manifestació singular a Europa en<br />
<strong>el</strong> primer terç d<strong>el</strong> quatre-cents.<br />
D'altra banda, un problema que afecta gran part<br />
<strong>de</strong> la producció d<strong>el</strong> gòtic internacional europeu, al <strong>de</strong><br />
la Península i, en concret, a la producció artística <strong>de</strong><br />
València, és la qüestió <strong>de</strong> les atribucions, atenent a la<br />
gran participació <strong>de</strong> grans tallers o obradors. Encara<br />
que, potser, més important que això és l'aportació que<br />
va suposar l'obra al panorama general <strong>de</strong> la pintura d<strong>el</strong><br />
seu temps.<br />
En aquest sentit <strong>el</strong>s documents fonamentals<br />
són les obres d'art en si mateixes, perquè estes ens<br />
diuen moltes coses, ja que molta documentació<br />
escrita que permet assimilacions a autors s'ha perdut<br />
o es <strong>de</strong>sconeix o bé és molt escassa, sobretot quan<br />
la immensa majoria <strong>de</strong> les obres no tenien firma o<br />
referència directa d'arxiu. És per eixes i altres<br />
qüestions per què, quan es revisa la bibliografia<br />
sobre <strong>el</strong> tema, les autories van canviant a la llum <strong>de</strong><br />
noves aportacions i <strong>de</strong>scobriments per part d<strong>el</strong>s<br />
historiadors.<br />
El que sí que és evi<strong>de</strong>nt és que a València <strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> data primerenca (ca. 1400-1410) s'està pintant amb<br />
una forma <strong>de</strong> fer que resisteix la comparació, i moltes<br />
vega<strong>de</strong>s la supera, amb centres tan importants com<br />
Praga, París o Països Baixos. A més, <strong>el</strong>s tallers <strong>de</strong><br />
València van rebre gran quantitat d'encàrrecs per a la<br />
realització <strong>de</strong> <strong>retaule</strong>s amb una pintura que contenia<br />
<strong>el</strong> llenguatge formal <strong>de</strong> l'Internacional, a més <strong>de</strong> la<br />
presència d'una const<strong>el</strong>·lació d'artistes d'una qualitat<br />
realment notable, atenent la necessitat <strong>de</strong> nous altars<br />
en les seus catedralícies valencianes -Segorb,<br />
València- i en les principals esglésies d<strong>el</strong>s nostres<br />
territoris.<br />
El problema que es planteja als historiadors és<br />
que si comparem <strong>el</strong> que es feia a finals d<strong>el</strong> segle XIV<br />
a València, com es pot explicar un canvi tan important<br />
en un lapse tan curt <strong>de</strong> temps <strong>de</strong> no més <strong>de</strong> quinze<br />
anys? Podríem argumentar que per canvis en <strong>el</strong> gust<br />
d<strong>el</strong> client, però, on estaven <strong>el</strong>s pintors que van<br />
experimentar eixe canvi donant <strong>el</strong> bot <strong>de</strong> l'italogòtic a<br />
l'internacional? Un factor podria ser que València no<br />
tenia abans <strong>de</strong> fins d<strong>el</strong> tres-cents, per que no tenia<br />
necessitat d´<strong>el</strong>ls, tallers vernacles establerts i amb èxit,<br />
però sí <strong>el</strong>s hi havia en Els Ports, i <strong>el</strong> Maestrat, fins a<br />
finals d<strong>el</strong> segle XIV, quan es produeix l'arribada <strong>de</strong><br />
pintors forans.<br />
Les propostes d'alguns autors per a explicar l'èxit<br />
<strong>de</strong> l'internacional és tal circumstància que no existiren<br />
eixos tallers locals i que hi haguera un art importat<br />
italogòtic, la qual cosa va afavorir que no s'haguera <strong>de</strong><br />
superar cap tradició anterior, acceptant-se <strong>el</strong> nou estil<br />
i les novetats que implicava, un art que, no hi ha dubte,<br />
era compartit amb la pintura que ja es feia a Europa.<br />
Sobre açò sí que hi ha documentació que acredita
Jaume Mateu y Antoni Peris, <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong> la Esperanza. Albocàsser, iglesia parroquial<br />
Jaume Mateu i Antoni Peris, <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> l'Esperança. Albocàsser, església parroquial.<br />
sí que hay documentación que acredita la estancia <strong>de</strong><br />
artistas extranjeros, que se encuentran activos en<br />
Valencia en la última década d<strong>el</strong> siglo XIV y la primera<br />
d<strong>el</strong> XV, siendo los dos más importantes Gerard Starnina<br />
(1395-1401 en Valencia) y Marçal <strong>de</strong> Sas (1393-1410,<br />
con seguridad en Valencia). Junto a <strong>el</strong>los hubo otros<br />
como Nicolo d´Antonio y <strong>el</strong> florentino Simone di<br />
Francesco, artistas que no estaban <strong>de</strong> paso, sino<br />
trabajando con gran encargo en Valencia. Ello<br />
<strong>de</strong>mostraría que en esas fechas <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> la centuria<br />
d<strong>el</strong> trescientos y principios <strong>de</strong> cuatrocientos, los artistas<br />
extranjeros actuaron como introductores y vehículos<br />
d<strong>el</strong> nuevo lenguaje europeo, en una tierra don<strong>de</strong> la<br />
tradición anterior, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> débil era a su vez forastera.<br />
Pero hubo también un artista local <strong>de</strong> origen<br />
catalán, <strong>el</strong> maestro Pere Nicolau, d<strong>el</strong> que se conoce<br />
su actividad en Valencia a través <strong>de</strong> la documentación,<br />
por lo menos <strong>de</strong> 1390 a 1408, año <strong>de</strong> su muerte.<br />
Formado en la tradición catalana d<strong>el</strong> italogótico, supo<br />
en su obra adaptarse e incorporar <strong>el</strong> Gótico Internacional<br />
que reflejaba expresiones más tiernas, una mayor<br />
humanización <strong>de</strong> los personajes representados, al<br />
tiempo que era sumamente analítico en la <strong>de</strong>scripción<br />
llena <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> algunos <strong>el</strong>ementos representados<br />
como coronas, rostros, vestimentas, joyas, peinados y<br />
juegos <strong>de</strong> plegados con luces y sombras, ciertas<br />
escenografías teatrales por medio <strong>de</strong> cortinajes que se<br />
l'estada d'artistes estrangers, que es troben actius<br />
a València en l'última dècada d<strong>el</strong> segle XIV i la<br />
primera d<strong>el</strong> XV, sent <strong>el</strong>s dos més importants Gerard<br />
Starnina (1395-1401 a València) i Marçal <strong>de</strong> Sas<br />
(1393-1410, amb seguretat a València). Junt amb<br />
<strong>el</strong>ls va haver-hi altres com Nicolo d´Antonio i <strong>el</strong><br />
florentí Simone dí Francesco, artistes que no estaven<br />
<strong>de</strong> pas, sinó treballant amb gran encàrrec a València.<br />
Això <strong>de</strong>mostraria que en eixes dates <strong>de</strong> finals <strong>de</strong> la<br />
centúria d<strong>el</strong> tres-cents i principis d<strong>el</strong> quatre-cents,<br />
<strong>el</strong>s artistes estrangers van actuar com a introductors<br />
i vehicles d<strong>el</strong> nou llenguatge europeu, en una terra<br />
on la tradició anterior, a més <strong>de</strong> dèbil era al seu torn<br />
forastera.<br />
Però va haver-hi també un artista local d'origen<br />
català, <strong>el</strong> mestre Pere Nicolau, d<strong>el</strong> que es coneix la<br />
seua activitat a València a través <strong>de</strong> la documentació,<br />
almenys <strong>de</strong> 1390 a 1408, any <strong>de</strong> la seua mort. Format<br />
en la tradició catalana <strong>de</strong> l'italogòtic, va saber en la<br />
seua obra adaptar-se i incorporar <strong>el</strong> Gòtic Internacional<br />
que reflectia expressions més tendres, una major<br />
humanització d<strong>el</strong>s personatges representats, alhora<br />
que era summament analític en la <strong>de</strong>scripció plena <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>talls d'alguns <strong>el</strong>ements representats com a corones,<br />
rostres, vestimentes, joies, pentinats i jocs <strong>de</strong> plegats<br />
amb llums i ombres, certes escenografies teatrals per<br />
mitjà <strong>de</strong> cortinatges que s'obren i presenten una escena,
abren y presentan una escena, etc., -entre muchas<br />
otras características <strong>de</strong> estilo que evi<strong>de</strong>nciaban <strong>el</strong><br />
cambio-. Trabajó para los patronos más importantes<br />
<strong>de</strong> Valencia, y parece que tuvo un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>cisivo en la<br />
formación <strong>de</strong> los artistas más r<strong>el</strong>evantes d<strong>el</strong> panorama<br />
pictórico valenciano d<strong>el</strong> primer tercio d<strong>el</strong> siglo XV, como<br />
fueron Gonçal Peris y Jaume Mateu, ambos figuras<br />
capitales <strong>de</strong> la segunda generación d<strong>el</strong> gótico<br />
internacional en Valencia.<br />
Estas pinturas valencianas con los nuevos modos<br />
también se podían encontrar en territorios limítrofes d<strong>el</strong><br />
sur <strong>de</strong> Aragón, como Rubi<strong>el</strong>os <strong>de</strong> Mora, que se<br />
abastecían <strong>de</strong> <strong>retablo</strong>s pintados en la ciudad <strong>de</strong> Valencia,<br />
don<strong>de</strong> jugó un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>terminante <strong>el</strong> taller <strong>de</strong> Pere<br />
Nicolau. Se trata pues <strong>de</strong> un momento <strong>de</strong> gran<br />
producción, que respon<strong>de</strong> a una fuerte <strong>de</strong>manda que<br />
recibían los talleres valencianos, lo cual nos hace pensar<br />
que era una pintura <strong>de</strong> fuerte atracción en los posibles<br />
<strong>de</strong>mandantes.<br />
JAUME MATEU<br />
Jaume Mateu, catalán <strong>de</strong> origen, sobrino d<strong>el</strong> pintor<br />
Pere Nicolau, <strong>el</strong> gran maestro d<strong>el</strong> primer Gótico<br />
Internacional valenciano, fue uno <strong>de</strong> los artistas más<br />
r<strong>el</strong>evantes y <strong>de</strong>stacados d<strong>el</strong> panorama pictórico en<br />
tierras valencianas durante la primera mitad d<strong>el</strong><br />
cuatrocientos, junto a la figura <strong>de</strong> Gonçal Peris, con <strong>el</strong><br />
que colaboró a lo largo <strong>de</strong> su carrera en diversos<br />
encargos, uniéndoles una misma formación con Pere<br />
Nicolau en cuyo obrador aprendieron y más tar<strong>de</strong>, tras<br />
la muerte d<strong>el</strong> maestro <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1408 sin<br />
testamento, pugnaron por heredar.<br />
Jaume Mateu, alegando que era <strong>el</strong> pariente más<br />
próximo <strong>de</strong> su tío, fue <strong>de</strong>clarado here<strong>de</strong>ro d<strong>el</strong> mismo,<br />
mientras a Gonçal Peris, a quien en un primer momento<br />
se <strong>el</strong>igió custodio <strong>de</strong> los bienes <strong>de</strong> Nicolau, veía<br />
<strong>de</strong>negado <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a una herencia que tuvo que<br />
<strong>de</strong>volver. Existe la documentación <strong>de</strong> los pleitos que<br />
ambos maestros mantuvieron, con la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong><br />
otros artistas contemporáneos como testigos -entre<br />
otros Antoni Peris o Marçal <strong>de</strong> Sas-, los cuales intere<strong>san</strong><br />
más que por su contenido <strong>de</strong> carácter jurídico, por la<br />
constancia <strong>de</strong> la presencia <strong>de</strong> dichos artífices activos<br />
en esos momentos, los prolegómenos d<strong>el</strong> XV, en tierras<br />
valencianas.<br />
La labor <strong>de</strong> Jaume Mateu y su éxito queda d<strong>el</strong><br />
todo justificado en la historia d<strong>el</strong> arte valenciano por la<br />
cantidad <strong>de</strong> encargos que recibió a lo largo <strong>de</strong> su<br />
fructífera trayectoria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que trabajara durante<br />
catorce años, al menos, en <strong>el</strong> prolífico obrador <strong>de</strong> su<br />
tío, en <strong>el</strong> que aprendió y conoció a otras <strong>de</strong>stacadas<br />
figuras d<strong>el</strong> panorama artístico d<strong>el</strong> momento y don<strong>de</strong><br />
asumió <strong>de</strong> la manera <strong>de</strong> pintar <strong>de</strong> todos <strong>el</strong>los.<br />
etc., -entre moltes altres característiques d'estil<br />
que evi<strong>de</strong>nciaven <strong>el</strong> canvi-. Va treballar per als<br />
patrons més importants <strong>de</strong> València, i pareix que<br />
va tindre un paper <strong>de</strong>cisiu en la formació d<strong>el</strong>s<br />
artistes més r<strong>el</strong>levants d<strong>el</strong> panorama pictòric<br />
valencià d<strong>el</strong> primer terç d<strong>el</strong> segle XV, com van ser<br />
Gonçal Peris i Jaume Mateu, ambdós figures<br />
capitals <strong>de</strong> la segona generació d<strong>el</strong> gòtic<br />
internacional a València.<br />
Estes pintures valencianes amb <strong>el</strong>s nous mo<strong>de</strong>s<br />
també es podien trobar en territoris limítrofs d<strong>el</strong> sud<br />
d'Aragó, com Rubi<strong>el</strong>os <strong>de</strong> Mora, que s'abastien <strong>de</strong><br />
<strong>retaule</strong>s pintats en la ciutat <strong>de</strong> València, on va jugar<br />
un paper <strong>de</strong>terminant <strong>el</strong> taller <strong>de</strong> Pere Nicolau. Es<br />
tracta puix d'un moment <strong>de</strong> gran producció, que<br />
respon a una forta <strong>de</strong>manda que rebien <strong>el</strong>s tallers<br />
valencians, la qual cosa ens fa pensar que era una<br />
pintura <strong>de</strong> forta atracció en <strong>el</strong>s possibles<br />
<strong>de</strong>mandants.<br />
JAUME MATEU<br />
Jaume Mateu, català d'origen, nebot d<strong>el</strong> pintor<br />
Pere Nicolau, <strong>el</strong> gran mestre d<strong>el</strong> primer Gòtic<br />
Internacional valencià, va ser un d<strong>el</strong>s artistes més<br />
r<strong>el</strong>levants i <strong>de</strong>stacats d<strong>el</strong> panorama pictòric en terres<br />
valencianes durant la primera meitat d<strong>el</strong> quatre-cents,<br />
junt amb la figura <strong>de</strong> Gonçal Peris, amb <strong>el</strong> que va<br />
col·laborar al llarg <strong>de</strong> la seua carrera en diversos<br />
encàrrecs, unint-los una mateixa formació amb Pere<br />
Nicolau en l'obrador d<strong>el</strong> qual van aprendre i més tard,<br />
<strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> la mort d<strong>el</strong> mestre <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> juliol <strong>de</strong> 1408<br />
sense testament, van pugnar per heretar.<br />
Jaume Mateu, al·legant que era <strong>el</strong> parent més<br />
pròxim d<strong>el</strong> seu oncle, va ser <strong>de</strong>clarat hereu d<strong>el</strong> mateix,<br />
mentre Gonçal Peris, a qui en un primer moment es<br />
va triar custodi d<strong>el</strong>s béns <strong>de</strong> Nicolau, veia <strong>de</strong>negat<br />
<strong>el</strong> dret a una herència que va haver <strong>de</strong> tornar. Hi ha<br />
la documentació d<strong>el</strong>s plets que ambdós mestres van<br />
mantenir, amb la <strong>de</strong>claració d'altres artistes<br />
contemporanis com a testimonis -entre altres Antoni<br />
Peris o Marçal <strong>de</strong> Sas-, <strong>el</strong>s quals interessen més que<br />
p<strong>el</strong> seu contingut <strong>de</strong> caràcter jurídic, per la constància<br />
<strong>de</strong> la presència daitals artífexs actius en eixos<br />
moments, <strong>el</strong>s prolegòmens d<strong>el</strong> XV, en terres<br />
valencianes.<br />
La labor <strong>de</strong> Jaume Mateu i <strong>el</strong> seu èxit queda<br />
d<strong>el</strong> tot justificat en la història <strong>de</strong> l'art valencià per la<br />
quantitat d'encàrrecs que va rebre al llarg <strong>de</strong> la seua<br />
fructífera trajectòria, <strong>de</strong>s que treballara durant catorze<br />
anys, almenys, en <strong>el</strong> prolífic obrador d<strong>el</strong> seu oncle,<br />
en <strong>el</strong> que va aprendre i va conèixer a altres<br />
<strong>de</strong>staca<strong>de</strong>s figures d<strong>el</strong> panorama artístic d<strong>el</strong> moment<br />
i on va assumir la manera <strong>de</strong> pintar <strong>de</strong> tots <strong>el</strong>ls.
Jaume Mateu, Virgen con <strong>el</strong> Niño y áng<strong>el</strong>es músicos, colección particular<br />
Jaume Mateu, Mare <strong>de</strong> Déu amb <strong>el</strong> Xiquet i àng<strong>el</strong>s músics, col·lecció particular<br />
Des<strong>de</strong> que en 1411 aparece como pictor civis<br />
Valenciae, cuando trabaja un <strong>retablo</strong> para la Capilla<br />
<strong>de</strong> Santa María d<strong>el</strong> Monasterio <strong>de</strong> la Trinidad <strong>de</strong><br />
Valencia, su actividad fue incansable. Trabajó para la<br />
nobleza en las sepulturas <strong>de</strong> Johannis Ro<strong>de</strong>rici <strong>de</strong><br />
Cor<strong>el</strong>la y su esposa, Isab<strong>el</strong>is en <strong>el</strong> convento <strong>de</strong> Santo<br />
Domingo <strong>de</strong> Valencia, también en las honras fúnebres<br />
<strong>de</strong> Eymeric <strong>de</strong> Cent<strong>el</strong>les en la Catedral <strong>de</strong> Valencia<br />
(1419) o en la sepultura <strong>de</strong> Pere Guillem Scrivá (1425),<br />
colaboró para la Casa Real según documentos <strong>de</strong><br />
registros <strong>de</strong> ápocas <strong>de</strong> la Bailía, manteniendo una<br />
r<strong>el</strong>ación con la ciudad que seguiría en <strong>el</strong> tiempo,<br />
apareciendo documentada en 1443 su labor <strong>de</strong> visurar<br />
y justipreciar <strong>el</strong> trabajo d<strong>el</strong> pintor Jacomart para <strong>el</strong><br />
<strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> realizado con <strong>de</strong>stino a la<br />
parroquia <strong>de</strong> Burjassot.<br />
En estos años atendió numerosas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
comitentes diversos, especialmente para la realización<br />
<strong>de</strong> las pinturas <strong>de</strong> los <strong>retablo</strong>s <strong>de</strong>stinadas a capillas y<br />
altares <strong>de</strong> multitud <strong>de</strong> iglesias <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> las<br />
fronteras d<strong>el</strong> reino. Así, en 1415 <strong>el</strong> canónigo y pavor<strong>de</strong><br />
Pere <strong>de</strong> Artés lo contrató para realizar <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la<br />
capilla <strong>de</strong>dicada a San Juan Bautista <strong>de</strong> la Seo<br />
valenciana, reflejando en <strong>el</strong> contrato la <strong>de</strong>manda d<strong>el</strong><br />
comitente para que <strong>el</strong> banco fuese similar al d<strong>el</strong> altar<br />
<strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong> la iglesia d<strong>el</strong> convento <strong>de</strong> la Trinidad<br />
que Jaume Mateu realizara años antes. Otros encargos<br />
Des que en 1411 apareix com pictor civis<br />
Valenciae, quan treballa un <strong>retaule</strong> per a la Cap<strong>el</strong>la<br />
<strong>de</strong> Santa Maria d<strong>el</strong> Monestir <strong>de</strong> la Trinitat <strong>de</strong> València,<br />
la seua activitat va ser incansable. Va treballar per<br />
a la noblesa en les sepultures <strong>de</strong> Johannis Ro<strong>de</strong>rici<br />
<strong>de</strong> Cor<strong>el</strong>la i la seua esposa, Isab<strong>el</strong>is en <strong>el</strong> convent<br />
<strong>de</strong> Sant Domènec <strong>de</strong> València, també en les honres<br />
fúnebres d'Eymeric <strong>de</strong> Cent<strong>el</strong>les en la Catedral <strong>de</strong><br />
València (1419) o en la sepultura <strong>de</strong> Pere Guillem<br />
Scrivà (1425), va col·laborar per a la Casa Real<br />
segons documents <strong>de</strong> registres d'àpoques <strong>de</strong> la Batlia,<br />
mantenint una r<strong>el</strong>ació amb la ciutat que seguiria en<br />
<strong>el</strong> temps, apareixent documentada en 1443 la seua<br />
labor <strong>de</strong> visurar i estimar <strong>el</strong> treball d<strong>el</strong> pintor Jacomart<br />
per al <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Miqu<strong>el</strong> realitzat amb <strong>de</strong>stí a la<br />
parròquia <strong>de</strong> Burjassot.<br />
En estos anys va atendre nombroses <strong>de</strong>man<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>rdants diversos, especialment per a la realització<br />
<strong>de</strong> les pintures d<strong>el</strong>s <strong>retaule</strong>s <strong>de</strong>stina<strong>de</strong>s a cap<strong>el</strong>les i<br />
altars <strong>de</strong> multitud d'esglésies dins i fora <strong>de</strong> les fronteres<br />
d<strong>el</strong> regne. Així, en 1415 <strong>el</strong> canonge i pabor<strong>de</strong> Pere<br />
d'Arts <strong>el</strong> va contractar per a realitzar <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la<br />
cap<strong>el</strong>la <strong>de</strong>dicada a Sant Joan Baptista <strong>de</strong> la seu<br />
valenciana, reflectint en <strong>el</strong> contracte la <strong>de</strong>manda d<strong>el</strong><br />
po<strong>de</strong>rdant perquè <strong>el</strong> banc fora semblant al <strong>de</strong> l'altar <strong>de</strong><br />
la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> l'església d<strong>el</strong> convent <strong>de</strong> la Trinitat<br />
que Jaume Mateu realitzara anys abans. Altres encàrrecs
fueron <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la parroquia <strong>de</strong> San Lorenzo en la<br />
partida <strong>de</strong> les Ten<strong>de</strong>tes <strong>de</strong> Marchalena (1418), para <strong>el</strong><br />
hospital <strong>de</strong> Jhesu Xrspti (1419). Realizó también <strong>el</strong><br />
<strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong> la Esperanza, actualmente en<br />
la parroquia <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> la Asunción <strong>de</strong><br />
Albocàsser, en la antigua diócesis <strong>de</strong> Tortosa, don<strong>de</strong><br />
Mateu intervino prácticamente en todo <strong>el</strong> <strong>retablo</strong>, a<br />
excepción <strong>de</strong> la escena d<strong>el</strong> Calvario.<br />
Por otra parte, también realiza trabajos para la<br />
diócesis <strong>de</strong> Segorbe y Albarracín. En la Catedral <strong>de</strong><br />
Segorbe, y con <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> ubicación en la capilla<br />
homónima d<strong>el</strong> claustro, realizó <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Valero,<br />
actualmente en la iglesia <strong>de</strong> la Vall d´Almonacid, con<br />
la figura d<strong>el</strong> <strong>san</strong>to en la tabla central que recuerda al<br />
San Clemente <strong>de</strong> Gonçal Peris <strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> Santa<br />
Marta y San Clemente <strong>de</strong> la seo valenciana, obras<br />
ambas que siguieron las pautas <strong>de</strong> Nicolau, mostrando<br />
suaves mod<strong>el</strong>ados <strong>de</strong> rostros, calidad <strong>de</strong> la línea y un<br />
gran refinamiento y hermosa paleta cromática en todas<br />
las escenas, lo que también se da en <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong><br />
SanJerónimo (ca. 1440-1450) d<strong>el</strong> Museo Catedralicio<br />
<strong>de</strong> Segorbe, otra realización d<strong>el</strong> maestro para la catedral<br />
segorbina. Ambas obras <strong>de</strong> Mateu realizadas para su<br />
ubicación en sendas capillas d<strong>el</strong> espacio claustral<br />
catedralicio, <strong>de</strong>notan en <strong>el</strong> pintor <strong>el</strong> mismo fenómeno<br />
también apreciable en su condiscípulo Gonçal Peris,<br />
con unos inicios similares que parten d<strong>el</strong> maestro<br />
Nicolau pero que van evolucionando hacia concepciones<br />
pictóricas propias, dotadas <strong>de</strong> unos procedimientos<br />
dibujísticos muy estrictos y <strong>de</strong>scriptivos, sobre todo a<br />
partir <strong>de</strong> 1430. Un concepto muy presente en estas<br />
dos obras, así como en <strong>el</strong> <strong>de</strong>saparecido <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la<br />
Virgen, San Martín y Santa Águeda <strong>de</strong> la iglesia<br />
parroquial <strong>de</strong> Jérica, y es que, tal y como <strong>de</strong>staca <strong>el</strong><br />
profesor José i Pitarch, Jaume Mateu -mucho más que<br />
Peris-, incorporó en sus obras <strong>de</strong> este momento<br />
cronológico variados <strong>el</strong>ementos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la<br />
pintura flamenca, como la plasmación <strong>de</strong>tallista <strong>de</strong> los<br />
objetos.<br />
Si bien hemos <strong>de</strong> pensar que en la década <strong>de</strong><br />
1440-1450 la batalla en la vanguardia pictórica ya la<br />
estaban ejerciendo figuras <strong>de</strong> la entidad <strong>de</strong> Jacomart<br />
y Joan Reixach, es cierto que en tierras aragonesas,<br />
don<strong>de</strong> ya había trabajado con éxito su tío Pere Nicolau<br />
<strong>de</strong>jando tras <strong>de</strong> sí una notable influencia en los artistas<br />
contemporáneos, en estos años seguía trabajando<br />
Jaume Mateu para la ciudad <strong>de</strong> Teru<strong>el</strong>.<br />
Todo este largo periodo cronológico influye en <strong>el</strong><br />
trabajo d<strong>el</strong> artista y la producción <strong>de</strong> su obra, asi como<br />
la atribución <strong>de</strong> autoría. En 1427, junto a Gonçal Peris,<br />
Joan Moreno y Bartomeu Ave María, participó en una<br />
importante empresa <strong>de</strong> su tiempo, la <strong>de</strong>coración <strong>de</strong> la<br />
Sala d<strong>el</strong> Cons<strong>el</strong>l <strong>de</strong> la Casa <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> Valencia,<br />
en una serie <strong>de</strong> retratos reales atribuidos por la<br />
historiografía tradicional a la mano <strong>de</strong> Gonçal Peris, <strong>de</strong><br />
los cuales sólo conservamos cuatro (Museu Nacional<br />
d´Art <strong>de</strong> Catalunya). Por otra parte, hay todo un conjunto<br />
<strong>de</strong> obras que diversos investigadores atribuyen<br />
van ser <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la parròquia <strong>de</strong> Sant Llorenç en<br />
la partida <strong>de</strong> les Ten<strong>de</strong>tes <strong>de</strong> Marchalena (1418), per<br />
a l'hospital <strong>de</strong> Jhesu Xrspti (1419). Va realitzar també<br />
<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> l'Esperança, actualment<br />
en la parròquia <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> l'Assumpció<br />
d'Albocàsser, en l'antiga diòcesi <strong>de</strong> Tortosa, on Mateu<br />
va intervenir pràcticament en tot <strong>el</strong> <strong>retaule</strong>, a excepció<br />
<strong>de</strong> l'escena d<strong>el</strong> Calvari.<br />
D'altra banda, també realitzà treballs per a la<br />
diòcesi <strong>de</strong> Segorb i Albarrasí. En la Catedral <strong>de</strong><br />
Segorb, i amb <strong>de</strong>stí d'ubicació en la cap<strong>el</strong>la<br />
homònima d<strong>el</strong> claustre, va realitzar <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong><br />
Sant Valer, actualment en l'església <strong>de</strong> la Vall<br />
d´Almonacid, amb la figura d<strong>el</strong> <strong>san</strong>t en la taula<br />
central que recorda <strong>el</strong> Sant Climent <strong>de</strong> Gonçal Peris<br />
<strong>de</strong> la pintura <strong>de</strong> Santa Marta i Sant Climent <strong>de</strong> la<br />
seu valenciana, obres ambdues que van seguir les<br />
pautes <strong>de</strong> Nicolau, mostrant suaus mod<strong>el</strong>atges <strong>de</strong><br />
rostres, qualitat <strong>de</strong> la línia i un gran refinament i<br />
b<strong>el</strong>la paleta cromàtica en totes les escenes, la qual<br />
cosa també es dóna en <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Jeroni<br />
(ca. 1440-1450) d<strong>el</strong> Museu Catedralici <strong>de</strong> Segorb.<br />
Ambdues obres <strong>de</strong> Mateu realitza<strong>de</strong>s per a la seua<br />
ubicació en sengles cap<strong>el</strong>les <strong>de</strong> l'espai claustral<br />
catedralici, <strong>de</strong>noten en <strong>el</strong> pintor <strong>el</strong> mateix fenomen<br />
també apreciable en <strong>el</strong> seu con<strong>de</strong>ixeble Gonçal<br />
Peris, amb uns inicis semblants que parteixen d<strong>el</strong><br />
mestre Nicolau però que van evolucionant cap a<br />
concepcions pictòriques pròpies, dota<strong>de</strong>s d'uns<br />
procediments dibuixístics molt estrictes i <strong>de</strong>scriptius,<br />
sobretot a partir <strong>de</strong> 1430. Un concepte molt present<br />
en estes dues obres, així com en <strong>el</strong> <strong>de</strong>saparegut<br />
<strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu, Sant Martí i Santa Àgata<br />
<strong>de</strong> l'església parroquial <strong>de</strong> Xèrica, i és que, tal com<br />
<strong>de</strong>staca <strong>el</strong> professor José i Pitarch, Jaume Mateu<br />
-molt més que Peris-, va incorporar en les seues<br />
obres d'este moment cronològic variats <strong>el</strong>ements<br />
proce<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> la pintura flamenca, com la plasmació<br />
<strong>de</strong>tallista d<strong>el</strong>s objectes.<br />
Si bé hem <strong>de</strong> pensar que en la dècada <strong>de</strong> 1440-<br />
1450 la batalla en l'avantguarda pictòrica ja l'estaven<br />
exercint figures <strong>de</strong> l'entitat <strong>de</strong> Jacomart i Joan Reixach,<br />
és cert que en terres aragoneses, on ja havia treballat<br />
amb èxit <strong>el</strong> seu oncle Pere Nicolau <strong>de</strong>ixant <strong>de</strong>sprés<br />
d´<strong>el</strong>l una notable influència en <strong>el</strong>s artistes contemporanis,<br />
en estos anys continuava treballant Jaume Mateu per<br />
a la ciutat <strong>de</strong> Terol.<br />
Tot aquest llarg perío<strong>de</strong> cronològic influeix en <strong>el</strong><br />
treball <strong>de</strong> l'artista i la producció <strong>de</strong> la seua obra, així<br />
com l'atribució d'autoria. En 1427, junt amb Gonçal<br />
Peris, Joan Moreno i Bartomeu Ave Maria, va participar<br />
en una important empresa d<strong>el</strong> seu temps, la <strong>de</strong>coració<br />
<strong>de</strong> la Sala d<strong>el</strong> Cons<strong>el</strong>l <strong>de</strong> la Casa <strong>de</strong> la Ciutat <strong>de</strong><br />
València, en una sèrie <strong>de</strong> retrats reals atribuïts per la<br />
historiografia tradicional a la mà <strong>de</strong> Gonçal Peris, d<strong>el</strong>s<br />
quals només conservem quatre (Museu Nacional d´Art<br />
<strong>de</strong> Catalunya). D'altra banda, hi ha tot un conjunt d'obres<br />
que diversos investigadors atribueixen a Jaume Mateu,
Jaume Mateu, San Valero, <strong>de</strong>talle d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Valero, Vall <strong>de</strong> Almonacid, iglesia parroquial<br />
Jaume Mateu, Sant Valer, <strong>de</strong>tall d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Valer, la Vall d'Almonacid, església parroquial.
a Jaume Mateu, especialmente Heriard Dubreuil, por<br />
sus similitu<strong>de</strong>s con la corriente <strong>de</strong> Pere Nicolau como<br />
<strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong> Rubi<strong>el</strong>os <strong>de</strong> Mora, <strong>el</strong> díptico<br />
<strong>de</strong> la Anunciación d<strong>el</strong> Museo d<strong>el</strong> Prado, <strong>el</strong> Descendiento<br />
<strong>de</strong> la colección Puig Palau <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, <strong>el</strong> Santo<br />
Entierro d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> B<strong>el</strong>las Artes <strong>de</strong> Sevilla, Virgen<br />
con Niño y áng<strong>el</strong>es músicos que estuvo en la Catedral<br />
<strong>de</strong> Valencia, una tabla <strong>de</strong> un Quo Vadis? d<strong>el</strong> Museo<br />
Arqueológico <strong>de</strong> Valladolid y unas tablas dispersas <strong>de</strong><br />
la catedral <strong>de</strong> Burgo <strong>de</strong> Osma por la que a su artífice,<br />
antes <strong>de</strong> plantear la autoría <strong>de</strong> Mateu, se le conoció<br />
como “maestro <strong>de</strong> Burgo <strong>de</strong> Osma”.<br />
En lo que respecta a sus numerosas<br />
intervenciones retablísticas, son importantes la<br />
realización <strong>de</strong> un <strong>retablo</strong> para Andilla y sobre todo otro<br />
para la villa <strong>de</strong> Cortes <strong>de</strong> Arenoso, este último importante<br />
pues <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimiento <strong>de</strong> una obra d<strong>el</strong> antiguo <strong>retablo</strong>,<br />
con la escena <strong>de</strong> la Natividad, ha permitido al profesor<br />
Antoni José i Pitarch r<strong>el</strong>acionarla con <strong>el</strong> documento <strong>de</strong><br />
la capitulación, fechada en 1430, estableciendo por<br />
vez primera una base sólida para la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />
la obra conservada d<strong>el</strong> pintor Jaume Mateu.<br />
En este sentido, fundamental en <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> la<br />
pintura gótica valenciana y en la figura <strong>de</strong> Mateu ha<br />
sido también la aportación <strong>de</strong> José i Pitarch,<br />
<strong>de</strong>mostrando que <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Martín, la Virgen<br />
y Santa Águeda <strong>de</strong> Jérica nada tiene que ver con un<br />
<strong>retablo</strong> <strong>de</strong> esa misma población <strong>de</strong> la Virgen y Santa<br />
Águeda, documentado y cuyas capitulaciones <strong>de</strong> 1394<br />
parecían r<strong>el</strong>acionarla a priori con <strong>el</strong> pintor Llorenç<br />
Saragossà. El simple <strong>de</strong>sfase cronológico y las enormes<br />
diferencias formales y estilísticas, nos muestran que<br />
se trata <strong>de</strong> dos obras diferentes pertenecientes a dos<br />
momentos diversos, por lo que es un error continuar<br />
pen<strong>san</strong>do que son la misma obra. En cuanto al citado<br />
<strong>retablo</strong> en <strong>el</strong> que aparece San Martín, este sí que<br />
guarda estrecha r<strong>el</strong>ación con lo que se estaba haciendo<br />
en la primera mitad d<strong>el</strong> cuatrocientos y con otras obras<br />
documentadas <strong>de</strong> Jaume Mateu como la tabla <strong>de</strong> la<br />
Natividad <strong>de</strong> la parroquial <strong>de</strong> Cortes <strong>de</strong> Arenoso, <strong>el</strong><br />
<strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la Virgen <strong>de</strong> la Esperanza <strong>de</strong> Albocàsser, la<br />
<strong>de</strong>saparecida Virgen d<strong>el</strong> pópulo <strong>de</strong> Teru<strong>el</strong>, <strong>el</strong> <strong>retablo</strong><br />
<strong>de</strong> San Valero hoy en la Vall d´Almonacid, la Virgen<br />
ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> áng<strong>el</strong>es músicos d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> B<strong>el</strong>las Artes<br />
<strong>de</strong> Sevilla, <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Jerónimo <strong>de</strong> la Catedral<br />
<strong>de</strong> Segorbe, <strong>el</strong> <strong>de</strong>saparecido Santo Entierro d<strong>el</strong><br />
monasterio d<strong>el</strong> Puig, un <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong> que<br />
perteneció a la colección Brauner, recientemente<br />
adquirido por la Generalitat para <strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> B<strong>el</strong>las<br />
Artes <strong>de</strong> Valencia, una Virgen con Niño y áng<strong>el</strong>es<br />
músicos d<strong>el</strong> Boston Museum of Art, una Virgen con<br />
Niño <strong>de</strong> la Walters Art Gallery, las tablas <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong><br />
y Santa Catalina Mártir d<strong>el</strong> Palacio Episcopal <strong>de</strong> Teru<strong>el</strong>,<br />
<strong>el</strong> pan<strong>el</strong> con San Francisco y Santa Catalina d<strong>el</strong> Museo<br />
<strong>de</strong> B<strong>el</strong>las Artes <strong>de</strong> Valencia, <strong>el</strong> Salvador <strong>de</strong> la<br />
Gemäl<strong>de</strong>galerie <strong>de</strong> Berlín, similar éste último en ciertos<br />
<strong>el</strong>ementos con <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> <strong>de</strong> San Valero <strong>de</strong> la Vall<br />
d´Almonacid, la Santa Águeda d<strong>el</strong> citado <strong>retablo</strong> <strong>de</strong><br />
Jérica y la Virgen d<strong>el</strong> pópulo <strong>de</strong> Teru<strong>el</strong>.<br />
especialment Heriard Dubreuil, per les seues similituds<br />
amb <strong>el</strong> corrent <strong>de</strong> Pere Nicolau com <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la<br />
Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> Rubi<strong>el</strong>os <strong>de</strong> Mora, <strong>el</strong> díptic <strong>de</strong><br />
l'Anunciació d<strong>el</strong> Museu d<strong>el</strong> Prado, <strong>el</strong> Descendiment <strong>de</strong><br />
la col·lecció Puig Palau <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, <strong>el</strong> Sant<br />
Enterrament d<strong>el</strong> Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> Sevilla, la<br />
Mare <strong>de</strong> Déu amb Xiquet i àng<strong>el</strong>s músics que va estar<br />
en la Catedral <strong>de</strong> València, una taula d'un Quo Vadis?<br />
d<strong>el</strong> Museu Arqueològic <strong>de</strong> Valladolid i unes taules<br />
disperses <strong>de</strong> la catedral <strong>de</strong> Burg d'Osma per la que al<br />
seu artífex, abans <strong>de</strong> plantejar l'autoria <strong>de</strong> Mateu, se<br />
li va conèixer com “mestre <strong>de</strong> Burg d'Osma”.<br />
P<strong>el</strong> que fa a les seues nombroses intervencions<br />
retaulístiques, són importants la realització d'un <strong>retaule</strong><br />
per a Andilla i sobretot un altre per a la vila <strong>de</strong> Cortes<br />
d'Arenós, este últim important perquè <strong>el</strong> <strong>de</strong>scobriment<br />
d'una obra <strong>de</strong> l'antic <strong>retaule</strong>, amb l'escena <strong>de</strong> la Nativitat,<br />
ha permès al professor Antoni José i Pitarch r<strong>el</strong>acionarla<br />
amb <strong>el</strong> document <strong>de</strong> la capitulació, datada en 1430,<br />
establint per primera vegada una base sòlida per a la<br />
i<strong>de</strong>ntificació <strong>de</strong> l'obra conservada d<strong>el</strong> pintor Jaume<br />
Mateu.<br />
En este sentit, fonamental en l'estudi <strong>de</strong> la pintura<br />
gòtica valenciana i en la figura <strong>de</strong> Mateu ha estat<br />
també l'aportació d<strong>el</strong> doctor José i Pitarch, <strong>de</strong>mostrant<br />
que <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Martí, la Mare <strong>de</strong> Déu i Santa<br />
Àgata <strong>de</strong> Xèrica no té res a veure amb un <strong>retaule</strong><br />
d'eixa mateixa població <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu i Santa<br />
Àgata, documentat i les capitulacions <strong>de</strong> 1394 d<strong>el</strong> qual<br />
pareixien r<strong>el</strong>acionar-la a priori amb <strong>el</strong> pintor Llorenç<br />
Saragossà. El simple <strong>de</strong>sfasament cronològic i les<br />
enormes diferències formals i estilístiques, ens mostren<br />
que es tracta <strong>de</strong> dues obres diferents pertanyents a<br />
dos moments diversos, per la qual cosa és un error<br />
continuar pen<strong>san</strong>t que són la mateixa obra. Quant a<br />
l'esmentat <strong>retaule</strong> en què apareix Sant Martí, este sí<br />
que presenta estreta r<strong>el</strong>ació amb <strong>el</strong> que s'estava fent<br />
en la primera meitat d<strong>el</strong> quatre-cents i amb altres obres<br />
documenta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Jaume Mateu com la taula <strong>de</strong> la<br />
Nativitat <strong>de</strong> la parroquial <strong>de</strong> Cortes d'Arenós, <strong>el</strong> <strong>retaule</strong><br />
<strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong> l'Esperança d'Albocàsser, la<br />
<strong>de</strong>sapareguda Mare <strong>de</strong> Déu d<strong>el</strong> Pópulo <strong>de</strong> Terol, <strong>el</strong><br />
<strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Valer hui en la Vall d´Almonacid, la<br />
Mare <strong>de</strong> Déu voltada d'àng<strong>el</strong>s músics d<strong>el</strong> Museu <strong>de</strong><br />
B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> Sevilla, <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Jeroni <strong>de</strong> la<br />
Catedral <strong>de</strong> Segorb, <strong>el</strong> <strong>de</strong>saparegut Sant Enterrament<br />
d<strong>el</strong> monestir d<strong>el</strong> Puig, un <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Miqu<strong>el</strong> que<br />
va pertànyer a la col·lecció Brauner, recentment adquirit<br />
per la Generalitat per al Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong><br />
València, una Mare <strong>de</strong> Déu amb Xiquet i àng<strong>el</strong>s músics<br />
d<strong>el</strong> Boston Museum of Art, una Mare <strong>de</strong> Déu amb<br />
Xiquet <strong>de</strong> la Walters Art Gallery, les taules <strong>de</strong> Sant<br />
Miqu<strong>el</strong> i Santa Caterina Màrtir d<strong>el</strong> Palau Episcopal <strong>de</strong><br />
Terol, <strong>el</strong> pan<strong>el</strong>l amb San Francesc i Santa Caterina<br />
d<strong>el</strong> Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> València, <strong>el</strong> Salvador <strong>de</strong><br />
la Gemäl<strong>de</strong>galerie <strong>de</strong> Berlín, semblant este últim en<br />
certs <strong>el</strong>ements amb <strong>de</strong>talls d<strong>el</strong> <strong>de</strong> Sant Valer, la Santa<br />
Àgata <strong>de</strong> l'esmentat <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Xèrica i la Mare <strong>de</strong><br />
Déu d<strong>el</strong> Pópulo <strong>de</strong> Terol.
Jaume Mateu, S. Jerónimo, <strong>de</strong>talle Museo Catedral, Segorbe.<br />
Jaume Mateu, S. Jeroni, <strong>de</strong>tall Museu Catedral Segorb.<br />
Entre los <strong>de</strong>talles y características, que llevan<br />
a atribuir un ingente conjunto <strong>de</strong> obras a la mano<br />
d<strong>el</strong> pintor Jaume Mateu, se podrían citar <strong>el</strong><br />
presentar las manos <strong>de</strong> los personajes<br />
representados en actitud <strong>de</strong> ben<strong>de</strong>cir con una línea<br />
recta en la unión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos con la palma <strong>de</strong> la<br />
mano -pensemos en <strong>el</strong> San Jerónimo <strong>de</strong> la Catedral<br />
<strong>de</strong> Segorbe y en la tabla <strong>de</strong> San Francisco y Santa<br />
Catalina d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> B<strong>el</strong>las Artes <strong>de</strong> Valencia-,<br />
y también por las modas <strong>de</strong> los textiles <strong>de</strong> la época<br />
que los pintores reproducían en los mantos, túnicas,<br />
las joyas, coronas, etc. Por otro lado, los contactos<br />
<strong>de</strong> los puertos d<strong>el</strong> Mediterráneo, por las r<strong>el</strong>aciones<br />
<strong>de</strong> carácter político y comercial, hacían llegar a la<br />
Península, y especialmente a la pujante Valencia,<br />
gran cantidad <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> lujo proce<strong>de</strong>ntes en<br />
su mayor parte <strong>de</strong> la Toscana, artículos comprados<br />
por unas gentes, los comitentes que podían<br />
encargar obras por su <strong>el</strong>evado estatus social y alto<br />
po<strong>de</strong>r adquisitivo, que gustaban <strong>de</strong> reproducir sus<br />
adquisiciones a través d<strong>el</strong> arte. Se introdujo <strong>de</strong><br />
ese modo, por ejemplo, un amplio repertorio<br />
ornamental proveniente d<strong>el</strong> textil que imitaban los<br />
brocados, hilos <strong>de</strong> oro y plata, motivos vegetales<br />
estilizados, motivos florales flord<strong>el</strong>isados o <strong>de</strong><br />
perfiles lobulados, entre otras modas y que pue<strong>de</strong>n<br />
dar cuenta <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo las citadas obras <strong>de</strong> Mateu y<br />
contemporáneos suyos.<br />
S. Valero, <strong>de</strong>talle d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Valero<br />
S. Valer, <strong>de</strong>tall d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Valer<br />
Entre <strong>el</strong>s <strong>de</strong>talls i característiques, que porten<br />
a atribuir un ingent conjunt d'obres a la mà d<strong>el</strong><br />
pintor Jaume Mateu, es podrien citar <strong>el</strong> presentar<br />
les mans d<strong>el</strong>s personatges representats en actitud<br />
<strong>de</strong> beneir amb una línia recta en la unió d<strong>el</strong>s dits<br />
amb la palma <strong>de</strong> la mà -pensem en <strong>el</strong> Sant Jeroni<br />
<strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> Segorb i en la taula <strong>de</strong> San<br />
Francesc i Santa Caterina d<strong>el</strong> Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les<br />
Arts <strong>de</strong> València-, i també per les mo<strong>de</strong>s d<strong>el</strong>s<br />
tèxtils <strong>de</strong> l'època que <strong>el</strong>s pintors reproduïen en<br />
<strong>el</strong>s mant<strong>el</strong>ls, túniques, les joies, corones, etc.<br />
D'altra banda, <strong>el</strong>s contactes d<strong>el</strong>s ports d<strong>el</strong><br />
Mediterrani, per les r<strong>el</strong>acions <strong>de</strong> caràcter polític<br />
i comercial, feien arribar a la Península, i<br />
especialment a la puixant València, gran quantitat<br />
d'articles <strong>de</strong> luxe proce<strong>de</strong>nts en la seua major<br />
part <strong>de</strong> la Toscana, articles comprats per unes<br />
gents, <strong>el</strong>s po<strong>de</strong>rdants que podien encarregar<br />
obres p<strong>el</strong> seu <strong>el</strong>evat estatus social i alt po<strong>de</strong>r<br />
adquisitiu, que agradaven <strong>de</strong> reproduir les seues<br />
adquisicions a través <strong>de</strong> l'art. Es va introduir<br />
d'esta manera, per exemple, un ampli repertori<br />
ornamental provinent d<strong>el</strong> tèxtil que imitaven <strong>el</strong>s<br />
brocats, fils d'or i plata, motius vegetals estilitzats,<br />
motius florals flord<strong>el</strong>isats o <strong>de</strong> perfils lobulats,<br />
entre altres mo<strong>de</strong>s i que po<strong>de</strong>n donar compte<br />
d'això les esmenta<strong>de</strong>s obres <strong>de</strong> Mateu i<br />
contemporanis seus.
Por último, en este repaso <strong>de</strong> producción artística,<br />
quedaría hacer referencia a ese corpus <strong>de</strong> obras que<br />
por falta <strong>de</strong> documentación precisa no se pue<strong>de</strong>n<br />
atribuir directamente a Jaume Mateu, pero sí que<br />
apuntan a su presencia y autoría, a la espera <strong>de</strong> nuevos<br />
datos que arrojen luz sobre <strong>el</strong> tema. Entre estas<br />
<strong>de</strong>stacarían un díptico <strong>de</strong> la Anunciación y un Cristo<br />
Varón <strong>de</strong> Dolores perteneciente a una colección<br />
particular que, curiosamente, es uno <strong>de</strong> los escasos<br />
ejemplos conservados d<strong>el</strong> gótico internacional<br />
valenciano <strong>de</strong> imagen <strong>de</strong> <strong>de</strong>voción y que recuerda al<br />
Cristo d<strong>el</strong> Christus Patiens d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> Mateu, proce<strong>de</strong>nte d<strong>el</strong> convento <strong>de</strong> la Puridad <strong>de</strong><br />
Valencia, recientemente adquirido por <strong>el</strong> Museo <strong>de</strong><br />
B<strong>el</strong>las Artes <strong>de</strong> Valencia. Así parece corroborarlo las<br />
aureolas que nimban las cabezas <strong>de</strong> los efigiados en<br />
ambas tablas d<strong>el</strong> díptico, con una línea negra <strong>de</strong><br />
contorno similar a las <strong>de</strong> San Francisco y Santa Catalina<br />
Mártir d<strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> B<strong>el</strong>las Artes <strong>de</strong> Valencia o la<br />
Natividad <strong>de</strong> Cortes <strong>de</strong> Arenoso, o <strong>el</strong> motivo d<strong>el</strong> arco<br />
rebajado y pilastras lisas <strong>de</strong> la arquitectura que compone<br />
la escenografía <strong>de</strong> fondo d<strong>el</strong> díptico en la línea <strong>de</strong> la<br />
Natividad <strong>de</strong> María d<strong>el</strong> Philad<strong>el</strong>phia Museum Art.<br />
Todo <strong>el</strong>lo nos permite concluir que Jaume Mateu<br />
fue un gran pintor reconocido en su tiempo, que se<br />
mantuvo fi<strong>el</strong> a su estilo primigenio d<strong>el</strong> gótico<br />
internacional <strong>de</strong> las primeras décadas d<strong>el</strong> cuatrocientos<br />
valenciano, en la línea <strong>de</strong> su maestro y tío Pere Nicolau,<br />
absorbiendo sólo puntualmente y hacia la década <strong>de</strong><br />
los años 40-50 <strong>de</strong> la centuria los nuevos aires <strong>de</strong> la<br />
pintura nórdica que empezaba a penetrar en la<br />
Península.<br />
EL RETABLO DE SAN VALERO<br />
El <strong>retablo</strong> tiene como temática central la vida <strong>de</strong><br />
San Valero, narrando <strong>el</strong> ciclo <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención <strong>de</strong> Valero,<br />
obispo <strong>de</strong> Zaragoza, llevado a Valencia en <strong>el</strong> año 304<br />
junto a su diácono Vicente, <strong>el</strong> que fue castigado por la<br />
<strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> su obispo en tiempos <strong>de</strong> la persecución <strong>de</strong><br />
Diocleciano. San Valero, obispo <strong>de</strong> Zaragoza y maestro<br />
<strong>de</strong> San Vicente Mártir, es patrono <strong>de</strong> dicha ciudad <strong>de</strong><br />
Zaragoza, que venera sus r<strong>el</strong>iquias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> siglo XII,<br />
c<strong>el</strong>ebrando su fiesta <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> enero.<br />
La documentación no transmite <strong>de</strong>masiado acerca<br />
<strong>de</strong> la hagiografía d<strong>el</strong> <strong>san</strong>to. Según parece estuvo en<br />
<strong>el</strong> primer concilio hispano conocido, <strong>el</strong> <strong>de</strong> Elbira<br />
(Granada), c<strong>el</strong>ebrado hacia <strong>el</strong> año 306. En este sentido,<br />
<strong>el</strong> poeta Pru<strong>de</strong>ncio puntualizó <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que Vicente<br />
era su diácono y que le acompañó a lo largo <strong>de</strong> un<br />
cautiverio que le llevó hasta la ciudad <strong>de</strong> Valencia<br />
durante la persecución citada, don<strong>de</strong> Valero salvo la<br />
vida al contrario que su diácono, martirizado y muerto<br />
en dicha urbe. Según r<strong>el</strong>atos posteriores, <strong>de</strong> acentos<br />
más literarios que reales y que quizá quieran justificar<br />
su postrera salvación, San Valero era hombre <strong>de</strong> difícil<br />
Finalment, en este repàs <strong>de</strong> producció artística,<br />
quedaria fer referència a eixe corpus d'obres que<br />
per falta <strong>de</strong> documentació precisa no es po<strong>de</strong>n<br />
atribuir directament a Jaume Mateu, però sí que<br />
apunten a la seua presència i autoria, a l'espera <strong>de</strong><br />
noves da<strong>de</strong>s que facen llum sobre <strong>el</strong> tema. Entre<br />
estes <strong>de</strong>stacarien un díptic <strong>de</strong> l'Anunciació i un Crist<br />
Baró <strong>de</strong> Dolors pertanyent a una col·lecció particular<br />
que, curiosament, és un d<strong>el</strong>s escassos exemples<br />
conservats d<strong>el</strong> gòtic internacional valencià d'imatge<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>voció i que recorda <strong>el</strong> Crist d<strong>el</strong> Christus Patiens<br />
d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Miqu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Mateu, proce<strong>de</strong>nt d<strong>el</strong><br />
convent <strong>de</strong> la Puritat <strong>de</strong> València, recentment<br />
adquirit per al Museu <strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> València.<br />
Així pareix corrobora-ho les aurèoles que nimben<br />
<strong>el</strong>s caps d<strong>el</strong>s efigiats en ambdues taules d<strong>el</strong> díptic,<br />
amb una línia negra <strong>de</strong> contorn semblant a les <strong>de</strong><br />
Sant Francesc i Santa Caterina Màrtir d<strong>el</strong> Museu<br />
<strong>de</strong> B<strong>el</strong>les Arts <strong>de</strong> València o la Nativitat <strong>de</strong> Cortes<br />
d'Arenós, o <strong>el</strong> motiu <strong>de</strong> l'arc rebaixat i pilastres llises<br />
<strong>de</strong> l'arquitectura que composa l'escenografia <strong>de</strong> fons<br />
d<strong>el</strong> díptic en la línia <strong>de</strong> la Nativitat <strong>de</strong> María d<strong>el</strong><br />
Philad<strong>el</strong>phia Museum Art.<br />
Tot això ens permet concloure que Jaume Mateu<br />
va ser un gran pintor reconegut en <strong>el</strong> seu temps, que<br />
es va mantenir fid<strong>el</strong> al seu estil primigeni d<strong>el</strong> gòtic<br />
internacional <strong>de</strong> les primeres dèca<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> quatrecents<br />
valencià, en la línia d<strong>el</strong> seu mestre i oncle Pere<br />
Nicolau, absorbint només puntualment i cap a la<br />
dècada d<strong>el</strong>s anys 40-50 <strong>de</strong> la centúria <strong>el</strong>s nous aires<br />
<strong>de</strong> la pintura nòrdica que començava a penetrar en<br />
la Península.<br />
EL RETAULE DE SAN VALER<br />
El <strong>retaule</strong> té com a temàtica central la vida <strong>de</strong><br />
Sant Valer, narrant <strong>el</strong> cicle <strong>de</strong> <strong>de</strong>tenció <strong>de</strong> Valer, bisbe<br />
<strong>de</strong> Saragossa , portat a València l'any 304 junt amb <strong>el</strong><br />
seu diaca Vicente, <strong>el</strong> qual va ser castigat per la <strong>de</strong>fensa<br />
d<strong>el</strong> seu bisbe en <strong>el</strong>s temps <strong>de</strong> la persecució <strong>de</strong> Dioclecià.<br />
Sant Valer, bisbe <strong>de</strong> Saragossa i mestre <strong>de</strong> Sant Vicent<br />
Màrtir, és patró <strong>de</strong> la dita ciutat <strong>de</strong> Saragossa, que<br />
venera les seues r<strong>el</strong>íquies <strong>de</strong>s d<strong>el</strong> segle XII, c<strong>el</strong>ebrant<br />
la seua festa <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> gener.<br />
La documentació no transmet massa sobre<br />
l'hagiografia d<strong>el</strong> <strong>san</strong>t. Segons pareix va estar en <strong>el</strong><br />
primer concili hispà conegut, <strong>el</strong> d'Elbira (Granada),<br />
c<strong>el</strong>ebrat cap a l'any 306. En aquest sentit, <strong>el</strong> poeta<br />
Pru<strong>de</strong>nci va puntualitzar <strong>el</strong> fet que Vicent era <strong>el</strong> seu<br />
diaca i que li va acompanyar al llarg d'una captivitat<br />
que <strong>el</strong> va portar fins a la ciutat <strong>de</strong> València durant la<br />
persecució esmentada, on Valer salvà la seua vida al<br />
contrari que <strong>el</strong> seu diaca, martiritzat i mort en la dita<br />
urb. Segons r<strong>el</strong>ats posteriors, d'accents més literaris<br />
que reals i que potser voldran justificar la seua última<br />
salvació, Sant Valer era home <strong>de</strong> difícil paraula, potser
R<strong>el</strong>icario para guardar <strong>el</strong> cráneo <strong>de</strong> San Valero. Obradores <strong>de</strong> Aviñon. Zaragoza, Museo Capitular<br />
R<strong>el</strong>iquiari per a guardar <strong>el</strong> crani <strong>de</strong> Sant Valer. Obradors d'Avinyó. Saragossa, Museu Capitular<br />
palabra, quizá tartamudo, por lo que ante <strong>el</strong> tribunal<br />
tomó la palabra Vicente en nombre <strong>de</strong> los dos,<br />
perdiendo la vida por esa causa <strong>de</strong>fendiendo a su<br />
pr<strong>el</strong>ado.<br />
No habiendo pa<strong>de</strong>cido martirio, Valero no fue<br />
incluido por Pru<strong>de</strong>ncio en sus conocidos cánticos<br />
martiriales, pero este sí que comentó al dirigirse en sus<br />
r<strong>el</strong>atos a la ciudad <strong>de</strong> Zaragoza: «En <strong>el</strong>la, Vicente,<br />
nació tu palma. Allí alumbró <strong>el</strong> clero tan gran triunfo y<br />
también la familia mitrada <strong>de</strong> los obispos Valerios».<br />
Todo apunta a que históricamente existió más <strong>de</strong> un<br />
pr<strong>el</strong>ado <strong>de</strong> título cesaraugustano llamado Valero antes<br />
<strong>de</strong> la invasión musulmana, conociéndose por las actas<br />
d<strong>el</strong> Concilio <strong>de</strong> Elbira que era un Valero quien dirigía<br />
los <strong>de</strong>stinos dioce<strong>san</strong>os a comienzos d<strong>el</strong> siglo IV, que<br />
<strong>de</strong>be ser <strong>el</strong> d<strong>el</strong> <strong>san</strong>toral.<br />
Con <strong>el</strong> nacimiento d<strong>el</strong> nuevo reino <strong>de</strong> Aragón, tras<br />
la invasión cristiana, se anunció <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimiento <strong>de</strong><br />
los restos d<strong>el</strong> <strong>san</strong>to en <strong>el</strong> Pirineo, cerca <strong>de</strong> Enate,<br />
creyéndose en un supuesto exilio <strong>de</strong> San Valero en<br />
aqu<strong>el</strong>las tierras. Pero fue en <strong>el</strong> año 1050 cuando sus<br />
presuntos restos fueron llevados a la entonces cabeza<br />
eclesiástica aragonesa, la Catedral <strong>de</strong> Roda <strong>de</strong> Isábena.<br />
Más tar<strong>de</strong>, cuando los ejércitos <strong>de</strong> Alfonso I <strong>de</strong> Aragón<br />
y <strong>de</strong> Gastón <strong>de</strong> Bearne tomaron la ciudad <strong>de</strong> Zaragoza,<br />
la restauración <strong>de</strong> la mitra cristiana llevó consigo la<br />
botijós, per la qual cosa davant d<strong>el</strong> tribunal va<br />
prendre la paraula Vicent en nom d<strong>el</strong>s dos,<br />
per<strong>de</strong>nt la vida per eixa causa <strong>de</strong>fenent <strong>el</strong> seu<br />
pr<strong>el</strong>at.<br />
No havent patit martiri, Valer no va ser inclòs<br />
per Pru<strong>de</strong>nci en <strong>el</strong>s seus coneguts càntics martirials,<br />
però este sí que va comentar en dirigir-se en <strong>el</strong>s seus<br />
r<strong>el</strong>ats a la ciutat <strong>de</strong> Saragossa: «En <strong>el</strong>la, Vicent, va<br />
nàixer la teua palma. Allí va parir <strong>el</strong> clergat tan gran<br />
triomf i també la família mitrada d<strong>el</strong>s bisbes Valeris».<br />
Tot apunta que històricament va existir més d'un<br />
pr<strong>el</strong>at <strong>de</strong> títol cesaraugustà anomenat Valer abans<br />
<strong>de</strong> la invasió musulmana, coneixent-se per les actes<br />
d<strong>el</strong> Concili d'Elbira que era un Valer qui dirigia <strong>el</strong>s<br />
<strong>de</strong>stins dioce<strong>san</strong>s al començament d<strong>el</strong> segle IV, qui<br />
<strong>de</strong>u ser <strong>el</strong> d<strong>el</strong> <strong>san</strong>toral.<br />
Amb <strong>el</strong> naixement d<strong>el</strong> nou regne d'Aragó, <strong>de</strong>sprés<br />
<strong>de</strong> la invasió cristiana, es va anunciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>scobriment<br />
<strong>de</strong> les restes d<strong>el</strong> <strong>san</strong>t en <strong>el</strong>s Pirineus, prop d'Enate,<br />
creient-se en un suposat exili <strong>de</strong> Sant Valer en aqu<strong>el</strong>les<br />
terres. Però va ser l'any 1050 quan les seus presumptes<br />
restes van ser porta<strong>de</strong>s al llavors cap eclesiàstic<br />
aragonès, la Catedral <strong>de</strong> Roda d'Isàbena. Més tard,<br />
quan <strong>el</strong>s exèrcits d'Alfons I d'Aragó i <strong>de</strong> Gastó <strong>de</strong> Bearne<br />
van prendre la ciutat <strong>de</strong> Saragossa, la restauració <strong>de</strong><br />
la mitra cristiana va portar amb <strong>el</strong>la l'arribada <strong>de</strong> les
llegada <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>iquias d<strong>el</strong> obispo Valero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
antigua se<strong>de</strong>, enviándose primero un brazo y, más<br />
tar<strong>de</strong>, en 1170 ya en <strong>el</strong> reinado <strong>de</strong> Alfonso II <strong>el</strong> propio<br />
cráneo d<strong>el</strong> pr<strong>el</strong>ado confesor.<br />
En Valencia, <strong>el</strong> arraigo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>voción a San Valero<br />
viene marcada por su r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> culto al diácono<br />
San Vicente mártir, <strong>el</strong> cual <strong>de</strong>fendió a su obispo a costa<br />
<strong>de</strong> su propia vida. Prueba <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, en <strong>el</strong> terreno artístico<br />
es la escultura <strong>de</strong> bulto redondo <strong>de</strong> San Valero que<br />
formaba parte d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> figuras representadas<br />
en la Portada <strong>de</strong> los Apóstoles <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong><br />
Valencia, ya en <strong>el</strong> primer cuarto d<strong>el</strong> siglo XIV.<br />
En Zaragoza, en <strong>el</strong> año 1397 don Pedro <strong>de</strong> Luna,<br />
<strong>el</strong>egido papa como Benedicto XIII, obsequió a la Seo<br />
<strong>de</strong> la ciudad un magnífico busto r<strong>el</strong>icario para albergar<br />
la cabeza d<strong>el</strong> <strong>san</strong>to patrón <strong>de</strong> la capital d<strong>el</strong> Ebro, obra<br />
<strong>de</strong> obradores aviñoneses, <strong>de</strong>jando constancia <strong>de</strong> tal<br />
regalo: «El Señor Benedicto XIII, llamado anteriormente<br />
Pedro <strong>de</strong> Luna, Car<strong>de</strong>nal <strong>de</strong> Santa María en Cosmedin,<br />
donó este r<strong>el</strong>icario d<strong>el</strong> bienaventurado Valerio a esta<br />
Iglesia <strong>de</strong> Zaragoza, <strong>el</strong> año 1397, tercero <strong>de</strong> su<br />
Pontificado». Sobre esto cabe señalar que Pedro <strong>de</strong><br />
Luna había sido canónigo <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> Segorbe,<br />
don<strong>de</strong> ejercía <strong>el</strong> cargo <strong>de</strong> enfermero en 1378, pa<strong>san</strong>do<br />
a ser <strong>de</strong>spués car<strong>de</strong>nal y Papa, <strong>el</strong>egido sumo pontífice<br />
<strong>el</strong> 26 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1394, y que en los primeros<br />
tiempos <strong>de</strong> la diócesis segobricense, nos encontramos<br />
con un territorio bajo jurisdicción eclesiástica toledana<br />
en la misma Corona <strong>de</strong> Aragón, hasta que <strong>el</strong> rey Jaime<br />
II consiguió que Zaragoza fuese <strong>el</strong>evada a Se<strong>de</strong><br />
Metropolitana, con lo que la antigua diócesis <strong>de</strong> Segorbe<br />
y Albarracín pasaba a pertenecer, jurisdiccionalmente,<br />
a la iglesia aragonesa -hasta la <strong>de</strong>smembración <strong>de</strong><br />
ambas se<strong>de</strong>s en <strong>el</strong> año 1577-, <strong>de</strong>svinculándose<br />
entonces <strong>de</strong> la se<strong>de</strong> toledana. Aparte <strong>de</strong> cuestiones<br />
políticas y pleitos, esta circunstancia conllevó la difusión<br />
<strong>de</strong> numerosas advocaciones, como la presente en la<br />
diócesis <strong>de</strong> Segorbe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos muy tempranos,<br />
siendo <strong>el</strong> topónimo Valero un nombre y ap<strong>el</strong>lido muy<br />
común en toda la cuenca d<strong>el</strong> Palancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la baja<br />
Edad Media hasta tiempos mo<strong>de</strong>rnos, con importantes<br />
y prestigiosos representantes <strong>de</strong> esa onomástica.<br />
La primera referencia a la existencia <strong>de</strong>vocional<br />
<strong>de</strong> un altar en la antigua diócesis fue en la Catedral <strong>de</strong><br />
Albarracín, potenciada por <strong>el</strong> Decreto d<strong>el</strong> obispo Juan<br />
<strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1369, que concedía<br />
indulgencias a los que visitaran la capilla <strong>de</strong> los <strong>san</strong>tos<br />
Valero y Vicente en las vigilias, fiestas y octavas <strong>de</strong><br />
dichos <strong>san</strong>tos, a los que asistieran a las misas, sermones<br />
o divinos oficios c<strong>el</strong>ebrados en dicha capilla en honor<br />
<strong>de</strong> los mismos y a los que dieran limosna para <strong>el</strong><br />
mantenimiento <strong>de</strong> la lámpara <strong>de</strong> la capilla.<br />
La plasmación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>voción a San Valero en<br />
Segorbe se concreta en <strong>el</strong> presente <strong>retablo</strong>. Tal y como<br />
r<strong>el</strong>atan las visitas pastorales al claustro <strong>de</strong> la catedral<br />
<strong>de</strong> Segorbe, fue posiblemente la capilla <strong>de</strong> San Valero<br />
una <strong>de</strong> las últimas en construirse en su cara sur,<br />
r<strong>el</strong>íquies d<strong>el</strong> bisbe Valer <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l'antiga seu,<br />
enviant-se primer un braç i, més tard, en 1170 ja<br />
en <strong>el</strong> regnat d'Alfons II <strong>el</strong> propi crani d<strong>el</strong> pr<strong>el</strong>at<br />
confessor.<br />
A València, l'arr<strong>el</strong>ament <strong>de</strong> la <strong>de</strong>voció a Sant Valer<br />
ve marcada per la seua r<strong>el</strong>ació amb <strong>el</strong> culte al diaca<br />
Sant Vicent màrtir, <strong>el</strong> qual va <strong>de</strong>fensar <strong>el</strong> seu bisbe a<br />
costa <strong>de</strong> la seua pròpia vida. Prova d'això, en <strong>el</strong> terreny<br />
artístic és l'escultura <strong>de</strong> ple volum <strong>de</strong> Sant Valer que<br />
formava part d<strong>el</strong> conjunt <strong>de</strong> figures representa<strong>de</strong>s en<br />
la Portada d<strong>el</strong>s Apòstols <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> València, ja<br />
en <strong>el</strong> primer quart d<strong>el</strong> segle XIV.<br />
A Saragossa, l'any 1397 Pere <strong>de</strong> Lluna, anomenat<br />
papa com Benet XIII, va obsequiar a la Seu <strong>de</strong> la ciutat<br />
un magnífic bust r<strong>el</strong>iquiari per a soplujar <strong>el</strong> cap d<strong>el</strong><br />
<strong>san</strong>t patró <strong>de</strong> la capital <strong>de</strong> l'Ebre, obra d'obradors<br />
avinyonencs, <strong>de</strong>ixant constància d´aital regal: «El<br />
Senyor Benet XIII, cridat anteriorment Pere <strong>de</strong> Lluna,<br />
Car<strong>de</strong>nal <strong>de</strong> Santa Maria en Cosmedin, va donar este<br />
r<strong>el</strong>iquiari d<strong>el</strong> benaventurat Valeri a esta Església <strong>de</strong><br />
Saragossa, l'any 1397, tercer d<strong>el</strong> seu Pontificat».<br />
Sobre açò cal assenyalar que Pere <strong>de</strong> Lluna havia<br />
estat canonge <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> Segorb, on exercia<br />
<strong>el</strong> càrrec d'infermer en 1378, pas<strong>san</strong>t a ser <strong>de</strong>sprés<br />
car<strong>de</strong>nal i Papa, <strong>el</strong>egit summe pontífex <strong>el</strong> 26 <strong>de</strong><br />
setembre <strong>de</strong> 1394, i que en <strong>el</strong>s primers temps <strong>de</strong> la<br />
diòcesi <strong>de</strong> Segorb, ens trobem amb un territori baix<br />
jurisdicció eclesiàstica toledana en la mateixa Corona<br />
d'Aragó, fins que <strong>el</strong> rei Jaume II va aconseguir que<br />
Saragossa fora <strong>el</strong>evada a Seu Metropolitana, amb la<br />
qual cosa l'antiga diòcesi <strong>de</strong> Segorb i Albarrasí passava<br />
a pertànyer, jurisdiccionalment, a l'església aragonesa<br />
-fins al <strong>de</strong>smembrament d'ambdues seus l'any 1577-<br />
, <strong>de</strong>svinculant-se llavors <strong>de</strong> la seu toledana. A banda<br />
<strong>de</strong> qüestions polítiques i plets, esta circumstància va<br />
comportar la difusió <strong>de</strong> nombroses advocacions, com<br />
la present en la diòcesi <strong>de</strong> Segorb <strong>de</strong>s <strong>de</strong> temps molt<br />
primerencs, essent <strong>el</strong> topònim Valer un nom i cognom<br />
molt comú en tota la conca d<strong>el</strong> Palancia <strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
baixa Edat Mitjana fins a temps mo<strong>de</strong>rns, amb<br />
importants i prestigiosos representants d'eixa<br />
onomàstica.<br />
La primera referència a l'existència <strong>de</strong>vocional<br />
d'un altar en l'antiga diòcesi <strong>el</strong> tenim en la Catedral<br />
d'Albarrasí, potenciada p<strong>el</strong> Decret d<strong>el</strong> bisbe Joan <strong>de</strong><br />
Barc<strong>el</strong>ona, <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> març <strong>de</strong> 1369, que concedia<br />
indulgències als que visitaren la cap<strong>el</strong>la d<strong>el</strong>s <strong>san</strong>ts Valer<br />
i Vicent en les vigílies, festes i octaves <strong>de</strong> dits <strong>san</strong>ts,<br />
als que assistiren a les misses, sermons o divins oficis<br />
c<strong>el</strong>ebrats en la dita cap<strong>el</strong>la en honor d<strong>el</strong>s mateixos i<br />
als que feren almoina per al manteniment <strong>de</strong> la llàntia<br />
<strong>de</strong> la cap<strong>el</strong>la.<br />
La plasmació <strong>de</strong> la <strong>de</strong>voció a Sant Valer a Segorb<br />
es concreta en <strong>el</strong> present <strong>retaule</strong>. Tal com r<strong>el</strong>aten les<br />
visites pastorals al claustre <strong>de</strong> la catedral, va ser<br />
possiblement la cap<strong>el</strong>la <strong>de</strong> Sant Valer una <strong>de</strong> les últimes<br />
en construir-se en la seua cara sud, corredor <strong>de</strong>nominat
corredor <strong>de</strong>nominado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo en la<br />
documentación como «claustra <strong>de</strong> San Valero»,<br />
encuadrada junto al acceso a la catedral y a la calle <strong>de</strong><br />
Santa María que, <strong>de</strong> norte a sur, cruzaba <strong>el</strong> claustro<br />
para <strong>de</strong>sembocar en la escalinata d<strong>el</strong> cementerio a<br />
través <strong>de</strong> la puerta d<strong>el</strong> «fosar», luego llamada d<strong>el</strong><br />
Rosario. En la capilla, cerrada por una magnífica reja<br />
y contando con una espaciosa cripta en <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> inferior<br />
aún conservada, se hallabansendos beneficios<br />
instituidos, <strong>el</strong> <strong>de</strong> San Bernabé, San Abdón y San Senén,<br />
fundado por Esteban <strong>de</strong> Cariñena, con auto ante Blas<br />
<strong>de</strong> Julve, <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1414, y <strong>el</strong> <strong>de</strong> San<br />
Valero, instaurado por <strong>el</strong> caballero don Juan Valero<br />
Medina, Señor <strong>de</strong> Benafer y <strong>de</strong> El Mas <strong>de</strong> las Dueñas,<br />
también con testamento ante <strong>el</strong> mismo notario, con<br />
fecha <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1436. De esta manera, <strong>el</strong><br />
obispo Gavaldá en su visita d<strong>el</strong> año 1657, r<strong>el</strong>ataba las<br />
obligaciones d<strong>el</strong> beneficiado, más tar<strong>de</strong> parafraseadas<br />
por <strong>el</strong> obispo Aguilar en sus Noticias <strong>de</strong> Segorbe y su<br />
obispado.<br />
Es una lástima <strong>el</strong> gran vacío documental existente<br />
respecto a la época <strong>de</strong> realización d<strong>el</strong> beneficio en la<br />
Catedral <strong>de</strong> Segorbe, respondiendo a la pr<strong>el</strong>atura <strong>de</strong><br />
Francisco <strong>de</strong> Aguiló i Muñoz (1428-1437), obispo <strong>de</strong><br />
escaso eco histórico y sucedido por varios mitrados<br />
absentistas, lo que no permite conocer más <strong>de</strong>talles<br />
sobre <strong>el</strong> mismo.<br />
ICONOGRAFÍA<br />
No parece existir una iconografía específica <strong>de</strong><br />
San Valero, o no al menos en <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> Segorbe.<br />
Este <strong>retablo</strong> r<strong>el</strong>ata diversas escenas d<strong>el</strong> cautiverio <strong>de</strong><br />
Valero, obispo <strong>de</strong> Zaragoza, y <strong>de</strong> su diácono Vicente.<br />
En todas <strong>el</strong>las, menos en una, aparece San Vicente,<br />
lo que significa que estas representaciones están<br />
i<strong>de</strong>adas a partir <strong>de</strong> la historia d<strong>el</strong> martirio <strong>de</strong> Vicente,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las Acta Martirum al Peristephanon <strong>de</strong> Pru<strong>de</strong>ncio.<br />
Presidiendo la tabla central figura <strong>el</strong> pr<strong>el</strong>ado, en<br />
pie, ataviado <strong>de</strong> pontifical con las vestiduras y atributos<br />
propios <strong>de</strong> su rango. En la calle lateral izquierda,<br />
siguiendo <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lectura <strong>de</strong> arriba a abajo,<br />
encontramos la escena <strong>de</strong> «San Valero en su Se<strong>de</strong><br />
episcopal enseñando las Sagradas Escrituras a su<br />
diácono Vicente», con San Valero y dos diáconos<br />
leyendo las sagradas escrituras, uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los San<br />
Vicente y <strong>el</strong> otro no lo i<strong>de</strong>ntificamos, pero podría ser<br />
un <strong>san</strong>to local <strong>de</strong> Zaragoza, aunque a veces también<br />
aparece junto a San Esteban o San Lorenzo, a pesar<br />
d<strong>el</strong> evi<strong>de</strong>nte anacronismo. El resto <strong>de</strong> tablas <strong>de</strong> la calle<br />
la forman «Deportación <strong>de</strong> San Valero y San Vicente»,<br />
representándolos presos y siendo conducidos ante<br />
Daciano, y «San Abdón y San Senén» -escena ajena<br />
a la narración hagiográfica d<strong>el</strong> <strong>san</strong>to que justifica su<br />
presencia a través d<strong>el</strong> beneficio con esta <strong>de</strong>nominación<br />
fundado en la misma capilla-, ambas piezas fueron<br />
<strong>de</strong>struidas en 1936. En la calle lateral <strong>de</strong>recha, vemos<br />
«Juicio <strong>de</strong> Valero y Vicente», que parece la escena<br />
más intere<strong>san</strong>te y en la que Daciano señala un ídolo<br />
<strong>de</strong>s d'antic en la documentació com «claustre <strong>de</strong><br />
Sant Valer», enquadrada junt amb l'accés a la catedral<br />
i al carrer <strong>de</strong> Santa Maria que, <strong>de</strong> nord a sud, creuava<br />
<strong>el</strong> claustre per a <strong>de</strong>sembocar en l'escalinata d<strong>el</strong><br />
cementeri a través <strong>de</strong> la porta d<strong>el</strong> «fossar», <strong>de</strong>sprés<br />
anomenada d<strong>el</strong> Roser. En la cap<strong>el</strong>la, tancada per<br />
una magnífica reixa i comptant amb una espaiosa<br />
cripta en <strong>el</strong> niv<strong>el</strong>l inferior encara conservada, es<br />
trobaven sengles beneficis instituïts: <strong>el</strong> <strong>de</strong> Sant<br />
Bernabeu, Sant Abdó i Sant Senén, fundat per Esteve<br />
<strong>de</strong> Cariñena, amb interlocutòria davant <strong>de</strong> Blai <strong>de</strong><br />
Julve, <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> 1414, i <strong>el</strong> <strong>de</strong> Sant Valer,<br />
instaurat p<strong>el</strong> cavaller Joan Valer Medina, Senyor <strong>de</strong><br />
Benafer i d'El Mas <strong>de</strong> las Dueñas, també amb<br />
testament davant d<strong>el</strong> mateix notari, amb data 4<br />
d'octubre <strong>de</strong> 1436. D'esta manera, <strong>el</strong> bisbe Gavaldà<br />
en la seua visita <strong>de</strong> l'any 1657, r<strong>el</strong>atava les obligacions<br />
d<strong>el</strong> beneficiat, més tard parafraseja<strong>de</strong>s p<strong>el</strong> bisbe<br />
Aguilar en les seues Noticias <strong>de</strong> Segorbe y su<br />
obispado.<br />
És una llàstima <strong>el</strong> gran buit documental existent<br />
respecte a l'època <strong>de</strong> realització d<strong>el</strong> benefici en la<br />
Catedral <strong>de</strong> Segorb, responent a la pr<strong>el</strong>atura <strong>de</strong><br />
Francesc d'Aguiló i Muñoz (1428-1437), bisbe d'escàs<br />
ressò històric i succeït per diversos mitrats absentistes,<br />
la qual cosa no permet conèixer més <strong>de</strong>talls sobre <strong>el</strong><br />
mateix.<br />
ICONOGRAFIA<br />
No pareix existir una iconografia específica <strong>de</strong><br />
Sant Valer, o no almenys en <strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Segorb. Este<br />
<strong>retaule</strong> r<strong>el</strong>ata diverses escenes <strong>de</strong> la captivitat <strong>de</strong> Valer,<br />
bisbe <strong>de</strong> Saragossa, i d<strong>el</strong> seu diaca Vicent. En totes<br />
<strong>el</strong>les, menys en una, apareix Sant Vicent, la qual cosa<br />
significa que estes representacions estan i<strong>de</strong>a<strong>de</strong>s a<br />
partir <strong>de</strong> la història d<strong>el</strong> martiri <strong>de</strong> Vicent, <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l'Acta<br />
Martirum al Peristephanon <strong>de</strong> Pru<strong>de</strong>nci.<br />
Presidint la taula central figura <strong>el</strong> pr<strong>el</strong>at, <strong>de</strong>mpeus,<br />
abillat <strong>de</strong> pontifical amb les vestidures i atributs propis<br />
d<strong>el</strong> seu rang. En <strong>el</strong> carrer lateral esquerre, seguint l'or<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> lectura <strong>de</strong> dalt a baix, trobem l'escena <strong>de</strong> «Sant<br />
Valer en la seua Seu episcopal ensenyant les Sagra<strong>de</strong>s<br />
Escriptures al seu diaca Vicent», amb Sant Valer i dos<br />
diaques llegint les sagra<strong>de</strong>s escriptures, un d'<strong>el</strong>ls Sant<br />
Vicent i l'altre no po<strong>de</strong>m i<strong>de</strong>ntificar-lo, però podria ser<br />
un <strong>san</strong>t local <strong>de</strong> Saragossa, encara que <strong>de</strong> vega<strong>de</strong>s<br />
també apareix junt amb Sant Esteve o Sant Llorenç, a<br />
pesar <strong>de</strong> l'evi<strong>de</strong>nt anacronisme. La resta <strong>de</strong> taules d<strong>el</strong><br />
carrer la formen «Deportació <strong>de</strong> Sant Valer i Sant<br />
Vicent», representant-los presos i sent conduïts davant<br />
<strong>de</strong> Dacià, i «Sant Abdó i Sant Senén» -escena aliena<br />
a la narració hagiogràfica d<strong>el</strong> <strong>san</strong>t que justifica la seua<br />
presència a través d<strong>el</strong> benefici amb esta <strong>de</strong>nominació<br />
fundat en la mateixa cap<strong>el</strong>la-, ambdues peces van ser<br />
<strong>de</strong>struï<strong>de</strong>s en 1936. En <strong>el</strong> carrer lateral dret, veiem «Juí<br />
<strong>de</strong> Valer i Vicent», que sembla l'escena més interes<strong>san</strong>t<br />
i en la que Dacià assenyala un ídol pagà perquè Valer<br />
i Vicent l'adoren, «Alliberament <strong>de</strong> Valer» representant
Jaume Mateu, <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> la Virgen, San Martín y Santa Águeda ( para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>sconocido)<br />
Jaume Mateu, <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> la Mare <strong>de</strong> Déu, Sant Martí i Santa Àgata, ( parador <strong>de</strong>sconegut)<br />
pagano para que Valero y Vicente lo adoren,<br />
«Liberación <strong>de</strong> Valero» representando a San Valero<br />
<strong>de</strong>sterrado al exilio mientras que San Vicente se queda<br />
preso, evocación <strong>de</strong> que <strong>el</strong> primero no pue<strong>de</strong> hablar<br />
bien por su problema <strong>de</strong> tartamu<strong>de</strong>z, pero <strong>el</strong> segundo<br />
hablaría por su obispo y por <strong>el</strong>lo fue castigado y, la<br />
última, la «Muerte <strong>de</strong> San Valero en su lecho».<br />
Rematando las calles laterales d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong><br />
encontramos ubicada la «Anunciación», separando a<br />
ambos personajes, que miran al centro, y a «Cristo<br />
Bendicente» en la espiga <strong>de</strong> la calle central, sobre la<br />
escena d<strong>el</strong> «Calvario». Finalmente, en la pred<strong>el</strong>a una<br />
serie <strong>de</strong> ocho figuras <strong>de</strong> <strong>san</strong>tos flanquean al «Cristo<br />
Varón <strong>de</strong> Dolores» con la «Virgen Dolorosa» y «San<br />
Juan Evang<strong>el</strong>ista», figuras que son «San Pedro»,<br />
«Santo Áng<strong>el</strong> Custodio», «Santa Catalina <strong>de</strong> Alejandría»,<br />
«San Francisco <strong>de</strong> Asís», «San Jorge», «Santiago»,<br />
«Santa Bárbara» y «San Pablo», mientras que en las<br />
polseras diversas figuras <strong>de</strong> profetas, patriarcas y<br />
áng<strong>el</strong>es alternan con <strong>el</strong> escudo d<strong>el</strong> donante y<br />
beneficiado.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los profetas representados en las<br />
polseras d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong>, <strong>el</strong> artífice los ha caracterizado <strong>de</strong><br />
cuerpo entero con largas vestiduras y mantos, calzados<br />
y cabeza cubierta por diversos estilos <strong>de</strong> gorro,<br />
únicamente individualizados, no por atributos<br />
Sant Valer <strong>de</strong>sterrat a l'exili mentre que<br />
Sant Vicent es queda pres, evocació que<br />
<strong>el</strong> primer no pot parlar bé p<strong>el</strong> seu problema<br />
<strong>de</strong> tartamu<strong>de</strong>sa, però <strong>el</strong> segon parlaria p<strong>el</strong><br />
seu bisbe i per això va ser castigat i,<br />
l'última, la «Mort <strong>de</strong> Sant Valer en <strong>el</strong> seu<br />
llit».<br />
Rematant <strong>el</strong>s carrers laterals d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> trobem<br />
ubicada la «Anunciació», separant a ambdós<br />
personatges, que miren al centre, i a «Crist Beneint»<br />
en l'espiga d<strong>el</strong> carrer central, sobre l'escena d<strong>el</strong><br />
«Calvari». Finalment, en la pred<strong>el</strong>·la una sèrie <strong>de</strong><br />
huit figures <strong>de</strong> <strong>san</strong>ts flanquegen al «Crist Baró <strong>de</strong><br />
Dolors» amb la «Mare <strong>de</strong> Déu Dolorosa» i «Sant<br />
Joan Evang<strong>el</strong>ista», figures que són «Sant Pere»,<br />
« Sant Àng<strong>el</strong> Custodi», «Santa Caterina<br />
d'Alexandria», «Sant Francesc d'Assís», «Sant<br />
Jordi», «San Jaume», «Santa Bàrbara» i «Sant<br />
Pau», mentre que en les polseres diverses figures<br />
<strong>de</strong> profetes, patriarques i àng<strong>el</strong>s alternen amb l'escut<br />
d<strong>el</strong> donant i beneficiat.<br />
En <strong>el</strong> cas d<strong>el</strong>s profetes representats en les polseres<br />
d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong>, l'artífex <strong>el</strong>s ha caracteritzat <strong>de</strong> cos sencer<br />
amb llargues vestidures i mant<strong>el</strong>ls, calçat i cap cobert<br />
por diversos estils <strong>de</strong> barret, únicament individualitzats,<br />
no per atributs com a objectes i<strong>de</strong>ntificatius <strong>de</strong> cada
como objetos i<strong>de</strong>ntificativos <strong>de</strong> cada uno, sino por los<br />
rollos a modo <strong>de</strong> filacteria que cada personaje porta<br />
entre sus manos con una inscripción. Se i<strong>de</strong>ntifican,<br />
<strong>de</strong> ese modo, los aquí representados, en la polsera<br />
izquierda y <strong>de</strong> arriba a abajo Dani<strong>el</strong>, figura representada<br />
a la altura <strong>de</strong> la espiga, abajo y ya a la altura <strong>de</strong> la tabla<br />
izquierda, Jeremías, Abías y Habacuc, y en la polsera<br />
<strong>de</strong>recha, <strong>de</strong> arriba abajo, se i<strong>de</strong>ntifican a Isaías en la<br />
parte superior, junto a la espiga, y Malaquías en la<br />
inferior <strong>de</strong> la polsera <strong>de</strong> la tabla <strong>de</strong> la <strong>de</strong>recha, estando<br />
entre ambas figuras, también en la polsera, las figuras<br />
<strong>de</strong> los patriarcas Isaac y <strong>de</strong>bajo, Abraham,<br />
probablemente por poner en r<strong>el</strong>ación a estos Padres<br />
d<strong>el</strong> Pueblo <strong>de</strong> Dios con <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> los obispos, en su<br />
caso San Valero, como pr<strong>el</strong>ados y protectores <strong>de</strong> la<br />
Iglesia. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Isaac, también <strong>el</strong> Nuevo<br />
Testamento alu<strong>de</strong> a Isaac como precursor <strong>de</strong> Cristo y<br />
<strong>de</strong> la Iglesia (Gál. 3,16; 4,21-31) por <strong>el</strong> sacrificio que<br />
se iba a llevar a término (Gén. 22). Según esta historia,<br />
Dios quiso probar la fe <strong>de</strong> Abraham or<strong>de</strong>nándole que<br />
sacrificara a su amado hijo. En último momento, tras<br />
quedar Dios convencido <strong>de</strong> la incondicional obediencia<br />
<strong>de</strong> ambos, padre e hijo, aceptó un carnero en lugar d<strong>el</strong><br />
joven. Estos temas fueron <strong>de</strong>sarrollados por varios <strong>de</strong><br />
los autores patrísticos e Isaac aparece con frecuencia<br />
en <strong>el</strong> arte cristiano, en concreto, asociados como<br />
personajes que prefiguran <strong>el</strong> culto eucarístico.<br />
EL RETABLO DE SAN VALERO<br />
Y LA CATEDRAL DE SEGORBE<br />
La construcción <strong>de</strong> la capilla <strong>de</strong> San Valero y su<br />
dotación <strong>de</strong> altar y <strong>retablo</strong> pone fin al proceso<br />
constructivo y a los trabajos <strong>de</strong> reforma d<strong>el</strong> claustro <strong>de</strong><br />
la Catedral <strong>de</strong> Segorbe, que se venían <strong>de</strong>sarrollando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> último tercio d<strong>el</strong> trescientos y prácticamente<br />
las cuatro primeras décadas d<strong>el</strong> siglo XV.<br />
Desconociéndose la documentación explícita<br />
acerca <strong>de</strong> la contratación d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Valero,<br />
este se viene atribuyendo al pintor Jaume Mateu,<br />
maestro formado en <strong>el</strong> taller <strong>de</strong> Pere Nicolau, y en <strong>el</strong><br />
se observan gran<strong>de</strong>s similitu<strong>de</strong>s formales con la pintura<br />
<strong>de</strong> su condiscípulo Gonçal Peris, con <strong>el</strong> que compartió<br />
asociación y taller durante algunos años. Pese a los<br />
aires más propios <strong>de</strong> las primeras producciones <strong>de</strong> su<br />
taller que respiran tablas como la central o diversos<br />
personajes, <strong>de</strong> cromatismos suaves y d<strong>el</strong>icados, muestra<br />
la obra un pr<strong>el</strong>udio <strong>de</strong> maneras que se abren, dada la<br />
cronología <strong>de</strong> la pieza, a un palpable flamenquismo,<br />
aunque puntual, más propio <strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong><br />
cuatrocientos e implantado por personajes <strong>de</strong> la talla<br />
<strong>de</strong> Jacomart o Reixach, alejándose paulatina y<br />
levemente <strong>de</strong> las formas internacionales <strong>de</strong> principios<br />
<strong>de</strong> siglo, como pintor esencialmente <strong>de</strong> transición.<br />
un, sinó p<strong>el</strong>s rotllos a manera <strong>de</strong> filacteri que cada<br />
personatge porta entre les seues mans amb una<br />
inscripció. S'i<strong>de</strong>ntifiquen, d'esta manera, <strong>el</strong>s ací<br />
representats, en la polsera esquerra i <strong>de</strong> dalt a baix<br />
Dani<strong>el</strong>, figura representada a l'altura <strong>de</strong> l'espiga,<br />
baix i ja a l'altura <strong>de</strong> la taula esquerra, Jeremíes,<br />
Abíes i Habacuc, i en la polsera dreta, <strong>de</strong> dalt baix,<br />
s'i<strong>de</strong>ntifiquen a Isaïes en la part superior, junt amb<br />
l'espiga, i Malaquies en la inferior <strong>de</strong> la polsera <strong>de</strong><br />
la taula <strong>de</strong> la dreta, estant entre ambdues figures,<br />
també en la polsera, les figures d<strong>el</strong>s patriarques<br />
Isaac i davall, Abraham, probablement per posar en<br />
r<strong>el</strong>ació a estos Pares d<strong>el</strong> Poble <strong>de</strong> Déu amb <strong>el</strong> paper<br />
d<strong>el</strong>s bisbes, si és <strong>el</strong> cas Sant Valer, com a pr<strong>el</strong>ats<br />
i protectors <strong>de</strong> l'Església. En <strong>el</strong> cas d'Isaac, també<br />
<strong>el</strong> Nou Testament al·lu<strong>de</strong>ix a aquest com a precursor<br />
<strong>de</strong> Crist i <strong>de</strong> l'Església (Gal. 3,16; 4,21-31) p<strong>el</strong><br />
sacrifici que s'anava a portar a terme (Gen. 22).<br />
Segons esta història, Déu va voler provar la fe<br />
d'Abraham or<strong>de</strong>nant-li que sacrificara al seu amat<br />
fill. En últim moment, <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> quedar Déu<br />
convençut <strong>de</strong> la incondicional obediència d'ambdós,<br />
pare i fill, va acceptar un moltó en lloc d<strong>el</strong> jove.<br />
Estos temes van ser <strong>de</strong>senvolupats per alguns d<strong>el</strong>s<br />
autors patrístics i Isaac apareix ben sovint en l'art<br />
cristià, en concret, associats com a personatges<br />
que prefiguren <strong>el</strong> culte eucarístic.<br />
EL RETAULE DE SANT VALER<br />
I LA CATEDRAL DE SEGORB<br />
La construcció <strong>de</strong> la cap<strong>el</strong>la <strong>de</strong> Sant Valer i la seua<br />
dotació d'altar i <strong>retaule</strong> posa fi al procés constructiu i<br />
als treballs <strong>de</strong> reforma d<strong>el</strong> claustre <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong><br />
Segorb, que es <strong>de</strong>senvolupaven <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l'últim terç d<strong>el</strong><br />
tres-cents i pràcticament les quatre primeres dèca<strong>de</strong>s<br />
d<strong>el</strong> segle XV.<br />
Desconeixent-se la documentació explícita sobre<br />
la contractació d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> <strong>de</strong> Sant Valer, aquest<br />
s'atribueix al pintor Jaume Mateu, mestre format en<br />
<strong>el</strong> taller <strong>de</strong> Pere Nicolau, i en <strong>el</strong>l s'observen grans<br />
similituds formals amb la pintura d<strong>el</strong> seu con<strong>de</strong>ixeble<br />
Gonçal Peris, amb <strong>el</strong> que va compartir associació i<br />
taller durant alguns anys. A pesar d<strong>el</strong>s aires més<br />
propis <strong>de</strong> les primeres produccions d<strong>el</strong> seu taller que<br />
respiren taules com la central o diversos personatges,<br />
<strong>de</strong> cromatismes suaus i d<strong>el</strong>icats, mostra l'obra un<br />
pr<strong>el</strong>udi <strong>de</strong> maneres que s'obren, donada la cronologia<br />
<strong>de</strong> la peça, a un palpable flamenquisme, encara que<br />
puntual, més propi <strong>de</strong> mitjans d<strong>el</strong> quatre-cents i<br />
implantat per personatges <strong>de</strong> la talla <strong>de</strong> Jacomart o<br />
Reixach, allunyant-se gradual i lleument <strong>de</strong> les formes<br />
internacionals <strong>de</strong> principis <strong>de</strong> segle, com a pintor<br />
essencialment <strong>de</strong> transició.
La obra <strong>de</strong>bió permanecer en su capilla hasta<br />
tiempos <strong>de</strong>cimonónicos, momento en que, tal y como<br />
aconteció con otras realizaciones parejas d<strong>el</strong> patrimonio<br />
artístico <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> Segorbe -Tabla <strong>de</strong> San Migu<strong>el</strong><br />
a Sot <strong>de</strong> Ferrer; Claves <strong>de</strong> bóveda <strong>de</strong> la antigua Catedral<br />
a El Toro; Retablo <strong>de</strong> San Lucas a Cárrica; Abraham,<br />
M<strong>el</strong>quise<strong>de</strong>c y Salvador Eucarístico d<strong>el</strong> <strong>retablo</strong> mayor<br />
a Villatorcas, etc.-, fue trasladada hacia otro<br />
emplazamiento, en este caso la iglesia <strong>de</strong> La Vall <strong>de</strong><br />
Almonacid -concluida <strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1689-,<br />
afectada <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s daños durante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la<br />
primera guerra carlista, en <strong>el</strong> incendio d<strong>el</strong> 10 <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong> 1839, y más tar<strong>de</strong> y por las mismas<br />
circunstancias en 1870, tras la tercera guerra carlista<br />
había perdido <strong>retablo</strong>s y ornamentos, por lo que <strong>el</strong><br />
cabildo <strong>de</strong> la catedral acordó la cesión <strong>de</strong> la presente<br />
pieza, para sub<strong>san</strong>ar con una gran obra dicha merma<br />
patrimonial y que esta sirviese <strong>de</strong> <strong>retablo</strong> mayor en la<br />
<strong>de</strong>coración y ornato d<strong>el</strong> templo hasta que, en su<br />
momento se hiciese uno nuevo lo que se realizó en<br />
1884, aunque tras <strong>el</strong>lo no se <strong>de</strong>volvió <strong>el</strong> <strong>retablo</strong> a la<br />
catedral.<br />
Referencias documentales y bibliográficas:<br />
L'obra va haver <strong>de</strong> romandre en la seua cap<strong>el</strong>la<br />
fins a temps vuit-centistes, moment en què, tal com va<br />
succeir amb altres realitzacions par<strong>el</strong>les d<strong>el</strong> patrimoni<br />
artístic <strong>de</strong> la Catedral <strong>de</strong> Segorb -Taula <strong>de</strong> Sant Miqu<strong>el</strong><br />
a Sot <strong>de</strong> Ferrer; Claus <strong>de</strong> volta <strong>de</strong> l'antiga Catedral al<br />
Toro; Retaule <strong>de</strong> Sant Lluc a Càrrica; Abraham,<br />
M<strong>el</strong>quise<strong>de</strong>c i Salvador Eucarístic d<strong>el</strong> <strong>retaule</strong> major a<br />
Villatorcas, etc.-, va ser traslladada cap a un altre<br />
emplaçament, en este cas l'església <strong>de</strong> la Vall<br />
d'Almonacid -conclosa <strong>el</strong> 8 <strong>de</strong> novembre <strong>de</strong> 1689-.<br />
afectada <strong>de</strong> grans danys durant <strong>el</strong> <strong>de</strong>senvolupament<br />
<strong>de</strong> la primera guerra carlina, en l'incendi d<strong>el</strong> 10 <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sembre <strong>de</strong> 1839, i més tard i per les mateixes<br />
circumstàncies en 1870, <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> la tercera guerra<br />
carlina havia perdut <strong>retaule</strong>s i ornaments, per la qual<br />
cosa <strong>el</strong> capítol <strong>de</strong> la catedral va acordar la cessió <strong>de</strong><br />
la present peça, per a esmenar amb una gran obra la<br />
dita minva patrimonial i que esta servira <strong>de</strong> <strong>retaule</strong><br />
major en la <strong>de</strong>coració i ornament d<strong>el</strong> temple fins que,<br />
en <strong>el</strong> seu moment es fera un nou <strong>el</strong> qual es va realitzar<br />
en 1884, encara que <strong>de</strong>sprés d'això no es va tornar <strong>el</strong><br />
<strong>retaule</strong> a la catedral.<br />
-Visita d<strong>el</strong> obispo Diego Serrano a la Catedral <strong>de</strong> Segorbe, 1648. Archivo Catedral <strong>de</strong> Segorbe, 548.<br />
-Visita d<strong>el</strong> obispo Gavaldá y Guasch a la Catedral <strong>de</strong> Segorbe, 1657. Archivo Catedral <strong>de</strong> Segorbe, 548.<br />
-Villagrasa, F. B., Antigüedad <strong>de</strong> la iglesia catedral <strong>de</strong> Segorbe y catálogo <strong>de</strong> sus obispos, Valencia, 1664.<br />
-Villanueva, J., Viage literario á las Iglesias <strong>de</strong> España, III, Madrid, 1804.<br />
-Aguilar y Serrat. F. <strong>de</strong> A. Noticias <strong>de</strong> Segorbe y <strong>de</strong> su Obispado, I, Segorbe, 1890.<br />
-Saralegui, L. <strong>de</strong>, «La pintura medieval valenciana. Lorenzo Zaragoza», Archivo <strong>de</strong> Arte Valenciano, XXII, (1936).<br />
-Tomás Laguía, C., «Las iglesias <strong>de</strong> la Diócesis <strong>de</strong> Albarracín», Teru<strong>el</strong>, 32, (1964).<br />
-Llorens Raga, P. L., Episcopologio <strong>de</strong> la diócesis Segorbe-Cast<strong>el</strong>lón, Segorbe, 1973.<br />
-B<strong>el</strong>trán, M.; B<strong>el</strong>trán, A.; Fatás, G. (dir. y coord.), Aragoneses Ilustres, Zaragoza, Caja <strong>de</strong> Ahorros <strong>de</strong> la Inmaculada, 1983,<br />
-Gómez Casañ, R., La Historia <strong>de</strong> Xérica <strong>de</strong> Francisco <strong>de</strong> Vayo. Edición y Estudio, Segorbe, 1986.<br />
-Cárc<strong>el</strong> Ortí, Mª. M., R<strong>el</strong>aciones sobre <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> las diócesis valencianas, Valencia, III, 1989.<br />
-Saborit Ba<strong>de</strong>nes, P., Morir en <strong>el</strong> Alto Palancia, Segorbe, 1991.<br />
-Borja Cortijo, H., «Antroponímia d<strong>el</strong> Sogorb baixmedieval», en IV Col·loqui d’Onomàstica Valenciana, Ontinyent, 1995.<br />
-Pérez, J. M., «Aproximación <strong>de</strong>mográfica sobre la Vall <strong>de</strong> Almonacid (1610-1852)», Instituto <strong>de</strong> Cultura d<strong>el</strong> Alto<br />
Palancia, 6, (1997).<br />
-José i Pitarch, A., en La Luz <strong>de</strong> las Imágenes, Segorbe, 2001, pp. 304-307. Catálogo <strong>de</strong> exposición.<br />
-Gómez Frechina, J., El <strong>retablo</strong> <strong>de</strong> San Martín, Santa Úrsula y San Antonio Abad, Valencia, 2004.<br />
-Montolío Torán, D. y Olucha Montins, F., Catálogo d<strong>el</strong> Museo Catedralicio <strong>de</strong> Segorbe [en prensa].
DIPUTACIÓ<br />
D E<br />
CASTELLÓ