línea de tiempo: la rse en américa latina - Fundación AVINA
línea de tiempo: la rse en américa latina - Fundación AVINA
línea de tiempo: la rse en américa latina - Fundación AVINA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina<br />
y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
1
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Presi<strong>de</strong>nte: Brizio Biondi-Morra<br />
Director Ejecutivo: Sean McKaughan<br />
Director <strong>de</strong> Iniciativas Contin<strong>en</strong>tales: Val<strong>de</strong>mar <strong>de</strong> Oliveira Neto<br />
Director Programático <strong>de</strong> RSE: Marcus Fuchs<br />
Equipo <strong>de</strong> RSE (2008-2010): Andrés Abecasis, Edgard Bermú<strong>de</strong>z, Eduardo Rote<strong>la</strong>, Eu<strong>la</strong>lia Pozo, Heiver<br />
Andra<strong>de</strong>, Maur<strong>en</strong> Carvajal, Pame<strong>la</strong> Ríos, Paulo Rocha, Valeria Freylejer<br />
Consultoría<br />
Dirección <strong>de</strong> proyecto: Merce<strong>de</strong>s Korin<br />
Investigadora asociada: Yanina Kinigsberg<br />
Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> investigación: Natalia Gim<strong>en</strong>a Martínez<br />
Co<strong>la</strong>boración: Andrea Vulcano, Gracie<strong>la</strong> Cereijo, Jaquelina Jim<strong>en</strong>a, Marie<strong>la</strong> Strusberg<br />
Diseño: Romina Romano<br />
Fotos <strong>de</strong> Tapa: Eduardo Mercovich, iStockphoto, stock.xchng<br />
ISBN: 978-99967-632-0-5<br />
Este estudio está disponible <strong>en</strong> www.avina.net<br />
Para citar <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a este trabajo:<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y Merce<strong>de</strong>s Korin. <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Bu<strong>en</strong>os Aires, marzo <strong>de</strong> 2011.<br />
Copyright © 2011, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Papel proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes responsables<br />
ÍNDICE<br />
Pres<strong>en</strong>tación ................................................................................................................................................ 5<br />
Resum<strong>en</strong> ejecutivo ...................................................................................................................................... 7<br />
Línea <strong>de</strong> Tiempo: La RSE <strong>en</strong> América Latina .............................................................................................. 10<br />
Metodología<br />
a. Enfoque ..................................................................................................................................... 13<br />
b. Abordaje .................................................................................................................................... 14<br />
c. Estructura <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos ........................................................................................................... 15<br />
I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
1. Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina ................................................................................... 19<br />
2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina .................................................................................... 21<br />
2.1 Ejes <strong>de</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE ............................................................................ 21<br />
2.1.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s ........................................................................................................ 22<br />
2.1.2 Conceptos ............................................................................................................................. 27<br />
2.1.3 Herrami<strong>en</strong>tas ......................................................................................................................... 32<br />
2.2 Cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to .................................................................................................. 37<br />
2.2.1 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el sector privado ........................................................................ 37<br />
2.2.2 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> otros actores sociales ................................................................ 44<br />
II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
1. La misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE .................................................................................................... 49<br />
2. Estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE ........................................................ 51<br />
2.1 Enfoque sobre capital social ................................................................................................... 52<br />
2.2 Enfoque sobre financiami<strong>en</strong>to ................................................................................................ 59<br />
2.3 Aportes según los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE ............................................... 62<br />
2.3.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s ....................................................................................................... 63<br />
2.3.2 Conceptos ............................................................................................................................ 64<br />
2.3.3 Herrami<strong>en</strong>tas ........................................................................................................................ 66<br />
3. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE .................................................................. 67<br />
III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
1. A dón<strong>de</strong> llegamos hoy ............................................................................................................... 75<br />
1.1 Esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina ......................................................................... 75<br />
1.2 Sobre los ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se promueve <strong>la</strong> RSE ............................................................ 78<br />
1.3 Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: señales a partir <strong>de</strong> iniciativas con participación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> .............. 80<br />
2. A dón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos llegar mañana ............................................................................................. 84<br />
2.1 La necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo ......................................................................................... 84<br />
2.2 Un camino factible ................................................................................................................... 85<br />
Un punto <strong>de</strong> vista ........................................................................................................................................ 89<br />
2 3<br />
ANEXOS<br />
A. Entrevistados ............................................................................................................................ 93<br />
B. Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta .................................................................................... 97<br />
C. Detalle <strong>de</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo: La RSE <strong>en</strong> América Latina, década <strong>de</strong> 2000 ............................. 99<br />
D. Aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> publicaciones .......................................................................................... 105<br />
FUENTES DOCUMENTALES ........................................................................................................................... 109<br />
ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES ............................................................................................. 117
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
PRESENTACIÓN<br />
RSE <strong>en</strong> América Latina - Un Camino Recorrido<br />
Cuando fui invitado por <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas a convocar y coordinar un grupo <strong>de</strong><br />
lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> empresas multinacionales <strong>en</strong> preparación para <strong>la</strong> “Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra” <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro<br />
<strong>en</strong> 1992, <strong>en</strong> el mundo casi no se hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> responsabilidad social empresarial (RSE). El concepto<br />
estaba ap<strong>en</strong>as forjándose, si bi<strong>en</strong> algunas empresas pioneras ya com<strong>en</strong>zaban a preocupa<strong>rse</strong> por el<br />
impacto <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el medio ambi<strong>en</strong>te. Nuestro diálogo llevó a<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t (Consejo Empresarial Mundial<br />
para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible), una organización que cu<strong>en</strong>ta hoy con <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> unas<br />
dosci<strong>en</strong>tas empresas y una red <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 50 asociaciones empresariales <strong>en</strong> naciones <strong>de</strong> todos los<br />
contin<strong>en</strong>tes. Fue a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> empresarios, el WBCSD <strong>en</strong>tre otras,<br />
que el concepto <strong>de</strong> RSE empezó a cobrar una creci<strong>en</strong>te visibilidad e importancia estratégica, tanto<br />
para <strong>la</strong>s empresas como para el bi<strong>en</strong>estar común y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Creo que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas ha resultado cada vez más evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> una visión empresarial más consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los límites que los recursos naturales y <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s impon<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s empresas. Es por esto que <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />
libro es tan oportuna. Des<strong>de</strong> el año 1992, <strong>la</strong>s empresas productivas se han conci<strong>en</strong>tizado sobre el<br />
hecho <strong>de</strong> que sus responsabilida<strong>de</strong>s van más allá <strong>de</strong>l retorno a sus accionistas y <strong>la</strong>s más avanzadas<br />
han <strong>de</strong>scubierto que conceptos como <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong> eco-efici<strong>en</strong>cia, el triple resultado y los negocios inclusivos<br />
son c<strong>la</strong>ves para su capacidad <strong>de</strong> prosperar <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong> progresiva escasez. Se percibe<br />
que los discursos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas han cambiado y muchas <strong>de</strong> sus prácticas también, aunque a veces<br />
no <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma proporción. ¿Qué avances se han logrado <strong>en</strong> estos años? ¿Qué queda por hacer?<br />
Son preguntas abiertas que motivaron a <strong>AVINA</strong> a producir esta publicación.<br />
Des<strong>de</strong> mi <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> 1994 <strong>de</strong> crear <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, su propósito ha sido contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> América Latina, promovi<strong>en</strong>do alianzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> común <strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> sus países y <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. En<br />
sus primeros años <strong>AVINA</strong> com<strong>en</strong>zó a apoyar y promover lí<strong>de</strong>res y organizaciones <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> RSE, primero <strong>en</strong> algunos países específicos y <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región. Para <strong>AVINA</strong>, ha sido<br />
un campo fértil para el diálogo <strong>en</strong>tre los sectores, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre actores sociales<br />
y empresariales, y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> acciones co<strong>la</strong>borativas, pues no solo <strong>la</strong>s empresas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />
p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> su responsabilidad social, sino que todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar comprometidos<br />
con <strong>la</strong> conducta ética y con el bi<strong>en</strong> común. Para mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> nuestras<br />
socieda<strong>de</strong>s hace falta <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad empresarial,<br />
<strong>la</strong> sociedad civil y los gobiernos.<br />
Ha sido con este espíritu que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1994 <strong>AVINA</strong> ha invertido recursos y esfuerzos<br />
<strong>en</strong> promover <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> toda América Latina. <strong>AVINA</strong> es parte <strong>de</strong> una creci<strong>en</strong>te lista <strong>de</strong> organizaciones<br />
y asociaciones empresariales, que promueve activam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> RSE mediante inversiones <strong>en</strong> su fortalecimi<strong>en</strong>to,<br />
producción intelectual, co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre sectores y <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> organizaciones<br />
que trabajan <strong>en</strong> el tema <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s nacionales e internacionales.<br />
Algunos logros <strong>de</strong> esta coalición <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res y organizaciones se pue<strong>de</strong>n constatar <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />
Hace poco más <strong>de</strong> diez años, <strong>la</strong> RSE se solía confundir con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s fi<strong>la</strong>ntrópicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> em-<br />
4 5<br />
PRESENTACIÓN
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
presa y su trabajo social con <strong>la</strong> comunidad. Algunos empresarios le dieron una interpretación más<br />
estratégica, creando <strong>la</strong>s condiciones para que surgieran <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>s primeras organizaciones<br />
empresariales <strong>en</strong>focadas <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia, ética y prácticas <strong>de</strong> gestión. Este libro<br />
<strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro que se han hecho gran<strong>de</strong>s avances, aunque queda todavía mucho trabajo por hacer. De<br />
hecho, quizá hoy exist<strong>en</strong> más oportunida<strong>de</strong>s que <strong>en</strong> el pasado para que <strong>la</strong>s empresas contribuyan<br />
con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más equitativas y sost<strong>en</strong>ibles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus prácticas empresariales<br />
responsables e innovadoras.<br />
<strong>AVINA</strong> ha llevado a cabo el estudio que aquí se pres<strong>en</strong>ta como contribución a <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> los muchos<br />
actores y organizaciones que son responsables por los avances <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Es<br />
un registro <strong>de</strong>l camino recorrido, un aporte más a los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> nuestra región y sobre todo,<br />
una l<strong>la</strong>mada a sumar esfuerzos para <strong>de</strong>finir estrategias hacia el futuro. El estudio repres<strong>en</strong>ta un levantami<strong>en</strong>to<br />
y sistematización <strong>de</strong> datos, análisis <strong>de</strong> publicaciones y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> 76 <strong>en</strong>trevistas<br />
a personas c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario regional.<br />
Quisiera agra<strong>de</strong>cer a <strong>la</strong>s personas y organizaciones que brindaron los insumos para este estudio<br />
que complem<strong>en</strong>ta y valida <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Son el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s protagonistas <strong>de</strong> esta narrativa que sin<br />
duda no acaba aquí sino que continúa <strong>en</strong> su evolución con r<strong>en</strong>ovada relevancia para <strong>la</strong> región.<br />
Stephan Schmidheiny<br />
Fundador <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
RESUMEN EJECUTIVO<br />
RESUMEN EJECUTIVO<br />
El estudio En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América<br />
Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas tres décadas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> responsabilidad<br />
social empresarial, con foco <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución a nivel regional y <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo XXI.<br />
La investigación comi<strong>en</strong>za con una Línea <strong>de</strong> Tiempo que permite observar los diversos hitos que conforman<br />
el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Contemp<strong>la</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s, conceptos y<br />
herrami<strong>en</strong>tas, <strong>de</strong>stacando aquéllos <strong>en</strong> los que <strong>AVINA</strong> tuvo re<strong>la</strong>ción.<br />
El estudio se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> tres partes: Parte I, “El camino recorrido”; Parte II, “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />
<strong>AVINA</strong>”; y Parte III, “En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad”. Para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se<br />
trabajó sobre fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales y sobre los testimonios <strong>de</strong> 76 refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> RSE consultados, <strong>en</strong> 17<br />
países, durante el año 2010. El trabajo fue realizado por un equipo <strong>de</strong> consultoría dirigido por Merce<strong>de</strong>s<br />
Korin, con supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />
La Parte I, “El camino recorrido”, comi<strong>en</strong>za con los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> esta región para luego profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática a través <strong>de</strong> tres “ejes <strong>de</strong> evolución” concebidos para<br />
este estudio (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos y Herrami<strong>en</strong>tas) e indagar a<strong>de</strong>más sobre los cambios <strong>de</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to empresarial y social.<br />
El eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones y Re<strong>de</strong>s refiere a los actores <strong>de</strong> ámbitos diversos que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE. Se incluy<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que buscan <strong>la</strong> RSE como fin específico (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te agrupaciones empresariales)<br />
hasta <strong>la</strong>s que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otros objetivos (como <strong>la</strong>s instituciones académicas). También<br />
abarca <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre actores institucionalizadas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s temáticas, territoriales, <strong>de</strong> un ámbito <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r o multiactorales. El eje <strong>de</strong> los Conceptos, por su parte, se refiere a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />
insta<strong>la</strong>das, que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, y los mecanismos <strong>de</strong> divulgación (ev<strong>en</strong>tos, publicaciones,<br />
medios especializados) que fueron diversificándose y ganando convocatoria. Por último, el eje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas refiere a los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medición y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, tanto mo<strong>de</strong>los integrales<br />
como específicos (finanzas, medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre otros).<br />
La Parte I cierra con <strong>la</strong> investigación acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Respecto <strong>de</strong>l sector privado,<br />
se busca <strong>de</strong>terminar cuáles son <strong>la</strong>s principales motivaciones para el cambio y se brindan datos y estadísticas<br />
que reflejan el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empresas que adhier<strong>en</strong> a principios, estándares y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> reportes<br />
<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad internacionales, si bi<strong>en</strong> esto no se tras<strong>la</strong>da hasta ahora a una mejora <strong>de</strong> los índices <strong>de</strong><br />
competitividad responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En re<strong>la</strong>ción a los cambios <strong>en</strong> otros actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, se<br />
expone el abanico <strong>de</strong> posturas sobre <strong>la</strong> RSE, que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> adhesión a espacios multiactorales <strong>de</strong>dicados a<br />
<strong>la</strong> temática y el acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil a este concepto (a través <strong>de</strong> monitoreo<br />
<strong>de</strong> prácticas empresariales, verificación externa <strong>de</strong> reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, alianzas para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible) hasta <strong>la</strong> distancia exist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> temática por parte <strong>de</strong> consumidores que, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> manifestar<br />
interés, suel<strong>en</strong> traducirlo <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra.<br />
La Parte II, “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>”, comi<strong>en</strong>za con <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny sobre<br />
el pot<strong>en</strong>cial transformador que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los li<strong>de</strong>razgos sociales y empresariales<br />
y, alineada a esta concepción, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y, luego, <strong>de</strong> VIVA Trust (fi<strong>de</strong>icomiso formado por<br />
<strong>AVINA</strong> y el Grupo Nueva).<br />
La segunda sección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Parte II <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
RSE, abordadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus <strong>en</strong>foques c<strong>en</strong>trales (capital social y financiami<strong>en</strong>to), más los principales servicios<br />
6 7
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> lo que hace a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que constituyeron<br />
un difer<strong>en</strong>cial. Luego se c<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s iniciativas promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />
aporte a cada eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to. En el eje <strong>de</strong> Organización y Re<strong>de</strong>s, iniciativas que buscaron<br />
<strong>la</strong> conformación, fortalecimi<strong>en</strong>to, articu<strong>la</strong>ción y estrategias <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha, <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, estructuración,<br />
financiami<strong>en</strong>to, evolución y expansión territorial <strong>de</strong> organizaciones. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> Conceptos se<br />
incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos, publicaciones, relevami<strong>en</strong>tos y difusión <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>as prácticas; fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diálogo y <strong>la</strong> participación; apoyo a <strong>la</strong> investigación, premios y certám<strong>en</strong>es;<br />
divulgación <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación; y capacitaciones. En el eje <strong>de</strong> Herrami<strong>en</strong>tas, se investigaron <strong>la</strong>s<br />
modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que constituy<strong>en</strong> un aporte para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción,<br />
certificaciones, indicadores, guías e índices, y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> casos innovadores. Luego <strong>de</strong> este recorrido por <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> se muestra el impacto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> América Latina según <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados<br />
para este estudio, con una sistematización cuali-cuantitativa que seña<strong>la</strong> como “Alta” su inci<strong>de</strong>ncia y una<br />
serie <strong>de</strong> suger<strong>en</strong>cias realizadas a <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> cuanto a objetivos y estrategias para <strong>la</strong> RSE y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
La Parte III, “En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad”, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos secciones: “A dón<strong>de</strong> llegamos hoy” y “A<br />
dón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos llegar mañana”. En <strong>la</strong> primera se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> el esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina,<br />
dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> región; se analiza <strong>la</strong> temática <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE con un <strong>de</strong>talle sobre <strong>la</strong> posición que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> empresas, organizaciones <strong>de</strong> RSE, instituciones<br />
académicas, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, medios <strong>de</strong> comunicación, gobierno y ciudadanos;<br />
y se <strong>de</strong>scribe el abordaje actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> respecto <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>en</strong>umeración <strong>de</strong> algunas iniciativas que ha <strong>en</strong>carado <strong>en</strong> este marco.<br />
La segunda sección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Parte III incluye una reflexión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo, consi<strong>de</strong>rando<br />
que existe una p<strong>la</strong>taforma favorable para un cambio <strong>de</strong> paradigma aunque es necesario traccionar<br />
a qui<strong>en</strong>es todavía no se iniciaron <strong>en</strong> una cultura <strong>de</strong> gestión responsable. Luego se muestran señales y<br />
oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong> ser un camino factible para lograr ese cambio a través <strong>de</strong>: <strong>la</strong> consolidación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> región; el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> soluciones innovadoras y efectivas; <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mecanismos<br />
objetivos <strong>de</strong> premios a <strong>la</strong>s conductas responsables y <strong>de</strong> castigos a <strong>la</strong>s irresponsables; el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to<br />
social; <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> integración y <strong>la</strong>s alianzas globales; y el pasaje <strong>de</strong> una actitud reactiva a una actitud<br />
proactiva por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
Las secciones que completan este estudio son: Metodología; “Un punto <strong>de</strong> vista”, a modo <strong>de</strong> cierre, que<br />
incluye com<strong>en</strong>tarios sobre el proceso <strong>de</strong> esta investigación; fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales; y un listado <strong>de</strong> acrónimos<br />
y sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones m<strong>en</strong>cionadas. Los anexos muestran el listado <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong>trevistados<br />
y su repres<strong>en</strong>tatividad <strong>en</strong> cuanto a países, ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y vínculo con <strong>AVINA</strong>; datos sobre <strong>la</strong><br />
metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta; un <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo que recorre <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000; y<br />
el aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> algunas publicaciones.<br />
8 9
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
LÍNEA DE TIEMPO: LA RSE EN AMÉRICA LATINA<br />
LÍNEA DE TIEMPO<br />
10 11
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
METODOLOGÍA<br />
a. Enfoque<br />
Este estudio ti<strong>en</strong>e el objetivo <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial<br />
(RSE) <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> haci<strong>en</strong>do foco <strong>en</strong> los últimos diez<br />
años. Pret<strong>en</strong><strong>de</strong> así brindar una mirada <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong> y contin<strong>en</strong>tal poco trabajada hasta el mom<strong>en</strong>to, ya que<br />
son escasos los estudios con información consolidada <strong>en</strong>tre los distintos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
perspectiva histórica.<br />
Para ello se partió <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />
!" ¿Cómo se fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina durante esta década?<br />
¿Cuáles fueron los hitos; cuáles <strong>la</strong>s organizaciones e iniciativas emblemáticas? ¿Qué aportó <strong>la</strong><br />
RSE a América Latina <strong>en</strong> esta década? ¿Figura, <strong>en</strong>tre esos aportes, <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> capital<br />
social y conocimi<strong>en</strong>to para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a través <strong>de</strong> una mejora<br />
<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos?<br />
!" ¿Cuál fue el aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina durante esta década? ¿Qué estrategias<br />
siguió? ¿Cuáles fueron sus <strong>en</strong>foques y resultados? ¿Qué percepción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los expertos <strong>de</strong> RSE<br />
sobre el trabajo realizado por <strong>la</strong> organización?<br />
!" ¿Cuál es el esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y hacia dón<strong>de</strong> parece ir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia?<br />
¿Qué consi<strong>de</strong>raciones podrían ser t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para que <strong>la</strong> RSE sea parte transformadora<br />
<strong>en</strong> un movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región?<br />
Así, <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong>l estudio refiere a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> segunda analiza <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a esa evolución y <strong>la</strong> tercera da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> posibles t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario<br />
actual.<br />
Algunas precisiones para <strong>de</strong>finir el alcance <strong>de</strong>l estudio:<br />
Alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Por RSE se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE; es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica por parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> una gestión <strong>de</strong> cultura responsable, y aquel<strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s, conceptos y herrami<strong>en</strong>tas<br />
que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
Mirada contin<strong>en</strong>tal. Se buscó establecer una mirada <strong>la</strong>tinoamericana construida a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />
hechos, iniciativas y procesos que se constituyeron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> como regionales, y <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />
hechos, iniciativas y procesos que fueron sucedi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cada país pero que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo regional por<br />
haber inspirado o haber sido inspirado por situaciones simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> otros países. Se hizo énfasis <strong>en</strong> los<br />
países don<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> impulsó iniciativas <strong>en</strong> estos años; es <strong>de</strong>cir: Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Colombia,<br />
Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, Uruguay. Se<br />
toma como América Latina, indistintam<strong>en</strong>te, América Latina y el Caribe o solo América Latina, según <strong>la</strong><br />
información disponible; es así como <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>rse</strong> los término “regional” o “contin<strong>en</strong>tal”, salvo <strong>en</strong> los<br />
casos <strong>en</strong> que “regional” remita a una región particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> América Latina, lo cual se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />
contexto <strong>en</strong> que aparece el término.<br />
Período. En cuanto al período abordado, se tomaron los últimos diez años <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (década<br />
<strong>de</strong> 2000) si bi<strong>en</strong> se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los períodos anteriores (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parte I <strong>de</strong>l<br />
estudio) y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a futuro (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parte III). La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> esta década<br />
se <strong>de</strong>be a que registra <strong>la</strong> mayor actividad <strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como tal, lo cual pue<strong>de</strong><br />
observa<strong>rse</strong> fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el recorrido sobre Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos y Herrami<strong>en</strong>tas que confor-<br />
12 13<br />
METODOLOGÍA
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
man <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Esta Línea <strong>de</strong> Tiempo permite visualizar los hitos <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>sarrollo regional —<strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1980 y 1990, y año por año <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />
2000—, hechos <strong>de</strong>stacados por resultar convocantes, innovadores, inspiradores, con impacto, replicables<br />
y/o dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
Iniciativas y sus productos. Las iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE incluidas <strong>en</strong> el estudio son m<strong>en</strong>cionadas<br />
porque su exist<strong>en</strong>cia permite dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los ejes analizados (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s,<br />
Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas). No son evaluadas <strong>en</strong> su calidad o resultado <strong>de</strong> modo individual.<br />
Perspectiva institucional. Uno <strong>de</strong> los legados más importantes <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res que han ido impulsando <strong>la</strong><br />
RSE <strong>en</strong> América Latina fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institucionalidad reflejada <strong>en</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s. Esto permite<br />
que el estudio remita directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s instituciones sin por ello <strong>de</strong>sconocer el trabajo <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res y<br />
pioneros que hicieron posible que el movimi<strong>en</strong>to surgiera, avanzara y se consolidara.<br />
Impactos. El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE es consi<strong>de</strong>rado básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que hace al cambio<br />
<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Si bi<strong>en</strong> no hay sufici<strong>en</strong>tes indicadores objetivos para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> modo fehaci<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, ya que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son <strong>la</strong>s propias empresas (y un<br />
grupo <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r) <strong>la</strong>s que reportan sobre sí mismas <strong>de</strong> modo sistematizado, <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados,<br />
más algunos estudios, permitieron conformar un análisis y fueron fu<strong>en</strong>tes significativas para abordar<br />
los cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to tanto empresarial como social. En cuanto al impacto <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el<br />
movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE, <strong>la</strong> medición se realizó consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a los hitos y a <strong>la</strong>s organizaciones<br />
y re<strong>de</strong>s emblemáticas, y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia.<br />
b. Abordaje<br />
El trabajo fue realizado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el año 2010 por un equipo <strong>de</strong> consultoría integrado por once<br />
profesionales que realizaron diversas tareas: diseño <strong>de</strong> metodología y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instructivos y matrices<br />
<strong>de</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas; relevami<strong>en</strong>to y revisión <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación; realización,<br />
volcado y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas y <strong>en</strong>cuestas; análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s opiniones relevadas;<br />
redacción y edición; diseño gráfico; traducción al portugués y al inglés. El trabajo realizado fue supervisado<br />
por un equipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, que a<strong>de</strong>más brindó información sistematizada sobre <strong>la</strong> organización<br />
e hizo un primer contacto institucional con los <strong>en</strong>trevistados.<br />
El estudio se basó c<strong>en</strong>tralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes cuya información fue organizada según categorías<br />
<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación adaptadas <strong>de</strong>l Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina (www.mapeo-<strong>rse</strong>.info). Por<br />
una parte, publicaciones exist<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> RSE (integral o <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> sus dominios) <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y<br />
sitios <strong>de</strong> internet con información histórica relevante 1 , así como docum<strong>en</strong>tos institucionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> e<br />
información provista por <strong>la</strong> organización sobre <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> RSE realizadas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1999<br />
(cuando publicó su primer reporte anual) y 2009 2 . Por otra parte, se consultó a 76 refer<strong>en</strong>tes contin<strong>en</strong>tales<br />
y/o nacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. La excel<strong>en</strong>te predisposición <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados permitió:<br />
!" ajustar los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> consulta <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos;<br />
!" completar y validar <strong>la</strong> información que luego sería volcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parte I sobre evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
RSE;<br />
1 Ver “Fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales”.<br />
2 Las iniciativas apoyadas por <strong>AVINA</strong> y m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> el estudio g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te recibieron inversión económica por parte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otro tipo, como co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, red <strong>de</strong> contactos, etc. Cuando <strong>en</strong> este estudio apa-<br />
rec<strong>en</strong> iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>AVINA</strong> invirtió recursos económicos, son citadas con <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> que realizó <strong>la</strong> inversión, el año<br />
<strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, y el país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />
!" constituir <strong>la</strong> percepción sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que integra <strong>la</strong> Parte II <strong>de</strong>l estudio;<br />
!" establecer suger<strong>en</strong>cias para que <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE, y <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />
contribuyan eficazm<strong>en</strong>te a que <strong>la</strong>s empresas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Los refer<strong>en</strong>tes fueron seleccionados junto con <strong>AVINA</strong> buscando obt<strong>en</strong>er una diversidad significativa <strong>en</strong><br />
cuanto a países; ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (agrupaciones empresariales, integrantes<br />
y ex integrantes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, empresas, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, instituciones académicas, medios<br />
<strong>de</strong> comunicación y sector público/cooperación); y grados <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción con <strong>AVINA</strong> (aliados <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, ex<br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, responsables nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, directivos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, otros). Se realizaron, así,<br />
<strong>en</strong>trevistas con los sigui<strong>en</strong>tes refer<strong>en</strong>tes (or<strong>de</strong>nados según país <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia) 3 :<br />
Arg<strong>en</strong>tina: Alberto Willi, Alejandro Langlois, Carlos March, Carm<strong>en</strong> O<strong>la</strong>echea, C<strong>la</strong>udio Giomi, Fernando Barbera,<br />
Gabriel Griffa, Karina Stocovaz, Luis Ul<strong>la</strong>, Mariana Caminotti, Silvia D’Agostino. Bolivia: Álvaro Bazán,<br />
Andreas Noack, Eduardo Peinado, Gabriel Baracatt, Leslie C<strong>la</strong>ros, Lour<strong>de</strong>s Chalup, Maggi Ta<strong>la</strong>vera. Brasil:<br />
Francisco Azevedo, Geraldinho Vieira, Helio Mattar, Jair Kievel, Maria <strong>de</strong> Lour<strong>de</strong>s Nunes, O<strong>de</strong>d Grajew, Paulo<br />
Itacarambi, Sean McKaugan, Susana Leal. Chile: Francisca Tondreau, Gilberto Ortiz, Guillermo Scal<strong>la</strong>n, Hugo<br />
Vergara, Marcos Delucchi Fonck, Pao<strong>la</strong> Berdichevsky, Rafael Quiroga, Soledad Teixidó, Yanina Kowszyk,<br />
Xim<strong>en</strong>a Abogabir. Colombia: Bernardo Toro, Diana Chávez, Emilia Ruiz Morante, María López, Roberto<br />
Gutiérrez Poveda. Costa Rica: Luis Javier Castro, Olga Sauma, Rafael Luna. Ecuador: Camilo Pinzón, Jorge<br />
Roca, Juan Cor<strong>de</strong>ro, Ramiro Alvear. El Salvador: Roberto Murray, Rhina Reyes. Estados Unidos: Aron Cramer,<br />
Estrel<strong>la</strong> Peinado Vara, Terry Nelidov. Guatema<strong>la</strong>: Guillermo Monroy. Honduras: Roberto Leiva. Ing<strong>la</strong>terra:<br />
Simon Za<strong>de</strong>k. Nicaragua: Matthias Dietrich. Panamá: Andreas Egg<strong>en</strong>berg, Marce<strong>la</strong> Álvarez Cal<strong>de</strong>rón <strong>de</strong> Pardini,<br />
Teresa Moll <strong>de</strong> Alba <strong>de</strong> Alfaro. Paraguay: Beltrán Macchi, Diana Escobar, Ricardo Carrizosa, Susana<br />
Ortiz, Yan Speranza. Perú: Baltazar Caravedo, Bartolomé Ríos, Carlos Armando Casis, Felipe Portocarrero,<br />
H<strong>en</strong>ri Le Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>u, José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Riva. Uruguay: Carm<strong>en</strong> Correa, Eduardo Shaw, Enrique Piedra Cueva, Rubén<br />
Casavalle.<br />
Con cada uno <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes consultados se realizó una <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> profundidad y confi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> una<br />
hora y media, que incluyó a<strong>de</strong>más una breve <strong>en</strong>cuesta 4 . De <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, 49 fueron realizadas <strong>de</strong> modo<br />
pres<strong>en</strong>cial y 27 <strong>en</strong> forma virtual.<br />
c. Estructura <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s opiniones relevadas fueron abordados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cinco compon<strong>en</strong>tes. Tres<br />
son ejes <strong>de</strong> evolución (<strong>la</strong>s Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, los Conceptos y <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas) y dos son resultantes:<br />
el resultante <strong>de</strong> esa evolución (los Cambios <strong>de</strong> Comportami<strong>en</strong>to) y el resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong><br />
<strong>AVINA</strong> (<strong>la</strong> Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>). Los tres ejes <strong>de</strong> evolución permit<strong>en</strong> organizar el re<strong>la</strong>to para analizar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, mi<strong>en</strong>tras que los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> resultantes<br />
buscan abordar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />
El eje <strong>de</strong> Organizaciones y Re<strong>de</strong>s incluye el surgimi<strong>en</strong>to y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales organizaciones<br />
y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. El eje sobre los Conceptos se refiere a <strong>la</strong>s iniciativas que contribuyeron<br />
a poner <strong>en</strong> conceptos, difundir e insta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> RSE. El eje sobre <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas abarca <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación, medición y comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Comportami<strong>en</strong>to<br />
busca dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto a cambios <strong>en</strong> el<br />
comportami<strong>en</strong>to empresarial y no empresarial. El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> busca reflejar el im-<br />
3 Para un mayor <strong>de</strong>talle sobre los <strong>en</strong>trevistados y su perfil, ver Anexo “A. Entrevistados”.<br />
4 Para un mayor <strong>de</strong>talle sobre <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, ver Anexo “B. Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta”.<br />
14 15<br />
METODOLOGÍA
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
pacto que <strong>AVINA</strong> tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Los compon<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>cionados se cruzan constantem<strong>en</strong>te;<br />
<strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre ellos se realiza exclusivam<strong>en</strong>te con el fin organizar el análisis.<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l estudio está estructurado <strong>en</strong> tres partes c<strong>en</strong>trales: <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, y estado actual y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. La primera y <strong>la</strong> segunda parte permit<strong>en</strong><br />
evaluar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE a través <strong>de</strong> los tres ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>finidos para el estudio<br />
(Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas), así como a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo sobre RSE <strong>en</strong><br />
América Latina (<strong>en</strong> su versión sintética y, <strong>en</strong> el anexo C, <strong>en</strong> su versión <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da).<br />
La primera parte, “El camino recorrido”, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos: los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, con los<br />
oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE; y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos perspectivas: los ejes <strong>de</strong> evolución<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y los cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el sector privado y <strong>en</strong> actores <strong>de</strong> otros<br />
ámbitos.<br />
La segunda parte, “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>”, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> tres: el interés <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> por <strong>la</strong><br />
RSE <strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> su razón <strong>de</strong> ser; <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, con sus <strong>en</strong>foques <strong>en</strong> capital<br />
social y financiami<strong>en</strong>to y con sus resultados, y leídas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />
(complem<strong>en</strong>tados por el anexo D sobre publicaciones vincu<strong>la</strong>das con <strong>AVINA</strong>); y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
La tercera parte, “En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad”, consi<strong>de</strong>ra a dón<strong>de</strong> llegamos hoy, mostrando el esc<strong>en</strong>ario<br />
actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, los ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>la</strong> promueve e iniciativas con participación <strong>de</strong><br />
<strong>AVINA</strong> que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, para pregunta<strong>rse</strong> <strong>de</strong>spués a dón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos<br />
llegar mañana, pres<strong>en</strong>tando señales <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos a futuro para alcanzar <strong>la</strong><br />
sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Cierran el estudio <strong>la</strong> sección “Un punto <strong>de</strong> vista”, conformada por com<strong>en</strong>tarios sobre el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong>l estudio por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> consultora que lo dirigió; los anexos; <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales; y un<br />
listado <strong>de</strong> acrónimos y sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> organizaciones m<strong>en</strong>cionadas.<br />
PARTE I<br />
EL CAMINO RECORRIDO<br />
16 17
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
1. Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
En América Latina el vínculo <strong>en</strong>tre el empresariado y <strong>la</strong> sociedad con un <strong>en</strong>foque fi<strong>la</strong>ntrópico está pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios siglos, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antiguas figuras <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l siglo XVI al XIX, cuando tomaron<br />
fuerza <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> caridad, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral fom<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones religiosas. Des<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos<br />
<strong>de</strong>l siglo XX esta re<strong>la</strong>ción empresa-comunidad se <strong>de</strong>sarrolló acor<strong>de</strong> a un contexto local caracterizado<br />
por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeñas y medianas empresas (pymes), usualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tipo familiar, que realizaban<br />
donaciones <strong>de</strong> forma habitual. Estas acciones solían ser motivadas por valores religiosos y ético-morales <strong>de</strong><br />
los propietarios. Justam<strong>en</strong>te con recursos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> los propios dueños, <strong>la</strong>s empresas<br />
co<strong>la</strong>boraban con instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y hospitales públicos, apoyaban asociaciones <strong>de</strong>portivas o<br />
promovían el arte.<br />
En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX, los cons<strong>en</strong>sos internacionales —como <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong> los<br />
Derechos Humanos, <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT) re<strong>la</strong>tiva a los Principios<br />
y Derechos Fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el Trabajo y <strong>la</strong>s Directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> protección<br />
<strong>de</strong>l consumidor—, <strong>la</strong> globalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong><br />
comunicación <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>naron <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y responsabilidad social,<br />
alcanzando mayor fuerza durante <strong>la</strong>s dos últimas décadas.<br />
Como antece<strong>de</strong>ntes se registran algunos mo<strong>de</strong>los pioneros <strong>de</strong> reportes sociales, como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />
Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Seguridad (ACHS) creado <strong>en</strong> 1975. Basándose <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo francés, fue el primer ba<strong>la</strong>nce social<br />
interno <strong>de</strong> América Latina y medía, <strong>en</strong>tre otros factores, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas. Otro<br />
caso pionero <strong>en</strong> <strong>la</strong> región fue el <strong>de</strong> Colombia, basado <strong>en</strong> el Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nce Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, e<strong>la</strong>borado<br />
por <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia (ANDI), junto con <strong>la</strong> Cámara Junior <strong>de</strong> Colombia<br />
(CJC), <strong>en</strong> 1987. Y durante 1997 el Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Análises Sociais e Econômicas (IBASE) creó su mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nce Social y surgió el Manual <strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nce Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>de</strong> Perú, <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración<br />
Nacional <strong>de</strong> Instituciones Empresariales Privadas (CONFIEP), basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión colombiana.<br />
PARTICULARIDADES DE LA REGIÓN<br />
La América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, con sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> alta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temáticas<br />
globales, constituye el marco <strong>en</strong> el cual toma impulso <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> esta región.<br />
Un brevísimo pantal<strong>la</strong>zo sobre este panorama:<br />
!" La <strong>de</strong>mocracia es <strong>la</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> gobierno, <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países para<br />
los avances hacia <strong>la</strong> participación ciudadana, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
y <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seguridad jurídica. Pero <strong>la</strong> evolución es l<strong>en</strong>ta, afectando cuestiones<br />
fundam<strong>en</strong>tales como <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales, el acceso a servicios básicos y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />
!" América Latina se integra a <strong>la</strong> economía global adoptando diversas políticas <strong>de</strong> apertura hacia<br />
el comercio internacional.<br />
!" Des<strong>de</strong> el Estado suel<strong>en</strong> persistir escasos mecanismos <strong>de</strong> control efectivo sobre el comportami<strong>en</strong>to<br />
empresarial y poca legis<strong>la</strong>ción e inc<strong>en</strong>tivos referidos a los temas propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
!" El empresariado, que ejerce gran influ<strong>en</strong>cia tanto a nivel micro, <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno, como a nivel<br />
nacional, se caracteriza por una conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s multinacionales extranjeras con alta<br />
inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y el empleo, creci<strong>en</strong>tes trans<strong>la</strong>tinas y una mayoría <strong>de</strong> pequeñas y<br />
medianas empresas (pymes), que repres<strong>en</strong>tan una gran parte <strong>de</strong>l sector privado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> empleo y son, muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, familiares.<br />
!" La sociedad civil se va organizando cada vez más, bajo distintas formas y con apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
18 19
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
nuevas tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación.<br />
!" La <strong>de</strong>sigualdad, <strong>la</strong> pobreza y el <strong>de</strong>sempleo repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s principales problemáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.cepal.org | www.bancomundial.org | www.oas.org/es<br />
Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 —con un mercado global cada vez más competitivo, que empezaba a exigir el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos estándares <strong>la</strong>borales y ambi<strong>en</strong>tales, y con <strong>la</strong> cada vez más veloz circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l mundo, que aum<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas irresponsables <strong>de</strong> empresas<br />
multinacionales con operaciones propias o tercerizadas <strong>en</strong> regiones m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das—, <strong>la</strong>s corporaciones<br />
empezaron a notar que <strong>la</strong> apuesta tradicional <strong>en</strong> precio, innovación y publicidad no era sufici<strong>en</strong>te.<br />
Se siguió, como primera opción, <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía <strong>en</strong> inversión social, con recursos que<br />
surgían <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y eran <strong>de</strong>stinados al <strong>en</strong>torno cercano, <strong>de</strong> manera p<strong>la</strong>nificada como estrategia a<br />
mediano p<strong>la</strong>zo. El objetivo era mejorar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con sus trabajadores, con <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> reputación<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, buscando g<strong>en</strong>erar confianza ya que <strong>la</strong> empresa empezaba a ver los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
comunidad a un pot<strong>en</strong>cial aliado y los riesgos <strong>de</strong> que no fuera así. Pero, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />
reinantes, tampoco era sufici<strong>en</strong>te.<br />
Esto motivó una revisión que permitió pasar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta “¿Qué le sobra a <strong>la</strong> empresa que pue<strong>de</strong> brindarle<br />
a <strong>la</strong> sociedad?”, formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>ntropía o <strong>de</strong> inversión social, a <strong>la</strong> pregunta “¿Cómo<br />
<strong>de</strong>be comporta<strong>rse</strong> una empresa?”.<br />
Des<strong>de</strong> este nuevo <strong>en</strong>foque hubo empresarios que com<strong>en</strong>zaron a trabajar los conceptos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y<br />
ciudadanía corporativa. Estos pioneros que proponían prácticas responsables, participaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s, promovieron acuerdos y alianzas sectoriales con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> ser “pares que<br />
convocan a pares”, según <strong>de</strong>stacan muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>trevistadas para este estudio.<br />
Un hito <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido fue <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Naciones Unidas sobre Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo, realizada <strong>en</strong><br />
1992 y conocida como <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Río o Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, que logró insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial <strong>la</strong><br />
preocupación por el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, el concepto <strong>de</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con políticas<br />
públicas y privadas re<strong>la</strong>cionadas con el manejo ambi<strong>en</strong>tal. Esta Cumbre, que convocó a repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> 172 naciones y <strong>de</strong> 2.400 organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, fue esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res<br />
empresariales dispuestos a trabajar para g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s condiciones necesarias para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />
cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>en</strong> sus prácticas <strong>de</strong> negocios, convocados por el empresario Stephan<br />
Schmidheiny <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su perspectiva: “No pue<strong>de</strong> haber empresas exitosas <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s fracasadas”. Como<br />
parte <strong>de</strong> este proceso se consolidó, <strong>tiempo</strong> <strong>de</strong>spués, el Consejo Empresarial Mundial para el Desarrollo<br />
Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t, WBCSD), organización con capítulos <strong>en</strong><br />
los distintos países <strong>de</strong> América Latina, que inicialm<strong>en</strong>te estuvo c<strong>en</strong>trada sobre todo <strong>en</strong> temas ambi<strong>en</strong>tales<br />
para luego evolucionar hacia una Responsabilidad Social Empresarial integral.<br />
En los últimos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década, mi<strong>en</strong>tras iban surgi<strong>en</strong>do propuestas para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
como Global Reporting Initiative (GRI) y <strong>la</strong> norma SA 8000 (ambas <strong>en</strong> 1997), <strong>en</strong> América Latina se gestaban<br />
organizaciones nacionales que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE tanto <strong>de</strong> modo integral como <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> sus dominios.<br />
Entre el<strong>la</strong>s, el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social —creado <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> 1998 por<br />
un grupo <strong>de</strong> empresarios que v<strong>en</strong>ía trabajando <strong>en</strong> el espacio P<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to Nacional das Bases Empresariais<br />
(PNBE)— fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras organizaciones <strong>en</strong> abordar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y resulta <strong>la</strong> más emblemática<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>tinoamericanas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, según coinci<strong>de</strong>n los <strong>en</strong>trevistados para<br />
este estudio.<br />
2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
2.1 Ejes <strong>de</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
Al observar los tres ejes <strong>de</strong> evolución surge que <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> organizaciones registra importantes antece<strong>de</strong>ntes,<br />
que se ha fortalecido durante <strong>la</strong> década investigada, y que ha avanzado hacia <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />
y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s. En tanto, a nivel <strong>de</strong> los Conceptos y <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas se combina <strong>la</strong> importación<br />
<strong>de</strong> teoría y estándares internacionales, con incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sarrollos locales. Si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo conceptual se<br />
avanza <strong>en</strong> cons<strong>en</strong>sos sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una RSE integral y <strong>de</strong> una búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, a <strong>la</strong><br />
hora <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar prácticas responsables se registra difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> criterios, más oferta que <strong>de</strong>manda<br />
<strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, y todavía parece lejana una aplicación sistemática e integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE por parte <strong>de</strong>l empresariado<br />
<strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> su conjunto, lo cual se condice con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción regional <strong>en</strong> otros<br />
aspectos, que difer<strong>en</strong>cia a América Latina <strong>de</strong> otras regiones.<br />
Comparado con <strong>la</strong>s décadas anteriores, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE registra un avance más acelerado a partir <strong>de</strong>l<br />
inicio <strong>de</strong> este siglo, con alta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias internacionales y <strong>de</strong>sarrollos locales que buscan<br />
dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
La RSE <strong>la</strong>tinoamericana ya cu<strong>en</strong>ta con numerosas organizaciones que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. Cada país<br />
ti<strong>en</strong>e al m<strong>en</strong>os una organización específica <strong>de</strong> RSE, que pue<strong>de</strong> haber surgido para tal fin o con exist<strong>en</strong>cia<br />
previa pero re<strong>en</strong>focada para especializa<strong>rse</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. También exist<strong>en</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
civil y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, organismos públicos, que trabajan <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus dominios <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />
como medio ambi<strong>en</strong>te y prácticas <strong>la</strong>borales. Se ha g<strong>en</strong>erado un campo profesional <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE:<br />
<strong>en</strong>tre otros, personal <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong>dicadas a esto, consultores, académicos.<br />
El concepto <strong>de</strong> RSE avanza <strong>en</strong> cuanto a expansión, profundización y segm<strong>en</strong>tación para diversos sectores<br />
empresariales, a través <strong>de</strong> distintos soportes <strong>de</strong> difusión y <strong>de</strong>bate: cada país suele contar con jornadas<br />
nacionales, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros, talleres y/o confer<strong>en</strong>cias, premios, reconocimi<strong>en</strong>tos e índices <strong>de</strong> RSE. Con igual<br />
énfasis exist<strong>en</strong> indicadores nacionales, regionales, manuales <strong>de</strong> primeros pasos y otras herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación.<br />
Sin embargo, el concepto está insta<strong>la</strong>do sobre todo <strong>en</strong> un nivel <strong>en</strong>unciativo y <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas es<br />
superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, según coinci<strong>de</strong>n los expertos consultados para este estudio. No se ha logrado una<br />
implem<strong>en</strong>tación masiva ni se observa todavía una transformación g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión empresarial, salvo<br />
casos ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que li<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> temática.<br />
Se trata <strong>de</strong> un proceso, con avances, amesetami<strong>en</strong>tos y retrocesos, que se va construy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manera heterogénea.<br />
A <strong>la</strong> vez, como suce<strong>de</strong> a nivel social, cultural, económico y político, <strong>en</strong> América Latina se registran<br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong>tre países e, incluso, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. Así como conviv<strong>en</strong><br />
distintos grados <strong>de</strong> evolución, <strong>de</strong> modalida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> complejidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s problemáticas sociales y ambi<strong>en</strong>tales<br />
que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta cada país, exist<strong>en</strong> también difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el abordaje, ya que <strong>en</strong> muchos casos continúa<br />
asociándose, <strong>en</strong> los hechos, con prácticas fi<strong>la</strong>ntrópicas. También conviv<strong>en</strong> organizaciones e iniciativas con<br />
objetivos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE con otras que incorporan el concepto como medio para lograr otros fines.<br />
El contexto regional, <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> situación particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cada país son consi<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
los <strong>en</strong>trevistados como impulsores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Las crisis económicas y los conflictos sociales<br />
son m<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia o Chile, así como <strong>en</strong> Paraguay y Perú se hace refer<strong>en</strong>cia a<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda hacia el empresariado. A <strong>la</strong> vez, cuestiones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> algunos<br />
países como reformas agrarias y crisis <strong>de</strong>l sector agropecuario tuvieron inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> cómo evoluciona <strong>la</strong><br />
20 21
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
temática <strong>en</strong> cada sitio, aunque existe cons<strong>en</strong>so acerca <strong>de</strong> que no hay hechos que, <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />
hayan producido un cambio fundam<strong>en</strong>tal y significativo <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE.<br />
En algunos países <strong>de</strong> América Latina —como Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia y Chile según reflejan los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> RSE<br />
<strong>en</strong>trevistados para este estudio— <strong>la</strong> RSE fue un movimi<strong>en</strong>to que nació o es más fuerte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias,<br />
como una necesidad y una oportunidad que fue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior hacia <strong>la</strong>s capitales, o que <strong>en</strong> todo caso<br />
hubo t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias propias <strong>de</strong>l interior y otras propias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capitales.<br />
2.1.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s<br />
El eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones y Re<strong>de</strong>s indaga sobre el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que, con difer<strong>en</strong>tes oríg<strong>en</strong>es, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> base institucional <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Durante <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong>l siglo XXI esta base fue creci<strong>en</strong>do y diversificándose,<br />
g<strong>en</strong>erando iniciativas <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial e intrasectorial, fortaleciéndose y creando<br />
re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alcance contin<strong>en</strong>tal.<br />
Organizaciones <strong>de</strong> RSE<br />
La formación <strong>de</strong> organizaciones <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra uno <strong>de</strong> sus principales antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
agrupaciones <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> empresas (muchas veces asociadas a comunida<strong>de</strong>s religiosas como <strong>la</strong> cristiana)<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s agrupaciones empresariales que originalm<strong>en</strong>te promocionaban <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía. Fue a fines <strong>de</strong><br />
los ’90 y principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década sigui<strong>en</strong>te cuando se crearon <strong>la</strong>s organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE (que<br />
suel<strong>en</strong> incluir “RSE” <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su nombre) y algunas preexist<strong>en</strong>tes fueron incorporando este concepto a<br />
sus objetivos, como <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC) <strong>en</strong> Paraguay, <strong>la</strong> Asociación Cristiana<br />
<strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa (ACDE) <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa (ACDE) <strong>en</strong><br />
Uruguay, Perú 2021, <strong>la</strong> Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED) <strong>en</strong> Costa Rica.<br />
En forma parale<strong>la</strong>, organizaciones globales como el WBCSD e iniciativas como el Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones<br />
Unidas propiciaban <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sus instancias nacionales <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina; <strong>en</strong> tanto,<br />
se producía <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas actualm<strong>en</strong>te como refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
La cantidad <strong>de</strong> empresas (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s y multinacionales) adheridas a este tipo <strong>de</strong> organizaciones<br />
fue aum<strong>en</strong>tando con el <strong>tiempo</strong>, y <strong>la</strong>s propuestas fueron diversificándose y profundizándose. Hoy <strong>la</strong>s organizaciones<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te dos <strong>de</strong>safíos. Por una parte, sost<strong>en</strong>e<strong>rse</strong> económicam<strong>en</strong>te, asumi<strong>en</strong>do que<br />
el financiami<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas adheridas no es estable y que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong><br />
organizaciones sin fines <strong>de</strong> lucro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que contar con aporte empresarial no implica <strong>la</strong> contraprestación <strong>de</strong><br />
servicios, <strong>en</strong> estos casos <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción resulta difer<strong>en</strong>te. El otro <strong>de</strong>safío es actualiza<strong>rse</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />
mi<strong>en</strong>tras sigu<strong>en</strong> traccionando a empresas que aún no fueron alcanzadas por <strong>la</strong> RSE, s<strong>en</strong>sibilizándo<strong>la</strong>s<br />
y ori<strong>en</strong>tándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />
EL CRECIMIENTO DE LAS AGRUPACIONES EMPRESARIALES DE RSE<br />
El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empresas interesadas <strong>en</strong> pert<strong>en</strong>ecer a una organización <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> empresarial<br />
se manifiesta al analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adhesiones a este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Este aum<strong>en</strong>to muestra<br />
que para <strong>la</strong>s empresas —<strong>en</strong> su mayoría gran<strong>de</strong>s— repres<strong>en</strong>ta un valor pert<strong>en</strong>ecer a una agrupación<br />
especializada <strong>en</strong> RSE, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong>n interactuar con pares, estar informadas y participar <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates <strong>en</strong><br />
torno al movimi<strong>en</strong>to.<br />
Forum Empresa, alianza contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empresariales <strong>de</strong> RSE surgida <strong>en</strong> 1997, nuclea 16<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
agrupaciones empresariales nacionales <strong>de</strong> América Latina que registran un aum<strong>en</strong>to significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad<br />
<strong>de</strong> sus empresas miembro. Según información <strong>de</strong> Forum Empresa provista para este estudio, si se<br />
toma <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre empresas adheridas el año <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> cada organización y <strong>en</strong> 2009, se observa<br />
que hubo un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 586%, pasando <strong>de</strong> 385 empresas a 2.643.<br />
Al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social,<br />
<strong>de</strong> Brasil, que nació con 11 empresas <strong>en</strong> 1998 y <strong>en</strong> 2009 contaba con 1.340, seguido por el C<strong>en</strong>tro Mexicano<br />
para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía (CEMEFI), <strong>de</strong> México, que contaba con 28 empresas cuando surgió <strong>en</strong> 1988 y <strong>en</strong><br />
2009 sumaba 495; Acción RSE, <strong>de</strong> Chile, que nació <strong>en</strong> 2000 con 14 empresas y <strong>en</strong> 2009 contaba con 93.<br />
Otras organizaciones también tuvieron un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to: <strong>Fundación</strong> <strong>de</strong>l Tucumán<br />
(Arg<strong>en</strong>tina, 1985) y Fun<strong>de</strong>mas (El Salvador, 2000) crecieron un 400%; DERES (Uruguay, 1999), un 316%;<br />
FundahRSE (Honduras, 2004), un 275%; y AED (Costa Rica, 1997), un 144%.<br />
Otra manera <strong>de</strong> analizar cuantitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> estas organizaciones es observando<br />
el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l Producto Bruto Interno (PBI) que suman <strong>la</strong>s empresas asociadas a el<strong>la</strong>s. Para dar dos<br />
ejemplos: <strong>la</strong> facturación anual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas asociadas al Instituto Ethos correspon<strong>de</strong> a cerca <strong>de</strong>l 35%<br />
<strong>de</strong>l PBI Brasil y <strong>la</strong>s empresas asociadas a C<strong>en</strong>traRSE suman el 32% <strong>de</strong>l PBI <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: Forum Empresa, para este estudio | www.ethos.org.br | www.fundah<strong>rse</strong>.org<br />
EVOLUCIÓN DE LAS ORGANIZACIONES DE RSE: EL CASO DE FUNDEMAS<br />
Gran parte <strong>de</strong>l recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> si se toman <strong>la</strong>s<br />
primeras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que surgieron, ya que hay <strong>de</strong>nominadores comunes a el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> cuanto al crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria a empresas, <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ciones para<br />
lograr un mayor alcance. Con este s<strong>en</strong>tido se <strong>de</strong>scribe aquí <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para<br />
<strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas), <strong>de</strong> El Salvador.<br />
Creada <strong>en</strong> 2000 por un grupo <strong>de</strong> empresarios salvadoreños con el objetivo <strong>de</strong> contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> su país, para 2009 Fun<strong>de</strong>mas estaba conformada por personas naturales, empresas, 11<br />
gremiales, 12 fundaciones y 7 universida<strong>de</strong>s. En este <strong>tiempo</strong> se incorporó a Forum Empresa, ha impulsado<br />
<strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (actualm<strong>en</strong>te, IntegraRSE) y ha establecido alianzas<br />
con organizaciones como Accountability (Reino Unido) para estudios sobre competitividad responsable <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> región.<br />
Como muchas otras organizaciones <strong>la</strong>tinoamericanas, inició sus activida<strong>de</strong>s con el aporte <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong><br />
W.K. Kellogg y <strong>de</strong> socios privados. Y también como suce<strong>de</strong> con los principales promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE,<br />
cu<strong>en</strong>ta con aliados estratégicos como el Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cooperación<br />
alemana Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt), el Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas para el Desarrollo (PNUD) y <strong>la</strong> embajada <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />
Habi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, según sus propias cifras ha s<strong>en</strong>sibilizado a<br />
más <strong>de</strong> 10.000 personas <strong>en</strong> diez años a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> 165 artículos <strong>en</strong> medios especializados,<br />
11 guías prácticas y 4 estudios <strong>de</strong> RSE, más <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 170 casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas, 194<br />
ev<strong>en</strong>tos, 36 talleres y 163 char<strong>la</strong>s.<br />
En esta década Fun<strong>de</strong>mas ha trabajado <strong>en</strong> una diversidad <strong>de</strong> aspectos que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> RSE: con<br />
empresas <strong>de</strong> diversos tamaños —gran<strong>de</strong>s, medianas, pequeñas y microempresas—, <strong>en</strong> dominios <strong>de</strong> RSE<br />
como el trabajo infantil y el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sectores como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción, <strong>en</strong> alianzas públicoprivadas,<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas como <strong>la</strong> homologación junto a otras organizaciones c<strong>en</strong>troamericanas<br />
<strong>de</strong> los indicadores IndicaRSE o <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> diversos códigos <strong>de</strong> conducta.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Fun<strong>de</strong>mas. Memoria <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad 2009. 10 años Fun<strong>de</strong>mas. Por + competitividad responsable<br />
22 23
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> li<strong>de</strong>razgos individuales o<br />
<strong>de</strong> pequeños grupos a partir <strong>de</strong> los cuales se crearon organizaciones que respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> sus<br />
fundadores, y hoy son consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s emblemáticas. Estos lí<strong>de</strong>res supieron contagiar a otros que<br />
estaban <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o surgimi<strong>en</strong>to y contribuyeron a multiplicar sus acciones.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupaciones empresariales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE nuclea empresas gran<strong>de</strong>s y han<br />
surgido sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> los países, se registran agrupaciones que tuvieron <strong>la</strong> impronta fundacional<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes y que nacieron <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> los países —con dueños <strong>de</strong> empresas oriundos y<br />
vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> se creó <strong>la</strong> agrupación—, como sucedió <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varios<br />
años constituyeron <strong>la</strong> Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE (RARSE).<br />
UNA ARTICULACIÓN NACIONAL POR LA RSE CON LA IMPRONTA DE LAS PYMES Y PERSPECTIVA FEDERAL<br />
Durante 2007, <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, un grupo <strong>de</strong> empresarios —g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te propietarios <strong>de</strong> pymes— avanzó<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> carácter fe<strong>de</strong>ral, un Movimi<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Empresas por <strong>la</strong> RSE, con el<br />
objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un lugar <strong>de</strong> reflexión <strong>en</strong>tre los empresarios que pi<strong>en</strong>san que existe otra forma posible<br />
<strong>de</strong> producir y <strong>de</strong> consumir que b<strong>en</strong>eficie a <strong>la</strong> sociedad, trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s locales.<br />
Instituida <strong>en</strong> 2010 como Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE (RARSE), está conformada por el Consejo Empresario<br />
<strong>de</strong> Entre Ríos (CEER, Entre Ríos), Foro Patagonia, Gestión Responsable (Córdoba), Marcos Juárez (Córdoba),<br />
Minka (Jujuy), Movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> RSE (MoveRSE, Rosario), Nuevos Aires (Bu<strong>en</strong>os Aires), Pacto San Juan<br />
(San Juan) y Valos (M<strong>en</strong>doza), <strong>en</strong> alianza con el Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE (IARSE).<br />
La Red busca ser un espacio <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre grupos <strong>de</strong> empresarios, comparti<strong>en</strong>do lo apr<strong>en</strong>dido<br />
y poniéndolo a disposición <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> empresarios que <strong>de</strong>cidan ejercer <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> sus zonas<br />
<strong>de</strong> alcance y t<strong>en</strong>er repres<strong>en</strong>tatividad nacional e internacional para incidir <strong>en</strong> políticas públicas.<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.foro<strong>rse</strong>.org.ar<br />
Cada vez más re<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, con distintas características (lograr una perspectiva<br />
fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> un país, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> instituciones académicas como se ve más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte,<br />
etc.). Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong>s agrupaciones empresariales, el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> red formada <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> se <strong>de</strong>staca<br />
por t<strong>en</strong>er como objetivo aportar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> un bloque <strong>de</strong> países.<br />
CENTROAMÉRICA: LA RSE COMO FACTOR DE INTEGRACIÓN DE UN BLOQUE DE PAÍSES<br />
La Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (actualm<strong>en</strong>te, Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />
por <strong>la</strong> RSE, IntegraRSE) se crea <strong>en</strong> 2003 por <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> empresarios lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los países<br />
c<strong>en</strong>troamericanos que <strong>de</strong>cidieron empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un abordaje articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a través <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> organizaciones<br />
nacionales <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> temática: Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED, Costa Rica),<br />
C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE), <strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> RSE (FundahRSE),<br />
<strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas, El Salvador), SumaRSE (Panamá) y Unión Nicaragü<strong>en</strong>se<br />
para <strong>la</strong> RSE (UniRSE). Juntas suman 418 empresas asociadas.<br />
La Red cu<strong>en</strong>ta con logros <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (<strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias ConvertiRSE se han llevado<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> seis ocasiones <strong>en</strong>tre 2002 y 2010, <strong>en</strong> El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua, Costa<br />
Rica y Panamá) y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, con un sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong><br />
autoevaluación sobre RSE para <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, IndicaRSE, creados a partir <strong>de</strong> los indicadores<br />
e<strong>la</strong>borados por C<strong>en</strong>traRSE y aplicados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009, cuando participaron 189 empresas. Por otra parte, está<br />
implem<strong>en</strong>tando el proyecto “Sistemas <strong>de</strong> gestión integrados con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE para pymes <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>”,<br />
junto con Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt), formando consultores<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
y realizando consultorías para este tipo <strong>de</strong> empresas.<br />
Este camino construido <strong>en</strong>tre organizaciones le ha permitido al sector empresarial repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Red formalizar un vínculo <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />
(SICA) —organismo intergubernam<strong>en</strong>tal creado por los Estados <strong>de</strong> Costa Rica, El Salvador,<br />
Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Panamá—, para que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE sea uno <strong>de</strong> los factores<br />
que contribuyan a <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong>l SICA: que C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> sea “una región <strong>de</strong> paz, libertad, <strong>de</strong>mocracia<br />
y <strong>de</strong>sarrollo”.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: IntegraRSE. Visión: Estado Actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración). | www.sica.int<br />
En <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg y <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> aparec<strong>en</strong> como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
que supieron vislumbrar y sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l apoyo al movimi<strong>en</strong>to, a través <strong>de</strong> sus lí<strong>de</strong>res primero<br />
y, luego, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s que ellos conformaron. Con organizaciones ya exist<strong>en</strong>tes, también el<br />
Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), a través <strong>de</strong>l Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones (FOMIN), aparece<br />
muy pres<strong>en</strong>te con sus programas <strong>de</strong> RSE para pymes <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> empresas gran<strong>de</strong>s.<br />
PRIMEROS APOYOS AL LIDERAZGO EN RSE: EL PROGRAMA LEADERSHIP IN PHILANTHROPY<br />
La <strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones donantes que le dio mayor impulso regional<br />
a <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios, con financiación y otros tipos <strong>de</strong> apoyo. Su Programa Lea<strong>de</strong>rship in<br />
Phi<strong>la</strong>nthropy, implem<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1997, funcionó como semillero para <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> RSE:<br />
com<strong>en</strong>zó brindando apoyo y facilitando <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre 28 becarios <strong>de</strong> oríg<strong>en</strong>es y experi<strong>en</strong>cias difer<strong>en</strong>tes,<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Panamá, México, Perú y Estados Unidos, que<br />
buscaban <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas —<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to aplicada básicam<strong>en</strong>te como<br />
fi<strong>la</strong>ntropía— <strong>en</strong> sus respectivos países.<br />
En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este programa se constituyó <strong>en</strong> Brasil el proyecto Ação Empresarial<br />
Pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC) y, a partir <strong>de</strong> 2003, y con apoyo también <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, se conformó el Núcleo<br />
<strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional (NAN), con el objetivo <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> RSE exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong><br />
Brasil creados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> industria.<br />
En Brasil, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Kellogg apoyó a organizaciones como <strong>la</strong> Associação Brasileira dos Fabricantes<br />
<strong>de</strong> Brinquedos (Abrinq), fundada por O<strong>de</strong>d Grajew, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1998, junto a otros empresarios fundó el<br />
Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social, y contribuyó <strong>en</strong> los primeros pasos <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong><br />
Institutos Fundações e Empresas (GIFE).<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.wkkf.org | Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional, Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais (FIEMG). Nan,<br />
Diversidad <strong>de</strong> actores <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional. Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania, Brasil.<br />
Con el <strong>tiempo</strong> fue creci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> actores promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina los cuales,<br />
con oríg<strong>en</strong>es e intereses diversos, se sumaron a <strong>la</strong>s primeras organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE y a <strong>la</strong>s<br />
iniciativas internacionales.<br />
Numerosas organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil asumieron que los conceptos que conforman <strong>la</strong> RSE le<br />
permitían <strong>en</strong>carar el trabajo con empresas <strong>de</strong> una manera que g<strong>en</strong>erara mayores resultados estratégicos<br />
(anteriorm<strong>en</strong>te se notaba que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción estaba <strong>en</strong>marcada básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía o <strong>en</strong> el monitoreo<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia). En este marco surgió <strong>la</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes Internacional, constituida <strong>en</strong> ocho países iberoameri-<br />
24 25
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
canos (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, El Salvador, España, México, Perú y Uruguay) por 43 organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad civil especializadas <strong>en</strong> diversas temáticas como prácticas <strong>la</strong>borales, transpar<strong>en</strong>cia, consumidores,<br />
medio ambi<strong>en</strong>te, comercio justo, <strong>de</strong>sarrollo económico y social, micro y pequeñas empresas, participación<br />
ciudadana, y género. La Red Pu<strong>en</strong>tes Internacional fue creada con apoyo <strong>de</strong> Ho<strong>la</strong>nda, a través <strong>de</strong>l Ministerio<br />
<strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cooperación Novib. Des<strong>de</strong> 2005 fue reconocida como<br />
organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> trabajo internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000 sobre<br />
Responsabilidad Social, aportando sus opiniones <strong>en</strong> ese proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración y co<strong>la</strong>borando con otros<br />
expertos y observadores.<br />
Las universida<strong>de</strong>s, por su parte, fueron creando cátedras, programas y luego c<strong>en</strong>tros para <strong>la</strong> investigación<br />
y <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. Entre el<strong>la</strong>s, el Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (IN-<br />
CAE) <strong>de</strong> Costa Rica y <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP) <strong>en</strong> Perú aparec<strong>en</strong> como <strong>la</strong>s principales instituciones<br />
académicas citadas por los <strong>en</strong>trevistados. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito académico, por otra parte, se han conformado<br />
re<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> Social Enterprise Knowledge Network (SEKN) y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Red Iberoamericana<br />
<strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> RSE (Red UniRSE), que buscan poner <strong>en</strong> común metodologías para cuestiones tales<br />
como <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> caso y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> formadores.<br />
Constituida por un grupo <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negocio <strong>de</strong> Ibero<strong>américa</strong> <strong>en</strong> alianza con <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, SEKN<br />
ha trabajado especialm<strong>en</strong>te el relevami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> conceptualización, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> for-<br />
mación <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> alianzas inte<strong>rse</strong>ctoriales, empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos sociales y negocios inclusivos. Entre sus<br />
publicaciones se <strong>de</strong>stacan tres libros publicados por Harvard University Press y el BID: Alianzas sociales <strong>en</strong><br />
América Latina (2005), Gestión efectiva <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos sociales (2006), y Negocios sociales inclusivos:<br />
iniciativas <strong>de</strong> mercado con los pobres <strong>de</strong> Ibero<strong>américa</strong> (2010); y una colección <strong>de</strong> 70 casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
publicados <strong>en</strong> Harvard Business School Publishing.<br />
También fueron surgi<strong>en</strong>do medios <strong>de</strong> comunicación o espacios <strong>de</strong> divulgación especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática<br />
—regionales, como ComunicaRSE, que se inició con cobertura <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos para Arg<strong>en</strong>tina y fue<br />
ampliando su foco a Ibero<strong>américa</strong>, o nacionales como <strong>la</strong> revista Stakehol<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> Perú— o medios masivos<br />
que com<strong>en</strong>zaron a incluir secciones o suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> RSE, como La República, <strong>en</strong> Colombia.<br />
En contraposición con <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> los ámbitos m<strong>en</strong>cionados, se registra un<br />
cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>trevistados sobre <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> organismos públicos <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
RSE y sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar criterios responsables tanto a <strong>la</strong>s políticas como a los esquemas<br />
tributarios y a <strong>la</strong> gestión pública.<br />
Hay países <strong>en</strong> los que se registra, durante <strong>la</strong> década investigada, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> organismos públicos que<br />
impulsan áreas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> RSE. Por ejemplo, consejos nacionales para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción<br />
limpia a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación público-privada (Consejo Nacional <strong>de</strong> Producción Limpia <strong>en</strong> Chile, C<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> Efici<strong>en</strong>cia Tecnológica <strong>en</strong> Perú, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Producción Más Limpia Uruguay). O, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Líneas Directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE) realizada<br />
<strong>en</strong> 2000, los Puntos Nacionales <strong>de</strong> Contacto <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, México y Perú, para promover<br />
<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones dirigidas por los gobiernos a <strong>la</strong>s empresas multinacionales con principios y normas<br />
voluntarias para una conducta empresarial responsable compatible con <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones.<br />
Con esta diversidad <strong>de</strong> ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />
sectores son cada vez más habituales <strong>en</strong> América Latina. A <strong>la</strong>s alianzas innovadoras <strong>en</strong>tre empresas y<br />
organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil —superadoras <strong>de</strong>l vínculo fi<strong>la</strong>ntrópico que <strong>la</strong>s caracterizaba—, se sumaron<br />
<strong>la</strong>s alianzas público-privadas y un trabajo cada vez más fuerte <strong>en</strong>tre organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
civil, empresas y organismos públicos. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
produjeron un fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> integraciones regionales, intrasectoriales e inte<strong>rse</strong>ctoriales,<br />
<strong>en</strong> numerosos casos consolidándose re<strong>de</strong>s que, al compartir conocimi<strong>en</strong>tos, al<strong>la</strong>naron el<br />
camino <strong>de</strong> los países más rezagados aportando paquetes conceptuales y metodológicos que simplificaron<br />
los procesos a <strong>la</strong>s organizaciones y al empresariado.<br />
ARTICULACIONES MULTISECTORIALES: EL CONSEJO CONSULTIVO NACIONAL DE RESPONSABILIDAD SO-<br />
CIAL EN COSTA RICA<br />
En Costa Rica, a partir <strong>de</strong> 2008 existe el primer consejo consultivo <strong>de</strong> responsabilidad social multisectorial<br />
<strong>de</strong> América Latina. Se trata <strong>de</strong>l Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social (CCNRS),<br />
una alianza <strong>de</strong> organizaciones públicas, privadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil que ti<strong>en</strong>e como objetivo g<strong>en</strong>erar<br />
una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> integración perman<strong>en</strong>te y sost<strong>en</strong>ible para <strong>de</strong>finir una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> responsabilidad social.<br />
Si bi<strong>en</strong> surgió impulsado por <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, el CCNRS eligió hacer foco <strong>en</strong> el término <strong>de</strong> “responsabilidad<br />
social”, refiri<strong>en</strong>do a un concepto <strong>de</strong> corresponsabilidad que alcance a todos los actores, más allá<br />
<strong>de</strong>l ámbito al que pert<strong>en</strong>ezcan.<br />
La inte<strong>rse</strong>ctorialidad <strong>de</strong>l CCNRS permite <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> ámbitos diversos y este trabajo conjunto<br />
pot<strong>en</strong>cia acciones, experi<strong>en</strong>cias y esfuerzos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>en</strong> Costa Rica. Des<strong>de</strong> esta<br />
p<strong>la</strong>taforma se busca incidir <strong>en</strong> el diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas a través <strong>de</strong> alianzas, <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<br />
productivos socialm<strong>en</strong>te responsables, exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas,<br />
y fortalecimi<strong>en</strong>to institucional.<br />
El CCNRS está conformado por miembros pl<strong>en</strong>os y miembros honorarios. Miembros pl<strong>en</strong>os: Ministerio<br />
<strong>de</strong> Economía, Industria y Comercio, Cámara <strong>de</strong> Industrias <strong>de</strong> Costa Rica, CEGESTI, Instituto C<strong>en</strong>troamericano<br />
<strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (INCAE), Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED), Ministerio <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>nificación Nacional y Política Económica, Oikocredit, AliaRSE, Instituto <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to y Asesoría Municipal<br />
(IFAM), Instituto <strong>de</strong> Normas Técnicas <strong>de</strong> Costa Rica (INTECO), <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales,<br />
Universidad Nacional Costa Rica, Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Cooperativas <strong>de</strong>l Caribe y C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong><br />
(CCC-CA). Miembros honorarios: Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD) <strong>en</strong> Costa Rica,<br />
Def<strong>en</strong>soría <strong>de</strong> los Habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Costa Rica, Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />
para el Desarrollo (AECID), Embajada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> Costa Rica, Deutsche Gesellschaft für Technische<br />
Zusamm<strong>en</strong>arbeit (GTZ).<br />
2.1.2 Conceptos<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.ccnrs.com<br />
El eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> los Conceptos se refiere a <strong>la</strong>s iniciativas que contribuyeron a conceptualizar <strong>la</strong> RSE,<br />
a insta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública, a convocar, a construir cons<strong>en</strong>sos y a g<strong>en</strong>erar capital social.<br />
Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> divulgación, investigación académica, confer<strong>en</strong>cias, ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> difusión, publicaciones específicas,<br />
cobertura <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación, premios y reconocimi<strong>en</strong>tos.<br />
Definiciones insta<strong>la</strong>das: <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
La concepción integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, que toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todos sus dominios, hoy está reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />
<strong>de</strong>finiciones g<strong>en</strong>eradas por <strong>la</strong>s organizaciones refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática y los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros regionales,<br />
e incluye tintes locales. Pero <strong>la</strong> RSE como tal com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> América Latina con conceptos importados, una<br />
alta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organismos internacionales, multinacionales y herrami<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos;<br />
a su vez, como <strong>en</strong> otras regiones, se produjo alineado a <strong>la</strong> concepción global <strong>de</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia<br />
y producción limpia, impulsada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Río 92 por el WBCSD con un <strong>en</strong>foque para el sector<br />
26 27
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
privado. Este <strong>en</strong>foque, p<strong>la</strong>smado ese año <strong>en</strong> el libro <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny y el WBCSD, Cambiando el<br />
rumbo: Una perspectiva global <strong>de</strong>l empresariado para el <strong>de</strong>sarrollo y el medio ambi<strong>en</strong>te, fue tomando fuerza<br />
durante <strong>la</strong> década estudiada.<br />
Mi<strong>en</strong>tras los conceptos referidos a lo medioambi<strong>en</strong>tal tomaban fuerza, el término fi<strong>la</strong>ntropía iba si<strong>en</strong>do<br />
reemp<strong>la</strong>zado por el <strong>de</strong> inversión social o el <strong>de</strong> RSE, casi indistintam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> manera confusa. A fines <strong>de</strong><br />
los ’90 (y todavía hoy <strong>en</strong> muchos casos), <strong>la</strong> RSE era <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como acciones puntuales, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral esporádicas,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa “puertas afuera”: hacia <strong>la</strong> comunidad, hacia un grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r o<br />
hacia el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
La asociación <strong>en</strong>tre sost<strong>en</strong>ibilidad y prácticas empresariales responsables <strong>en</strong> América Latina com<strong>en</strong>zó a<br />
tomar fuerza durante <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong> este siglo. Los conceptos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
económico com<strong>en</strong>zaron a virar hacia el <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, y se empezó a buscar que <strong>la</strong> gestión integral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas tomara como parámetro para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgo <strong>la</strong> “triple <strong>línea</strong> <strong>de</strong><br />
resultados” (económica, ambi<strong>en</strong>tal y social). El leitmotiv <strong>de</strong> esta etapa, según i<strong>de</strong>ntifican los <strong>en</strong>trevistados<br />
para este estudio, fue el concepto <strong>de</strong> ganar-ganar, que remite al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>en</strong>tre empresas y comunidad, sobre todo <strong>en</strong> contextos no siempre estables como los <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />
Durante el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se fue buscando respuesta a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América<br />
Latina, no contemp<strong>la</strong>das o poco <strong>en</strong>fatizadas <strong>en</strong> los <strong>de</strong>sarrollos globales. Así fueron surgi<strong>en</strong>do abordajes<br />
específicos para temáticas como <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales, <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a servicios básicos;<br />
para tipos particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> empresas, como <strong>la</strong>s pymes y <strong>la</strong>s cooperativas; y para diversas regiones,<br />
como C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>. Con estos marcos propios <strong>de</strong> América Latina se fueron adaptando <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
exist<strong>en</strong>tes y creando nuevas.<br />
Del mismo modo <strong>en</strong> que ocurre con <strong>la</strong>s organizaciones y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> diversidad característica <strong>de</strong> América<br />
Latina impi<strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eralizaciones contin<strong>en</strong>tales sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los conceptos asociados a <strong>la</strong> RSE y<br />
sus interpretaciones. La apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE varía <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s socioculturales, económicas<br />
y políticas <strong>de</strong> cada país, e incluso <strong>en</strong>tre diversos territorios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un país, o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes<br />
actores <strong>de</strong> distintos ámbitos o <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> sectores empresariales que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> una misma<br />
zona. Al relevar algunas publicaciones <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> temática se <strong>de</strong>tecta que hacia 2005 no<br />
se había logrado una <strong>de</strong>finición común <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina sino que justam<strong>en</strong>te ése solía ser uno<br />
<strong>de</strong> los ejes <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates, polémicas, confer<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. El Instituto Ethos aparece como uno <strong>de</strong> los<br />
principales refer<strong>en</strong>tes con visión <strong>de</strong> futuro, aunque por ser propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad brasileña esta visión es<br />
percibida por los <strong>en</strong>trevistados como lejana a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, lo que<br />
dificulta <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> alcance <strong>de</strong> sus mo<strong>de</strong>los.<br />
Al escuchar <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> sus propios países, se observa<br />
que <strong>la</strong> RSE es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos <strong>en</strong>foques y se aplica a modalida<strong>de</strong>s y grados <strong>de</strong> profundidad<br />
diversos, aunque <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia parece ser una concepción g<strong>en</strong>eral contin<strong>en</strong>tal alineada<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> RSE, que coinci<strong>de</strong> con el avance internacional hacia <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />
sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Hoy resulta habitual ver incluida <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> RSE tanto <strong>en</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>l sector privado como <strong>en</strong> los<br />
<strong>de</strong> organizaciones sociales. Esto quiere <strong>de</strong>cir que, al m<strong>en</strong>os, empresas y grupos <strong>de</strong> interés que participan<br />
<strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, sab<strong>en</strong> a gran<strong>de</strong>s rasgos <strong>de</strong> qué se trata o, al m<strong>en</strong>os,<br />
escucharon <strong>la</strong> terminología, aunque con <strong>la</strong>s mismas pa<strong>la</strong>bras puedan referi<strong>rse</strong> a <strong>en</strong>foques diversos, o no ser<br />
coher<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el discurso y <strong>la</strong> práctica. En contraposición, si bi<strong>en</strong> es poco habitual escuchar empresas<br />
que argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> como su única obligación el pago <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios e impuestos, persiste <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pymes <strong>la</strong>tinoamericanas,<br />
y <strong>en</strong> algunas gran<strong>de</strong>s también, un alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinformación, <strong>de</strong> prejuicios, y se continúa<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
asociando a <strong>la</strong> RSE con <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía o bi<strong>en</strong>, con una estrategia <strong>de</strong> marketing, más que con un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
gestión integral <strong>de</strong>l negocio.<br />
En este contexto, hacia el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre RSE y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible está<br />
com<strong>en</strong>zando a fundi<strong>rse</strong> bajo el concepto <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, a <strong>la</strong> vez que persist<strong>en</strong> <strong>de</strong>bates como los <strong>en</strong>carados<br />
por qui<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>ran que <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>be ser obligatoria, regu<strong>la</strong>da y contro<strong>la</strong>da por los Estados, y los<br />
que opinan que lograr una autorregu<strong>la</strong>ción transpar<strong>en</strong>te es inher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> propia responsabilidad empresarial.<br />
Una polémica asociada a este tema es <strong>la</strong> <strong>de</strong> quién <strong>de</strong>be financiar <strong>la</strong> inversión necesaria para lograr <strong>la</strong><br />
sost<strong>en</strong>ibilidad (por ejemplo, los cambios <strong>de</strong> matriz <strong>en</strong>ergética). En paralelo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos ámbitos <strong>de</strong><br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE suele rec<strong>la</strong>ma<strong>rse</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> políticas públicas que inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> prácticas responsables.<br />
Junto al avance <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad existe un incipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bate acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> darle<br />
una “vuelta <strong>de</strong> tuerca” a <strong>la</strong> RSE. Organizaciones como el WBCSD y, <strong>en</strong> América Latina, el Instituto Ethos,<br />
están estableci<strong>en</strong>do su visión <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para los próximos años que refiera ya no solo<br />
al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas sino a <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los hábitos <strong>de</strong> personas e instituciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interacciones para lograr una profunda transformación, asumi<strong>en</strong>do que hasta ahora<br />
los procesos son <strong>la</strong>rgos y que los números <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y el cambio climático, y crisis como <strong>la</strong>s financieras,<br />
muestran que <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambio es cada vez más urg<strong>en</strong>te. Entre los <strong>en</strong>trevistados para este<br />
estudio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es abonan a esta estrategia, mi<strong>en</strong>tras que otros <strong>de</strong>stacan que es necesario<br />
seguir trabajando los conceptos básicos y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das ya que <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> América Latina aún no está s<strong>en</strong>sibilizada y, mucho m<strong>en</strong>os, aplica una RSE integral. El<br />
<strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tonces parece ser si ambas estrategias pue<strong>de</strong>n convivir y abonan a lo mismo, si hay que apuntar<br />
a cambios más drásticos o si es necesario darle continuidad al proceso iniciado sin g<strong>en</strong>erarle disrupciones.<br />
Mecanismos <strong>de</strong> divulgación<br />
A partir <strong>de</strong> los ’90 <strong>la</strong> RSE se difun<strong>de</strong> y <strong>de</strong>bate <strong>de</strong>s<strong>de</strong> publicaciones, confer<strong>en</strong>cias, congresos, medios <strong>de</strong><br />
comunicación y ev<strong>en</strong>tos, promovidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos ámbitos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> temática. Durante <strong>la</strong><br />
última década se produjo un crecimi<strong>en</strong>to y diversificación <strong>de</strong> esos instrum<strong>en</strong>tos y espacios <strong>de</strong> divulgación,<br />
y algunos ampliaron su alcance, <strong>de</strong> nacional a internacional, como ComunicaRSE y el Mapeo <strong>de</strong> Promotores<br />
<strong>de</strong> RSE, ambos inicialm<strong>en</strong>te con cobertura sobre Arg<strong>en</strong>tina, y hoy, con alcance iberoamericano y <strong>la</strong>tinoamericano<br />
respectivam<strong>en</strong>te. Las confer<strong>en</strong>cias especializadas <strong>en</strong> RSE reflejan —al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> cuanto a int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> el aspecto teórico— el camino conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
En América Latina resultan emblemáticas para los <strong>en</strong>trevistados consultados, principalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias<br />
organizadas por el Instituto Ethos (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 nacionales, e internacionales a partir <strong>de</strong> 2005) y<br />
<strong>la</strong>s interamericanas <strong>de</strong>l BID (que com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> 2002). También son m<strong>en</strong>cionadas <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>troamericanas,<br />
ConvertiRSE (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002), y luego cada uno recuerda <strong>la</strong>s nacionales <strong>de</strong> su propio país. Las confer<strong>en</strong>cias<br />
regionales han sido espacios <strong>de</strong> actualización, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> rumbos para los profesionales y<br />
los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Han constituido usinas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y horizontes, proyectando <strong>la</strong>s miradas <strong>de</strong><br />
visionarios inspiradores, con frecu<strong>en</strong>cia luego invitados a los ev<strong>en</strong>tos nacionales <strong>de</strong> cada país.<br />
EVOLUCIÓN DE LOS ENCUENTROS SOBRE RSE: LAS CONFERENCIAS DEL BID<br />
Las confer<strong>en</strong>cias regionales permit<strong>en</strong> mostrar cómo han ido evolucionando <strong>la</strong>s propuestas temáticas<br />
y <strong>la</strong> convocatoria. A modo <strong>de</strong> ejemplo se propone analizar <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong><br />
Desarrollo (BID), creada con <strong>en</strong>foque contin<strong>en</strong>tal.<br />
Los diversos temas que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> RSE pue<strong>de</strong>n observa<strong>rse</strong> al relevar los Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas Confer<strong>en</strong>cias,<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> surge lo sigui<strong>en</strong>te: <strong>en</strong> 2002 se com<strong>en</strong>zaba a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> reportes integrados; <strong>en</strong> 2003, <strong>de</strong><br />
28 29
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a los recursos humanos y <strong>la</strong> apertura a nuevos mercados <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong>;<br />
<strong>en</strong> 2004, <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas; <strong>en</strong> 2005 se hace refer<strong>en</strong>cia a los <strong>de</strong>sarrollos<br />
sectoriales (industria minera e hidrocarburos) y a <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l sector público con <strong>la</strong> RSE; <strong>en</strong> 2006,<br />
se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> corrupción; <strong>en</strong> 2007, aunque con antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> años anteriores, son<br />
tema fuerte los tratados <strong>de</strong> libre comercio, y también <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que el sector privado se involucre <strong>en</strong><br />
soluciones a <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición y que <strong>de</strong>sarrolle negocios inclusivos (lo cual se profundiza <strong>en</strong><br />
2008 y 2009 ante <strong>la</strong> crisis económica mundial); <strong>en</strong> 2009 se hace énfasis <strong>en</strong> el cambio climático.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> convocatoria, el cuadro muestra el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad total <strong>de</strong> participantes <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> primera y <strong>la</strong> última confer<strong>en</strong>cia, y cómo aum<strong>en</strong>tó proporcionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> participantes <strong>la</strong>tinoamericanos<br />
(haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> primera confer<strong>en</strong>cia fue realizada <strong>en</strong> Miami, única oportunidad<br />
<strong>en</strong> que se realizó fuera <strong>de</strong> América Latina).<br />
Participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Interamericanas <strong>de</strong>l BID, 2002 y 2009<br />
Participantes<br />
2002 2009<br />
Cantidad % Cantidad %<br />
América Latina y el Caribe 256 50,89 657 88,18<br />
Otras regiones 247 49,10 88 11,81<br />
TOTAL 503 100 745 100<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia sobre información BID/FOMIN brindada para este estudio.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Interamericanas <strong>de</strong>l BID, 2002 a 2009 | www.csramericas.org<br />
En <strong>la</strong> misma época <strong>en</strong> que comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s principales confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> RSE, el interés por el tema se refleja<br />
<strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> investigaciones académicas, inicialm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tadas al relevami<strong>en</strong>to, estudio y difusión<br />
<strong>de</strong> casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas. Al respecto, SEKN, <strong>en</strong> 2001, fue pionera <strong>en</strong> su mirada contin<strong>en</strong>tal sobre<br />
alianzas <strong>en</strong>tre empresas y otros actores.<br />
Con el <strong>tiempo</strong> fueron surgi<strong>en</strong>do estudios sectoriales sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> RSE, casi<br />
siempre a nivel nacional, con alguna excepción contin<strong>en</strong>tal como es el caso <strong>de</strong>l relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación realizado por <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), que analizó 37 empresas<br />
con cerca <strong>de</strong> 120 medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> 13 países <strong>de</strong> América Latina.<br />
PUBLICACIONES CON FOCO EN EMPRESAS MULTINACIONALES: EL INTERÉS DE ESPAÑA<br />
Fuera <strong>de</strong> América Latina, España fue el país que más se interesó <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar publicaciones sobre <strong>la</strong><br />
región, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong>stinadas a s<strong>en</strong>sibilizar y brindar herrami<strong>en</strong>tas a <strong>la</strong>s empresas multinacionales (muchas<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, españo<strong>la</strong>s), a través <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> cooperación como <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación<br />
Internacional para el Desarrollo (AECID) y <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Carolina, y organizaciones como <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />
Ecología y Desarrollo (ECODES) y el Observatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Sobre todo a<br />
partir <strong>de</strong> 2006 se han e<strong>la</strong>borado publicaciones c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong>: <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción España-América Latina <strong>en</strong> cuanto<br />
a <strong>la</strong> RSE; <strong>la</strong> concertación público-privada <strong>en</strong> América Latina; prácticas empresariales contra <strong>la</strong> corrupción;<br />
contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas a los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io; estudios sobre <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
empresas españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> región; interlocutores para <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.fundacioncarolina.es | www.eco<strong>de</strong>s.org | www.observatoriorsc.org<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
Entre los mecanismos <strong>de</strong>stacados para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, gran parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados consultados<br />
incluyó <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> premios, ya que son vistos por <strong>la</strong>s empresas como un resultado comunicable,<br />
<strong>de</strong> dominio público, sobre sus prácticas. El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empresas que se postu<strong>la</strong>n a los<br />
distintos concursos para obt<strong>en</strong>er reconocimi<strong>en</strong>to evi<strong>de</strong>ncia que, para <strong>la</strong>s empresas, ser pres<strong>en</strong>tadas como<br />
“socialm<strong>en</strong>te responsables” repres<strong>en</strong>ta un valor. Un caso pionero <strong>en</strong> América Latina fue el distintivo Empresa<br />
Socialm<strong>en</strong>te Responsable (ESR), <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 2001 <strong>en</strong> México por Alianza por <strong>la</strong> RSE (AliaRSE) y el<br />
C<strong>en</strong>tro Mexicano para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía (CEMEFI), y ampliado <strong>en</strong> 2009 junto a Forum Empresa para incluir una<br />
modalidad regional. Otros premios y reconocimi<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionados son los que otorgan organizaciones<br />
como el C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE), <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE (CO-<br />
BORSE), el Instituto Ethos o Perú 2021. Por otra parte, con los años, los premios a <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia<br />
incorporaron criterios <strong>de</strong> RSE, como <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> Costa Rica, Arg<strong>en</strong>tina y Chile (los dos últimos forman<br />
parte <strong>de</strong> políticas públicas).<br />
En cuanto a <strong>la</strong> cobertura periodística sobre <strong>la</strong> RSE, con los años aum<strong>en</strong>tó el espacio <strong>de</strong>stinado <strong>en</strong> los<br />
medios tradicionales, aunque con cont<strong>en</strong>ido superficial y un <strong>en</strong>foque que muestra falta <strong>de</strong> información,<br />
según reflejan los estudios <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong> impulsados hacia mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong> 2000 por<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. En <strong>la</strong> misma época, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación se manifiesta<br />
al crea<strong>rse</strong> el Observatorio Uruguayo <strong>de</strong> Medios e incluir <strong>en</strong>tre sus temáticas a auditar a <strong>la</strong> RSE. Por otra<br />
parte han surgido publicaciones <strong>en</strong> diversos soportes que difun<strong>de</strong>n prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, ofrec<strong>en</strong> una<br />
ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos y espacios <strong>de</strong> formación y divulgan los <strong>de</strong>bates que surg<strong>en</strong>.<br />
LA COMUNICACIÓN DE LA RSE SEGÚN LOS MEDIOS MASIVOS<br />
La información que circu<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación es consi<strong>de</strong>rada un pot<strong>en</strong>cial impulsor<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Con este objetivo, <strong>en</strong> 2007 se difundió un monitoreo impulsado por <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
y realizado <strong>en</strong> ocho países <strong>de</strong> Ibero<strong>américa</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura sobre RSE realizada por los medios<br />
<strong>de</strong> comunicación tradicionales (diarios, revistas, radios y televisión). La investigación fue impulsada por<br />
<strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, con metodología <strong>de</strong> investigación cuanti-cualitativa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Agência <strong>de</strong><br />
Notícias <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infância (ANDI) y el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social,<br />
que <strong>la</strong> llevaron a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> Brasil y, junto a organizaciones locales <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina (Wachay), Bolivia (<strong>Fundación</strong><br />
Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r), Chile (La Al<strong>de</strong>a), Ecuador (Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Quito), España (ECODES y <strong>Fundación</strong><br />
Chandra), Paraguay (Ag<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> Noticias <strong>de</strong> Global Infancia y Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo<br />
Sost<strong>en</strong>ible, REDES) y Perú (Toulouse-Lautrec).<br />
De <strong>la</strong> investigación surgió que hubo un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> temática<br />
pero a <strong>la</strong> vez se registró una baja profundidad e int<strong>en</strong>sidad, y un alto <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to reflejado <strong>en</strong> los<br />
cont<strong>en</strong>idos. Como ejemplo, el análisis <strong>de</strong> los monitoreos muestra que es significativam<strong>en</strong>te más habitual<br />
<strong>en</strong>contrar información sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> inversión<br />
social o fi<strong>la</strong>ntropía, que datos sobre su re<strong>la</strong>ción con otros grupos como proveedores, trabajadores o administraciones<br />
públicas. Esto parece indicar un <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> términos integrales y un<br />
prejuicio al tomar como prácticas responsables <strong>la</strong>s que aplican hacia el <strong>en</strong>torno y no hacia a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
empresas salvo <strong>en</strong> cuestiones como voluntariado corporativo (que también suele incluir <strong>en</strong>tre sus activida<strong>de</strong>s<br />
un vínculo con <strong>la</strong> comunidad). Es así que dominan cont<strong>en</strong>idos referidos a donaciones, asist<strong>en</strong>cialismo<br />
y b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, y son escasos los referidos a mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>la</strong>borales, ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos, inclusión económica, social y cultural <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor, <strong>en</strong>tre otras cuestiones estratégicas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los negocios. En <strong>la</strong> misma <strong>línea</strong>, suel<strong>en</strong> ser fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información <strong>la</strong>s empresas pero no los<br />
grupos <strong>de</strong> interés involucrados, como trabajadores, asociaciones <strong>de</strong> consumidores y proveedores.<br />
El resultado <strong>de</strong>l monitoreo <strong>de</strong> medios puso <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> perspectiva<br />
crítica y formar a los profesionales <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> RSE. En ese s<strong>en</strong>tido,<br />
diversas organizaciones <strong>la</strong>tinoamericanas promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>en</strong>tre periodistas, buscan que se articul<strong>en</strong><br />
30 31
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>en</strong> red, dictan capacitaciones y <strong>en</strong>tregan premios a <strong>la</strong>s mejores coberturas mediáticas. Como común <strong>de</strong>nominador,<br />
propon<strong>en</strong> un abordaje transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas responsables <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s secciones abordadas <strong>en</strong> los medios.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.avina.net | FNPI, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>Fundación</strong> Carolina y Pontificia Universidad Javeriana. La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad.<br />
2.1.3 Herrami<strong>en</strong>tas<br />
La responsabilidad social empresarial <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> América Latina. Bogotá, 2008.<br />
El eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas abarca el avance <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos necesarios para aplicar,<br />
medir y comunicar <strong>la</strong> RSE. Indicadores, reportes sociales, estándares, índices, certificaciones, códigos<br />
<strong>de</strong> conducta, <strong>de</strong>sarrollos sectoriales, regu<strong>la</strong>ciones, políticas públicas y legis<strong>la</strong>ciones. También abarca <strong>la</strong><br />
capacitación y profesionalización <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> temática, imprescindibles para aplicar y optimizar <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas.<br />
Mo<strong>de</strong>los integrales<br />
En su eje <strong>de</strong> Herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo permite distinguir un proceso que comi<strong>en</strong>za con el surgimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que, <strong>de</strong> diverso modo, aportan a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />
<strong>de</strong> 2000 marcaron el rumbo propuestas internacionales <strong>en</strong>cabezadas por GRI y los principios <strong>de</strong>l Pacto<br />
Mundial, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma época se <strong>la</strong>nzaron los indicadores <strong>de</strong>l Instituto Ethos. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos<br />
se fue expandi<strong>en</strong>do. A partir <strong>de</strong> 2002 se crearon <strong>en</strong> <strong>la</strong> región re<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong>l Pacto Mundial (<strong>la</strong><br />
primera, <strong>en</strong> Paraguay, y luego, Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Colombia, México, Panamá, Perú y República<br />
Dominicana), y <strong>en</strong> 2009 se sumó el C<strong>en</strong>tro Regional para América Latina y el Caribe <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong>l Pacto<br />
Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas. Para 2007, GRI estableció <strong>en</strong> el Instituto Ethos su primer Punto Focal <strong>en</strong> el<br />
mundo, con el fin <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te, y actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un<br />
suplem<strong>en</strong>to sectorial <strong>de</strong> medios junto con FNPI, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y el Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia. En cuanto a los Indicadores Ethos, fueron adaptados a<br />
diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y luego pasaron a t<strong>en</strong>er una versión <strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Programa<br />
Latinoamericano <strong>de</strong> RSE (PLARSE).<br />
LA EVOLUCIÓN DE LOS INDICADORES ETHOS<br />
Entre los indicadores <strong>la</strong>tinoamericanos para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se <strong>de</strong>stacan por su alcance los <strong>la</strong>nzados<br />
por el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social <strong>en</strong> el año 2000. Los Indicadores Ethos<br />
fueron e<strong>la</strong>borados primero para Brasil y luego, con <strong>la</strong> traducción al español a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong>l<br />
Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE (IARSE, 2005 y ediciones sigui<strong>en</strong>tes), fueron nuevam<strong>en</strong>te adaptados por Perú<br />
2021 (2006), <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE (COBORSE, 2009) y <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos<br />
(ADEC, 2009), <strong>de</strong> Paraguay.<br />
La versión <strong>la</strong>tinoamericana <strong>de</strong> los indicadores fue <strong>la</strong>nzada <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Programa Latinoamericano<br />
<strong>de</strong> RSE (PLARSE), una iniciativa promovida por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Forum Empresa, <strong>la</strong> Organización Intereclesiástica<br />
<strong>de</strong> Cooperación al Desarrollo (ICCO) y el Instituto Ethos, y que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />
ADEC (Paraguay), CECODES (Colombia), CERES (Ecuador), COBORSE (Bolivia), IARSE (Arg<strong>en</strong>tina), Instituto<br />
Ethos (Brasil), Perú 2021 y UniRSE (Nicaragua).<br />
A su vez, el Instituto Ethos se asoció a organizaciones sectoriales para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r indicadores específicos,<br />
e<strong>la</strong>borando así indicadores para panificación y confitería, restaurantes y <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, papel<br />
y celulosa, minería, bancos, petróleo y gas, transporte <strong>de</strong> pasajeros, construcción civil, periódicos y franquicias.<br />
También realizó, junto con el Serviço Brasileiro <strong>de</strong> Apoio às Micro e Pequ<strong>en</strong>as Empresas (Sebrae),<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
diversas ediciones <strong>de</strong> indicadores para micro y pequeñas empresas, también con adaptaciones <strong>en</strong> español<br />
<strong>de</strong>l IARSE, para pequeñas y medianas empresas (pymes).<br />
Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas ediciones<br />
<strong>de</strong> los Indicadores Ethos. En <strong>la</strong> versión 2003, por ejemplo, se incorporaron aspectos como <strong>la</strong> protección <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l empleado, se reforzaron cuestiones como <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce social,<br />
<strong>la</strong> valorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> remuneración, b<strong>en</strong>eficios y carrera. Un año <strong>de</strong>spués se<br />
sumaron puntos re<strong>la</strong>cionados con el gobierno corporativo, el comercio justo, el asedio moral y el trabajo<br />
forzado. En 2005 los nuevos temas fueron: sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía forestal y construcción <strong>de</strong><br />
ciudadanía por <strong>la</strong>s empresas. La versión 2006 incorporó el Índice <strong>de</strong> Desarrollo Infantil Empresarial, sobre<br />
indicadores <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños, y reforzó <strong>la</strong> diversidad al abordar el compromiso<br />
con <strong>la</strong> equidad racial y <strong>de</strong> género. La profundización también se observa cuantitativam<strong>en</strong>te, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
versión 2009 hay 5 indicadores g<strong>en</strong>erales más que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 2000 y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los indicadores g<strong>en</strong>erales,<br />
los indicadores binarios aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 66 a 294 y los indicadores cuantitativos pasaron <strong>de</strong> 55 a 169.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.ethos.org.br | www.c<strong>en</strong>tra<strong>rse</strong>.org | www.ia<strong>rse</strong>.org | www.cobo<strong>rse</strong>.org | www.peru2021.org | www.a<strong>de</strong>c.org.py |<br />
www.p<strong>la</strong><strong>rse</strong>.org<br />
Mi<strong>en</strong>tras iban ganando terr<strong>en</strong>o estos instrum<strong>en</strong>tos se consolidaban varios estándares internacionales como<br />
<strong>la</strong> SA 8000 (Social Accountability International, SAI, referida a <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales y ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor, que<br />
lleva a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte programas <strong>de</strong> formación para trabajadores <strong>en</strong> países como Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Honduras,<br />
México y Costa Rica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001); o <strong>la</strong> Accountability 1000 (conocida como AA 1000, incorpora <strong>la</strong><br />
participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes interesadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y que abrió una oficina <strong>en</strong> Brasil). A <strong>la</strong> vez, com<strong>en</strong>zaron<br />
a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><strong>rse</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación a nivel nacional y adaptaciones, acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong> realidad<br />
<strong>la</strong>tinoamericana, <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos exist<strong>en</strong>tes.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas m<strong>en</strong>cionadas se fueron e<strong>la</strong>borando mo<strong>de</strong>los <strong>en</strong> casi todos los países <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te,<br />
llevados a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por asociaciones empresariales locales y organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE. Así<br />
fueron apareci<strong>en</strong>do, por ejemplo, los manuales <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y cuestionarios <strong>de</strong> autoevaluación <strong>de</strong><br />
Acción RSE <strong>en</strong> Chile, Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social (DERES) <strong>en</strong> Uruguay, C<strong>en</strong>tro Colombiano<br />
<strong>de</strong> Responsabilidad Empresarial (CCRE), Fun<strong>de</strong>mas <strong>en</strong> El Salvador, Perú 2021, Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE<br />
(IARSE), Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES) y C<strong>en</strong>traRSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (homologados<br />
<strong>en</strong> 2008 para C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>), <strong>en</strong>tre otros. Hacia mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década com<strong>en</strong>zaron a aparecer <strong>la</strong>s<br />
primeras normas nacionales <strong>de</strong> RSE, pioneras <strong>en</strong> América Latina, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Brasil (NBR 16001, <strong>en</strong> 2004),<br />
México (NMX- SAST-004-IMNC-2004, <strong>en</strong> 2005), y luego <strong>la</strong> <strong>de</strong> Colombia (GTC 180 RS, <strong>en</strong> 2008).<br />
El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los reconocidos contribuyó a que <strong>la</strong>s empresas que llevaban a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong><br />
manera individual su camino <strong>en</strong> RSE com<strong>en</strong>zaran a unificar criterios y a po<strong>de</strong>r relevar, medir, comparar,<br />
p<strong>la</strong>nificar y comunicar sus acciones. Por otra parte, a <strong>la</strong> vez que aum<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas crecía el<br />
número <strong>de</strong> profesionales interesados <strong>en</strong> ofrecer a <strong>la</strong>s empresas el servicio <strong>de</strong> aplicar<strong>la</strong>s a través <strong>de</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> consultoría, y una necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> capacitar a empleados <strong>en</strong> estos temas. Esto hizo<br />
aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> talleres y seminarios <strong>de</strong> RSE; <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> formación académica (como <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s nucleadas <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> Red UniRSE), que incorporaron <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> carreras tradicionales<br />
y abrieron posgrados; <strong>la</strong>s capacitaciones sectoriales (como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro Vincu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> Chile, con el<br />
sector frutíco<strong>la</strong>); y los cursos sobre uso <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> RSE. Pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te ha habido un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y los nuevos graduados <strong>de</strong> carreras tradicionales comi<strong>en</strong>zan a llegar al<br />
mundo <strong>la</strong>boral con una visión más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, <strong>de</strong> su responsabilidad, <strong>de</strong> los riesgos y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
competitividad.<br />
32 33
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Actualm<strong>en</strong>te coexist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas internacionales con <strong>la</strong>s locales (éstas, alineadas con los estándares<br />
globales), <strong>en</strong> tanto el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía ISO 26000, con significativa pres<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>tinoamericana, buscó dar<br />
un marco uniforme a <strong>la</strong> Responsabilidad Social.<br />
EL PROCESO DE LA ISO 26000<br />
El proceso <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva norma ISO 26000 sobre Responsabilidad Social, impulsada por<br />
el organismo <strong>de</strong> normalización International Organization for Standardization (ISO), com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> 2003 ante<br />
<strong>la</strong> relevancia que fue tomando <strong>la</strong> temática y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas exist<strong>en</strong>tes, y contó con <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> diversos países y sectores, si<strong>en</strong>do aprobada <strong>en</strong> 2010.<br />
América Latina tuvo una importante pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el proceso, que se vio reflejada <strong>en</strong> diversos docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> análisis como el estudio <strong>en</strong>cargado por <strong>la</strong> Comisión Económica para América Latina y el Caribe<br />
(CEPAL) y Deutsche Gesellschaft für Technische Zusamm<strong>en</strong>arbeit (GTZ) realizado <strong>en</strong> 2006, Avances <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
discusión sobre <strong>la</strong> ISO 26000 <strong>en</strong> América Latina: antece<strong>de</strong>ntes para apoyar el proceso ISO <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />
En números, si se toman <strong>la</strong>s siete reuniones pl<strong>en</strong>arias internacionales que marcaron el proceso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ISO 26000 <strong>en</strong> el período 2005-2009 (<strong>en</strong> Salvador <strong>de</strong> Bahía, Bangkok, Lisboa, Sydney, Vi<strong>en</strong>a, Santiago<br />
<strong>de</strong> Chile y Québec 5 ), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más regiones repres<strong>en</strong>tó un 22%,<br />
con 376 participantes sobre un total <strong>de</strong> 1.701. De esta manera, <strong>la</strong> región se ubica por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> África, <strong>de</strong><br />
América <strong>de</strong>l Norte y <strong>de</strong> Oceanía; y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong> Asia.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minutas <strong>de</strong> los pl<strong>en</strong>arios internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000, <strong>en</strong> www.iso.org<br />
Al analizar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia por países <strong>de</strong> América Latina, se observa que Brasil tuvo mayor cantidad <strong>de</strong><br />
participantes, seguido <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, México y Colombia.<br />
5 No se incluye <strong>la</strong> última reunión, organizada <strong>en</strong> 2010 <strong>en</strong> Dinamarca, ya que los datos no estaban accesibles al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser<br />
relevados.<br />
Participantes <strong>de</strong> América Latina, por país<br />
País Cantidad <strong>de</strong> participantes % respecto <strong>de</strong> América Latina<br />
Brasil 112 29,79<br />
Arg<strong>en</strong>tina 63 16,76<br />
Chile 50 13,30<br />
México 42 11,17<br />
Colombia 29 7,71<br />
Costa Rica 17 4,52<br />
Perú 15 3,99<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 15 3,99<br />
Uruguay 11 2,93<br />
Ecuador 6 1,60<br />
Bolivia 5 1,33<br />
Santa Lucía 4 1,06<br />
Barbados 2 0,53<br />
Cuba 2 0,53<br />
Jamaica 2 0,53<br />
Panamá 1 0,27<br />
TOTAL 376 100<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minutas <strong>de</strong> los pl<strong>en</strong>arios internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000, <strong>en</strong> www.iso.org<br />
La proliferación <strong>de</strong> normas, estándares, códigos e indicadores <strong>de</strong> carácter voluntario para <strong>la</strong>s empresas<br />
contrasta con una escasa producción <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción y regu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> RSE, como un <strong>de</strong>nominador<br />
común a nivel contin<strong>en</strong>tal remarcado por muchos <strong>de</strong> los especialistas consultados, qui<strong>en</strong>es hac<strong>en</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> limitada interv<strong>en</strong>ción estatal, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>dicadas a lo ambi<strong>en</strong>tal y a los social), y a <strong>la</strong> escasa legis<strong>la</strong>ción que inc<strong>en</strong>tive su aplicación. En ese s<strong>en</strong>tido<br />
se registra <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>trevistados un cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar criterios <strong>de</strong> responsabilidad<br />
a <strong>la</strong>s políticas públicas, incluy<strong>en</strong>do los esquemas tributarios, y a <strong>la</strong> gestión pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Aún <strong>en</strong><br />
los pocos países don<strong>de</strong> existe legis<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>cionada con los aspectos <strong>de</strong> RSE o impulso por parte <strong>de</strong> un<br />
gobierno resulta difícil conocer el alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas y contro<strong>la</strong>r el cumplimi<strong>en</strong>to.<br />
Mo<strong>de</strong>los específicos<br />
En una etapa sigui<strong>en</strong>te a los primeros años <strong>en</strong> que se crearon mo<strong>de</strong>los g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se<br />
pue<strong>de</strong> observar una diversificación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> propuestas que apuntan a cuestiones específicas.<br />
Estos instrum<strong>en</strong>tos (indicadores, principios, estándares, certificaciones, etc.) fueron e<strong>la</strong>borados apuntando<br />
a diversos tipos <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>taciones: el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa a <strong>la</strong> que se dirig<strong>en</strong> (para <strong>la</strong>s pymes se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />
los <strong>de</strong> los programas FOMIN/BID, o los ya citados <strong>de</strong>l Instituto Ethos y sus adaptaciones), el sector<br />
<strong>de</strong> negocios (como el financiero) o un dominio <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (como el ambi<strong>en</strong>tal).<br />
A modo <strong>de</strong> ejemplo se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n aquí instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sector financiero e instrum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> gestión<br />
ambi<strong>en</strong>tal, que se <strong>de</strong>stacan por <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> propuestas exist<strong>en</strong>tes.<br />
34 35
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
FINANZAS SUSTENTABLES<br />
Las “finanzas sust<strong>en</strong>tables”, un conjunto <strong>de</strong> productos y servicios financieros que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
aspectos económicos, medioambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social, muestran que los mercados com<strong>en</strong>zaron a<br />
ampliar su visión <strong>de</strong>l negocio, <strong>de</strong> los riesgos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al poner <strong>en</strong> valor a<br />
<strong>la</strong>s empresas.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> 2005 se creó el Índice <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Empresarial (ISE), <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bolsa<br />
<strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> San Pablo (BOVESPA), realizado <strong>en</strong> alianza con diversas instituciones brasileras vincu<strong>la</strong>das<br />
con <strong>la</strong> RSE. El ISE BM&FBOVESPA —l<strong>la</strong>mado así <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008, cuando BOVESPA se integró con <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong><br />
Mercancías y Futuros (BM&F)— abarca a unas 40 empresas que cotizan <strong>en</strong> dicha bolsa, con el foco puesto<br />
<strong>en</strong> los aspectos que hac<strong>en</strong> al gobierno corporativo. El índice fue financiado originalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Corporación<br />
Financiera Internacional (CFI) y su diseño metodológico estuvo a cargo <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong><br />
Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> San Pablo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Getulio Vargas<br />
(FGV-EAESP).<br />
En el marco internacional, <strong>en</strong> 2003 se <strong>la</strong>nzaron los Principios <strong>de</strong> Ecuador, un marco <strong>de</strong> actuación<br />
para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s financieras basado <strong>en</strong> los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CFI, <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l Banco Mundial. Unibanco<br />
(Brasil) fue el primer banco <strong>la</strong>tinoamericano (y el primero <strong>de</strong> un país <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo) <strong>en</strong> adherir a los Principios<br />
<strong>de</strong> Ecuador, <strong>en</strong> 2004. A junio <strong>de</strong> 2010, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 67 bancos adheridos, un 13% (9 bancos) estaba<br />
radicado <strong>en</strong> América Latina (4 <strong>de</strong> Brasil y el resto, <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Colombia, Costa Rica y Uruguay).<br />
En 2005 se sumaron los Principios <strong>de</strong> Inversión Responsable o Principles for Responsible Investm<strong>en</strong>t (PRI),<br />
iniciativa conjunta <strong>en</strong>tre Naciones Unidas y fondos <strong>de</strong> inversión globales. A junio <strong>de</strong> 2010, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong><br />
760 instituciones firmantes, 48 son <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (un 6%): 42 pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a Brasil, 2 son<br />
<strong>de</strong> Puerto Rico, y el resto, <strong>de</strong> México, Ecuador, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas y <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Caimán. A<strong>de</strong>más,<br />
<strong>en</strong> 2008 se creó el PRI Brazil Network, primer punto focal <strong>de</strong> PRI <strong>en</strong> el mundo, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> fuerte<br />
<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los firmantes por una p<strong>la</strong>taforma local <strong>en</strong> idioma portugués.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.bmfbovespa.com.br | www.equator-principles.com | www.unpri.org<br />
SOSTENIBILIDAD AMBIENTAL<br />
La gestión medioambi<strong>en</strong>tal que realizan <strong>la</strong>s empresas es una modalidad que com<strong>en</strong>zó a tomar fuerza<br />
a principios <strong>de</strong> los ’90, sobre todo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, <strong>en</strong> 1992. Como parte <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una amplia variedad <strong>de</strong> estándares y certificaciones ambi<strong>en</strong>tales que buscan garantizar<br />
el manejo responsable <strong>de</strong> los recursos.<br />
En América Latina se fueron expandi<strong>en</strong>do normas como <strong>la</strong> ISO 14000, para una gestión medioambi<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, a <strong>la</strong> que se fueron sumando certificaciones sectoriales, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Forest<br />
Stewardship Council (FSC), con oficinas <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1994 (primero <strong>en</strong> México y luego a través<br />
<strong>de</strong> iniciativas nacionales <strong>en</strong> otros nueve países) o <strong>la</strong>s nacionales como <strong>la</strong> Certificación para <strong>la</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
Turística <strong>en</strong> Costa Rica —creada <strong>en</strong> 2000 por el C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el<br />
Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CLACDS), <strong>de</strong>l Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (INCAE)—, e<br />
iniciativas internacionales para temáticas específicas, como el Carbon Disclosure Project (CDP), una coalición<br />
<strong>de</strong> inversionistas <strong>de</strong> todo el mundo que busca reducir <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y<br />
medir los riesgos <strong>de</strong> gestión medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y que, <strong>en</strong>tre otras ciuda<strong>de</strong>s, ti<strong>en</strong>e una se<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> San Pablo.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.iso.org | www.fsc.org | www.turismo-sost<strong>en</strong>ible.co.cr | www.cdproject.net<br />
2.2 Cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
Por cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da a través <strong>de</strong><br />
organizaciones y re<strong>de</strong>s, conceptos y herrami<strong>en</strong>tas) <strong>en</strong> modificaciones concretas <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta empresarial<br />
y <strong>de</strong> otros actores (organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, organismos públicos, ciudadanos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral).<br />
2.2.1 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el sector privado<br />
Muchas empresas empiezan a t<strong>en</strong>er una visión a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, buscando obt<strong>en</strong>er confianza y<br />
asumi<strong>en</strong>do que su rol <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible es parte <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da colectiva. En cuanto a <strong>la</strong> forma<br />
que toma <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, si bi<strong>en</strong> el <strong>en</strong>unciado es <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
prácticas se evi<strong>de</strong>ncia una conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>ntropía con inversión social y algunos ejemplos ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />
gestión integral, según corroboran los <strong>en</strong>trevistados. En especial <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s participan <strong>en</strong> <strong>de</strong>bates<br />
sobre su rol ante <strong>la</strong> pobreza (por ejemplo, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> iniciativas internacionales como los Objetivos<br />
<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io impulsados por Naciones Unidas), seleccionan proveedores que implem<strong>en</strong>tan<br />
criterios responsables, y comunican sus bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>la</strong>borales y ambi<strong>en</strong>tales. Cada vez con más frecu<strong>en</strong>cia<br />
empiezan a aparecer novedosos casos empresariales <strong>en</strong> cuestiones diversas, como <strong>la</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia<br />
y los negocios inclusivos.<br />
El movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE g<strong>en</strong>era expectativas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> roles y <strong>de</strong> vínculos <strong>en</strong>tre los distintos<br />
actores. El cambio más notorio es <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te cantidad <strong>de</strong> alianzas que se concretan <strong>en</strong>tre el sector privado<br />
y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil (tanto por el tipo <strong>de</strong> vínculo como por <strong>la</strong>s soluciones <strong>en</strong>contradas<br />
a problemáticas sociales), produciéndose un intercambio <strong>en</strong> el cual todos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran su b<strong>en</strong>eficio. Por<br />
otra parte, los sectores privado y social coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> cambio hacia el Estado. A gran<strong>de</strong>s<br />
rasgos esa exig<strong>en</strong>cia podría resumi<strong>rse</strong> <strong>en</strong> un pedido <strong>de</strong> que se involucre más, <strong>de</strong> que interactúe y dialogue;<br />
<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia es que unos g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te buscan inc<strong>en</strong>tivos, <strong>en</strong> tanto los otros suel<strong>en</strong> rec<strong>la</strong>mar regu<strong>la</strong>ción e<br />
interv<strong>en</strong>ción. Pero hay casos <strong>en</strong> que esta difer<strong>en</strong>cia empieza a <strong>de</strong>saparecer, como muestra el compromiso<br />
que asumieron empresas <strong>de</strong> Brasil para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> CO 2 y <strong>la</strong> solicitud formal que hicieron<br />
ante el gobierno para que asuma el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> este tema y se trabaje <strong>en</strong> equipo <strong>en</strong>tre todos los sectores<br />
para lograr una reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación.<br />
UNA PROPUESTA DE LAS EMPRESAS PARA LA SOSTENIBILIDAD: REDUCCIÓN DE EMISIONES DE CO 2<br />
En <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> un país como Brasil <strong>la</strong>s empresas han com<strong>en</strong>zado a formar<br />
parte <strong>de</strong> los actores que impulsan políticas públicas para el bi<strong>en</strong> común. En agosto <strong>de</strong> 2009 un grupo <strong>de</strong><br />
veinte empresas gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Brasil firmó un acuerdo para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> sus emisiones <strong>de</strong> gases<br />
<strong>de</strong> carbono. Este compromiso se divulgó por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta aberta ao Brasil sobre mudanças climáticas<br />
(“Carta abierta a Brasil sobre el cambio climático”), dirigida al gobierno y a <strong>la</strong> sociedad brasileña, y contó<br />
con el apoyo <strong>de</strong> organizaciones como Fórum Amazônia Sust<strong>en</strong>tável y el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e<br />
Responsabilida<strong>de</strong> Social.<br />
La propuesta consistió <strong>en</strong> publicar inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro, incluir<br />
estrategias para reducir sus emisiones <strong>en</strong> procesos, productos y servicios, trabajar por una reducción<br />
continua <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce neto <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> CO 2 , y apoyar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones, <strong>en</strong>tre<br />
otras cuestiones.<br />
Como contrapartida, <strong>la</strong>s empresas solicitaron al gobierno que asumiera una posición <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> XV Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre<br />
Cambio Climático, <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague a fin <strong>de</strong> 2009. A<strong>de</strong>más, que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>diera <strong>la</strong> simplificación y agilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Mecanismo <strong>de</strong> Desarrollo Limpio (MDL), y que apoyara <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un mecanismo<br />
<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para reducir <strong>la</strong>s emisiones por <strong>de</strong>forestación y <strong>de</strong>gradación forestal; <strong>en</strong>tre otras. A un año <strong>de</strong><br />
36 37
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
su pres<strong>en</strong>tación, ya eran 27 <strong>la</strong>s empresas que estaban haci<strong>en</strong>do propuestas <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Brasil.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: Carta aberta ao Brasil sobre mudanças climáticas | www.redandi.org<br />
En términos g<strong>en</strong>erales, el país que se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>ntera <strong>en</strong> cuanto a implem<strong>en</strong>tación es Brasil. A<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> citar <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> este país <strong>en</strong> cuanto a dim<strong>en</strong>sión territorial y aspectos económicos,<br />
políticos y sociales, los <strong>en</strong>trevistados coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que el empresariado brasileño que impulsa <strong>la</strong> RSE<br />
constituye un difer<strong>en</strong>cial respecto <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Otros países con <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, si se<br />
toman indicadores como pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000, aplicación <strong>de</strong> GRI y adhesión al Pacto<br />
Mundial, son México, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia y Chile, aunque si se toman otros indicadores aparec<strong>en</strong> otros<br />
países, como Costa Rica <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> institucionalización multisectorial <strong>de</strong>l tema y <strong>en</strong> cuanto a tracción<br />
<strong>de</strong> instituciones académicas a partir <strong>de</strong>l INCAE, por dar un ejemplo.<br />
Hay, a<strong>de</strong>más, otras señales <strong>de</strong> que <strong>la</strong> RSE está constituy<strong>en</strong>do un motivo <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre países,<br />
como lo muestra el proceso <strong>de</strong> integración c<strong>en</strong>troamericana que vi<strong>en</strong>e buscándose a nivel político, económico<br />
y social. El sector empresarial <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE un medio para abonar a esta integración <strong>en</strong>tre<br />
los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana por <strong>la</strong> RSE<br />
(IntegraRSE), <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias ConvertiRSE, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> RSE IndicaRSE<br />
y, <strong>en</strong> 2010, <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s seis agrupaciones empresariales <strong>de</strong> RSE —C<strong>en</strong>traR-<br />
SE <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, Fun<strong>de</strong>mas <strong>de</strong> El Salvador, FundahRSE <strong>de</strong> Honduras, Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE<br />
(UniRSE), AED <strong>de</strong> Costa Rica y SumaRSE <strong>de</strong> Panamá— y <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Integración<br />
C<strong>en</strong>troamericana (SICA), que incluye reuniones anuales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong>tre ésta y los presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
organizaciones (titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s grupos empresarios <strong>de</strong> cada país).<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to constituye un proceso l<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina si se <strong>la</strong> compara<br />
con otras regiones <strong>de</strong>l mundo, y falta recorrer camino si se observa <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />
<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y su aplicación. La mayoría <strong>de</strong> los expertos opina que <strong>la</strong> RSE, todavía<br />
c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> comunidad, no caló hondo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura empresarial,<br />
no se ha asumido aún como algo constitutivo; es una asignatura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América Latina. Por su parte,<br />
los <strong>en</strong>trevistados pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al sector privado <strong>de</strong>stacan los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con su público<br />
interno (lo cual coinci<strong>de</strong> con el estudio <strong>de</strong> Forum Empresa citado a continuación) y hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> una nueva<br />
forma <strong>de</strong> hacer negocios.<br />
Concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas empresariales se observan muchos cambios a nivel comunicacional y <strong>de</strong><br />
posicionami<strong>en</strong>to, y también cambios a nivel <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Sin embargo estos cambios no han llegado<br />
a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l sector privado <strong>la</strong>tinoamericano. De ahí <strong>la</strong> visión hegemónica <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>trevistados,<br />
según <strong>la</strong> cual el movimi<strong>en</strong>to ha logrado sus objetivos iniciales <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l tema pero poco ha logrado<br />
<strong>en</strong> modificaciones efectivam<strong>en</strong>te sistémicas: <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> actores involucrados <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> movilización,<br />
compr<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te alta, no se ha alcanzado.<br />
EL ESTADO DE LA RSE, SEGÚN EL SECTOR PRIVADO<br />
Forum Empresa, <strong>la</strong> agrupación <strong>de</strong> organizaciones empresariales <strong>de</strong> RSE, realizó un estudio titu<strong>la</strong>do El<br />
estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial bajo <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong><br />
2009, don<strong>de</strong> relevó <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> 529 ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> 15 países <strong>de</strong> América Latina con el objetivo<br />
<strong>de</strong> diagnosticar los avances y puntos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s prácticas responsables <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Forum Empresa:<br />
!" La mayoría <strong>de</strong> los ejecutivos consi<strong>de</strong>ra que el nivel <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> sus empresas es alto <strong>en</strong> casi<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones.<br />
!" De <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> RSE estudiadas, los ejecutivos consi<strong>de</strong>raron que se avanzó, <strong>de</strong> mayor a<br />
m<strong>en</strong>or, <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>n: Re<strong>la</strong>ción con trabajadores, Consumidores y usuarios, Re<strong>la</strong>ciones<br />
con <strong>la</strong> comunidad, Medio ambi<strong>en</strong>te, Toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones (gobierno corporativo) y Transpar<strong>en</strong>cia.<br />
!" Un 68% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas adhiere a una organización promotora <strong>de</strong> RSE. Mi<strong>en</strong>tras más gran<strong>de</strong><br />
es <strong>la</strong> empresa, mayor es <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que adhiera a una organización <strong>de</strong> RSE.<br />
!" La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, un 65%, cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su organigrama con un cargo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong><br />
RSE, si<strong>en</strong>do más habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s.<br />
!" Un 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas publica un reporte <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. De ese porc<strong>en</strong>taje, cerca <strong>de</strong>l<br />
70% utiliza metodología GRI y un 58% involucra a sus grupos <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> los reportes.<br />
!" Entre los estándares a los que adhier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas se <strong>de</strong>stacan: <strong>la</strong> ISO 9000 con un 38%, el<br />
Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas con el 29% y <strong>la</strong> ISO 14000 con el 22%. Un 37% no adhiere<br />
a ningún estándar asociado a <strong>la</strong> RSE.<br />
!" Hay mayor capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el sector industrial, seguido <strong>de</strong>l sector comercial, y un nivel<br />
medio <strong>en</strong> el sector servicios.<br />
!" La consulta sobre “expectativas a futuro” muestra un alto cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> optimismo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
a <strong>la</strong> RSE, sobre todo <strong>en</strong>tre ejecutivos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s empresas. La percepción <strong>de</strong> los ejecutivos<br />
sobre el <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> RSE <strong>de</strong> su empresa influye positivam<strong>en</strong>te sobre sus expectativas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Forum Empresa. El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE bajo <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong> 2009, Santiago <strong>de</strong> Chile,<br />
El Índice <strong>de</strong> Competitividad Responsable que Accountability realizó <strong>en</strong> 2003, 2005 y 2007, y que incluye<br />
indicadores <strong>de</strong> responsabilidad empresarial, expresa que <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> América Latina se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> estables<br />
<strong>en</strong> esos años.<br />
COMPETITIVIDAD RESPONSABLE EN AMÉRICA LATINA<br />
El Índice <strong>de</strong> Competitividad Responsable (ICR o, <strong>en</strong> inglés, Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess In<strong>de</strong>x), producido<br />
por Accountability, ti<strong>en</strong>e como objetivo mostrar <strong>de</strong> qué manera <strong>la</strong>s economías nacionales promuev<strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Para eso reúne información sobre el sector público, el sector privado y <strong>la</strong> sociedad<br />
civil, con indicadores <strong>en</strong> cuestiones como <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>la</strong>borales saludables, <strong>la</strong> seguridad<br />
ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> gobierno corporativo.<br />
El ICR fue <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 2003 y se repitió <strong>en</strong> 2005 y 2007 sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible,<br />
lo cual incluye <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> que hay países <strong>en</strong> los que exist<strong>en</strong> datos <strong>de</strong>sfasados <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong>. El listado<br />
<strong>de</strong> países que integra el ICR <strong>de</strong> América Latina está formado por: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Costa<br />
Rica, Guatema<strong>la</strong>, México, Panamá y Perú.<br />
Al observar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> cuanto a competitividad responsable a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
los años se concluye que <strong>en</strong>tre 2003 y 2007 América Latina se ha mant<strong>en</strong>ido estable, ubicada <strong>en</strong> el rango<br />
<strong>de</strong> los 6 puntos por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l promedio y con mejor puntaje que Asia, región que fue <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do (<strong>de</strong>l<br />
rango <strong>de</strong> los -7 puntos al <strong>de</strong> los -9 puntos) mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Unión Europea, siempre por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio,<br />
fue mejorando: pasó <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> los 4 puntos al <strong>de</strong> los 6 puntos.<br />
38 39<br />
2009
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base información brindada por Accountability para este estudio.<br />
Exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> América Latina motivadores para los cambios hacia <strong>la</strong> RSE que se condic<strong>en</strong> con características<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> varios refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> RSE el proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
se acelerará cuando se produzca un cambio g<strong>en</strong>eracional que ponga al mando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas a los profesionales<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad están si<strong>en</strong>do formados con esta nueva perspectiva.<br />
LAS MOTIVACIONES PARA EL CAMBIO DE COMPORTAMIENTO EMPRESARIAL<br />
Uno <strong>de</strong> los objetivos intrínsecos al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE es lograr cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to que<br />
ti<strong>en</strong>dan hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> transformación social. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista es fundam<strong>en</strong>tal establecer<br />
cuáles son los motivadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social para <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> América Latina. Es<br />
<strong>de</strong>cir, por qué <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n realizar una gestión socialm<strong>en</strong>te responsable. Éstas son <strong>la</strong>s principales<br />
motivaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas para un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los expertos<br />
<strong>en</strong>trevistados para este estudio:<br />
Principales motivaciones para el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />
!" Las crisis económicas y políticas que sufrieron varios <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> década estudiada<br />
contribuyeron a que <strong>la</strong>s empresas buscaran nuevas estrategias para vincu<strong>la</strong><strong>rse</strong> con <strong>la</strong> comunidad<br />
y, <strong>en</strong> ese contexto, <strong>la</strong> RSE fue vista como una bu<strong>en</strong>a estrategia, muchas veces aplicada como<br />
inversión social o <strong>de</strong> manera ev<strong>en</strong>tual y reactiva.<br />
!" El mandato <strong>de</strong> mercados que com<strong>en</strong>zaron a exigir prácticas responsables motivó que muchas<br />
empresas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región proveedoras <strong>de</strong> empresas internacionales incorporaran <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> manera<br />
integral.<br />
!" La moda <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE: el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> posiciona<strong>rse</strong> <strong>en</strong> nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
!" La oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas como los indicadores <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> RSE que facilitan <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
>><br />
Principales motivaciones para el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
!" La gestión <strong>de</strong> riesgos c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> presión social (g<strong>en</strong>erada por el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to social y <strong>la</strong> inequidad<br />
que caracteriza al contin<strong>en</strong>te, sumado a comportami<strong>en</strong>tos irresponsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas).<br />
!" La reputación (son <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s, que suel<strong>en</strong> realizar importantes inversiones <strong>en</strong> su imag<strong>en</strong><br />
pública, <strong>la</strong>s que más toman su reputación como compon<strong>en</strong>te indisp<strong>en</strong>sable para ser competitivas).<br />
!" Las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> casas matrices localizadas <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />
Principales motivaciones para el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes<br />
!" La exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estándares por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas cli<strong>en</strong>tes.<br />
!" La necesidad <strong>de</strong>l propietario <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa una cultura <strong>de</strong> gestión ética para<br />
cuando él no esté pres<strong>en</strong>te.<br />
!" La voluntad <strong>de</strong>l propietario <strong>de</strong> ayudar a <strong>la</strong> comunidad vecina que, <strong>en</strong> muchos casos, lo vio nacer.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />
En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> RSE se insta<strong>la</strong> conceptualm<strong>en</strong>te, se empieza a ver como cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas involucradas una búsqueda <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia para sus procesos, por ejemplo<br />
a través <strong>de</strong> los reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. En sintonía con el resto <strong>de</strong>l mundo, América Latina avanza<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> medición y comunicación <strong>de</strong> RSE, <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong> conducta, sistemas <strong>de</strong><br />
gestión y certificaciones vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s prácticas responsables. Los reportes integrados comi<strong>en</strong>zan a<br />
circu<strong>la</strong>r, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas, con amplio impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s filiales <strong>de</strong> multinacionales<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir con los mismos estándares <strong>de</strong> sus casas matrices. Se combina <strong>la</strong> adhesión a principios<br />
globales como el Pacto Mundial con el uso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los internacionales como GRI y con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
indicadores locales como los propuestos por el Instituto Ethos.<br />
ADHESIÓN A PRINCIPIOS UNIVERSALES: EL PACTO MUNDIAL<br />
En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se ha dado un importante caso <strong>de</strong> adhesión a principios internacionales con<br />
<strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas. Des<strong>de</strong> su <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 2000, hasta octubre <strong>de</strong><br />
2010 adhirieron al acuerdo global un total 1.444 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales 952 son empresas. Esta cifra constituye el 23% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> empresas adheridas <strong>en</strong> el mundo.<br />
Los países con más empresas adheridas son Brasil, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, República Dominicana y México.<br />
El promedio <strong>de</strong> adhesión <strong>de</strong> empresas por país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es inferior al promedio mundial por país,<br />
tomando los países que cu<strong>en</strong>tan con empresas adheridas. Concretam<strong>en</strong>te, hay <strong>en</strong> promedio 45 empresas<br />
adheridas por país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región fr<strong>en</strong>te a 54 empresas por país a nivel mundial. Pero el nivel <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />
con <strong>la</strong>s Comunicaciones <strong>de</strong> Progreso es alto <strong>en</strong> América Latina, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al promedio mundial: al<br />
analizar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 952 empresas adheridas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s 790 que están activas (es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> al día sus Comunicaciones <strong>de</strong> Progreso) se concluye que el 83% está activo, mi<strong>en</strong>tras<br />
que el promedio mundial <strong>de</strong> empresas activas es <strong>de</strong>l 78%. Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con más empresas activas<br />
coinci<strong>de</strong>n, aunque <strong>en</strong> otro or<strong>de</strong>n, con los <strong>de</strong> más empresas adheridas: son Brasil, Colombia, Arg<strong>en</strong>tina,<br />
República Dominicana y México.<br />
40 41
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Empresas <strong>de</strong> América Latina y el Caribe adheridas al Pacto Mundial (a 2010)<br />
País<br />
Empresas<br />
Adheridas Activas<br />
Brasil 200 148<br />
Arg<strong>en</strong>tina 153 127<br />
Colombia 143 137<br />
República Dominicana 100 87<br />
México 89 63<br />
Perú 63 48<br />
Panamá 58 52<br />
Chile 38 30<br />
Bolivia 29 24<br />
Paraguay 27 27<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 16 16<br />
Ecuador 10 10<br />
Uruguay 10 10<br />
Trinidad y Tobago 6 5<br />
Costa Rica 3 2<br />
Nicaragua 2 1<br />
Haití 1 1<br />
Is<strong>la</strong>s Vírg<strong>en</strong>es Británicas 1 1<br />
Puerto Rico 1 1<br />
Barbados 1 0<br />
Dominica 1 0<br />
TOTAL 952 790<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> Participant Search, <strong>en</strong> www.unglobalcompact.org<br />
AUMENTO DE REPORTES DE SOSTENIBILIDAD: EL MODELO GRI<br />
El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empresas que mi<strong>de</strong>n RSE pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reportes<br />
realizados bajo el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Global Reporting Initiative (GRI). Entre 1999 y 2009 <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong>tinoamericanas<br />
pres<strong>en</strong>taron 483 reportes con metodología GRI, sobre un total <strong>de</strong> 4.745 reportes pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />
el mundo. Esto significa un 10% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> reportes, y se observa una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> alta ya que se registra<br />
un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre 2008 y 2009, cuando se superó el 12% <strong>de</strong>l total internacional, con 134 y 171 reportes<br />
<strong>la</strong>tinoamericanos respectivam<strong>en</strong>te, sobre totales mundiales <strong>de</strong> 1.068 y 1.368. La aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo GRI<br />
se registra, <strong>en</strong> especial, <strong>en</strong>tre empresas <strong>de</strong> Brasil, Chile, Colombia, México y Perú.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a GRI Reports List 1999-2010, <strong>en</strong> www.globalreporting.org<br />
Cantidad <strong>de</strong> reportes <strong>de</strong> empresas <strong>la</strong>tinoamericanas que aplicaron GRI, por país (a 2009)<br />
País Cantidad <strong>de</strong> reportes % <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a América Latina<br />
Brasil 66 38,60<br />
Chile 36 21,05<br />
Colombia 17 9,94<br />
México 17 9,94<br />
Perú 15 8,77<br />
Ecuador 8 4,68<br />
Arg<strong>en</strong>tina 7 4,09<br />
Bolivia 2 1,17<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 2 1,17<br />
Panamá 1 0,58<br />
TOTAL 171 100<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a GRI Reports List 1999-2010, <strong>en</strong> www.globalreporting.org<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
En <strong>la</strong> primera edición <strong>de</strong> los Rea<strong>de</strong>rs’ Choice Awards (premios bi<strong>en</strong>ales que otorga GRI <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008<br />
basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad que realizan <strong>la</strong>s distintas organizaciones bajo su<br />
mo<strong>de</strong>lo, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los lectores sobre su calidad) América Latina obtuvo una pres<strong>en</strong>cia significativa<br />
<strong>en</strong>tre finalistas y ganadores. De un total <strong>de</strong> ocho premios otorgados según una c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> categorías,<br />
dos fueron para una empresa <strong>de</strong> Brasil —una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías premiadas es <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones<br />
<strong>de</strong> todos los grupos que votaron— y uno para una fundación empresarial <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre<br />
los 16 finalistas, ocho fueron organizaciones <strong>de</strong> América Latina, 6 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Brasil, una <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y<br />
una Nicaragua.<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.globalreporting.org<br />
42 43
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
2.2.2 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> otros actores sociales<br />
Entre los refer<strong>en</strong>tes consultados se registraron opiniones divididas sobre el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
social al cual el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE contribuyó. Los <strong>en</strong>trevistados pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a organizaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil suel<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar que sí se registraron transformaciones sociales, mi<strong>en</strong>tras que<br />
el resto observa que por más cambios <strong>de</strong> posturas y prácticas, el<strong>la</strong>s no alcanzaron efectivam<strong>en</strong>te a g<strong>en</strong>erar<br />
cambios comportam<strong>en</strong>tales. En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los cambios sociales, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />
<strong>en</strong>trevistados se p<strong>la</strong>ntean básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad acerca <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos,<br />
y <strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los consumidores para lograr presión social.<br />
Qui<strong>en</strong>es sí cre<strong>en</strong> que existe un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social, rescatan un mayor nivel <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>tización<br />
<strong>de</strong> los ciudadanos, y un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s expectativas y <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s prácticas<br />
empresariales. Destacan como <strong>de</strong>cisivo para lograr un mayor grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y un mejor acceso a <strong>la</strong><br />
información por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, el rol ejercido por los medios <strong>de</strong> comunicación e internet. En cuanto a<br />
motivadores <strong>de</strong> los cambios, surg<strong>en</strong> como <strong>de</strong>terminantes <strong>la</strong> globalización, <strong>la</strong>s crisis económicas y políticas,<br />
y <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil organizada, sobre todo <strong>de</strong> organizaciones ambi<strong>en</strong>talistas y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
humanos. Como gran<strong>de</strong>s temas a consi<strong>de</strong>rar se visualizan el medio ambi<strong>en</strong>te y el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />
Qui<strong>en</strong>es no adviert<strong>en</strong> cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social lo atribuy<strong>en</strong> a un escaso o nulo nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
ciudadano sobre <strong>la</strong> RSE y su alcance. En ese mismo grupo consi<strong>de</strong>ran que exist<strong>en</strong> prejuicios y<br />
<strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s empresas y sus prácticas, lo cual se manifiesta por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
interés <strong>de</strong> los sindicatos, que no suel<strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE ni <strong>en</strong> alianzas<br />
y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este marco.<br />
La contraparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modificaciones <strong>en</strong> el empresariado es el cambio <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social. Hay una<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia cada vez mayor a elevar el nivel <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cias hacia <strong>la</strong>s empresas y comunicar <strong>la</strong> insatisfacción<br />
respecto <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos empresariales irresponsables. En este punto se evi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> confianza no se logra exclusivam<strong>en</strong>te con inversión social sino que se requiere una aplicación integral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. En este empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad juegan un rol c<strong>la</strong>ve <strong>la</strong>s organizaciones sociales que se<br />
ocupan <strong>de</strong> monitorear a <strong>la</strong>s empresas, informar y canalizar <strong>de</strong>nuncias e iniciativas, mi<strong>en</strong>tras fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />
participación social, y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia que se logra a través <strong>de</strong> los medios digitales, que permit<strong>en</strong> una mayor<br />
interacción, pluralidad <strong>de</strong> voces, construcción colectiva, retroalim<strong>en</strong>tación y velocidad <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción.<br />
Un caso <strong>de</strong> monitoreo periódico sobre América Latina y otras regiones es el que realiza Transpar<strong>en</strong>cy<br />
International (TI) <strong>en</strong> su Barómetro Global <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción. Este barómetro contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
corrupción <strong>en</strong> diversos sectores —<strong>en</strong>tre otros, el empresarial—, brindando, por ejemplo, datos acerca <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong>s empresas recurr<strong>en</strong> al soborno para influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> gobierno, <strong>la</strong>s leyes o <strong>la</strong>s<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones 6 .<br />
Los barómetros <strong>de</strong> opinión pública y otras <strong>en</strong>cuestas realizadas a consumidores muestran <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
éstos <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra, y <strong>de</strong> castigar a <strong>la</strong>s empresas irresponsables.<br />
Estas respuestas todavía no se tras<strong>la</strong>dan <strong>de</strong> modo colectivo a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas pero una visión optimista pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> tanto aspiración, como un primer paso hacia un consumo responsable, que significaría un<br />
cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social. Al cotejar datos <strong>de</strong> distintas <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> Brasil es posible <strong>de</strong>stacar, por<br />
un <strong>la</strong>do, una disposición al cambio: según una investigación realizada <strong>en</strong> 2010 por el Conselho Empresarial<br />
Brasileiro para o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Sust<strong>en</strong>tável (CEBDS) y Market Analysis <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> San Pablo, el<br />
48% <strong>de</strong> los consumidores está dispuesto a cambiar sus hábitos <strong>de</strong> consumo a favor <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />
6 TI. Informe sobre el Barómetro Global <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cy International 2009.<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 7 . Sin embargo, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> consumidores consci<strong>en</strong>tes —<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como aquéllos<br />
que concretan prácticas consi<strong>de</strong>rables <strong>de</strong> consumo consci<strong>en</strong>te— no aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong>tre 2006 y 2010, mant<strong>en</strong>iéndose<br />
<strong>en</strong> un 5% según el último estudio <strong>de</strong>l Instituto Akatu y el Instituto Ethos realizado <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Brasil 8 . A <strong>la</strong> vez, estos números se complem<strong>en</strong>tan con respuestas procesadas <strong>en</strong> otros estudios,<br />
que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza hacia <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> RSE que puedan t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s empresas, como<br />
se visualiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta realizada por Gallup <strong>en</strong> 2008 para América Latina.<br />
LA MIRADA DE LA OPINIÓN PÚBLICA SOBRE EL IMPACTO DE LAS ACCIONES DE RSE<br />
En 2008 <strong>la</strong> consultora Gallup realizó un estudio <strong>de</strong> opinión sobre cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to<br />
empresarial a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. La <strong>en</strong>cuesta se basó <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas a 500 personas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> quince años,<br />
<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Haití, Honduras,<br />
México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana, Trinidad y Tobago, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />
Algunas conclusiones fueron:<br />
!" En promedio, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>de</strong> América Latina no consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s corporaciones<br />
inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> RSE.<br />
!" Un 49% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
sus empleados fr<strong>en</strong>te a un 32% que sí está <strong>de</strong> acuerdo y un 18% que no sabe o no contesta.<br />
!" Un 46% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas le dan oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> avance<br />
a cualquier empleado que esté calificado, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su raza, orig<strong>en</strong> social o género,<br />
fr<strong>en</strong>te a un 37% que sí está <strong>de</strong> acuerdo y un 17% que no sabe o no contesta.<br />
!" Un 45% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas realizan contribuciones y donaciones<br />
<strong>en</strong> áreas fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> operan fr<strong>en</strong>te a un 36% que sí<br />
está <strong>de</strong> acuerdo y un 21% que no sabe o no contesta.<br />
!" Un 45% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas están realm<strong>en</strong>te comprometidas<br />
<strong>en</strong> realizar un impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los consumidores fr<strong>en</strong>te a un 35% que<br />
sí está <strong>de</strong> acuerdo y un 20% que no sabe o no contesta.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Brown, Ian. Private sector has bigger role to p<strong>la</strong>y in the Americas. Views on corporations un<strong>de</strong>rscore the need for<br />
responsible practices, 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.<br />
Por otra parte, se <strong>de</strong>tectan varias organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otros ámbitos que<br />
han modificado su perspectiva sobre <strong>la</strong>s empresas, pasando <strong>de</strong> una mirada con énfasis <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />
fi<strong>la</strong>ntrópicos <strong>de</strong>l vínculo a una re<strong>la</strong>ción más compleja y rica <strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> común. Actores <strong>de</strong> diversos<br />
ámbitos hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE para acerca<strong>rse</strong> al trabajo con <strong>la</strong>s empresas, como lo muestra <strong>la</strong><br />
alta participación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> América Latina y el Caribe que no son empresas y adhier<strong>en</strong> al Pacto<br />
Mundial: una participación mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l promedio mundial.<br />
Instituciones académicas, asociaciones empresarias, municipios, fundaciones, organizaciones <strong>la</strong>borales, organizaciones<br />
no gubernam<strong>en</strong>tales y organizaciones <strong>de</strong>l sector público integran <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong>l Pacto<br />
Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas que fueron surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 2000. Hasta octubre <strong>de</strong> 2010,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 1.444 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que adhirieron a este acuerdo global y pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a 21 países <strong>de</strong> América Latina y<br />
el Caribe, 492 son organizaciones <strong>de</strong> este tipo, lo que constituye un 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adheridas <strong>en</strong> el mundo. Si<br />
los países con más empresas adheridas son Brasil, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, República Dominicana y México,<br />
7 CEBDS y Market Analysis. Sust<strong>en</strong>tável 2010. Comunicação e Educação para a Sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>.<br />
8 Instituto Akatu e Instituto Ethos. O consumidor brasileiro e a sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>: Atitu<strong>de</strong>s e comportam<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te ao Consumo<br />
Consci<strong>en</strong>te, percepções e expectativas sobre a RSE. Pesquisa 2010.<br />
44 45
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor adhesión <strong>de</strong> organizaciones que no son empresas son México, Brasil, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />
Arg<strong>en</strong>tina y Panamá. Mi<strong>en</strong>tras que, como ya se señaló 9 , el promedio <strong>de</strong> adhesión <strong>de</strong> empresas por país <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> región es inferior al promedio mundial por país (tomando los países que cu<strong>en</strong>tan con empresas adheridas),<br />
<strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s organizaciones que no son empresas, el promedio por país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es superior<br />
al mundial: 23 organizaciones por país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fr<strong>en</strong>te a 20 organizaciones a nivel mundial.<br />
Como se m<strong>en</strong>cionó <strong>en</strong> el punto anterior, el principal cambio <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE es el <strong>de</strong> los nuevos vínculos<br />
establecidos <strong>en</strong>tre empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Estas alianzas buscan contribuir a <strong>la</strong><br />
transpar<strong>en</strong>cia empresarial, por ejemplo con <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> los reportes por parte <strong>de</strong> terceros o con el<br />
vínculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa con sus grupos <strong>de</strong> interés.<br />
UN CASO SOBRE EL ROL ACTUAL DE LAS ORGANIZACIONES DE LA SOCIEDAD CIVIL<br />
A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong> público creada <strong>en</strong> Chile <strong>en</strong><br />
1983 por Xim<strong>en</strong>a Abogabir, pue<strong>de</strong>n observa<strong>rse</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong>s empresas. Re<strong>la</strong>ciones por siglos basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía y que, con el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
RSE, com<strong>en</strong>zaron a modifica<strong>rse</strong>.<br />
Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz nació con su misión focalizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> paz y, a partir <strong>de</strong> los años ’90 sumó<br />
a sus campañas <strong>la</strong> temática ambi<strong>en</strong>tal, para luego incorporar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones sociales y económicas, como<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. En ese proceso <strong>la</strong> organización fue modificando el vínculo con <strong>la</strong>s<br />
empresas. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal se involucró con <strong>la</strong> RSE, que a su<br />
vez <strong>la</strong> llevó a trabajar <strong>en</strong> participación ciudadana, pasando <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque exclusivo <strong>en</strong> inversión social a un<br />
<strong>en</strong>foque ampliado que involucra <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> impacto y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con los grupos <strong>de</strong><br />
interés.<br />
Co<strong>la</strong>boró con <strong>la</strong> petrolera Shell para diseñar un sistema <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal con<br />
participación ciudadana; creó junto con <strong>la</strong> empresa Masisa una metodología <strong>de</strong> consulta y registro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, organizaciones y organismos públicos y privados sobre <strong>la</strong>s operaciones<br />
<strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>ntas industriales <strong>de</strong> Valdivia y Cabrero, <strong>en</strong> Chile, que luego se aplicó también <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina; participó<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> conductas responsables para <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Industriales Químicos; y, junto al<br />
Banco BCI, co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión interna. Des<strong>de</strong><br />
2005 trabaja con <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos productivos, como parte <strong>de</strong> una iniciativa conjunta con<br />
Gerdau AZA para pot<strong>en</strong>ciar y hacer sust<strong>en</strong>table <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong> chatarra domiciliaria, y g<strong>en</strong>erar negocios<br />
inclusivos. Cu<strong>en</strong>ta con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inter-American Foundation (IAF), a través <strong>de</strong> Acción RSE, y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />
Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz es educar, t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes y articu<strong>la</strong>r acuerdos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
comunidad, empresas y gobierno para impulsar una conviv<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>table con el medio ambi<strong>en</strong>te, socialm<strong>en</strong>te<br />
justa y económicam<strong>en</strong>te viable. El concepto <strong>de</strong> “conviv<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>table”, incluido como parte<br />
<strong>de</strong> sus objetivos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002, alu<strong>de</strong> a un proceso participativo, dinámico y voluntario que busca g<strong>en</strong>erar<br />
re<strong>la</strong>ciones fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> confianza y co<strong>la</strong>boración, ligadas a un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
al <strong>de</strong>sarrollo común.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: Abogabir Scott, Xim<strong>en</strong>a. Sueños y Semil<strong>la</strong>s. 25 años <strong>de</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, Santiago <strong>de</strong> Chile,<br />
2008. | <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. Reporte <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad 2008.<br />
9 Ver, “Adhesión a principios universales: el Pacto Mundial”, <strong>en</strong> “2.2.1 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el sector privado”.<br />
PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />
PARTE II<br />
LA CONTRIBUCIÓN DE LA<br />
FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
46 47
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
1. La misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
La convicción acerca <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial transformador que pue<strong>de</strong>n alcanzar lí<strong>de</strong>res empresariales y sociales<br />
que trabajan <strong>de</strong> manera articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible llevó al empresario y filántropo suizo<br />
Stephan Schmidheiny a crear <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> 1994; una organización híbrida, innovadora <strong>en</strong> su mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> gestión social/empresarial. Su proyecto <strong>de</strong> convocar li<strong>de</strong>razgos para <strong>la</strong> transformación social había<br />
com<strong>en</strong>zado a concreta<strong>rse</strong> cuando —conocido por su búsqueda para reconvertir los negocios <strong>de</strong> su familia<br />
bajo criterios socioambi<strong>en</strong>tales— <strong>en</strong> 1990 el Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Naciones Unidas sobre<br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo le pidió que asumiera el rol <strong>de</strong> Consejero Principal para el Comercio y <strong>la</strong><br />
Industria para <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia que se llevaría a cabo <strong>en</strong> 1992 <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro: <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra. El<br />
objetivo era que, con motivo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, Schmidheiny reuniera a lí<strong>de</strong>res empresariales para cons<strong>en</strong>suar<br />
una conducta social y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te responsable.<br />
Estos empresarios, agrupados <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tonces Consejo Empresarial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (Business<br />
Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t, BCSD) con el fin <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar una postura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cumbre, conformaron<br />
una perspectiva <strong>de</strong>l sector privado sobre el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> el libro Cambiando el rumbo:<br />
una perspectiva global <strong>de</strong>l empresariado para el <strong>de</strong>sarrollo y el medio ambi<strong>en</strong>te. Entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />
publicadas <strong>en</strong> ese docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stacadas por Schmidheiny <strong>en</strong> su libro Mi visión, mi trayectoria, se seña<strong>la</strong><br />
que “<strong>la</strong>s empresas están para servir a <strong>la</strong> sociedad, no a <strong>la</strong> inversa”, y que <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
pue<strong>de</strong> hacer más competitivas a <strong>la</strong>s empresas.<br />
Si bi<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te el BCSD había sido concebido con miras a <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, una vez finalizada<br />
el grupo <strong>de</strong>cidió continuar el trabajo conjunto para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong> perspectiva empresarial sobre <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible que había <strong>en</strong>unciado y, <strong>en</strong> 1995, se unió con <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio Internacional para<br />
crear el Consejo Empresarial Mundial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable<br />
Developm<strong>en</strong>t, WBCSD).<br />
En 1994 Schmidheiny <strong>de</strong>cidió contribuir también al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad civil. <strong>AVINA</strong> fue creada <strong>en</strong>tonces con <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> acerca<strong>rse</strong> a los li<strong>de</strong>razgos sociales para<br />
pot<strong>en</strong>ciarlos y establecer pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los dos sectores. Se otorgaba así institucionalidad a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos empresariales y sociales pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar círculos virtuosos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible.<br />
A partir <strong>de</strong> estos antece<strong>de</strong>ntes pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> que <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong> promover li<strong>de</strong>razgos para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible lleva <strong>en</strong> su razón <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial, aunque <strong>en</strong>tonces no<br />
se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mara <strong>de</strong> ese modo. Des<strong>de</strong> su concepción <strong>AVINA</strong> dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s empresas<br />
asumieran un rol transformador junto a <strong>la</strong> sociedad civil. Así seña<strong>la</strong>ba Schmidheiny, <strong>en</strong> el libro m<strong>en</strong>cionado,<br />
el objetivo con el que creó <strong>AVINA</strong>: “(…) establecer asociaciones <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong> con personas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad empresarial que tuvies<strong>en</strong> espíritu pionero, para apoyar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus iniciativas <strong>en</strong><br />
pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible”.<br />
Con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> llegar a <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or <strong>tiempo</strong> posible, durante sus primeros años<br />
<strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>sarrolló alianzas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con organizaciones pioneras <strong>en</strong> el empr<strong>en</strong><strong>de</strong>durismo social, como<br />
Ashoka, y con organizaciones <strong>de</strong>dicadas al sector privado que ya trabajaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, como Fun<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />
<strong>Fundación</strong> para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (contribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación estratégica <strong>de</strong> esta organización<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas <strong>de</strong> América Latina, que había sido<br />
creada por Schmidheiny junto con el arzobispo <strong>de</strong> Panamá, Marcos McGrath), y el INCAE, Instituto C<strong>en</strong>troamericano<br />
<strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (financiando <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> su C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong><br />
Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible, CLACDS).<br />
48 49
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Hacia 1997 <strong>AVINA</strong> com<strong>en</strong>zó a combinar esa estrategia con otra que terminó convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> misión:<br />
asocia<strong>rse</strong> con lí<strong>de</strong>res sociales y empresariales e impulsar alianzas <strong>en</strong>tre ellos para promover el <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible, erradicando <strong>la</strong> pobreza, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s e impulsando<br />
<strong>la</strong> participación ciudadana, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia.<br />
Los primeros lí<strong>de</strong>res con los que se com<strong>en</strong>zó a trabajar para que alcanzaran sus objetivos prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>l<br />
ámbito social. <strong>AVINA</strong> empezó luego a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su trabajo al campo <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo empresarial, inc<strong>en</strong>tivando<br />
<strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, cuando Stephan Schmidheiny involucró a<br />
<strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación sobre RSE que se impartía a su grupo <strong>de</strong> empresas (el Grupo Nueva,<br />
formado <strong>en</strong> aquel <strong>tiempo</strong> por compañías como Amanco y Terranova, hoy Masisa).<br />
En esa época eran muy pocos los actores que <strong>en</strong> América Latina com<strong>en</strong>zaban a utilizar el término Responsabilidad<br />
Social Empresarial. El Grupo Nueva era parte <strong>de</strong> ese pequeño conjunto, y <strong>AVINA</strong> empezaba<br />
a impulsar <strong>la</strong> temática mi<strong>en</strong>tras veía avanzar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia práctica <strong>de</strong> ese grupo empresarial con el que<br />
caminaba empar<strong>en</strong>tada por un mismo fundador, comparti<strong>en</strong>do visión y valores. <strong>AVINA</strong> buscaba contribuir<br />
a insta<strong>la</strong>r el concepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y el Grupo Nueva buscaba ser un caso emblemático. En 2003, cuando<br />
<strong>AVINA</strong> y el Grupo Nueva pasaron a conformar el fi<strong>de</strong>icomiso VIVA Trust (nueva estructura institucional creada<br />
por Schmidheiny para contribuir al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible), <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE por parte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
tomó un nuevo impulso.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras temáticas —muy vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada territorio—,<br />
diversas iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE fueron surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas oficinas locales, <strong>de</strong> manera<br />
tal que hoy, mirando hacia atrás, pue<strong>de</strong> hace<strong>rse</strong> un análisis contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> esas iniciativas,<br />
abordando <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, con sus <strong>en</strong>foques y sus resultados. La Línea <strong>de</strong> Tiempo sobre<br />
RSE <strong>en</strong> América Latina da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los<br />
últimos años, mostrando <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s emblemáticas que ayudó a crear y/o fortalecer, y los<br />
hitos g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> iniciativas llevadas a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte junto con esas organizaciones.<br />
EL FIDEICOMISO VIVA: INNOVACIÓN EN INSTITUCIONES PARA EL DESARROLLO<br />
“A m<strong>en</strong>udo es posible lograr mejores resultados por fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas establecidas”, afirma Stephan<br />
Schmidheiny <strong>en</strong> su libro Mi visión, mi trayectoria. Para 2003 Schmidheiny diseñó y puso <strong>en</strong> marcha una estructura<br />
organizacional difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas institucionales conocidas: una <strong>en</strong>tidad con Visión y Valores<br />
compartidos (VI-VA) que nucleara al Grupo Nueva y a <strong>AVINA</strong>, combinando ambas fuerzas para optimizar<br />
resultados <strong>en</strong> el impulso al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> América Latina: el VIVA Trust.<br />
Ese año Schmidheiny se retiró <strong>de</strong> <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Grupo Nueva —don<strong>de</strong> había conc<strong>en</strong>trado sus negocios<br />
<strong>de</strong> América Latina— y donó al fi<strong>de</strong>icomiso el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> su grupo empresarial y un portafolio<br />
<strong>de</strong> inversiones, impulsando que el grupo empresarial y <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong>cararan medios <strong>de</strong> trabajo conjunto<br />
para pot<strong>en</strong>ciar los objetivos <strong>de</strong> ambas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. VIVA brinda ori<strong>en</strong>tación estratégica al Grupo Nueva y a<br />
<strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong>s supervisa y facilita el contacto <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, aunque son administradas <strong>de</strong> modo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> promover el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, VIVA Trust ti<strong>en</strong>e una finalidad última:<br />
si<strong>en</strong>do una forma institucional superadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>dican exclusivam<strong>en</strong>te a g<strong>en</strong>erar r<strong>en</strong>tabilidad y<br />
<strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>dican exclusivam<strong>en</strong>te a fines <strong>de</strong> inversión social, int<strong>en</strong>ta servir <strong>de</strong> inspiración para que otros<br />
filántropos <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> sus propias creaciones organizacionales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> una América Latina equitativa.<br />
Fu<strong>en</strong>tes: www.vivatrust.com | www.avina.net | www.stephanschmidheiny.net<br />
2. Estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
En <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, como <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temáticas trabajadas por <strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
fueron flexibles <strong>en</strong> base a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, oportunida<strong>de</strong>s y cambios <strong>de</strong> cada mom<strong>en</strong>to y <strong>de</strong><br />
cada zona <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Junto con sus aliados, <strong>AVINA</strong> fue recorri<strong>en</strong>do el camino que <strong>la</strong> RSE siguió <strong>en</strong> los<br />
distintos territorios, apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> él y aportando sus experi<strong>en</strong>cias para ir insta<strong>la</strong>ndo el concepto y luego<br />
ir involucrándolo con otros temas <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, como los mercados inclusivos y <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />
sost<strong>en</strong>ibles.<br />
En ese camino, <strong>de</strong> márg<strong>en</strong>es muy amplios según se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas para este estudio<br />
y <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización 10 , <strong>AVINA</strong> se involucró tanto <strong>en</strong> acciones puntuales (por ejemplo,<br />
facilitar el viaje <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>te a una confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> tanto espacio <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y conocimi<strong>en</strong>to), como<br />
<strong>en</strong> alianzas sost<strong>en</strong>idas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> años y r<strong>en</strong>ovadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> diversas iniciativas con distintos<br />
tipos <strong>de</strong> alcance:<br />
!" Iniciativas promovidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ámbitos diversos (agrupaciones empresariales, organizaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad civil, empresas, instituciones académicas, medios <strong>de</strong> comunicación, sector público).<br />
!" Iniciativas que concibieron <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> un modo integral (es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> sus dominios)<br />
e iniciativas <strong>de</strong> dominios específicos <strong>de</strong> RSE (como <strong>la</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal).<br />
!" Iniciativas que promovieron <strong>la</strong> RSE para el sector privado <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral e iniciativas <strong>de</strong>stinadas a<br />
tipos específicos <strong>de</strong> empresas (un tamaño <strong>de</strong>terminado, como <strong>la</strong>s pymes, o un sector particu<strong>la</strong>r,<br />
como <strong>la</strong> minería).<br />
!" Iniciativas locales (un municipio), iniciativas nacionales, iniciativas regionales (<strong>de</strong> un conjunto<br />
<strong>de</strong> países, como C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>, o <strong>de</strong> una zona conformada por territorios <strong>de</strong> diversos países,<br />
como <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> frontera) e iniciativas contin<strong>en</strong>tales.<br />
!" Iniciativas <strong>de</strong>stinadas <strong>en</strong> su totalidad a <strong>la</strong> RSE e iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> RSE fue solo uno <strong>de</strong><br />
los compon<strong>en</strong>tes (por ejemplo, iniciativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local).<br />
!" Iniciativas con un perfil fi<strong>la</strong>ntrópico (como ayudar a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil a<br />
financia<strong>rse</strong> con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas) e iniciativas que buscaron insta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su concepción<br />
más innovadora, conformando para ello espacios <strong>de</strong> diálogo y reflexión.<br />
!" Iniciativas que contribuyeron <strong>de</strong> forma integrada a los distintos ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
(conformar y/o fortalecer organizaciones y re<strong>de</strong>s, insta<strong>la</strong>r conceptos y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r herrami<strong>en</strong>tas)<br />
o que contribuyeron a un eje <strong>de</strong> evolución <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />
Una sistematización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes consultados para este estudio sobre el accionar<br />
<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> permite <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s estrategias c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, los<br />
principales servicios y <strong>la</strong>s características que constituyeron un difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> su aporte:<br />
10 Fu<strong>en</strong>tes: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes; sistematización <strong>de</strong> iniciativas provista por <strong>AVINA</strong> a partir <strong>de</strong> su base <strong>de</strong><br />
datos; reportes anuales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, 1999-2009.<br />
50 51
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> más significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
!" I<strong>de</strong>ntificación, <strong>de</strong>sarrollo y visibilización <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos sociales y empresariales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
!" Apoyo al surgimi<strong>en</strong>to y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> RSE.<br />
!" Promoción <strong>de</strong>l diálogo, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción y el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sectores y <strong>en</strong>tre<br />
sectores.<br />
!" Facilitación y ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación o consolidación <strong>de</strong> alianzas y re<strong>de</strong>s.<br />
!" Insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques, temas y mo<strong>de</strong>los.<br />
!" Apoyo a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración teórica.<br />
!" Apoyo a <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> RSE.<br />
!" Apoyo a <strong>la</strong> estandarización a través <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos como los indicadores <strong>de</strong> RSE.<br />
!" Apoyo a <strong>la</strong> difusión realizada a través <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> contacto con medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
Principales servicios <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
!" G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos <strong>en</strong>tre promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE que se <strong>de</strong>sempeñaban <strong>en</strong><br />
ámbitos diversos.<br />
!" Reflexión <strong>en</strong>tre promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sadores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a<br />
personas c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
!" Financiami<strong>en</strong>to y apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
Características <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que constituyeron un difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> su aporte<br />
!" Pionera <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos para su <strong>de</strong>sarrollo y articu<strong>la</strong>ción.<br />
!" Facilitadora <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos <strong>en</strong> el sector empresarial y social<br />
y <strong>en</strong>tre ambos.<br />
!" Idónea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su equipo <strong>de</strong> trabajo para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong>s estrategias.<br />
!" Innovadora <strong>en</strong> el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s con pot<strong>en</strong>cial.<br />
!" Persuasiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> convocatoria a otras organizaciones donantes para que concibieran <strong>la</strong>s donaciones<br />
como inversiones y a los <strong>de</strong>stinatarios como socios.<br />
!" Eficaz <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución al apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> importantes montos por parte <strong>de</strong> otros donantes <strong>en</strong><br />
pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
!" Creada por una figura <strong>de</strong>terminante: <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y el trabajo <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny<br />
como creador <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> fue inspiradora para empresas y organizaciones que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
!" La cercanía con el Grupo Nueva permitió mostrar un caso <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> práctica.<br />
!" Pres<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo sost<strong>en</strong>ido, durante años fundam<strong>en</strong>tales para el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />
Las estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE fueron <strong>en</strong>caradas<br />
básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos <strong>en</strong>foques: <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social y el financiami<strong>en</strong>to. Abordar el trabajo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estos dos <strong>en</strong>foques permite analizar <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s y los resultados <strong>de</strong> lo que<br />
constituyó una “manera <strong>de</strong> hacer” <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Se trata <strong>de</strong> dos <strong>en</strong>foques implem<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> manera integrada<br />
pero que aquí se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n por separado para una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> sus implicancias.<br />
2.1 Enfoque sobre capital social<br />
Trabajar <strong>en</strong> capital social ha sido para <strong>AVINA</strong> crear, fortalecer y sost<strong>en</strong>er un conjunto <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones, interacciones<br />
y articu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> confianza con lí<strong>de</strong>res e instituciones <strong>de</strong> alto pot<strong>en</strong>cial transformador a nivel<br />
local y contin<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> ese <strong>en</strong>tramado implicó, sobre todo, dos<br />
<strong>línea</strong>s <strong>de</strong> acción c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial.<br />
Resultados <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> capital social para <strong>la</strong> RSE<br />
!" Ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s.<br />
!" Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s.<br />
!" Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s.<br />
!" Acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques temáticos.<br />
!" Acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción.<br />
!" I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> interlocutores para <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial.<br />
!" Intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>to.<br />
!" G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res con inci<strong>de</strong>ncia.<br />
!" Esca<strong>la</strong>bilidad nacional y regional <strong>de</strong> diversos espacios <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción.<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />
El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> li<strong>de</strong>razgo fue i<strong>de</strong>ntificar y ayudar a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r li<strong>de</strong>razgos exist<strong>en</strong>tes y fom<strong>en</strong>tar<br />
los pot<strong>en</strong>ciales, tanto <strong>en</strong> el sector empresarial como <strong>en</strong> el sector social. <strong>AVINA</strong> ayudó a g<strong>en</strong>erar<br />
iniciativas con distintos alcances territoriales —locales y más expandidos—, apoyando una diversidad <strong>de</strong><br />
empresas y empresarios, y <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil interesadas <strong>en</strong> dominios específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
RSE (como medio ambi<strong>en</strong>te, consumidores, prácticas <strong>la</strong>borales), y buscando que periodistas e instituciones<br />
académicas visualizaran <strong>la</strong> temática como propia. El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción fue facilitar<br />
vínculos inte<strong>rse</strong>ctoriales que promovieran <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>das específicas (sobre dominios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como los m<strong>en</strong>cionados), el <strong>de</strong>sarrollo local compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación horizontal <strong>de</strong><br />
diversos actores y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el empresariado y <strong>la</strong> sociedad civil.<br />
En los próximos gráficos se muestran algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones inte<strong>rse</strong>ctoriales, pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> 11 . Se pres<strong>en</strong>tan incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s organizaciones<br />
aliadas a <strong>AVINA</strong>, el país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y los años <strong>en</strong> que se iniciaron <strong>la</strong>s<br />
inversiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas.<br />
11 En el punto 2.3 “Aportes según los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to” pue<strong>de</strong>n observa<strong>rse</strong> otras iniciativas apoyadas por <strong>AVINA</strong>,<br />
c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos y Herrami<strong>en</strong>tas. Esas iniciativas también aportaron al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos y<br />
articu<strong>la</strong>ciones, pero son abordadas <strong>en</strong> este estudio con énfasis <strong>en</strong> los ejes <strong>de</strong> evolución.<br />
52 53
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
54 55
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>AVINA</strong> se <strong>de</strong>dicó, sobre todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, a i<strong>de</strong>ntificar personas con li<strong>de</strong>razgo<br />
para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, consultándoles —como v<strong>en</strong>ía haci<strong>en</strong>do con lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> otros ámbitos—<br />
sobre sus objetivos <strong>de</strong> cambio social y forma <strong>de</strong> alcanzarlos, y estableci<strong>en</strong>do junto a el<strong>la</strong>s el aporte<br />
que <strong>la</strong> organización podía brindarles para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte sus proyectos.<br />
La i<strong>de</strong>ntificación no resultó s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas<br />
<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> se buscaba <strong>de</strong>tectar lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong>l<br />
sector empresarial con una visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible, así como ya habían sido <strong>de</strong>tectados lí<strong>de</strong>res<br />
<strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> comunicación, educación,<br />
comunidad y medio ambi<strong>en</strong>te, pero para lo cual<br />
<strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r formas <strong>de</strong> abordaje novedosas<br />
tanto para los actores <strong>de</strong>l sector privado como<br />
para los propios responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas, que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>ían casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l campo social. De todos modos, el<br />
hecho <strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> hubiera sido creada por un<br />
empresario lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática era un difer<strong>en</strong>cial que los empresarios valoraban: <strong>AVINA</strong> t<strong>en</strong>ía el “caso <strong>de</strong><br />
éxito” que unía el <strong>de</strong>cir con el hacer.<br />
Para i<strong>de</strong>ntificar y convocar ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong><br />
el sector privado, <strong>AVINA</strong> fue contactando a empresarios<br />
<strong>de</strong> manera individual y se acercó a agrupaciones<br />
empresariales ya exist<strong>en</strong>tes. Se trataba<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar empresarios ori<strong>en</strong>tados a estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
RSE, int<strong>en</strong>tando que se agruparan o —<strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />
estarlo— que pot<strong>en</strong>ciaran su asociación <strong>en</strong> pos <strong>de</strong><br />
esta temática; que se juntaran con otros actores;<br />
y que com<strong>en</strong>zaran a implem<strong>en</strong>tar prácticas responsables,<br />
<strong>de</strong> modo tal que constituyeran casos<br />
emblemáticos y que, a su vez, esos empresarios<br />
convocaran a otros, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus i<strong>de</strong>ales e intercambiando<br />
<strong>la</strong>s problemáticas con <strong>la</strong>s que se iban <strong>en</strong>contrando<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación para<br />
buscar soluciones conjuntas.<br />
Básicam<strong>en</strong>te el modo <strong>de</strong> trabajar con el empresariado<br />
era conocerlo y ayudarle a forma<strong>rse</strong> <strong>en</strong> el<br />
tema (realizando talleres, tray<strong>en</strong>do invitados <strong>de</strong>l<br />
“El hecho <strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> fuera una <strong>en</strong>tidad regional<br />
conv<strong>en</strong>cida <strong>en</strong> el tema y que a<strong>de</strong>más tuviera fondos<br />
disponibles para que apr<strong>en</strong>diéramos el concepto<br />
<strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to resultó fundam<strong>en</strong>tal. Y el hecho<br />
<strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> tuviera empresarios como Stephan<br />
Schmidheiny <strong>de</strong>trás, que también fue fundador<br />
<strong>de</strong>l WBCSD y que empezara a ligar el concepto<br />
<strong>de</strong> RSE con el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, creo que fue<br />
una señal importante.” (Propietario <strong>de</strong> un grupo<br />
<strong>de</strong> empresas, presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una agrupación<br />
empresarial <strong>de</strong> RSE)<br />
“La primera vez que algui<strong>en</strong> nos dijo por qué no<br />
nos organizábamos fue <strong>AVINA</strong>: el gran facilitador<br />
<strong>de</strong> todo esto. Fue fundam<strong>en</strong>tal que <strong>AVINA</strong> haya<br />
facilitado el contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones<br />
empresarias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas provincias porque hoy<br />
estamos tratando <strong>de</strong> hacer una Red Nacional <strong>de</strong><br />
RSE. En todo este <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> confianza fue un<br />
verda<strong>de</strong>ro facilitador.” (Empresaria directiva <strong>de</strong><br />
una agrupación <strong>de</strong> pymes)<br />
“Las interacciones fom<strong>en</strong>tadas por <strong>AVINA</strong> nos<br />
sirvieron como empresarios para trazar directrices<br />
y bases <strong>de</strong> nuestra organización. <strong>AVINA</strong> logra<br />
los impactos <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong>, justam<strong>en</strong>te a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción con otras organizaciones<br />
<strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>, para luego uni<strong>rse</strong> y formar<br />
iniciativas <strong>de</strong> mayor impacto y alcance.”<br />
(Empresario presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una agrupación<br />
empresarial)<br />
exterior, organizando capacitaciones), a conecta<strong>rse</strong> y a posiciona<strong>rse</strong>. Hubo oficinas que buscaron también<br />
ayudar a que estos grupos incidieran <strong>en</strong> políticas públicas para el <strong>de</strong>sarrollo empresarial y <strong>la</strong> RSE, con<br />
resultados dispares.<br />
En países como Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia y Chile fue más bi<strong>en</strong> lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capitales nacionales don<strong>de</strong> esos lí<strong>de</strong>res<br />
empresariales —g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te dueños <strong>de</strong> pequeñas y medianas empresas (pymes)— se <strong>en</strong>contraron<br />
más rápidam<strong>en</strong>te y con mayor facilidad. Según los <strong>en</strong>trevistados, convivir <strong>en</strong> territorios <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />
m<strong>en</strong>ores les permitía estar más cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus zonas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, compartir un l<strong>en</strong>guaje<br />
común y asumir un compromiso para buscar posibles soluciones, g<strong>en</strong>erando espacios <strong>de</strong> intercambio y, <strong>en</strong><br />
los casos <strong>en</strong> que aún no estaban organizados <strong>de</strong> manera institucional, creando sus organizaciones. En tanto,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales nacionales se iba constituy<strong>en</strong>do un espacio <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> servicios con profesionales <strong>en</strong><br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
comunicación, recursos humanos y gestión ambi<strong>en</strong>tal que buscaban s<strong>en</strong>sibilizar a <strong>la</strong>s empresas y trabajar<br />
con el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> RSE. En ese contexto, <strong>AVINA</strong> facilitó espacios para <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> RSE<br />
lo cual, aún sin ser un objetivo inicial, acabó facilitando que una nueva categoría profesional que estaba<br />
surgi<strong>en</strong>do, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los consultores <strong>en</strong> RSE, contara con personas capacitadas <strong>en</strong> el tema.<br />
<strong>AVINA</strong> y los lí<strong>de</strong>res empresariales a los que <strong>la</strong> organización se asociaba valoraban <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “pares<br />
convocan a pares”, con <strong>la</strong> que buscaban que los empresarios contagiaran a otros g<strong>en</strong>erando empatía <strong>en</strong><br />
sus experi<strong>en</strong>cias. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res empresariales implicó un proceso complejo, es importante<br />
<strong>de</strong>stacar que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se logró, una vez establecido el vínculo, una alianza sost<strong>en</strong>ida a los <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> los años.<br />
Las organizaciones promotoras <strong>de</strong> RSE que fueron<br />
consolidándose <strong>en</strong> los distintos países (<strong>la</strong> mayoría,<br />
agrupaciones empresariales, tanto <strong>la</strong>s creadas<br />
con el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como aquél<strong>la</strong>s que modificaron<br />
su foco <strong>de</strong> acción) se constituyeron como<br />
actores fundam<strong>en</strong>tales que articu<strong>la</strong>ron con <strong>AVINA</strong><br />
<strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo empresarial. <strong>AVINA</strong>, a<br />
su vez, contribuyó para que estas organizaciones<br />
p<strong>la</strong>ntearan su <strong>en</strong>foque, se capacitaran, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ran<br />
herrami<strong>en</strong>tas y publicaciones, se convirtieran<br />
<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tes y actuaran <strong>en</strong> red.<br />
Esa contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a que los promotores<br />
<strong>de</strong> RSE ejercitaran <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> adquirir nuevos<br />
<strong>en</strong>foques y a difundir los propios a través <strong>de</strong><br />
diversos medios <strong>de</strong> intercambio (capacitaciones,<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong>tre socios <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, congresos, iniciativas<br />
conjuntas, etcétera) resulta muy valorada por los <strong>en</strong>trevistados.<br />
“La creación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> RSE fue<br />
muy importante, pero su fortalecimi<strong>en</strong>to es<br />
más importante, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> establece<strong>rse</strong><br />
como un refer<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s empresas: si estas<br />
organizaciones se establec<strong>en</strong> como refer<strong>en</strong>tes,<br />
el movimi<strong>en</strong>to avanza más rápido.” (Director<br />
ejecutivo <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> RSE)<br />
“Nos dieron apoyo para investigación, para un<br />
concurso académico, para t<strong>en</strong>er un experto <strong>en</strong><br />
comunicación con lo que luego com<strong>en</strong>zamos a<br />
publicar sobre RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna <strong>de</strong> un diario que<br />
lleva seis o siete años, para e<strong>la</strong>borar los primeros<br />
manuales. Mantuvimos vínculos continuos <strong>en</strong><br />
activida<strong>de</strong>s propuestas por <strong>la</strong> propia <strong>AVINA</strong>,<br />
intercambios con los otros socios.” (Director<br />
ejecutivo <strong>de</strong> otra organización <strong>de</strong> RSE)<br />
“<strong>AVINA</strong> traía a Chile personas que conocían muy bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos contextos y, con mucha g<strong>en</strong>erosidad,<br />
hacía <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y seminarios. Des<strong>de</strong> Chile también se iba a otros países. Esto permitió difundir y dar <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> que se puedan ir transmiti<strong>en</strong>do distintas visiones <strong>en</strong> distintos países, lo cual g<strong>en</strong>eró una<br />
mezc<strong>la</strong> que terminó produci<strong>en</strong>do un gran promedio.” (Chile)<br />
“<strong>AVINA</strong> fue uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res para abrirme <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te sobre los stakehol<strong>de</strong>rs, porque con mi<br />
conceptualización original no compr<strong>en</strong>día a los públicos <strong>de</strong> interés como <strong>AVINA</strong> lo p<strong>la</strong>nteaba. Sobre todo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil: cómo construir a partir <strong>de</strong>l tejido social. Yo creo <strong>en</strong><br />
esa estrategia bi<strong>en</strong> compleja que propone <strong>AVINA</strong>.” (El Salvador)<br />
“<strong>AVINA</strong> siempre tuvo c<strong>la</strong>ro que RSE es mucho más que cumplir <strong>la</strong> ley. Concibió <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> cuanto a g<strong>en</strong>erar<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras y <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> cada peso<br />
ganado. Con el <strong>tiempo</strong> <strong>AVINA</strong> empezó a incorporar a <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> RSE <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> mercados<br />
inclusivos y el compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con <strong>la</strong>s personas que conforman <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong>.”<br />
(Arg<strong>en</strong>tina)<br />
En <strong>la</strong> búsqueda por quebrar <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre sociedad civil, empresariado y Estado,<br />
<strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> t<strong>en</strong>ía como misión acompañar a los lí<strong>de</strong>res a asocia<strong>rse</strong> y unir fuerzas integrando el<br />
mundo social con el empresarial. A partir <strong>de</strong> este objetivo macro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, y <strong>de</strong> buscar el vínculo<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE constituyó una estrategia fundam<strong>en</strong>tal. Sin embargo,<br />
si <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res empresariales no resultó s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> para <strong>AVINA</strong>, tampoco lo fue establecer<br />
pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre éstos y los lí<strong>de</strong>res sociales. Así se <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> el Informe Anual 2001: “Los<br />
56 57
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil habían t<strong>en</strong>ido poca o ninguna experi<strong>en</strong>cia con el sector privado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong>l empresariado intuían que <strong>la</strong>s organizaciones sociales t<strong>en</strong>ían mucho que ofrecer<br />
pero no sabían cómo aproxima<strong>rse</strong> a el<strong>la</strong>s”. Ante esta realidad, <strong>AVINA</strong> buscó al<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> comunicación, <strong>la</strong><br />
co<strong>la</strong>boración, <strong>la</strong> cooperación y apoyó los esfuerzos mutuos para trabajar <strong>en</strong> equipo, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do resultados<br />
diversos que fueron mejorando con el paso <strong>de</strong>l <strong>tiempo</strong>, cuando los prejuicios <strong>en</strong>tre ambas partes fueron<br />
disminuy<strong>en</strong>do al ir registrando que el intercambio era <strong>en</strong>riquecedor para todos.<br />
Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción específica <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res sociales y lí<strong>de</strong>res empresariales, <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>sarrolló propuestas<br />
para construir comunidad <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE g<strong>en</strong>erando espacios <strong>de</strong> intercambio <strong>en</strong>tre personas<br />
<strong>de</strong>dicadas al tema y qui<strong>en</strong>es no necesariam<strong>en</strong>te trabajaban <strong>en</strong> él. <strong>AVINA</strong> asumió el rol <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong><br />
espacios <strong>de</strong> inspiración, facilitadora <strong>de</strong> nuevos procesos personales y colectivos, y garante <strong>de</strong> vínculos. Ser<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> les permitía a los involucrados acerca<strong>rse</strong> <strong>en</strong>tre sí dando por<br />
s<strong>en</strong>tado que impulsaban el bi<strong>en</strong> común. C<strong>la</strong>ro está que eso no siempre resultaba <strong>en</strong> proyectos productivos<br />
y re<strong>la</strong>ciones perdurables, pero <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales contribuyó a establecer una comunidad <strong>de</strong> personas<br />
que, más allá <strong>de</strong>l ámbito al que pert<strong>en</strong>ecieran, estaban interesadas <strong>en</strong> lo que hoy se <strong>de</strong>nomina sost<strong>en</strong>ibilidad,<br />
concepto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual se incluye <strong>la</strong> RSE.<br />
“La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones no <strong>la</strong>s podés crear solo, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cápsu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Esta necesidad<br />
<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y red, al acercarte a <strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong> estás confirmando. Y <strong>AVINA</strong> conoce cuáles son los actores<br />
más relevantes. Te ayuda a ver quiénes van a ser tus principales interlocutores o co-creadores para lo que<br />
estés p<strong>en</strong>sando que querés hacer.” (Directiva regional <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> una empresa gran<strong>de</strong>)<br />
“<strong>AVINA</strong> es un socio estratégico que nos permitió acce<strong>de</strong>r a otros actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>de</strong> nuestro<br />
país.” (Directivo <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> RSE)<br />
“<strong>AVINA</strong> creó un espacio <strong>de</strong> diálogo, don<strong>de</strong> se escucha mucho <strong>la</strong>s opiniones difer<strong>en</strong>tes.” (Integrante <strong>de</strong><br />
una organización <strong>de</strong> RSE)<br />
“<strong>AVINA</strong> ha sido fundam<strong>en</strong>tal para po<strong>de</strong>r dinamizar el proceso no solo a nivel nacional sino a nivel<br />
internacional. Creo que <strong>AVINA</strong> es una <strong>en</strong>tidad especializada <strong>en</strong> conectar: una apuesta muy interesante.<br />
<strong>AVINA</strong> ayuda a conectar experi<strong>en</strong>cias, instituciones no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a nivel <strong>de</strong> cada país sino también a nivel<br />
internacional. <strong>AVINA</strong> es una red maravillosa por don<strong>de</strong> fluye el conocimi<strong>en</strong>to y eso le da un papel muy<br />
interesante que a<strong>de</strong>más no asumieron otras instituciones, <strong>de</strong> modo que ll<strong>en</strong>a un vacío muy importante <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> región <strong>de</strong> América Latina.” (Directiva <strong>de</strong> una fundación empresarial)<br />
Dos refer<strong>en</strong>tes externos a <strong>AVINA</strong> y su p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos, uno especialista <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y otro <strong>en</strong> divulgación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, seña<strong>la</strong>n como característica distintiva <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>: “El modo <strong>en</strong> que combinaba li<strong>de</strong>razgo<br />
y contactos es muy inusual. <strong>AVINA</strong> siempre estuvo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s dinámicas asociadas al cambio y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
ahí <strong>en</strong>caró <strong>la</strong> RSE. No son únicos pero si inusuales. <strong>AVINA</strong> tuvo un rol importante <strong>en</strong> conectar los puntos, más<br />
allá <strong>de</strong> si lo hizo a conci<strong>en</strong>cia o no”. “Han sido excel<strong>en</strong>tes facilitadores <strong>de</strong> que personas que estaban <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l<br />
mismo objetivo se <strong>en</strong>contraran y produjeran estrategias <strong>en</strong> conjunto. Fue muy valioso el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />
<strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos, incluso más que <strong>la</strong> financiación. Hubo un involucrami<strong>en</strong>to personal y profesional <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estos li<strong>de</strong>razgos”.<br />
A modo <strong>de</strong> resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> varias opiniones comunes, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción fom<strong>en</strong>tada por <strong>AVINA</strong> “contribuyó a que<br />
los empresarios trazaran directrices, a vincu<strong>la</strong><strong>rse</strong> con <strong>la</strong>s organizaciones, a articu<strong>la</strong>r estrategias, a uni<strong>rse</strong> y formar<br />
iniciativas <strong>de</strong> mayor impacto y alcance”. A esto se incorporan otras miradas particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te referidas a<br />
<strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, como: “Favoreció el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tejido social”, “Aportó un toque viv<strong>en</strong>cial”, “La reunión<br />
<strong>de</strong> opiniones difer<strong>en</strong>tes amplió <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s”, “Al lograr articu<strong>la</strong>ción fueron verda<strong>de</strong>ros facilitadores”, “Es<br />
una organización especializada <strong>en</strong> conectar, es una apuesta interesante porque hace fluir el conocimi<strong>en</strong>to”.<br />
De <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social quedaron apr<strong>en</strong>dizajes importantes.<br />
En <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> otorgar sufici<strong>en</strong>te <strong>tiempo</strong> para un conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
consolidado y profundo que permita alcanzar bu<strong>en</strong>os resultados. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong>tre empresas y otro<br />
tipo <strong>de</strong> organizaciones que buscan llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte prácticas innovadoras se <strong>de</strong>tectó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar<br />
con un <strong>tiempo</strong> sufici<strong>en</strong>te para lograr acercami<strong>en</strong>tos, por ejemplo <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> recic<strong>la</strong>je y <strong>de</strong> mercados<br />
inclusivos, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do tanto los <strong>tiempo</strong>s institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas como <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los actores<br />
más vulnerables. También se requiere <strong>tiempo</strong> <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organizaciones para g<strong>en</strong>erar<br />
o fortalecer re<strong>de</strong>s.<br />
Justam<strong>en</strong>te otro apr<strong>en</strong>dizaje fue trabajar <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diversidad. Re<strong>de</strong>s intrasectoriales, re<strong>de</strong>s<br />
inte<strong>rse</strong>ctoriales, re<strong>de</strong>s locales, re<strong>de</strong>s nacionales, re<strong>de</strong>s regionales: se necesita fecundo intercambio para<br />
que <strong>la</strong> integración sea c<strong>la</strong>ra, y un acompañami<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido para pulir rechazos y mant<strong>en</strong>er i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y<br />
difer<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> muchos casos son históricas o culturales. Otro apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad fue<br />
asumir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> casos con costo institucional, político y mediático <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r con organizaciones<br />
bi<strong>en</strong> diversas, lo cual a su vez g<strong>en</strong>eró <strong>de</strong>bates que <strong>AVINA</strong> consi<strong>de</strong>ró muy productivos.<br />
2.2 Enfoque sobre financiami<strong>en</strong>to<br />
El monto <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> aportó al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina no<br />
fue <strong>de</strong>masiado significativo si se lo compara con otras organizaciones donantes. La importancia <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to<br />
radicó, <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong> diseñar una inversión estratégica, con bajo costo y alto impacto y capitalización.<br />
La estrategia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> arrojó resultados positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> RSE sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar<br />
controversias <strong>en</strong> algunos aspectos, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta temática.<br />
Resultados <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> RSE<br />
!" Puesta <strong>en</strong> marcha y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procesos que inicialm<strong>en</strong>te otros donantes no registraban como<br />
<strong>de</strong> interés.<br />
!" Creación y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones.<br />
!" Contribución a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> hitos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
!" Diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los promotores <strong>de</strong> RSE.<br />
!" Apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fondos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
!" Horizontalización <strong>de</strong>l vínculo <strong>en</strong>tre donantes y <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to.<br />
En <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> AVI-<br />
NA, el financiami<strong>en</strong>to fue solo una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> contribuir al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE,<br />
junto a una serie <strong>de</strong> servicios como<br />
los m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te (reflexión,<br />
p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos) más<br />
otros tales como co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong><br />
administración y contabilidad, re<strong>la</strong>ciones<br />
con los medios <strong>de</strong> comunicación<br />
y p<strong>la</strong>nificación. Qui<strong>en</strong> recibía<br />
financiami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te era<br />
también parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />
vínculos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, nutriéndose <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong> y nutriéndo<strong>la</strong>, y trabajaba junto<br />
con <strong>la</strong> organización los modos <strong>de</strong><br />
Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />
“<strong>AVINA</strong> t<strong>en</strong>ía como objetivo ayudarnos a <strong>de</strong>finir nuestra<br />
sost<strong>en</strong>ibilidad y que no estuviera basada solo <strong>en</strong> un orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
fondos sino también que fuera variada, ofreci<strong>en</strong>do servicios <strong>de</strong><br />
consultoría, herrami<strong>en</strong>tas, y oríg<strong>en</strong>es distintos <strong>de</strong> los fondos.”<br />
(Panamá)<br />
“Cuando una persona era reconocida como socia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>la</strong><br />
empresa le daba una mejor acogida, daba acceso a recursos<br />
financieros.” (Costa Rica)<br />
“<strong>AVINA</strong> fue <strong>la</strong> primera organización <strong>en</strong> apoyarnos <strong>en</strong> un estudio<br />
sobre cómo estaba posicionada <strong>la</strong> pyme <strong>en</strong> RSE. De ese estudio<br />
conseguimos financiami<strong>en</strong>to para otras cooperaciones.” (Bolivia)<br />
“Facilitaban un financiami<strong>en</strong>to más flexible e iban muy ori<strong>en</strong>tados<br />
hacia esa misma facilitación <strong>de</strong> reuniones, <strong>de</strong> alianzas… Fueron<br />
más rápidam<strong>en</strong>te un impulsor <strong>de</strong>l cambio que otras iniciativas más<br />
burocráticas y <strong>de</strong>dicadas más a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> sus proyectos y<br />
sus resultados concretos.” (Guatema<strong>la</strong>)<br />
58 59
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
optimizar los proyectos.<br />
Un análisis <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> sobre el financiami<strong>en</strong>to a iniciativas <strong>de</strong> RSE permite observar <strong>la</strong><br />
contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización al movimi<strong>en</strong>to contin<strong>en</strong>tal, vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus aportes: <strong>la</strong> inversión<br />
económica 12 .<br />
Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, 1999-2009<br />
Cantidad <strong>de</strong> iniciativas apoyadas 267<br />
Cantidad <strong>de</strong> organizaciones apoyadas 160<br />
Inversión <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res (USD) 7.843.216<br />
Países que recibieron financiami<strong>en</strong>to Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Costa Rica, Colombia,<br />
Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua,<br />
Panamá, Paraguay, Perú, Uruguay<br />
Estas son, <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong>s principales conclusiones que surg<strong>en</strong> al observar <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>s 267 iniciativas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que <strong>AVINA</strong> ha contribuido con una inversión económica total <strong>de</strong> USD 7.843.216, asociándose con 160<br />
organizaciones, <strong>en</strong>tre 1999 y 2009 <strong>en</strong> América Latina:<br />
!" El inicio <strong>de</strong> inversiones <strong>en</strong> RSE realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fue gradual;<br />
esto se <strong>de</strong>bió a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que iban surgi<strong>en</strong>do y a los lí<strong>de</strong>res que <strong>la</strong> organización iba<br />
i<strong>de</strong>ntificando. En 1999 se iniciaron <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brasil; <strong>en</strong> el año 2000, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Chile,<br />
Ecuador, Paraguay y Perú; <strong>en</strong> 2001, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina; <strong>en</strong> 2002, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Costa Rica; <strong>en</strong> 2003,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Bolivia, Panamá y Uruguay; <strong>en</strong> 2005, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>; <strong>en</strong> 2006, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colombia; <strong>en</strong><br />
2008, se inician <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> El Salvador, Honduras y Nicaragua.<br />
!" Al realizar su inversión con una mirada a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, con continuidad y r<strong>en</strong>ovación<br />
periódica, <strong>AVINA</strong> tuvo, <strong>en</strong> los países, vínculos sost<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong>. Así se constata <strong>en</strong> los<br />
países con mayor antigüedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> RSE, como Brasil, Chile, Paraguay, Arg<strong>en</strong>tina,<br />
Bolivia, Uruguay, Perú, Costa Rica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión ti<strong>en</strong>e continuidad absoluta o bi<strong>en</strong>, interrupciones<br />
<strong>de</strong> solo uno o dos años.<br />
!" Los países que recibieron mayores inversiones son Brasil, Perú, Chile, Arg<strong>en</strong>tina y Costa Rica.<br />
En tanto Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Perú, Uruguay y Chile, son los países con mayor cantidad <strong>de</strong> iniciativas.<br />
La dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones por país obe<strong>de</strong>ce a diversas variables, tales como <strong>la</strong><br />
estrategia <strong>de</strong> cada oficina local, <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que fueron surgi<strong>en</strong>do, el tamaño <strong>de</strong>l país,<br />
<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción dó<strong>la</strong>r-moneda local.<br />
12 Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> iniciativas provista por <strong>AVINA</strong> a partir <strong>de</strong> su base <strong>de</strong> datos. Por iniciativas se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n tanto proyec-<br />
tos <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo como ciertas acciones puntuales estratégicas (por ejemplo, <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> un aliado a un ev<strong>en</strong>to para g<strong>en</strong>erar articu-<br />
<strong>la</strong>ciones que no se realiza <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una iniciativa <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r), <strong>en</strong>tre 1999 y 2009. No se incluy<strong>en</strong> los proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance<br />
como los que <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>nominó <strong>en</strong> los años estudiados “Iniciativas Estratégicas” (por ejemplo, los sost<strong>en</strong>idos con SEKN y Fun<strong>de</strong>s) ni el<br />
trabajo realizado sobre el sector privado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> lo que hacia el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>finió como “Oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Relevancia<br />
Contin<strong>en</strong>tal” (por ejemplo, Mercados Inclusivos, Recic<strong>la</strong>je, el Gran Chaco Americano y Acceso al Agua).<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
!" La inversión económica fue mayor <strong>en</strong>tre 1999 y 2004 que <strong>en</strong>tre 2005 y 2009, si<strong>en</strong>do 2000,<br />
2002 y 2003 los años <strong>de</strong> mayores montos <strong>de</strong> inversión. Sin embargo, fue <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> década <strong>la</strong> que contó con mayor cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> los años<br />
2007 y 2008. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década se invirtió un monto mayor pero <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>os cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>la</strong>s acciones e<br />
iniciativas se diversificaron, <strong>en</strong> tanto bajó <strong>la</strong> inversión. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es m<strong>en</strong>cionada, a<strong>de</strong>más,<br />
por algunos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados consultados para esta investigación cuando se refier<strong>en</strong> a una<br />
etapa <strong>de</strong> ciclo expansivo con gran caudal <strong>de</strong> fondos seguida <strong>de</strong> una etapa don<strong>de</strong> se priorizaron<br />
temáticas <strong>de</strong>terminadas, con pocos fondos. En el Informe Anual <strong>de</strong> 2004 se expresa <strong>la</strong><br />
estrategia <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong>s inversiones económicas y aum<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> cambio, otro tipo <strong>de</strong> valores<br />
agregados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alianzas.<br />
!" Visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los ámbitos <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sempeñan los aliados <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que<br />
60 61
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
recibieron una inversión, se concluye que <strong>AVINA</strong> se asoció con personas y organizaciones <strong>de</strong><br />
diversos ámbitos. Los mayores montos <strong>de</strong> inversión fueron <strong>de</strong>stinados a aliados <strong>de</strong> organizaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> agrupaciones empresariales 13 . En cuanto a <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos dos ámbitos se manti<strong>en</strong>e, pero <strong>de</strong><br />
modo invertido, habi<strong>en</strong>do realizado mayor cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas con agrupaciones<br />
empresariales.<br />
2.3 Aportes según los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE tomados para este estudio (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s,<br />
Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas), <strong>AVINA</strong> contribuyó con iniciativas correspondi<strong>en</strong>tes a los tres ejes, tanto cada uno<br />
por separado como combinados. En <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década investigada, <strong>la</strong>s inversiones estuvieron<br />
más re<strong>la</strong>cionadas a fortalecimi<strong>en</strong>to institucional y a <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l concepto y herrami<strong>en</strong>tas, mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad, con <strong>la</strong>s instituciones más fuertes y con productos ya exist<strong>en</strong>tes, se buscó fom<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> sinergia y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. Como se observa <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te gráfico, por el tipo <strong>de</strong> estrategias <strong>en</strong>caradas por<br />
<strong>AVINA</strong> <strong>la</strong> mayor inversión económica (más <strong>de</strong>l 40%) se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los ejes, ya que <strong>la</strong>s<br />
iniciativas que fueron apoyadas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>focaron <strong>en</strong> crear o fortalecer organizaciones y re<strong>de</strong>s y,<br />
junto a ello, buscar el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conceptos sobre RSE y/o diseñar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> aplicación. Es por ello que el eje Organizaciones y Re<strong>de</strong>s aparece con baja inversión económica:<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong>dicadas a este eje con exclusividad —sin que se consi<strong>de</strong>raran los Conceptos o <strong>la</strong>s<br />
Herrami<strong>en</strong>tas—, se hizo m<strong>en</strong>or énfasis.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> iniciativas, el eje <strong>de</strong> Conceptos ti<strong>en</strong>e una relevancia simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> proporción a <strong>la</strong><br />
inversión económica realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los ejes, ya que casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas correspon<strong>de</strong><br />
a este eje. Esto coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados acerca <strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> trabajó más<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> conceptualización que <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />
13 Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por agrupaciones empresariales <strong>la</strong>s organizaciones conformadas por lí<strong>de</strong>res empresariales o empresas cuyo objetivo<br />
es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r procesos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong> público.<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas estrategias para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE llevadas a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por<br />
<strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada eje <strong>de</strong> evolución, citando ejemplos a modo ilustrativo 14 . Si bi<strong>en</strong> un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
acciones e iniciativas implicaron <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> dos o tres ejes, aquí se organizaron bajo cada uno <strong>de</strong><br />
los tres ejes para facilitar <strong>la</strong> comparación con <strong>la</strong> evolución g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />
parte <strong>de</strong> este estudio.<br />
2.3.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s<br />
En el eje <strong>de</strong> evolución Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s estrategias principales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> estuvieron re<strong>la</strong>cionadas<br />
con: conformación, fortalecimi<strong>en</strong>to, articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> RSE que nuclean empresas;<br />
y estrategias <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha, <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, estructuración, financiami<strong>en</strong>to, evolución y expansión<br />
territorial <strong>de</strong> organizaciones o áreas <strong>de</strong> organizaciones.<br />
Entre <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s creadas con el acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> pue<strong>de</strong>n cita<strong>rse</strong>: <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />
Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE (IARSE), Valos (<strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza), Movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> RSE (MoveR-<br />
SE, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rosario), Nuevos Aires (<strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires); <strong>en</strong> Bolivia, Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad<br />
Social Empresarial (COBORSE) y <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial<br />
(AmigaRSE); <strong>en</strong> Brasil, <strong>la</strong> Red Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC); <strong>en</strong> Costa Rica, el Consejo Consultivo<br />
Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social (CCNRS); <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>, <strong>la</strong> red regional IntegraRSE.<br />
Como ejemplo <strong>de</strong> apoyo a organizaciones locales, pue<strong>de</strong>n m<strong>en</strong>ciona<strong>rse</strong> los sigui<strong>en</strong>tes casos: <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />
Consejo Empresario <strong>de</strong> Entre Ríos (CEER), Asociación <strong>de</strong> Jóv<strong>en</strong>es Empresarios (AJE) <strong>de</strong> Córdoba y Foro Empresarial<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Patagonia; <strong>en</strong> Brasil, Comissão <strong>de</strong> Cidadania Empresarial <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro da Industria do Estado<br />
do Amazonas (CIEAM), para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> el Polo Industrial <strong>de</strong> Manaus. Entre <strong>la</strong>s organizaciones<br />
nacionales que tuvieron el respaldo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, figuran, por ejemplo: Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e<br />
Responsabilida<strong>de</strong> Social, Grupo <strong>de</strong> Institutos Fundações e Empresas (GIFE), Re<strong>de</strong> Cidadã, Brasil; Grupo <strong>de</strong><br />
Fundaciones y Empresas (GDFE), Arg<strong>en</strong>tina; Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED), Costa Rica;<br />
Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC), Paraguay; Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social (DERES),<br />
Uruguay.<br />
14 Cuando se m<strong>en</strong>cionan iniciativas se indica <strong>la</strong> organización que <strong>la</strong> llevó a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, el año <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión económica por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se realizó <strong>la</strong> inversión.<br />
62 63
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Resultó un sello distintivo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s. Entre <strong>la</strong>s locales se pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Empresarios por <strong>la</strong> Educación, ExE, <strong>de</strong> Córdoba (Arg<strong>en</strong>tina). Entre <strong>la</strong>s nacionales, el Movimi<strong>en</strong>to Nacional<br />
<strong>de</strong> Empresas por <strong>la</strong> RSE (Arg<strong>en</strong>tina), <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> RS <strong>en</strong> Perú; Internethos, Re<strong>de</strong> pe<strong>la</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social<br />
Empresarial (Brasil). Y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s regionales y territoriales: Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />
por <strong>la</strong> RSE, IntegraRSE, y Re<strong>de</strong>s para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong>tre Brasil y Uruguay: actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, empresariales y periodistas.<br />
La articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organizaciones <strong>de</strong> RSE y el impulso a núcleos <strong>de</strong> RSE y re<strong>de</strong>s específicas también se<br />
<strong>de</strong>stacan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s iniciativas. Algunos ejemplos son: Proyecto Nexos-RSE <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y articu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> núcleos <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina (IARSE, 2003). Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> coordinación nacional que busca integrar los núcleos<br />
regionales respetando su autonomía (Instituto Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania, Instituto AEC, Brasil,<br />
2003). Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (Red IntegraRSE, 2008). Programa regionales,<br />
como el Programa Latinoamericano <strong>de</strong> RSE, PLARSE (impulsado por el Instituto Ethos, Brasil, 2006).<br />
La participación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa privada se buscó <strong>en</strong> proyectos como el programa Viva! <strong>de</strong> valores<br />
<strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Lima (Visión Solidaria, Perú, 2004) o el Portal social (Fundação Maurício<br />
Sirotsky Sobrinho, FMSS, Brasil, 2007), y para organizaciones como Asociación para <strong>la</strong> Niñez y su Ambi<strong>en</strong>te<br />
(ANIA, Perú, 2007), Instituto Akatu (Brasil, 2007), Ag<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> Noticias (Paraguay, 2008).<br />
En cuanto a fortalecimi<strong>en</strong>to y amplitud <strong>de</strong> alcance nacional, <strong>AVINA</strong> apoyó organizaciones como Junior<br />
Achievem<strong>en</strong>t (Brasil, 2004, y Ecuador, 2007) y <strong>la</strong> Asociación Trabajo Voluntario (Perú, 2008), y proyectos<br />
como <strong>la</strong> Re<strong>de</strong> <strong>de</strong> Geração <strong>de</strong> Trabalho e R<strong>en</strong>da, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>de</strong> Cidadã (Brasil, 2005).<br />
A <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> RSE se suman el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aliados estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que<br />
complem<strong>en</strong>taron los procesos a nivel contin<strong>en</strong>tal, como son los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Social Enterprise Knowledge<br />
Network (SEKN) y Fun<strong>de</strong>s 15 .<br />
2.3.2 Conceptos<br />
En el eje <strong>de</strong> evolución sobre los Conceptos se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como<br />
ev<strong>en</strong>tos; publicaciones; relevami<strong>en</strong>tos y difusión <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas; fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diálogo y <strong>la</strong> participación<br />
(como se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el punto 2.1 “Enfoque sobre capital social”); apoyo a <strong>la</strong> investigación, premios<br />
y certám<strong>en</strong>es; divulgación <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación; capacitaciones (también <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el punto<br />
m<strong>en</strong>cionado ya que <strong>la</strong>s capacitaciones estuvieron muy vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción).<br />
Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se apoyó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias integrales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> RSE son <strong>Fundación</strong> Prohumana (Chile, 2000); ADEC (Paraguay, 2002); COBORSE (Bolivia, 2003); DERES<br />
(Uruguay, 2003); Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (REDES, Paraguay, 2003); y AmigaRSE<br />
(Bolivia, 2006).<br />
Otra estrategia que resultó productiva fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> financiar viajes para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res<br />
<strong>de</strong> RSE <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos, confer<strong>en</strong>cias, congresos, seminarios, talleres y visitas <strong>de</strong> intercambio.<br />
Se trató <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el intercambio <strong>de</strong> miradas y <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquece<strong>rse</strong> con <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>más. Si se toma el año 2008, por ejemplo, <strong>AVINA</strong> contribuyó al intercambio <strong>en</strong>tre IARSE y Business<br />
in the Community (BITC), <strong>en</strong>tre empresarios <strong>de</strong> Chiloé (Chile) y <strong>de</strong> Valos (M<strong>en</strong>doza, Arg<strong>en</strong>tina), y <strong>en</strong>tre organizaciones<br />
<strong>de</strong>l Programa Latinoamericano <strong>de</strong> RSE (PLARSE); participaciones (como panelistas o como público)<br />
<strong>en</strong> el 5º Congreso GIFE sobre Inversión Social Privada (Brasil), <strong>en</strong> el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro Empresas <strong>en</strong> Movimi<strong>en</strong>to<br />
(Rosario, Arg<strong>en</strong>tina), <strong>en</strong> el Encu<strong>en</strong>tro Empresarial <strong>de</strong> La Araucanía 2008 (Chile); visitas <strong>de</strong> empresarios a<br />
15 Estos financiami<strong>en</strong>tos no están incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas sobre inversiones por consi<strong>de</strong>ra<strong>rse</strong> <strong>de</strong> un t<strong>en</strong>or difer<strong>en</strong>te.<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
p<strong>la</strong>ntas industriales con tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> eflu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Concordia y Salto (DERES, Uruguay).<br />
A <strong>la</strong> vez, <strong>AVINA</strong> ha apoyado <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong> diversas ediciones <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos tales como el Congreso Nacional<br />
sobre Inversión Social Privada que realiza GIFE (Brasil), el Simposio Internacional “Empresa Mo<strong>de</strong>rna y<br />
RSE” que organiza Perú 2021, “Empresas y Comunida<strong>de</strong>s: Compromiso por <strong>la</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Ambi<strong>en</strong>tal y<br />
Social” <strong>en</strong> Santa Catarina, Río Gran<strong>de</strong> do Sul, Mato Grosso do Sul y Matto Grosso (Brasil), <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias<br />
ConvertiRSE, <strong>de</strong> <strong>la</strong> red c<strong>en</strong>troamericana IntegraRSE.<br />
Históricam<strong>en</strong>te el mayor intercambio se dio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> y hacia Brasil: personas que asistieron a <strong>la</strong>s diversas<br />
ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Ethos, por ejemplo, y refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Brasil que transmitieron sus conocimi<strong>en</strong>tos<br />
a organizaciones <strong>de</strong> otros países. Si se toma <strong>la</strong> edición 2008 <strong>en</strong> que se celebraron los diez años<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Ethos asistieron refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Valos (Arg<strong>en</strong>tina); AmigaRSE (Bolivia); Consorcio<br />
Ecuatoriano para <strong>la</strong> RS (CERES); ADEC y REDES, <strong>de</strong> Paraguay; Asociación Trabajo Voluntario y GestionaRSE<br />
(Perú); DERES y Revista Actitud Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dora (Uruguay).<br />
El apoyo a <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> estudios, <strong>en</strong>cuestas y difusión <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> RSE fue otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l eje Conceptos. Se relevaron casos<br />
<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ciones, como <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el Comité Nacional Pro-Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fauna y Flora (CODEFF)<br />
y <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong>l Biobio, <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal (Chile, 2005); el relevami<strong>en</strong>to y<br />
sistematización <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional pe<strong>la</strong> Cidadania Empresarial (Re<strong>de</strong> ACE, Brasil, 2007);<br />
casos empresariales como un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> salud por parte <strong>de</strong><br />
una fundación empresarial (<strong>Fundación</strong> Alberto Hidalgo, FAH; Ecuador, 2000) el <strong>de</strong> Punta Islita y <strong>Fundación</strong><br />
Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Coco (FAICO, Costa Rica, 2007). Por otro <strong>la</strong>do, se apoyaron estudios sobre RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> ciertos grupos, como un estudio sobre RS <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil (Fondo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s Américas, Chile, 2002), o una comparación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l consumidor, <strong>de</strong> estándares y<br />
prácticas <strong>en</strong>tre casas matrices <strong>de</strong> Ho<strong>la</strong>nda y subsidiarias <strong>de</strong> San Pablo (Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa do<br />
Consumidor, IDEC, Brasil, 2003).<br />
Se apoyaron tanto estudios con alcance nacional, como <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> IARSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y el estudio<br />
sobre el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Uruguay realizado por DERES (ambos, 2008), como local, por ejemplo,<br />
el estudio sobre características, necesida<strong>de</strong>s, percepción y acción <strong>en</strong> RSE <strong>de</strong> microempresarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Castro (Guabún Consultores, Chile, 2005).<br />
Otra modalidad <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> fue el apoyo a premios y certám<strong>en</strong>es sobre <strong>la</strong> temática,<br />
dirigidos a grupos diversos, como universitarios (Premio Nacional “Ética y Responsabilidad Social Empresaria”,<br />
impulsado por Valos <strong>en</strong> 2003 o el concurso sobre trabajos académicos impulsado por DERES junto a <strong>la</strong><br />
Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa, ACDE, <strong>en</strong> Uruguay, 2007), <strong>la</strong>s empresas (como el concurso<br />
nacional <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> RSE, Perú, Amanco, 2003, y el certam<strong>en</strong> para pymes <strong>de</strong> escasos recursos “Teji<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> conectividad empresarial con valor”, Perú, 2004, Grupo Intercambio), y los periodistas (Premio “Red<br />
Pu<strong>en</strong>tes al Periodismo <strong>de</strong> RSE”, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>Fundación</strong> El Otro, 2004).<br />
En cuanto a <strong>la</strong> difusión <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> invirtió <strong>en</strong> capacitación, monitoreo<br />
<strong>de</strong> cobertura, s<strong>en</strong>sibilización y articu<strong>la</strong>ción. En 2005 <strong>AVINA</strong> apoyó <strong>la</strong>s versiones locales para Arg<strong>en</strong>tina,<br />
Bolivia, Chile, Ecuador, España, Paraguay, Perú y Portugal <strong>de</strong>l proyecto ANDI-Ethos “RSE y medios <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong>”,<br />
<strong>de</strong>stinado a seguimi<strong>en</strong>to, c<strong>la</strong>sificación, monitoreo, análisis, intercambio y difusión <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />
y el discurso <strong>de</strong> los artículos periodísticos sobre RSE publicados <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> esos países. Para insta<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong> temática <strong>de</strong> RSE se apoyó <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas a través <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> TV (Asociación<br />
<strong>de</strong> Bancos <strong>de</strong>l Perú, ASBANC, Perú, 2005). Y se respaldó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>línea</strong><br />
especializados <strong>en</strong> RSE como el Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE, www.mapeo-<strong>rse</strong>.info, e<strong>la</strong>borado por Merce<strong>de</strong>s<br />
Korin (Arg<strong>en</strong>tina, 2007), y el sitio www.empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor.tv, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se vincu<strong>la</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores y<br />
64 65
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
RSE (Uruguay, 2007). Otras iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>línea</strong> fueron: divulgar a través <strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />
“Mano a Mano” <strong>de</strong> Siglo XXI <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas empresariales <strong>de</strong>l sector productivo <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> dando<br />
a conocer los esfuerzos <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Asociación Guatemalteca <strong>de</strong>l Empresariado Rural (AGER) y<br />
C<strong>en</strong>traRSE, <strong>en</strong> 2008. Y el Seminario realizado <strong>en</strong> Bolivia, <strong>en</strong> 2009, “Promovi<strong>en</strong>do noticias positivas, <strong>la</strong> ética,<br />
<strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> gobernabilidad”.<br />
Y <strong>en</strong> cuanto al monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>AVINA</strong> fue parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE) por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad civil <strong>en</strong> Chile (C<strong>en</strong>tro Ecocéanos, Chile, 2003) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Observatorio <strong>de</strong> RSE (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Comunicación Audiovisual Sociedad, Chile, 2006).<br />
A modo ilustrativo, <strong>en</strong> el Anexo D “Aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> publicaciones” se <strong>en</strong>umeran varios docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
los que <strong>la</strong> organización tuvo algún tipo <strong>de</strong> participación, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> apoyo a iniciativas <strong>en</strong><br />
el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales esos docum<strong>en</strong>tos fueron e<strong>la</strong>borados.<br />
2.3.3 Herrami<strong>en</strong>tas<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> evolución que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
tuvieron que ver con el apoyo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción certificaciones, indicadores,<br />
guías e índices, y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> casos innovadores.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apuestas fue al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción sectorial. Algunos casos fueron:<br />
una cláusu<strong>la</strong> <strong>de</strong> RS <strong>en</strong> los gremios empresariales The Mountain Institute, Perú, 2000; el acuerdo “Aportes<br />
<strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el Sector Privado”, por parte <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong>l agua (Po<strong>de</strong>r Ciudadano, Arg<strong>en</strong>tina,<br />
2006; Diálogos para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Pacto Empresarial Contra a Corrupção, Instituto Ethos, Brasil,<br />
2006).<br />
Otra estrategia <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización fue el apoyo a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> certificaciones que al<strong>en</strong>taran <strong>la</strong> RSE como el<br />
Certificado <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Turística (C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible,<br />
CLACDS, <strong>de</strong>l INCAE, Costa Rica, 2000); <strong>la</strong> Capacitación para certificado “Selo Empresa Cidadã/AM”<br />
Amazonas, (C<strong>en</strong>tro da Industria do Estado do Amazonas, CIEAM, Brasil, 2004); Hacia un Sistema Nacional<br />
<strong>de</strong> Certificación <strong>de</strong> Leña (Agrupación <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Forestales por el Bosque Nativo, AIFBN, Chile, 2005).<br />
Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas se basó <strong>en</strong> el apoyo a indicadores,<br />
guías e índices re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> RSE. Tal es el caso <strong>de</strong>l sector privado guatemalteco, con homologación<br />
<strong>de</strong> indicadores (C<strong>en</strong>traRSE, Guatema<strong>la</strong>, 2005); <strong>la</strong> Construcción colectiva <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> indicadores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (C<strong>en</strong>traRSE, Guatema<strong>la</strong>, 2007). En <strong>la</strong> misma <strong>línea</strong>,<br />
propiciaron <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía ISO 26000 <strong>de</strong> RS (como con <strong>Fundación</strong><br />
Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales, FARN, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong> 2006); y co<strong>la</strong>boraron con: Indicadores <strong>de</strong> RSE y Manual<br />
<strong>de</strong> Primeros Pasos para Cooperativas <strong>de</strong> Usuarios (IARSE, Arg<strong>en</strong>tina, 2007); Índice <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia y<br />
RS <strong>en</strong> Empresas <strong>de</strong> Servicios Públicos (Red Interamericana <strong>de</strong> Fundaciones y Acciones Empresariales para<br />
el Desarrollo <strong>de</strong> Base, RedEAmérica, Colombia, 2007); RSE y medios <strong>de</strong> comunicación: coordinación <strong>de</strong> gestión<br />
<strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to sectorial sobre medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> Global Reporting Initiative, GRI (<strong>Fundación</strong><br />
Nuevo Periodismo Iberoamericano, FNPI, Colombia, 2008); Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>: V Confer<strong>en</strong>cia C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> RSE y propuesta <strong>de</strong> homologación <strong>de</strong> indicadores<br />
regionales (Red IntegraRSE, C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>, 2008).<br />
En cuanto a mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> RSE, <strong>AVINA</strong> apoyó <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los para el fom<strong>en</strong>to<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (IntegraRSE, Panamá, 2003), o el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> pymes <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> empresas<br />
gran<strong>de</strong>s —proyecto Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID)/Fun<strong>de</strong>mas— junto a organizaciones c<strong>en</strong>troamericanas<br />
<strong>de</strong> RSE, El Salvador, Fun<strong>de</strong>mas, 2008, 2009; el Reporte social para pymes (Acción RSE, Chile,<br />
2003 y 2004), y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes (Fun<strong>de</strong>s, Bolivia, 2007).<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> RSE, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> casos innovadores que resultaron luego emblemáticos<br />
como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una empresa que aprovecha <strong>de</strong>sechos orgánicos contaminantes (Lican, Paraguay,<br />
1999), el apoyo a <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> empresa social productiva gestionada bajo principios<br />
<strong>de</strong> RS (Flores <strong>de</strong>l Sur, Chile, 2004), y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una alianza estratégica cooperativa empresarial<br />
para <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los recursos marino costeros <strong>en</strong> Tárcoles (Cooperativa Autogestionaria <strong>de</strong> Servicios<br />
Profesionales para <strong>la</strong> Solidaridad Social, CoopeSolidar, Costa Rica, 2004). En cuanto a construir <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<br />
productivos, recibieron inversión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, por ejemplo, un sistema <strong>de</strong> integración social, <strong>la</strong>boral<br />
y económica <strong>en</strong> los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong>l Gran M<strong>en</strong>doza (El Arca, Arg<strong>en</strong>tina, 2006); el proyecto Tramas Sociales:<br />
Negocios Inclusivos (Tramando, Arg<strong>en</strong>tina, 2007); se apoyó a micro y pequeños empresarios <strong>de</strong> Concepción<br />
y Puerto Montt, <strong>en</strong>tre otros con armado <strong>de</strong> clusters para abastecer a empresas gran<strong>de</strong>s (Corporación Simón<br />
<strong>de</strong> Cir<strong>en</strong>e, Chile, 2007); se co<strong>la</strong>boró para el Manual y los talleres sobre RSE e Inclusión Social y Económica<br />
(IARSE, Arg<strong>en</strong>tina, 2008); y se contribuyó a pot<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos <strong>en</strong>tre pequeños y<br />
gran<strong>de</strong>s productores <strong>de</strong> Corral (Vivo Positivo, Coordinadora nacional <strong>de</strong> agrupaciones y organizaciones <strong>de</strong><br />
personas vivi<strong>en</strong>do con VIH/SIDA, Chile, 2008).<br />
3. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
<strong>AVINA</strong> acompañó el proceso <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina<br />
g<strong>en</strong>erando capital social para que empresas y empresarios lograran avances <strong>en</strong> su compromiso con el bi<strong>en</strong><br />
común. Contribuyó a <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> RSE a nivel contin<strong>en</strong>tal, i<strong>de</strong>ntificó li<strong>de</strong>razgos, y facilitó<br />
vínculos <strong>de</strong> confianza y <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> alianzas para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. De<br />
esta manera integró un conjunto <strong>de</strong> organizaciones, <strong>de</strong> distintas <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s y <strong>en</strong>vergaduras, que con sus<br />
interv<strong>en</strong>ciones facilitaron <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y que, poco a poco, se fuera alcanzando un<br />
cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Las <strong>en</strong>trevistas realizadas a 76 refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> RSE buscaron, <strong>en</strong>tre otros objetivos, conocer sus opiniones<br />
sobre el impacto que <strong>AVINA</strong> tuvo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. A continuación<br />
se pres<strong>en</strong>ta una sistematización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones sobre este aspecto, testimonios que <strong>la</strong>s ilustran y<br />
los resultados <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta que cuantifica <strong>la</strong> valoración sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />
Según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, estos fueron los resultados más significativos <strong>de</strong>l accionar <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina:<br />
66 67
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
!" Hizo una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, contribuy<strong>en</strong>do a g<strong>en</strong>erar capital<br />
social y conocimi<strong>en</strong>to.<br />
!" Instaló mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial.<br />
!" Contribuyó a crear una atmósfera, un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> reflexión para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, un pot<strong>en</strong>cial<br />
para su evolución que incluye, pero a <strong>la</strong> vez exce<strong>de</strong>, <strong>la</strong> RSE.<br />
!" La comunidad que <strong>AVINA</strong> ayudó a crear ya es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia organización. Qui<strong>en</strong>es<br />
promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversos ámbitos, se conectan <strong>en</strong>tre sí con una base <strong>de</strong> confianza, asumi<strong>en</strong>do<br />
objetivos y <strong>línea</strong>s <strong>de</strong> trabajo comunes.<br />
!" Las organizaciones internacionales acu<strong>de</strong>n a <strong>AVINA</strong> para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto con <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s ya establecidas,<br />
multiplicándose <strong>la</strong>s inversiones y los proyectos.<br />
!" Hay conceptos insta<strong>la</strong>dos y que van si<strong>en</strong>do <strong>en</strong>riquecidos con nuevos <strong>en</strong>foques.<br />
!" La dinámica <strong>de</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> RSE exce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> temática original <strong>de</strong> cada organización; <strong>la</strong> temática<br />
evoluciona con vida propia.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />
Esos resultados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alcance contin<strong>en</strong>tal logrado por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> los distintos países<br />
<strong>de</strong> América Latina, como lo muestran estos testimonios tomados a modo <strong>de</strong> ejemplo:<br />
Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
Enfoque, insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
!" “El aporte más importante es el argum<strong>en</strong>tativo, el <strong>en</strong>foque, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as.” (Chile)<br />
!" “El s<strong>en</strong>tido que le ha dado <strong>AVINA</strong> a <strong>la</strong> RSE es fortísimo y no ti<strong>en</strong>e que ver so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con un posicionami<strong>en</strong>to<br />
estratégico sino con un paradigma difer<strong>en</strong>te al pasado, cuando se veía <strong>la</strong> realidad bipo<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te.”<br />
(Costa Rica)<br />
!" “<strong>AVINA</strong> contribuyó a poner el tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l sector privado.<br />
Dio espacio a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas. Fom<strong>en</strong>tó el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> ciertos especialistas<br />
que lograron mayor visibilidad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> contactos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>.” (Ecuador)<br />
!" “<strong>AVINA</strong> fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras organizaciones <strong>en</strong> el Ecuador <strong>en</strong> introducir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> RSE es un<br />
tema integral y que es responsabilidad <strong>de</strong> todos.” (Ecuador)<br />
!" “En estos diez años <strong>de</strong> RSE, <strong>AVINA</strong> fue muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre gestión.<br />
La sociedad produjo nuevos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión (cómo hacer el trabajo con los stakehol<strong>de</strong>rs,<br />
cómo comparar el trabajo realizado). Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> esas personas fueron financiadas por AVI-<br />
NA.” (Brasil)<br />
!" “Sin <strong>AVINA</strong> <strong>la</strong> RSE no existiría <strong>en</strong> América Latina porque puso recursos financieros, compromiso y conocimi<strong>en</strong>to.”<br />
(Bolivia)<br />
Vínculos para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
!" “<strong>AVINA</strong> nos aportó una red <strong>de</strong> pares. Yo discutí un docum<strong>en</strong>to conceptual base <strong>de</strong> nuestra organización<br />
con los socios <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Hay un acuerdo <strong>de</strong> apoyo mutuo. Vale oro que ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong><br />
<strong>AVINA</strong>, veo a quién consultar por un tema y me recibe.” (Chile)<br />
!" “Sin dudas, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>AVINA</strong> jugó un papel fundam<strong>en</strong>tal para que se<br />
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar proyectos conjuntos. Es un logro total y absolutam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, s<strong>en</strong>tar difer<strong>en</strong>tes<br />
actores y ponerlos a trabajar juntos. Es un valor agregado <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> espectacu<strong>la</strong>r porque son neutrales<br />
y realm<strong>en</strong>te lo que quier<strong>en</strong> es promover el tema.” (Colombia)<br />
>><br />
Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
Vínculos para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
!" “Como <strong>AVINA</strong> ha sido un gestor <strong>de</strong> alianzas y contactos, con muy bu<strong>en</strong>os vínculos con <strong>la</strong> sociedad<br />
civil, creo que también ha incidido mucho <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil: <strong>en</strong> que reconocieran<br />
que tal vez a veces eran más opositores que <strong>la</strong>s empresas; <strong>en</strong> algunos casos han podido ver que<br />
<strong>la</strong>s empresas pue<strong>de</strong>n ser aliados.” (Guatema<strong>la</strong>)<br />
!" “Nosotros estamos haci<strong>en</strong>do lo que hacemos gracias a <strong>AVINA</strong> y no a pesar <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Los errores que<br />
hubo fueron los errores que cualquier organización hubiera t<strong>en</strong>ido. Cada dó<strong>la</strong>r que puso para nosotros<br />
tuvo absoluto s<strong>en</strong>tido, lo hicimos r<strong>en</strong>dir. T<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> doble obligación moral <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer y fructificar.”<br />
(Arg<strong>en</strong>tina)<br />
Apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fondos<br />
!" “Para los organismos <strong>de</strong> cooperación que están empezando a recibir el mandato <strong>de</strong> abordar estos<br />
temas, <strong>AVINA</strong> es un refer<strong>en</strong>te y consi<strong>de</strong>ran que podrán utilizar mucho <strong>de</strong> lo realizado por <strong>AVINA</strong>.”<br />
(Bolivia)<br />
!" “Hay organizaciones multi<strong>la</strong>terales y <strong>de</strong> cooperación que respetan a <strong>AVINA</strong> y quier<strong>en</strong> trabajar con el<strong>la</strong><br />
porque <strong>AVINA</strong> creó una red amplia y esta red ti<strong>en</strong>e valor. El organismo dice ‘A través <strong>de</strong> esta red interactúo’.<br />
Ése es el capital más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>.” (Brasil)<br />
!" “Yo pasé <strong>de</strong> financiado a financiador: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi actual cargo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> una empresa,<br />
financio a lí<strong>de</strong>res <strong>AVINA</strong>. Siempre que los i<strong>de</strong>ntifico los miro con otros ojos, porque <strong>AVINA</strong> ti<strong>en</strong>e esa<br />
capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar: cuando lo i<strong>de</strong>ntifico, el 50% <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to ya lo ti<strong>en</strong>e asegurado.” (Brasil)<br />
Fu<strong>en</strong>te: Entrevistas realizadas para este estudio<br />
La propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta fue que los <strong>en</strong>trevistados calificaran <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> consi<strong>de</strong>rando seis<br />
opciones: Nu<strong>la</strong>; Baja; Media; Alta; Muy alta; No Sabe/No contesta (NS/NC) 16 .<br />
16 Para más <strong>de</strong>talle, ver anexo B “Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta”. Sobre el perfil <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados, ver anexo A “Entrevis-<br />
68 69<br />
tados”.
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Para el 44% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
resultó alta o muy alta. Un 26% <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ró media y un 6%, baja o nu<strong>la</strong>. Casi 1 <strong>de</strong> cada 4 <strong>en</strong>trevistados<br />
(24%) prefiere <strong>la</strong> opción NS/NC, lo cual g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se argum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información sufici<strong>en</strong>te<br />
sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> RSE como para realizar una evaluación histórica.<br />
Al ser consultados acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> RSE fue creci<strong>en</strong>do o disminuy<strong>en</strong>do<br />
durante <strong>la</strong> última década, <strong>la</strong> respuesta mayoritaria fue que se mantuvo <strong>en</strong> niveles altos y constantes hasta<br />
aproximadam<strong>en</strong>te el año 2007, y que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces com<strong>en</strong>zó a disminuir. Los motivos <strong>de</strong> esa disminución<br />
—<strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que los <strong>en</strong>trevistados pudieron i<strong>de</strong>ntificarlos— fueron básicam<strong>en</strong>te dos: uno<br />
atribuido a <strong>la</strong> propia dinámica que fue tomando el movimi<strong>en</strong>to (<strong>la</strong> autonomía que adquirió el propio movimi<strong>en</strong>to<br />
permitió que <strong>AVINA</strong> ya no fuera imprescindible) y otro atribuido a <strong>AVINA</strong> (cuestiones <strong>de</strong> rediseño<br />
estratégico y otras oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión).<br />
Se les pidió a los refer<strong>en</strong>tes que otorgaran un valor a <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> según los diversos ámbitos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. El gráfico muestra el valor promedio <strong>de</strong> cada ámbito,<br />
asignado por los <strong>en</strong>trevistados que eligieron respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pregunta. Los <strong>en</strong>trevistados opinaron que el<br />
ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE es el espacio don<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> logró un mayor nivel <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />
(alta), seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> RSE, <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, agrupaciones<br />
empresariales, organismos internacionales e instituciones académicas, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un nivel <strong>de</strong><br />
inci<strong>de</strong>ncia medio. En cambio, consi<strong>de</strong>raron que <strong>AVINA</strong> logró un nivel bajo <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>: consultoras,<br />
empresas, medios <strong>de</strong> comunicación y organismos públicos. Cabe <strong>de</strong>stacar que no opinaron que hubiera<br />
habido una inci<strong>de</strong>ncia nu<strong>la</strong> <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> estos ámbitos.<br />
También se les consultó a los <strong>en</strong>trevistados sobre el nivel <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción —estrategia<br />
c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización— <strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Un 59% opinó<br />
que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción fue alta-muy alta, consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> organización contribuyó<br />
a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos, el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alianzas y el apoyo a <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s.<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
Como pregunta <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas para este estudio se les consultó a los expertos<br />
acerca <strong>de</strong> posibles estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> los próximos años para que <strong>la</strong>s empresas asuman un rol transformador:<br />
A partir <strong>de</strong> lo que hemos conversado sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />
¿cuál consi<strong>de</strong>ra que <strong>de</strong>bería ser <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> los próximos cinco años para contribuir<br />
eficazm<strong>en</strong>te a que <strong>la</strong>s empresas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación social?<br />
Si bi<strong>en</strong> se buscó principalm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias formu<strong>la</strong>das por los <strong>en</strong>trevistados constituyeran un<br />
insumo para futuras p<strong>la</strong>nificaciones <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> su inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el sector privado, <strong>la</strong> “torm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as”<br />
colectiva que aquí se transcribe muestra <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el camino<br />
para transformar<strong>la</strong>. Por ello estas suger<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n resultar útiles, más allá <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, para todo el movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
A modo <strong>de</strong> síntesis sistematizada, los tipos <strong>de</strong> respuestas surgidos fueron agrupados bajo <strong>la</strong>s categorías:<br />
objetivos g<strong>en</strong>erales para un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, objetivos g<strong>en</strong>erales para que <strong>la</strong> RSE t<strong>en</strong>ga mayor<br />
impacto y estrategias para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad (involucrami<strong>en</strong>to y articu<strong>la</strong>ción, innovación, regu<strong>la</strong>ción, conocimi<strong>en</strong>to<br />
y difusión, y equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>).<br />
Objetivos g<strong>en</strong>erales para un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
!" G<strong>en</strong>erar cambios <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, una transformación cultural.<br />
!" Contribuir <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mercado sost<strong>en</strong>ible, logrando una economía para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible, con un aporte significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación social.<br />
!" Trabajar para terminar con <strong>la</strong> pobreza; incluir a los pobres <strong>en</strong> el mercado <strong>la</strong>boral y crear más mecanismos<br />
<strong>de</strong> inclusión social.<br />
Objetivos g<strong>en</strong>erales para que <strong>la</strong> RSE logre mayor impacto<br />
!" Vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y competitividad.<br />
!" Asumir que <strong>la</strong> RSE implica un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> maduración y continuar apoyando al movimi<strong>en</strong>to.<br />
!" Trabajar para establecer <strong>la</strong> RSE como política pública.<br />
!" Llevar <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>l concepto a <strong>la</strong> práctica. >><br />
70 71
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Estrategias para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
Involucrami<strong>en</strong>to y articu<strong>la</strong>ción<br />
!" Lograr un mayor involucrami<strong>en</strong>to empresarial: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas multinacionales para que oper<strong>en</strong><br />
con los mismos estándares <strong>en</strong> América Latina que <strong>en</strong> sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, hasta <strong>la</strong>s pymes, que<br />
todavía requier<strong>en</strong> apoyo para incorpora<strong>rse</strong> al movimi<strong>en</strong>to. Contribuir a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre empresas<br />
gran<strong>de</strong>s y pequeñas.<br />
!" Ofrecer más pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y el empresariado, vincu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre empresa, sociedad y Estado, articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res.<br />
!" Sumar nuevos actores sociales. Principalm<strong>en</strong>te, al sector público; a<strong>de</strong>más: asociaciones <strong>de</strong> consumidores,<br />
organizaciones <strong>de</strong> trabajadores y medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
!" Trabajar con espacios colectivos exist<strong>en</strong>tes, como el Pacto Mundial.<br />
!" Convocar e inc<strong>en</strong>tivar a <strong>la</strong> opinión pública para que exija y controle más a <strong>la</strong>s empresas.<br />
!" Convocar a los diversos ámbitos a participar <strong>en</strong> políticas públicas.<br />
Innovación<br />
!" Apoyar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temas novedosos como negocios inclusivos y consumo responsable.<br />
!" Involucra<strong>rse</strong> <strong>en</strong> temas “duros” <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, como el índice <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad financiera.<br />
!" Participar y li<strong>de</strong>rar espacios <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> cambio climático y matriz <strong>en</strong>ergética.<br />
!" Inc<strong>en</strong>tivar una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s que trabajan <strong>en</strong> RSE.<br />
Regu<strong>la</strong>ción<br />
!" Investigar nuevos mecanismos <strong>de</strong> control para un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
!" Trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y promulgación <strong>de</strong> leyes que transform<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad hacia lo sost<strong>en</strong>ible.<br />
Investigar y difundir mo<strong>de</strong>los legis<strong>la</strong>tivos que puedan aplica<strong>rse</strong> <strong>en</strong> América Latina y funcion<strong>en</strong> como<br />
regu<strong>la</strong>dores y estímulo para <strong>la</strong> RSE.<br />
Conocimi<strong>en</strong>to y difusión<br />
!" Continuar con <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas que inspir<strong>en</strong> a otros.<br />
!" Invertir <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to: profundizar y mejorar <strong>la</strong> oferta académica y <strong>de</strong> formación creando capacida<strong>de</strong>s<br />
para gestionar <strong>la</strong> RSE, incluy<strong>en</strong>do consultores preparados para <strong>la</strong> temática.<br />
!" Intercambiar prácticas profesionales <strong>en</strong>tre organismos y empresas <strong>de</strong> distintos países <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />
!" “Poner <strong>de</strong> moda” <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad: que <strong>la</strong>s personas se apropi<strong>en</strong> <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
y su posibilidad <strong>de</strong> transformar <strong>la</strong> realidad.<br />
Equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />
!" Contribuir a <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> América Latina como región sin <strong>de</strong>scuidar los proyectos locales<br />
fr<strong>en</strong>te al contexto contin<strong>en</strong>tal.<br />
!" Trabajar los temas locales tomando como marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia lo global.<br />
!" Que los movimi<strong>en</strong>tos contin<strong>en</strong>tales inspir<strong>en</strong> proyectos locales pero que no los pre<strong>de</strong>termin<strong>en</strong> ya<br />
que los protagonistas <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> un territorio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los actores locales.<br />
!" Diseñar sistemas <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> impacto para <strong>la</strong>s acciones que buscan el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />
PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />
PARTE III<br />
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
72 73
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
1. Adón<strong>de</strong> llegamos hoy<br />
1.1 Esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
El camino recorrido por <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial com<strong>en</strong>zó mucho antes <strong>de</strong> que ésta fuera<br />
bautizada como tal, y tomó un fuerte impulso <strong>en</strong> todo el mundo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l ’90, con mayor<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina durante los últimos diez años. Sobre todo a nivel conceptual, se fue virando<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía y <strong>la</strong> inversión social hasta llegar a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una RSE integral, que incluyera a sus<br />
diversos dominios, para proponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad una evolución <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Al repasar los principales hechos emblemáticos que conforman lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>nomina<strong>rse</strong> como movimi<strong>en</strong>to<br />
hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que se incluye <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su totalidad (más allá<br />
<strong>de</strong>l ámbito y los actores involucrados), queda <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que se trata <strong>de</strong> un proceso <strong>en</strong> marcha, que va<br />
creci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> forma heterogénea <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>la</strong> RSE, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> iniciativas fi<strong>la</strong>ntrópicas y <strong>de</strong> inversión social, pasando por prácticas ais<strong>la</strong>das hasta<br />
una gestión integral <strong>de</strong>l negocio. Todas forman parte <strong>de</strong> un amplio paraguas <strong>de</strong> prácticas responsables <strong>de</strong>l<br />
sector privado, imprescindible para lograr una sost<strong>en</strong>ibilidad mundial aunque algunas voces especializadas,<br />
como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones que integran <strong>la</strong> Aliança Capoava —Ashoka, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Grupo <strong>de</strong><br />
Institutos Fundações e Empresas (GIFE) e Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social—, manifiestan<br />
que este paraguas está quedando pequeño ante <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que se anticipan para <strong>la</strong>s próximas<br />
décadas.<br />
En los últimos años se ha estado ampliando el concepto <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial hacia el<br />
<strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad para dar respuesta a una mayor cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas. Hubo <strong>en</strong>tre los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
RSE consultados para este estudio qui<strong>en</strong>es explicaron <strong>la</strong> RSE como un medio, y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad como<br />
un fin. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre RSE y movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad se evi<strong>de</strong>ncia, especialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas<br />
que vincu<strong>la</strong>n al sector privado con dominios específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE o con temáticas asociadas. De<br />
este modo, <strong>la</strong> RSE ha com<strong>en</strong>zado a nutri<strong>rse</strong> y complem<strong>en</strong>ta<strong>rse</strong> con cuestiones como negocios inclusivos,<br />
comercio justo, consumo responsable y ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles, <strong>en</strong>tre otras.<br />
La mayoría <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>trevistados ratifica <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> temática,<br />
aunque le otorgan alcances difer<strong>en</strong>tes. Mi<strong>en</strong>tras unos seña<strong>la</strong>n que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que no haya cambios<br />
significativos, como que los gobiernos se involucr<strong>en</strong> para cambiar <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego, no habrá gran<strong>de</strong>s<br />
avances o cambios masivos, otros sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que es un proceso <strong>de</strong> bases sólidas, y otros más afirman que<br />
ambas cuestiones no son <strong>en</strong>contradas sino complem<strong>en</strong>tarias. Al mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s principales motivaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas para incorporar <strong>la</strong> RSE, los especialistas <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> presión social y <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>l comercio internacional.<br />
“Se trata <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to porque ti<strong>en</strong>e una dinámica propia <strong>de</strong> superación continua”, opinó un empresario,<br />
basándose <strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong> (como los ing<strong>en</strong>ios azucareros o los cafetales), que se<br />
vieron obligados a mejorar sus prácticas ante <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> sus principales cli<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s multinacionales.<br />
En el mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s es un argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros<br />
<strong>en</strong>trevistados para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y citan como casos <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> maqui<strong>la</strong><br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción (qui<strong>en</strong>es a través <strong>de</strong> prácticas responsables mejoraron sus condiciones <strong>la</strong>borales,<br />
recibieron educación y mejor paga).<br />
Como parte <strong>de</strong>l tejido social <strong>la</strong>s empresas están ligadas, a nivel micro y a nivel macro, al <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los<br />
países don<strong>de</strong> se insertan; no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong>s temáticas propias <strong>de</strong> su realidad e involucra<strong>rse</strong><br />
<strong>en</strong> el<strong>la</strong>s. La realidad <strong>la</strong>tinoamericana está cruzada por necesida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que un sector <strong>de</strong> empresas impor-<br />
74 75
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
tante, aunque no masivo, ha empezado a dar cabida:<br />
!" Problemáticas sociales. Pobreza, <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong>sigualdad social son <strong>la</strong>s principales problemáticas<br />
sociales, a <strong>la</strong>s que se suma <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> infraestructura que garantice, <strong>en</strong>tre otros <strong>de</strong>rechos,<br />
el acceso al agua para todos los <strong>la</strong>tinoamericanos. Durante <strong>la</strong> última década estas temáticas<br />
van logrando mayor visibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y se observan algunas señales al<strong>en</strong>tadoras<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas como, por ejemplo, los casos <strong>de</strong> negocios<br />
inclusivos.<br />
!" Medio ambi<strong>en</strong>te. El cambio climático suele afectar más a los países emerg<strong>en</strong>tes ya que cu<strong>en</strong>tan<br />
con m<strong>en</strong>os recursos para prev<strong>en</strong>ción, y para reconstrucción cuando es necesario. Tanto <strong>la</strong> pérdida<br />
<strong>de</strong> biodiversidad como <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> los recursos naturales implican altos costos<br />
ambi<strong>en</strong>tales y económicos, y un riesgo para todos los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad (incluidas <strong>la</strong>s<br />
empresas); cuestiones que requier<strong>en</strong> con urg<strong>en</strong>cia at<strong>en</strong>ción, inversión e innovación.<br />
!" Equidad. La necesidad <strong>de</strong> integración se vuelve más compleja. Por una parte, <strong>la</strong>s temáticas ya<br />
más insta<strong>la</strong>das (<strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género o <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> grupos que constituy<strong>en</strong> minorías, como<br />
el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad) comi<strong>en</strong>zan a contar con regu<strong>la</strong>ciones y legis<strong>la</strong>ciones, y<br />
<strong>en</strong> el sector privado empiezan a aparecer mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> integración. Pero a estas temáticas se<br />
suman otras, como el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> inmigración resultante <strong>de</strong> catástrofes<br />
naturales (refugiados ambi<strong>en</strong>tales), que <strong>de</strong>berán ser consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
!" Salud y educación. El acceso pl<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación son todavía asuntos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> América Latina. El cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (temas como obesidad, sida, cáncer, adicciones) y <strong>la</strong><br />
educación (con foco <strong>en</strong> garantizar el acceso a <strong>la</strong> educación, acompañar el proceso para evitar<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>serción, inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> capacitación y acortar <strong>la</strong> brecha digital) se están volvi<strong>en</strong>do temáticas<br />
habituales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> inversión social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
!" Gobernabilidad. La participación social ha aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> modo significativo al insta<strong>la</strong><strong>rse</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>mocracia, por primera vez, como forma g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> América Latina. Sin<br />
embargo, salvo iniciativas puntuales, hay cuestiones que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> gobernabilidad y sobre <strong>la</strong>s<br />
que falta profundizar <strong>de</strong> modo tal <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er resultados eficaces para el bi<strong>en</strong> común, como<br />
por ejemplo <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia e integridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el sector público y<br />
el sector privado.<br />
!" Demografía y ciuda<strong>de</strong>s. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta años <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neta habrá, por lo m<strong>en</strong>os, un 30%<br />
más <strong>de</strong> personas: unos 9.000 millones <strong>de</strong> habitantes que, <strong>en</strong> su mayoría, vivirán <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />
La mayor parte <strong>de</strong> los nuevos habitantes nacerá <strong>en</strong> los países emerg<strong>en</strong>tes o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Esta situación <strong>de</strong>mográfica, como ya empieza a <strong>de</strong>tecta<strong>rse</strong>, traerá aparejados <strong>de</strong>safíos para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo urbano, <strong>la</strong>s infraestructuras y servicios, para el medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> cohesión social.<br />
La Línea <strong>de</strong> Tiempo con los hitos <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE muestra que <strong>la</strong> evolución se fue produci<strong>en</strong>do<br />
por acumu<strong>la</strong>ción. Es <strong>de</strong>cir, que no hay un punto <strong>de</strong> inflexión que haya g<strong>en</strong>erado un cambio fundam<strong>en</strong>tal<br />
—un antes y un <strong>de</strong>spués—, pero <strong>la</strong> sumatoria progresiva <strong>de</strong> hechos alineados hacia un mismo objetivo le<br />
fueron dando forma a un proceso con avances, mesetas, retrocesos y nuevos avances. Del mismo modo,<br />
aunque todavía son escasas <strong>la</strong>s iniciativas a nivel contin<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s acciones que se realizaron <strong>en</strong> cada país,<br />
o conjunto <strong>de</strong> países, le van dando forma a un movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano que ya ti<strong>en</strong>e, al m<strong>en</strong>os, un<br />
<strong>de</strong>nominador común: <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial. La RSE, como temática, con su terminología y<br />
principales conceptos, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das, con conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los principales lí<strong>de</strong>res<br />
empresariales y sociales sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar medidas <strong>de</strong>terminantes para lograr <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un mayor impacto, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s alianzas, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s aparec<strong>en</strong> como<br />
fundam<strong>en</strong>tales.<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
Al observar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> sus distintos ejes (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas)<br />
se evi<strong>de</strong>ncia que ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do modalida<strong>de</strong>s propias y que va g<strong>en</strong>erando capital social con pot<strong>en</strong>cial<br />
para alcanzar una transformación significativa. De <strong>la</strong>s principales iniciativas regionales surg<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
concretos que reflejan un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, tales como aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> organizaciones<br />
y alianzas vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> RSE, surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estándares voluntarios y una cada vez mayor adhesión <strong>de</strong><br />
empresas a principios, pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>nces sociales y uso <strong>de</strong> indicadores específicos, con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
hacia <strong>la</strong> uniformidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> medir.<br />
La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se canaliza a través <strong>de</strong> organizaciones nacionales, regionales y re<strong>de</strong>s que nuclean<br />
actores <strong>de</strong> diversos ámbitos. Cada vez se constituye una mayor cantidad <strong>de</strong> alianzas, tanto inte<strong>rse</strong>ctoriales<br />
como intrasectoriales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> objetivos como <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> paz y el<br />
respeto por los <strong>de</strong>rechos humanos. Las empresas <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> sobre su lugar fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pobreza, empiezan<br />
a valorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> una gestión ambi<strong>en</strong>tal sost<strong>en</strong>ible. Existe una r<strong>en</strong>ovada expectativa acerca <strong>de</strong><br />
los roles que pue<strong>de</strong> jugar cada uno <strong>de</strong> los actores sociales (empresas, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil,<br />
gobiernos) <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> común y empiezan a surgir casos que muestran que esto pue<strong>de</strong> converti<strong>rse</strong><br />
<strong>en</strong> una nueva manera <strong>de</strong> hacer política, como el trabajo <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles.<br />
Según <strong>la</strong> tipología p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> The Path to Corporate Responsibility por Simon Za<strong>de</strong>k —fundador y exdirector<br />
<strong>de</strong> Accountability y nominado como “lí<strong>de</strong>r mundial <strong>de</strong>l mañana” por el Foro Económico Mundial—,<br />
<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> un tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad atraviesa cuatro estadios: <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te, cuando el tema preocupa a<br />
activistas y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales pero no cu<strong>en</strong>ta con evi<strong>de</strong>ncias duras y <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />
negocios lo ignora; emerg<strong>en</strong>te, cuando existe cierta conci<strong>en</strong>cia política y mediática alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tema, hay<br />
un cuerpo <strong>de</strong> investigación incipi<strong>en</strong>te y con datos todavía débiles, y los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los negocios experim<strong>en</strong>tan<br />
aproximaciones para lidiar con el tema; <strong>en</strong> consolidación, cuando hay un cuerpo emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> prácticas<br />
<strong>de</strong> negocios <strong>en</strong> torno al tema, surg<strong>en</strong> iniciativas y estándares voluntarios con alcance sectorial, y aum<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que se necesita legis<strong>la</strong>ción; institucionalizado, cuando hay legis<strong>la</strong>ción y normas <strong>de</strong> negocios<br />
establecidas y <strong>la</strong>s prácticas se vuelv<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l negocio.<br />
Aplicado esto a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, el pres<strong>en</strong>te<br />
estudio ha permitido mostrar una conviv<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los tres últimos estadios, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te con<br />
mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los dos primeros (emerg<strong>en</strong>te<br />
y <strong>en</strong> consolidación), y con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s propias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> región para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, los controles e implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción. Esta etapa pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> varios <strong>en</strong>trevistados.<br />
La <strong>en</strong>cuesta Prácticas y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad<br />
Social <strong>en</strong> Brasil 2008, realizada por el<br />
Instituto Ethos, el Instituto Akatu e Instituto Brasi-<br />
“Hubo cambios pero no tan gran<strong>de</strong>s como se<br />
esperaba. Cambió <strong>de</strong> modo importante el discurso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas pero falta muchísimo: falta pasar<br />
<strong>de</strong>l discurso a <strong>la</strong> práctica. Las empresas sigu<strong>en</strong><br />
ori<strong>en</strong>tadas a resultados, concibi<strong>en</strong>do los resultados<br />
<strong>de</strong> manera tradicional.”<br />
“Para <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong> RSE es un gasto, no una<br />
inversión.”<br />
“El movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> región com<strong>en</strong>zó <strong>de</strong> manera<br />
reactiva y <strong>de</strong> a poco comi<strong>en</strong>za a ser proactivo, esto<br />
repres<strong>en</strong>ta un cambio fundam<strong>en</strong>tal.”<br />
leiro <strong>de</strong> Opinião Pública e Estatística (IBOPE) sobre una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l universo <strong>de</strong> empresas<br />
<strong>de</strong> ese país, <strong>de</strong>termina que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 56 prácticas consi<strong>de</strong>radas básicas, un 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas imp<strong>la</strong>ntó una<br />
media <strong>de</strong> 35; un 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas imp<strong>la</strong>ntó una media <strong>de</strong> 22 y un 70% imp<strong>la</strong>ntó ap<strong>en</strong>as 13. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que estas apreciaciones se refier<strong>en</strong> a Brasil, uno <strong>de</strong> los países con mayor avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE,<br />
pue<strong>de</strong> inferi<strong>rse</strong> que el resto <strong>de</strong> América Latina se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, al m<strong>en</strong>os, un paso más atrás.<br />
76 77
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
1.2 Sobre los ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se promueve <strong>la</strong> RSE<br />
Cada país cu<strong>en</strong>ta con organizaciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> RSE. Entre otras, agrupaciones<br />
empresariales, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, instituciones académicas, medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
Exist<strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción diversos, que se agrupan acor<strong>de</strong> a distintos criterios como por ejemplo:<br />
por dominio <strong>de</strong> RSE (medio ambi<strong>en</strong>te, prácticas <strong>la</strong>borales), por ámbito <strong>de</strong>l que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> (sector privado,<br />
académico, sociedad civil, medios <strong>de</strong> comunicación) o multiactorales, con variedad <strong>de</strong> alcances (<strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
comunal hasta contin<strong>en</strong>tal).<br />
!" Entre <strong>la</strong>s empresas, el interés por <strong>la</strong> temática ha sido llevado a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> sus inicios, por<br />
responsables <strong>de</strong> filiales <strong>de</strong> empresas transnacionales, con casas matrices <strong>en</strong> este contin<strong>en</strong>te,<br />
a <strong>la</strong>s que se fueron sumando gran<strong>de</strong>s empresas nacionales y pymes. Entre <strong>la</strong>s pymes, <strong>la</strong>s que<br />
primero se están sumando son <strong>la</strong>s que constituy<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> empresas<br />
gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s exportadoras. Se va increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong><br />
temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE que buscan capacita<strong>rse</strong>, tanto para ejercer como consultores externos a <strong>la</strong>s<br />
empresas como para trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas. También aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda para <strong>la</strong>s capacitaciones<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empresas que cu<strong>en</strong>ta con su <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
RSE, sobre todo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s multinacionales y gran<strong>de</strong>s.<br />
!" Las organizaciones <strong>de</strong> RSE suel<strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> marcar el rumbo, promover ag<strong>en</strong>das<br />
cons<strong>en</strong>suadas y g<strong>en</strong>erar capital social <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE. Durante <strong>la</strong> última década estas organizaciones<br />
han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una importante oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación para<br />
empresas y capacitación para su aplicación. Han recibido apoyo <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias internacionales<br />
<strong>de</strong> cooperación, organismos multi<strong>la</strong>terales y organizaciones donantes para surgir, fortalece<strong>rse</strong><br />
y ampliar <strong>la</strong> masa crítica interesada <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. La mayoría son agrupaciones empresariales<br />
que han aum<strong>en</strong>tado significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> sus miembros (empresas que adhier<strong>en</strong><br />
a sus principios y apoyan sus acciones), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que “pares convocan a pares”. Algunas<br />
nuclean empresas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral o por sector <strong>de</strong> negocios o tamaño. En <strong>la</strong> actualidad se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran trabajando <strong>en</strong> red y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una posición privilegiada para impulsar cambios <strong>en</strong><br />
los comportami<strong>en</strong>tos empresariales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, comparti<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>tos<br />
con su ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor, promocionando los b<strong>en</strong>eficios comunes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas responsables<br />
e, incluso, <strong>de</strong> manera incipi<strong>en</strong>te, se van involucrando <strong>en</strong> políticas públicas. Entre los <strong>de</strong>safíos<br />
que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan están <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> financia<strong>rse</strong> o ser financiadas y el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to con<br />
nuevos <strong>en</strong>foques sobre el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong> vez que <strong>la</strong> ampliación<br />
<strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a más empresas.<br />
!" Las instituciones académicas han g<strong>en</strong>erado diplomados, cátedras, investigaciones sobre <strong>la</strong><br />
temática, y han com<strong>en</strong>zado a formar alianzas para optimizar sus relevami<strong>en</strong>tos y ampliar el<br />
alcance (<strong>de</strong> nacional a contin<strong>en</strong>tal).<br />
!" Las organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, sobre todo <strong>la</strong>s ambi<strong>en</strong>talistas y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>soras <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
humanos, han asumido —junto a sus roles tradicionales <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> empresas y <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>nuncia sobre prácticas irresponsables, y su acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s empresas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te para<br />
viabilizar proyectos propios— un rol <strong>en</strong> <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> reportes empresariales y acompañami<strong>en</strong>to<br />
técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> prácticas responsables por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
Mi<strong>en</strong>tras, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do muy numerosas <strong>la</strong>s organizaciones que no se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> convocadas<br />
bajo <strong>la</strong> temática RSE, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos grupos <strong>de</strong>cisivos <strong>en</strong> el accionar <strong>de</strong> una empresa:<br />
trabajadores (nucleados <strong>en</strong> sindicatos) y consumidores (organizaciones <strong>de</strong> consumidores). A <strong>la</strong><br />
vez, aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> políticas públicas y su<br />
po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> convocatoria.<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
!" Los medios <strong>de</strong> comunicación, sobre todo <strong>en</strong> sus soportes más novedosos (blogs, re<strong>de</strong>s sociales,<br />
etc.), han sido canales <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión social que <strong>de</strong>manda mayor responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
empresas. En cambio, <strong>en</strong> sus soportes tradicionales todavía se realiza una cobertura sobre <strong>la</strong><br />
RSE que es cuestionada como superficial. Por otra parte, van surgi<strong>en</strong>do medios específicos <strong>de</strong><br />
RSE, con alcances nacionales o regionales.<br />
!" Los gobiernos aparec<strong>en</strong> como los m<strong>en</strong>os<br />
involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática, <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo que ésta<br />
pueda alcanzar consi<strong>de</strong>rando el pot<strong>en</strong>cial que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y el impacto que<br />
<strong>la</strong>s políticas públicas pue<strong>de</strong>n lograr. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
es <strong>de</strong> “corresponsabilidad”. El li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> los gobiernos es fundam<strong>en</strong>tal para respon<strong>de</strong>r a<br />
una <strong>de</strong>manda cada vez mayor <strong>de</strong> políticas públicas, nacionales y globales, que contribuyan a<br />
una economía sost<strong>en</strong>ible. Si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias incipi<strong>en</strong>tes —ciertas regu<strong>la</strong>ciones, propuestas<br />
<strong>de</strong> ley e inc<strong>en</strong>tivos fiscales, algunos organismos públicos que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática y<br />
participan <strong>de</strong> alianzas—, hasta el mom<strong>en</strong>to los Estados no se pres<strong>en</strong>tan como apa<strong>la</strong>ncadores<br />
importantes ni suel<strong>en</strong> incluir <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> sus parámetros, por ejemplo, para compras públicas.<br />
La incorporación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> función pública, que comi<strong>en</strong>za a suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> algunos<br />
países, es vista como un posible impulsor <strong>de</strong> cambios.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones, ¿cómo<br />
es el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ciudadanos? Éstos se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cada vez más informados sobre sus<br />
<strong>de</strong>rechos, <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s nuevas tecnologías<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>la</strong> mayor conci<strong>en</strong>cia<br />
g<strong>en</strong>erada a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s crisis económicas,<br />
ambi<strong>en</strong>tales y sociales, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias globales<br />
contra empresas que no respetan los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos, y el accionar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad civil. El hecho <strong>de</strong> que los ciudadanos<br />
vayan increm<strong>en</strong>tando su empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser un factor que <strong>la</strong>s empresas van vi<strong>en</strong>do con mayor<br />
interés. El respeto por el medio ambi<strong>en</strong>te, el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> aspiración a una mejor calidad <strong>de</strong><br />
vida constituy<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />
En su rol <strong>de</strong> consumidores, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas su int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra y <strong>de</strong> castigar a<br />
<strong>la</strong>s empresas irresponsables. Esto no se tras<strong>la</strong>da a<br />
<strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> un nivel significativo, pero <strong>la</strong>s miradas<br />
optimistas interpretan que <strong>la</strong> aspiración pue<strong>de</strong><br />
ser consi<strong>de</strong>rada como un primer paso hacia un<br />
“La g<strong>en</strong>te está pidi<strong>en</strong>do que el Estado regule mejor<br />
el comercio, <strong>la</strong> economía y los negocios.”<br />
“Las personas comi<strong>en</strong>zan a t<strong>en</strong>er conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
que si participan, pue<strong>de</strong>n lograr cambios. Y <strong>la</strong>s<br />
empresas reconoc<strong>en</strong> que eso impacta <strong>en</strong> sus<br />
negocios aunque todavía no <strong>en</strong> su nivel <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas.”<br />
“Los cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social se v<strong>en</strong><br />
más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. En países don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />
contaminaban y nadie <strong>de</strong>cía nada, <strong>de</strong> a poco los<br />
ciudadanos empiezan a conocer sus <strong>de</strong>rechos y<br />
rec<strong>la</strong>man.”<br />
“El público manifiesta su cambio al volve<strong>rse</strong><br />
más fiscalizador <strong>de</strong> procesos. Si bi<strong>en</strong> todavía<br />
no modifica su compra por precio, realiza más<br />
<strong>de</strong>nuncias y alertan sobre prácticas in<strong>de</strong>bidas.<br />
La g<strong>en</strong>te también se empieza a interesar por los<br />
productos sust<strong>en</strong>tables.”<br />
consumo responsable, que repres<strong>en</strong>taría un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social, <strong>en</strong> una cultura acostumbrada<br />
a consumir con criterios <strong>de</strong> precio y <strong>de</strong> reputación no necesariam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> responsabilidad social.<br />
Como proceso gradual, a mayor información circu<strong>la</strong>nte, <strong>la</strong>s empresas asum<strong>en</strong> cada vez más <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> una reputación positiva vincu<strong>la</strong>da a su RSE.<br />
78 79
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
1.3 Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: señales a partir <strong>de</strong> iniciativas con participación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
En muchos países <strong>de</strong> América Latina y otras regiones <strong>la</strong>s organizaciones promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran atravesando procesos <strong>de</strong> reflexión y revisión estratégica acerca <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong>l sector empresarial<br />
como un actor indisp<strong>en</strong>sable para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos sociales, ambi<strong>en</strong>tales y económicos,<br />
mi<strong>en</strong>tras manti<strong>en</strong><strong>en</strong> el énfasis <strong>en</strong> promover <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> RSE, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> prácticas responsables <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión empresarial y su difusión <strong>en</strong> reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
En cuanto al sector empresarial, una parte evi<strong>de</strong>ncia el interés <strong>de</strong> realizar acciones más c<strong>la</strong>ras y contun<strong>de</strong>ntes<br />
<strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Para que esto sea posible se requiere un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hacer<br />
negocios, que contemple temas como <strong>la</strong> ética y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> sectores más vulnerables<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> prácticas productivas que respet<strong>en</strong> el medioambi<strong>en</strong>te.<br />
La gran necesidad <strong>de</strong> impulsar procesos <strong>de</strong> solidaridad <strong>en</strong>tre sectores, países y regiones, y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />
inte<strong>rse</strong>ctorial como mecanismo <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to, concertación y co<strong>la</strong>boración, hac<strong>en</strong> que AVI-<br />
NA <strong>en</strong>fatice un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> otras ag<strong>en</strong>das y oportunida<strong>de</strong>s nacionales y contin<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> transformación social. Esto implica movilizar al sector empresarial <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />
promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s condiciones para nuevos espacios <strong>de</strong> participación y g<strong>en</strong>erando <strong>la</strong>s sinergias sufici<strong>en</strong>tes<br />
para que este nuevo rol <strong>de</strong>l empresariado se traduzca <strong>en</strong> iniciativas que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>n<strong>en</strong> procesos para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> América Latina e implique cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector privado y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conjunto.<br />
Esas ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar soluciones para temas <strong>de</strong>terminantes como los altos<br />
índices <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong> gobernabilidad y el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, el acceso al agua, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />
los residuos sólidos, <strong>la</strong> seguridad ciudadana, <strong>la</strong> adaptación y mitigación <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong>l cambio climático,<br />
<strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud como un bi<strong>en</strong> público, <strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong> exclusión social <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes<br />
formas, <strong>la</strong>s migraciones y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos sociales, y <strong>la</strong> explotación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos naturales.<br />
Des<strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> apunta a pot<strong>en</strong>ciar su estrategia <strong>de</strong> trabajo y co<strong>la</strong>boración con el<br />
sector privado, complem<strong>en</strong>tando su mirada inicial predominantem<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
y buscando <strong>de</strong>tectar, contribuir y participar <strong>en</strong> iniciativas innovadoras con esca<strong>la</strong> o que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los<br />
con pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, como <strong>la</strong>s que aquí se <strong>en</strong>umeran a modo ilustrativo:<br />
Conexiones Sust<strong>en</strong>tables<br />
Con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> promover espacios <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre sectores y compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s con ciertos<br />
biomas, <strong>AVINA</strong> participa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa Conexiones Sust<strong>en</strong>tables (www.conexoessust<strong>en</strong>taveis.org.br),<br />
que busca movilizar <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> diversos sectores <strong>de</strong> negocios a través <strong>de</strong> pactos<br />
empresariales que protejan <strong>la</strong> selva amazónica y sus pob<strong>la</strong>ciones. El proyecto nació a partir <strong>de</strong>l seminario<br />
“Conexiones sust<strong>en</strong>tables: San Pablo-Amazonía”, organizado por <strong>la</strong> red Nossa São Paulo y el Fórum Amazônia<br />
Sust<strong>en</strong>tável, con apoyo <strong>de</strong>l Instituto Ethos, don<strong>de</strong> se reunieron empresarios con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad civil y <strong>de</strong>l sector público para <strong>de</strong>batir el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> San Pablo como consumidora <strong>de</strong><br />
productos amazónicos.<br />
Este proceso permitió ofrecer una mayor transpar<strong>en</strong>cia y control sobre <strong>la</strong>s principales ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor<br />
vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong> Amazonía brasilera. Se realizaron pactos empresariales <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, soja<br />
y actividad pecuaria, <strong>la</strong>s organizaciones ambi<strong>en</strong>talistas investigaron y <strong>de</strong>nunciaron empresas que am<strong>en</strong>azaban<br />
<strong>la</strong> Amazonía y los organismos estatales com<strong>en</strong>zaron a recom<strong>en</strong>dar no comprar productos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> áreas ilegales. Un caso fue el boicot a <strong>la</strong> carne ilegal que <strong>de</strong>cidieron <strong>la</strong>s tres mayores ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados<br />
<strong>de</strong> Brasil (Pão <strong>de</strong> Açúcar, Carrefour y Wal-Mart), que <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> comprar carne prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
frigoríficos <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Pará <strong>de</strong>nunciados por <strong>la</strong> ONG Gre<strong>en</strong>peace <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2009.<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
Iniciativas como ésta ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre sus valores, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> multiplica<strong>rse</strong>. En este caso, a los sectores<br />
incluidos se sumó luego <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> incluir al si<strong>de</strong>rúrgico y diseñar <strong>la</strong> primera certificación<br />
<strong>de</strong> este tipo <strong>en</strong> el mundo.<br />
GRI para medios <strong>de</strong> comunicación<br />
Ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar y convocar a <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible,<br />
<strong>en</strong> 2007 <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), <strong>AVINA</strong>, el Programa <strong>de</strong> Estudios<br />
<strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia y Global Reporting Initiative (GRI) realizaron<br />
una alianza para que un grupo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong> América Latina<br />
adopte prácticas, mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> medición y reporte <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a sus grupos <strong>de</strong> interés. En este marco se<br />
está e<strong>la</strong>borando un Suplem<strong>en</strong>to Sectorial <strong>de</strong> Medios GRI, que servirá como complem<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s directrices<br />
<strong>de</strong> GRI <strong>en</strong> RSE. Los indicadores sectoriales están si<strong>en</strong>do trabajados por un grupo formado principalm<strong>en</strong>te<br />
por empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>de</strong> países con diversos grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que se<br />
focaliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos. La aprobación última <strong>de</strong> los indicadores estará <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> GRI.<br />
Hasta el mom<strong>en</strong>to se han i<strong>de</strong>ntificado los principales temas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />
medios, se ha e<strong>la</strong>borado el primer borrador <strong>de</strong>l Suplem<strong>en</strong>to Sectorial <strong>de</strong> Medios, se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do talleres<br />
y confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> América Latina para <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, y se ha publicado La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
libertad, estudio realizado junto con <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Carolina don<strong>de</strong> se realiza un análisis sobre <strong>la</strong>s prácticas<br />
<strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> los medios <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />
Construcción <strong>de</strong> institucionalidad<br />
Con <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible se logra creando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> institucionalidad<br />
necesarias para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>l mercado y fortalecer <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, y asumi<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s empresas<br />
son actores c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> esta institucionalidad, <strong>AVINA</strong> está realizando un acompañami<strong>en</strong>to<br />
al empresario Emilio Etchegorry <strong>en</strong> su gestión al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria Metalúrgica, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
provincia <strong>de</strong> Córdoba, Arg<strong>en</strong>tina, y como miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Directiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Industriales<br />
Metalúrgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina (ADIMRA).<br />
Las cámaras son espacios que agrupan empresas por rama industrial o comercial y, por lo tanto, se trata<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> es posible incidir <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo sectorial. Que ese <strong>de</strong>sarrollo sectorial g<strong>en</strong>ere<br />
valor común o at<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida colectiva, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los dirig<strong>en</strong>tes empresariales<br />
que integran <strong>la</strong>s cámaras. Con esta visión <strong>AVINA</strong> aportó los recursos necesarios para construir una<br />
red social que le permitiera a este empresario contar con los contactos y vínculos necesarios para insta<strong>la</strong>r<br />
su ag<strong>en</strong>da basada <strong>en</strong> valores y propuestas que privilegian <strong>la</strong> dignidad humana.<br />
Previam<strong>en</strong>te <strong>AVINA</strong> había apoyado a Etchegorry <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empresariales para llevar<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte esos valores y propuestas, primero <strong>en</strong>tre empresarios jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Córdoba (<strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong><br />
Jóv<strong>en</strong>es Empresarios <strong>de</strong> Córdoba, <strong>en</strong> 2004) y luego para empresas que operan <strong>en</strong> esa provincia (Gestión<br />
Responsable, organización <strong>de</strong> empresas por <strong>la</strong> RSE, <strong>en</strong> 2007).<br />
Medidas contra el cambio climático<br />
El cambio climático se instaló <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l empresariado <strong>de</strong> Chile hacia fines <strong>de</strong> 2009, con el ingreso a <strong>la</strong><br />
OCDE y los compromisos sobre mitigación <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>unciados durante<br />
80 81
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
<strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague. A su vez, <strong>la</strong> temática tomó más fuerza ante el temor <strong>de</strong> los principales sectores<br />
exportadores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a posibles barreras comerciales que exigieran una reducción <strong>de</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> carbono.<br />
Esta situación motivó un proceso <strong>de</strong> diálogo multisectorial que permitió g<strong>en</strong>erar una serie <strong>de</strong> propuestas<br />
para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones público-privadas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> emisiones. El proceso (www.<br />
cambioclimaticochile.org) fue impulsado por <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresas Eléctricas AG, <strong>Fundación</strong> Chile, el<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica, <strong>la</strong> Universidad Alberto Hurtado,<br />
<strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Futuro Latinoamericano y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Entre otras instancias técnicas y políticas se<br />
conformó una mesa <strong>de</strong> diálogo con refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los principales sectores económicos, organizaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad civil, y el Ministerio <strong>de</strong> Energía y Medio Ambi<strong>en</strong>te chil<strong>en</strong>o. Se analizaron estudios <strong>de</strong> costos<br />
<strong>de</strong> mitigación a nivel internacional y nacional; se i<strong>de</strong>ntificaron los pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> mitigación p<strong>la</strong>usibles <strong>en</strong><br />
Chile y se buscaron <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> política pública con mayor b<strong>en</strong>eficio social y económicam<strong>en</strong>te efici<strong>en</strong>tes;<br />
se analizaron 35 medidas factibles <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar para reducir gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y se<br />
i<strong>de</strong>ntificaron instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión y costos directos <strong>de</strong> estas acciones.<br />
Como parte <strong>de</strong> este proceso, <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma Esc<strong>en</strong>arios Energéticos-Chile 2030 logró inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> política<br />
pública, creándose el Programa País Efici<strong>en</strong>cia Energética —<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />
Energía— con una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> diez puntos para materializar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética <strong>de</strong>l país.<br />
Empresas por <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE (UniRSE) promovieron <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l sector privado <strong>de</strong><br />
Nicaragua que se p<strong>la</strong>smó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> organizaciones y gremios empresariales —li<strong>de</strong>rados por el<br />
Consejo Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Privada (COSEP) y <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio Americana <strong>de</strong> Nicaragua (AM-<br />
CHAM)— acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> responsabilidad social es un compromiso <strong>de</strong> todos y para todos y repres<strong>en</strong>ta<br />
una oportunidad para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> forma r<strong>en</strong>table, ética e inclusiva.<br />
Ese fue el paso inicial, <strong>en</strong> 2010, para movilizar al sector empresarial fom<strong>en</strong>tando su participación <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>das<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para que, junto con <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y el sector público, asuman<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y prácticas necesarias para afrontar <strong>de</strong> forma efectiva los problemas que aquejan al país.<br />
Actualm<strong>en</strong>te se está buscando ampliar <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector empresarial e implem<strong>en</strong>tar propuestas<br />
<strong>de</strong> relevancia contin<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> relevancia propia <strong>de</strong> Nicaragua, como el recic<strong>la</strong>je inclusivo, el acceso<br />
al agua a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión comunitaria, los mercados inclusivos, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s sust<strong>en</strong>tables.<br />
Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong> reconstrucción sust<strong>en</strong>table<br />
El 27 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010 un fuerte terremoto, <strong>de</strong> 8,8 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Richter, y un posterior tsunami, arrasaron<br />
con 350 kilómetros <strong>de</strong> Chile. Se estima que <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía liberada fue cercana a 100.000 bombas atómicas<br />
como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Hiroshima <strong>en</strong> 1945. Las zonas más afectadas fueron Valparaíso, Santiago, O’Higgins, Maule,<br />
Biobio y La Araucanía, don<strong>de</strong> vive cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país, unos 13 millones <strong>de</strong> habitantes.<br />
Hubo más <strong>de</strong> 2 millones <strong>de</strong> damnificados, 500 muertos, 500 mil vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong>struidas, casi un millón <strong>de</strong><br />
niñas y niños sin po<strong>de</strong>r ir a estudiar ante <strong>la</strong>s 2.750 escue<strong>la</strong>s inhabilitadas, 35 hospitales inutilizados y<br />
daños estimados <strong>en</strong> 30 mil millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />
Con apoyo <strong>de</strong> Naciones Unidas, un consorcio formado por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>Fundación</strong> Superación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Pobreza, Proyecto Propio y <strong>la</strong>s empresas Masisa y Onduline dio como resultado un proceso con amplia<br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social local, con importante participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y con un rol <strong>de</strong>l sector<br />
privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos. Se construyeron 1.472 vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />
consorcio multisectorial, lo que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los resultados habitacionales con construcciones <strong>de</strong> calidad,<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
implicó logros <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o empleo <strong>en</strong> varias comunas y compras <strong>en</strong> ferreterías locales. También se trabajó <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> reconstrucción ciudadana, con consorcios trisectoriales que participan y li<strong>de</strong>ran procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />
estratégica, reconstrucción patrimonial, empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y otros. <strong>AVINA</strong> intervino aportando un mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong> convocatoria y articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre todos los sectores.<br />
Esta experi<strong>en</strong>cia permitió validar <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo trisectorial, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, con participación<br />
ciudadana real, aportes al <strong>de</strong>sarrollo local, reactivación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afectadas, innovación<br />
y valoración por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad local.<br />
Promoción <strong>de</strong> los negocios y mercados inclusivos<br />
La promoción <strong>de</strong> los negocios inclusivos <strong>en</strong> América Latina tomó impulso <strong>en</strong> los últimos dos años cuando<br />
organizaciones empresariales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se sumaron a <strong>la</strong> temática. Al apoyo inicial <strong>de</strong>l<br />
World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t (WBCSD) y sus repres<strong>en</strong>taciones <strong>la</strong>tinoamericanas se<br />
sumó <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Sector Privado <strong>de</strong>l PNUD, como responsable <strong>de</strong>l Pacto Mundial, que creó el programa<br />
Growing Inclusive Markets.<br />
A estas organizaciones internacionales luego se incorporaron <strong>la</strong>s locales como el IARSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, el<br />
Instituto Ethos y <strong>la</strong> Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC) <strong>en</strong> Brasil; gremios empresariales como <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />
<strong>de</strong> Industrias <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Minas Gerais <strong>en</strong> Brasil y ANDI <strong>en</strong> Colombia; y el Programa Latinoamericano<br />
<strong>de</strong> RSE (PLARSE), que moviliza acciones <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> ocho países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Des<strong>de</strong> lo académico, por lo<br />
m<strong>en</strong>os veinte escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negocios <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te adoptaron el tema <strong>de</strong> negocios y mercados inclusivos<br />
<strong>en</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> promoción a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones y análisis <strong>de</strong> impacto social.<br />
Entre otras, universida<strong>de</strong>s miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red Social Enterprise Knowledge Network (SEKN) como Harvard<br />
Business School (Estados Unidos); Universidad San Andrés (Arg<strong>en</strong>tina); Universidad <strong>de</strong> São Paulo (Brasil);<br />
INCAE (Costa Rica); Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s (Colombia); Universidad Católica <strong>de</strong> Chile; EGADE (México);<br />
Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (Perú), IESA (V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>). Se sumaron, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> Universidad Torcuato Di Tel<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong>s fundaciones Getulio Vargas y Dom Cabral <strong>de</strong> Brasil, <strong>la</strong> Universidad Católica <strong>de</strong> Uruguay; <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong>l Desarrollo y <strong>la</strong> Alberto Hurtado <strong>de</strong> Chile, y <strong>la</strong>s estadouni<strong>de</strong>nses Cornell y Stanford.<br />
Alianza por el recic<strong>la</strong>do sust<strong>en</strong>table<br />
<strong>AVINA</strong> y el grupo empresarial Danone a través <strong>de</strong> su Fondo Ecosysteme se unieron con el objetivo <strong>de</strong> concretar<br />
un proyecto que mejore <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los recic<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s arg<strong>en</strong>tinas <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />
y Bu<strong>en</strong>os Aires (como primera etapa). La iniciativa busca estructurar una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor inclusiva para el<br />
recupero, procesami<strong>en</strong>to, y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> PET (material con el que se hace <strong>la</strong>s botel<strong>la</strong>s plásticas) a <strong>la</strong> industria<br />
para <strong>la</strong> producción local <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>s recic<strong>la</strong>das.<br />
La propuesta fue concebida y construida colectivam<strong>en</strong>te por <strong>AVINA</strong>, Danone y dos organizaciones <strong>de</strong> cartoneros,<br />
El Á<strong>la</strong>mo (Bu<strong>en</strong>os Aires) y <strong>la</strong> Cooperativa <strong>de</strong> Recic<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza (COREME). El acuerdo incluye<br />
el compromiso <strong>de</strong> Danone <strong>de</strong> producir un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sus botel<strong>la</strong>s con material recic<strong>la</strong>do y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un<br />
sistema <strong>de</strong> recupero que resulte sust<strong>en</strong>table. A su vez, <strong>AVINA</strong> aporta <strong>la</strong> estrategia y experi<strong>en</strong>cia para llevar<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte propuestas innovadoras que logr<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>r el trabajo <strong>de</strong> los recic<strong>la</strong>dores organizados con el <strong>de</strong><br />
los in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, uno <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>safíos para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión social.<br />
82 83
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
2. Adón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos llegar mañana<br />
2.1 La necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo<br />
En m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos décadas <strong>la</strong> mayor articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre diversos actores sociales —con <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
como una <strong>de</strong> sus propuestas más significativas— ha logrado un esc<strong>en</strong>ario favorable para <strong>la</strong> reflexión sobre<br />
sost<strong>en</strong>ibilidad. Este esc<strong>en</strong>ario bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> constituir el cimi<strong>en</strong>to hacia un cambio <strong>de</strong> paradigma consi<strong>de</strong>rado<br />
imprescindible para una construcción que permita avanzar sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> apa<strong>la</strong>ncar a qui<strong>en</strong>es todavía necesitan<br />
dar los primeros pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />
La situación social y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> servicios públicos<br />
que caracterizan <strong>la</strong> región muestran que,<br />
hasta el mom<strong>en</strong>to, no se ha logrado incidir significativam<strong>en</strong>te,<br />
salvo <strong>en</strong> algunos aspectos remarcados<br />
por los <strong>en</strong>trevistados como al<strong>en</strong>tadores<br />
(iniciativas puntuales, <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s pequeñas).<br />
Resulta necesario dar un paso más para<br />
que <strong>la</strong> RSE concrete su pot<strong>en</strong>cial transformador.<br />
Exist<strong>en</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas pero parec<strong>en</strong> no<br />
alcanzar todavía para g<strong>en</strong>erar esos cambios, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que resulta complejo modificar<br />
valores y reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego, tanto sociales como<br />
empresariales, y que se trata <strong>de</strong> una tarea que<br />
requiere <strong>tiempo</strong>.<br />
Es necesario <strong>en</strong>tonces re<strong>en</strong>focar <strong>la</strong> RSE, continuando<br />
hacia un proceso más amplio que involucre<br />
a una mayor variedad <strong>de</strong> actores y que t<strong>en</strong>ga<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s señales que anticipan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />
para <strong>la</strong>s próximas décadas. John Elkington,<br />
qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1994 acuñó el concepto triple bottom<br />
line (“triple <strong>línea</strong> <strong>de</strong> resultados”), sobre el <strong>de</strong>sempeño<br />
económico, social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
empresas, actualm<strong>en</strong>te explica <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to<br />
firmado por su organización <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
una “economía Fénix”: “Un nuevo or<strong>de</strong>n económico está resurgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas, y una nueva g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> innovadores, empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores e inversionistas está acelerando cambios es<strong>en</strong>ciales para brindar<br />
soluciones sost<strong>en</strong>ibles y esca<strong>la</strong>bles al mundo” 17 .<br />
El camino <strong>de</strong>l cambio está marcado por ag<strong>en</strong>tes<br />
globales como <strong>la</strong>s organizaciones intergubernam<strong>en</strong>tales,<br />
<strong>la</strong>s corporaciones transnacionales y <strong>la</strong><br />
sociedad civil, según seña<strong>la</strong> el docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Global<br />
Sc<strong>en</strong>ario Group (GSG), La gran transición: La<br />
promesa y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> futuro 18 , y un cuarto ag<strong>en</strong>te global “m<strong>en</strong>os tangible”: “<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l público<br />
17 Traducción libre. Vo<strong>la</strong>ns. The Pho<strong>en</strong>ix Economy. 50 Pioneers in the Business of Social Innovation. Londres, 2009.<br />
18 Stockholm Environm<strong>en</strong>t Institute (SEI). La gran transición: La promesa y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> futuro, traducción <strong>de</strong> Comisión Económica<br />
para América Latina y el Caribe (CEPAL), 2006.<br />
“Lo que se ha logrado a nivel micro no se ha<br />
llevado a esca<strong>la</strong>. Hay proyectos puntuales don<strong>de</strong><br />
se pue<strong>de</strong> ver el impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
vida <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción específica. Ahora hay que<br />
multiplicarlo.”<br />
“La RSE llegó a una pequeña porción <strong>de</strong> empresas,<br />
falta llegar a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más.”<br />
“Veo casos puntuales <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
vida pero creo que el movimi<strong>en</strong>to todavía no marca<br />
ag<strong>en</strong>da, y esto es lo que se necesita ahora.”<br />
“La calidad <strong>de</strong> vida ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong>s empresas<br />
pero, sobre todo, con el sistema. La RSE todavía no<br />
ha trabajado sobre el cambio <strong>en</strong> el sistema. Esto<br />
está p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te para lograr una transformación<br />
social.”<br />
“La RSE es un proceso que no es tangible y<br />
conti<strong>en</strong>e un cambio <strong>de</strong> cultura y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
que lo hace l<strong>en</strong>to.”<br />
“Todavía estamos empantanados <strong>en</strong> el mismo<br />
paradigma.”<br />
“El aporte es incipi<strong>en</strong>te pero todavía insufici<strong>en</strong>te.”<br />
“Se trata <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to vivo que todavía<br />
ti<strong>en</strong>e objetivos importantes aunque se requiere<br />
r<strong>en</strong>ovación y mayor conci<strong>en</strong>tización.”<br />
“Siempre p<strong>en</strong>samos que no hay que reinv<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />
rueda pero ahora sí es necesario. Cada uno <strong>de</strong>berá<br />
pregunta<strong>rse</strong> cómo hacerlo capitalizando el pasado<br />
y creando nuevos esc<strong>en</strong>arios.”<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l cambio, y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> valores que <strong>de</strong>n primacía a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida,<br />
<strong>la</strong> solidaridad humana y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te”. A nivel individual, se trata <strong>de</strong>l avance hacia<br />
ciudadanos conci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su responsabilidad <strong>en</strong> los distintos roles que ejerc<strong>en</strong>: <strong>en</strong> su familia, como usuario<br />
y consumidor, como cli<strong>en</strong>te, como trabajador, como empresario.<br />
Al compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> un proceso<br />
pau<strong>la</strong>tino que <strong>en</strong> América Latina ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />
veinte años, los <strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes no pue<strong>de</strong>n<br />
ser consi<strong>de</strong>rados limitantes; al contrario, repres<strong>en</strong>tan<br />
oportunida<strong>de</strong>s, espacios fértiles don<strong>de</strong> se<br />
requiere sembrar con apoyo e inc<strong>en</strong>tivo, basados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que forman parte <strong>de</strong><br />
este movimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> sus pot<strong>en</strong>ciales aportes a <strong>la</strong> transformación. Las empresas cu<strong>en</strong>tan con los recursos,<br />
<strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas adquiridas y los conocimi<strong>en</strong>tos para ser activas participantes <strong>de</strong> este proceso. Si esto no<br />
ocurre, <strong>de</strong>berán ser <strong>la</strong> sociedad civil organizada, los consumidores y los gobiernos los que se ocup<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
recordá<strong>rse</strong>lo.<br />
2.2 Un camino factible<br />
A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong>stacados que surg<strong>en</strong> como t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias para <strong>la</strong>s próximas décadas<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, sus <strong>de</strong>safíos, y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que podrán surgir durante el proceso. El<br />
punteado, no exhaustivo, fue conformado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los expertos consultados para este<br />
estudio, <strong>de</strong> iniciativas como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>umeradas <strong>en</strong> el punto “1.3 Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: señales a partir <strong>de</strong> iniciativas<br />
con participación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>”, y <strong>de</strong>l relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos reci<strong>en</strong>tes referidos específicam<strong>en</strong>te<br />
al futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad 19 : el Proyecto Ethos diez años 20 , <strong>de</strong>l Instituto Ethos, que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
una estrategia para abordar los próximos <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l sector privado, <strong>la</strong> Visión 2050 21 <strong>de</strong>l Consejo Empresarial<br />
Mundial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t, WBCSD)<br />
—firmada por 29 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas internacionales, <strong>la</strong> mayoría con operaciones importantes <strong>en</strong><br />
América Latina—, y <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones 22 <strong>de</strong>l Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea (ALC-UE)<br />
sobre <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa organizado por los gobiernos <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Alemania y España<br />
y por <strong>la</strong> Comisión Europea con miras a <strong>la</strong> Cumbre Unión Europea - América Latina <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>ntes y jefes <strong>de</strong><br />
Estado que se realizara <strong>en</strong> Madrid <strong>en</strong> 2010.<br />
Consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Consi<strong>de</strong>rando que América Latina se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra posicionada como un mercado<br />
emerg<strong>en</strong>te con amplias oportunida<strong>de</strong>s para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, un próximo paso es lograr<br />
cons<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a estándares <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que contempl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. El hecho<br />
<strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados t<strong>en</strong>ga una mirada local sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y consi<strong>de</strong>re<br />
escasa <strong>la</strong> información que circu<strong>la</strong> a nivel contin<strong>en</strong>tal —dato que, a su vez, se correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong> escasez<br />
<strong>de</strong> literatura con <strong>en</strong>foque <strong>la</strong>tinoamericano sobre <strong>la</strong> temática— indica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> consolidar <strong>la</strong> región<br />
como bloque para lograr optimizar y pot<strong>en</strong>ciar los esfuerzos <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> un mercado sost<strong>en</strong>ible que abone<br />
al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una economía ver<strong>de</strong> e inclusiva, con una mayor oferta <strong>de</strong> productos y servicios que se<br />
distingan por su responsabilidad social y bajo impacto ambi<strong>en</strong>tal, y un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> investigación<br />
y <strong>de</strong>sarrollo.<br />
19 Esta información pue<strong>de</strong> ser complem<strong>en</strong>tada con fu<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> ComunicaRSE, Las 10 c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabili-<br />
dad para 2011, que abordan una multiplicidad <strong>de</strong> iniciativas y hechos que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
20 Itacarambi, Paulo. Proyecto Ethos 10 años. Instituto Ethos, São Paulo, 2009.<br />
21 WBCSD. Vision 2050. The new ag<strong>en</strong>da for business. 2010.<br />
22 Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea sobre <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Recom<strong>en</strong>daciones. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />
octubre <strong>de</strong> 2009.<br />
“Gobiernos, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales,<br />
grupos <strong>la</strong>borales y empresarios trabajando para<br />
lograr nuevas estructuras.”<br />
“Habrá que p<strong>en</strong>sar leyes que cambi<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y<br />
no que vayan <strong>de</strong>trás.”<br />
84 85
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Desarrollo <strong>de</strong> soluciones innovadoras y efectivas. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s problemáticas que muestran<br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo empiezan a aparecer abordajes a los que hay que darle crédito,<br />
consi<strong>de</strong>rando que anteriores búsquedas <strong>de</strong> soluciones no han sido efectivas. Se trata <strong>de</strong> explorar nuevas<br />
posibilida<strong>de</strong>s. Los empleos ver<strong>de</strong>s, seña<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), como<br />
una pot<strong>en</strong>cial solución al <strong>de</strong>sempleo: personas capacitadas para el nuevo mercado <strong>de</strong> trabajo que incorporan<br />
los parámetros <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> manera transversal e integral <strong>en</strong> todas sus <strong>de</strong>cisiones y acciones.<br />
La innovación <strong>en</strong> tecnología, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergías limpias, biotecnología y optimización <strong>de</strong> los<br />
recursos (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> agua avanzados hasta aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los residuos), con aplicaciones <strong>en</strong><br />
sectores que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura a <strong>la</strong> medicina. La arquitectura sost<strong>en</strong>ible, que indaga construcciones que<br />
mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y el respeto por el medio ambi<strong>en</strong>te. Los procesos sobre “ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles”<br />
que muestran un abanico <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cuestiones como gestión <strong>de</strong> recursos, movilidad e infraestructura<br />
para ciuda<strong>de</strong>s como Bogotá, San Pablo y M<strong>en</strong>doza.<br />
Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mecanismos objetivos <strong>de</strong> premios y castigos. Se requiere <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y difundir mecanismos<br />
<strong>de</strong> evaluación y premiación para valorizar y difer<strong>en</strong>ciar a <strong>la</strong>s empresas responsables <strong>en</strong> el mercado.<br />
Reg<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras que ali<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a empresas y consumidores a exigir estándares responsables. Para lograrlo será<br />
necesario, <strong>en</strong>tre otras medidas, inc<strong>en</strong>tivar el monitoreo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y crear mecanismos <strong>de</strong> punición<br />
como sanciones por incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compromisos asumidos y por comportami<strong>en</strong>to irresponsable. Es<br />
fundam<strong>en</strong>tal el rol estatal a través <strong>de</strong> leyes, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones y políticas públicas —previéndose normativas<br />
acor<strong>de</strong> a los distintos tipos <strong>de</strong> empresas—, así como el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> los controles que<br />
se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> con transpar<strong>en</strong>tar y fiscalizar <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l sector público y <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l sector privado.<br />
El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> reportes integrados, que combinan lo financiero con lo social y ambi<strong>en</strong>tal,<br />
muestra un mayor interés por medir y comunicar <strong>la</strong> gestión responsable que realizan <strong>la</strong>s empresas, y a<br />
esto se suma <strong>la</strong> verificación externa <strong>de</strong> comités formados por terceros objetivos. A <strong>la</strong> vez se observan<br />
<strong>de</strong>sarrollos sectoriales; por ejemplo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “banca ética” que ofrece instrum<strong>en</strong>tos como los índices<br />
<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> valores (el ISE BOVESPA <strong>de</strong> Brasil, pionero <strong>en</strong> América Latina), con<br />
inci<strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los mercados financieros. La medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal es<br />
un tema que gana terr<strong>en</strong>o: primero <strong>la</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong>l carbono y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong>l agua. Global<br />
Reporting Initiative (GRI) anunció que su nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> indicadores incluirá un capítulo <strong>de</strong>dicado a<br />
biodiversidad. En países como Ho<strong>la</strong>nda, Fin<strong>la</strong>ndia, Noruega, Francia e Ir<strong>la</strong>nda ya se están aplicando tasas<br />
impositivas acor<strong>de</strong>s a los niveles <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> CO 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias como inc<strong>en</strong>tivo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ergías limpias y r<strong>en</strong>ovables.<br />
Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to: participación social y una actitud conci<strong>en</strong>te sobre el consumo. Ante <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te<br />
hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización (con estructuras más horizontales y nueva tecnología como<br />
internet, y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organizaciones que globalizan <strong>la</strong> información), <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil empieza<br />
a escucha<strong>rse</strong> cada vez más fuerte, y a ser t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
Este empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad requiere una inversión <strong>en</strong> educación sobre sost<strong>en</strong>ibilidad para impulsar<br />
<strong>la</strong> participación social, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y lograr una transformación <strong>en</strong> el<br />
estilo <strong>de</strong> vida, que incluye <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> consumir. Una forma <strong>de</strong> uso y consumo que valore <strong>la</strong> producción<br />
responsable, inclusiva, justa y ver<strong>de</strong>. Una forma <strong>de</strong> consumo que sea respetuosa <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong><br />
toda <strong>la</strong> sociedad.<br />
Articu<strong>la</strong>ción, integración y alianzas globales. Es necesario fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> dialogar <strong>en</strong>tre los diversos<br />
actores, tanto para <strong>en</strong>contrar formas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración como para resolver conflictos. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
voces más reconocidas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> RSE consultadas se refier<strong>en</strong> a un cambio estructural basado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
co<strong>la</strong>boración inte<strong>rse</strong>ctorial y <strong>en</strong> alianzas cada vez más globales. Como se señaló <strong>en</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />
surgidas <strong>de</strong>l Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea sobre RSE, al hace<strong>rse</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> alianza<br />
<strong>en</strong>tre regiones: “Para que <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSC se convierta <strong>en</strong> un impulsor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los acuerdos<br />
comerciales internacionales <strong>de</strong>be existir un proceso <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s regiones”. Sobre este tema<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
<strong>la</strong> principal pregunta es cómo lograr que los actores estén dispuestos y preparados para integra<strong>rse</strong> <strong>en</strong><br />
alianzas con verda<strong>de</strong>ro impacto. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia indica, a <strong>la</strong> vez, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> nuevos sectores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
políticas públicas.<br />
Comportami<strong>en</strong>to empresarial: <strong>de</strong> una actitud reactiva a una proactiva. Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y sus transformaciones<br />
durante <strong>la</strong> última década son atribuidos principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas matrices a<br />
sus filiales, a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l comercio exterior y a <strong>la</strong> presión social internacional sobre ciertas temáticas.<br />
En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> RSE son consi<strong>de</strong>radas una respuesta reactiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. El próximo<br />
paso será lograr un rol proactivo <strong>de</strong>l sector privado y así pot<strong>en</strong>ciar su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> transformación hacia<br />
el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Este cambio t<strong>en</strong>drá como esc<strong>en</strong>ario una nueva ag<strong>en</strong>da para los empresarios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que cuestiones como el cambio climático, <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong>s problemáticas sociales serán vistas<br />
como oportunida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> invertir, crecer y progresar. En este esc<strong>en</strong>ario <strong>la</strong>s empresas podrán implem<strong>en</strong>tar<br />
soluciones creativas, innovadoras y r<strong>en</strong>tables, alianzas estratégicas y un nuevo vínculo con su ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong> valor. Varios <strong>de</strong> los especialistas consultados sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas que están incorporándose al<br />
mercado <strong>la</strong>boral o llevan pocos años <strong>en</strong> él pose<strong>en</strong> una mayor conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir<br />
sost<strong>en</strong>ibilidad y una mejor formación para lograrlo. Entre <strong>la</strong>s señales que se observan al respecto se <strong>de</strong>staca<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta académica <strong>en</strong> áreas como RSE, medio ambi<strong>en</strong>te e inclusión social.<br />
Esta serie <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra condicionada por algunas preguntas que todavía no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />
respuesta c<strong>la</strong>ra y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> cómo se resuelvan para <strong>de</strong>terminar el esc<strong>en</strong>ario futuro. Uno <strong>de</strong> los principales<br />
<strong>de</strong>bates actuales es cómo se financiará <strong>la</strong> inversión que resulta imprescindible para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible, como <strong>la</strong> transición hacia el uso <strong>de</strong> tecnologías limpias, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> carbono y <strong>de</strong><br />
agua. Otro punto es cómo impactará <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta, <strong>de</strong>manda y hábitos <strong>de</strong> consumo <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> variables<br />
sobre impacto social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong> los productos. En este s<strong>en</strong>tido, se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> que<br />
<strong>la</strong> política pública no pasará solo por g<strong>en</strong>erar más legis<strong>la</strong>ción sino por <strong>en</strong>contrar inc<strong>en</strong>tivos y mecanismos<br />
cons<strong>en</strong>suados que ayu<strong>de</strong>n a solv<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inversión y a garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para todo<br />
tipo <strong>de</strong> empresas. Al respecto, habrá que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el apoyo que necesitará toda <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor<br />
(que <strong>en</strong> América Latina incluye una mayoría <strong>de</strong> pymes) para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte esta transformación.<br />
Existe un cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eralizado sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar una vuelta <strong>de</strong> timón e implem<strong>en</strong>tar una nueva<br />
forma <strong>de</strong> actuar para lograr <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. Más allá <strong>de</strong> cómo se <strong>de</strong>fina el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> este<br />
rumbo, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>netarias impondrán sus urg<strong>en</strong>cias y esto parece ser <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> cuanto al<br />
<strong>tiempo</strong> disponible para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte los cambios hacia una vida digna para todo el p<strong>la</strong>neta. Al parecer<br />
nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> una transición que, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>caminada, podría acercarnos a un mundo justo, equitativo,<br />
libre, pacífico y sost<strong>en</strong>ible para toda <strong>la</strong> humanidad.<br />
86 87
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
UN PUNTO DE VISTA<br />
UN PUNTO DE VISTA<br />
Participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este estudio fue un privilegio por diversos motivos. Por una parte,<br />
<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar un año a saber dón<strong>de</strong> estamos parados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad<br />
Social Empresarial, con una perspectiva <strong>la</strong>tinoamericana, mirando hacia atrás y hacia <strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />
para conocer mejor el pres<strong>en</strong>te y sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. Por otra, haber relevado docum<strong>en</strong>tación<br />
significativa <strong>en</strong> RSE y haber conocido <strong>la</strong> opinión y experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> más <strong>de</strong> set<strong>en</strong>ta expertos, con <strong>la</strong><br />
oportunidad <strong>de</strong> conformar elem<strong>en</strong>tos que buscan sumar al análisis, como una <strong>línea</strong> <strong>de</strong> <strong>tiempo</strong> con<br />
los hitos emblemáticos y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to según <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> ejes <strong>de</strong> evolución.<br />
A<strong>de</strong>más, haber estimado el alcance <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> una organización como <strong>AVINA</strong> y su “manera <strong>de</strong><br />
hacer”. Y, fundam<strong>en</strong>tal, haber sido parte <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> consultoría integrado por profesionales<br />
con diversidad <strong>en</strong> sus especialida<strong>de</strong>s y uniformidad <strong>en</strong> su nivel <strong>de</strong> compromiso, y haber sost<strong>en</strong>ido<br />
un intercambio franco y dinámico con el equipo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>dicado a este proyecto.<br />
Los <strong>en</strong>trevistados manifestaron interés por participar <strong>de</strong> esta investigación y se mostraron sinceros,<br />
c<strong>la</strong>ros y bi<strong>en</strong> dispuestos durante <strong>la</strong> hora y media que duró cada <strong>en</strong>trevista. El primer grupo, que<br />
participó <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> consulta, fue paci<strong>en</strong>te y g<strong>en</strong>eroso ayudando<br />
a mejorar el cuestionario. Y aquéllos que <strong>en</strong> principio habían dispuesto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>tiempo</strong> para <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>trevista, finalm<strong>en</strong>te pospusieron sus ag<strong>en</strong>das para darle el espacio necesario. En su conjunto,<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas fueron una oportunidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>e<strong>rse</strong> a reflexionar sobre un pasado colectivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> propia experi<strong>en</strong>cia, y a opinar sobre el accionar <strong>de</strong> una organización particu<strong>la</strong>r como <strong>AVINA</strong>. La<br />
mayoría <strong>de</strong> los consultados dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, i<strong>de</strong>ntificó aciertos y <strong>de</strong>saciertos, y<br />
calificó como <strong>de</strong> alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>la</strong>tinoamericana.<br />
El grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados fue diverso. En cuanto a su vínculo con <strong>AVINA</strong>, se consultó a: refer<strong>en</strong>tes<br />
apoyados por <strong>AVINA</strong> hace años; aliados reci<strong>en</strong>tes, ex integrantes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, actuales directivos y<br />
responsables nacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, y refer<strong>en</strong>tes sin vínculo directo con <strong>AVINA</strong>. En re<strong>la</strong>ción<br />
a su ámbito <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño, se <strong>en</strong>trevistaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> propietarios <strong>de</strong> grupos empresariales y <strong>de</strong><br />
pymes, ejecutivos <strong>de</strong> empresas y directivos <strong>de</strong> agrupaciones empresariales, hasta directivos <strong>de</strong> organizaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>de</strong> organizaciones específicas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>de</strong> medios<br />
<strong>de</strong> comunicación, y académicos. En total, fueron 76 <strong>en</strong>trevistados que trabajan <strong>en</strong> 17 países. Más<br />
allá <strong>de</strong> sus distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y <strong>de</strong> su re<strong>la</strong>ción con <strong>AVINA</strong>, no se registró una difer<strong>en</strong>ciación<br />
significativa <strong>en</strong>tre los distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados.<br />
Este estudio buscó ser un aporte para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una perspectiva regional. Tanto los <strong>en</strong>trevistados<br />
como <strong>la</strong>s publicaciones analizadas refier<strong>en</strong> más a una mirada nacional que a una mirada<br />
<strong>la</strong>tinoamericana, lo cual hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una falta <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to regional y, <strong>en</strong> especial, <strong>de</strong><br />
una falta <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> lo que constituye una región como tal. En <strong>la</strong> construcción que supone<br />
este estudio seguram<strong>en</strong>te no están todas <strong>la</strong>s organizaciones ni todas <strong>la</strong>s iniciativas significativas;<br />
<strong>de</strong>l mismo modo, probablem<strong>en</strong>te figuran organizaciones e iniciativas que para algunas miradas<br />
pue<strong>de</strong>n no haber sido relevantes. Sin embargo es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el recorte es inevitable<br />
y que esta investigación no pret<strong>en</strong>dió ser un relevami<strong>en</strong>to exhaustivo sino mapear estos<br />
años <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región para observar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, <strong>de</strong>nominadores comunes y señales <strong>de</strong>l camino<br />
recorrido y <strong>de</strong>l camino por recorrer.<br />
Es <strong>de</strong> subrayar que, a gran<strong>de</strong>s rasgos, los <strong>en</strong>trevistados no fueron concluy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus opiniones<br />
acerca <strong>de</strong> si exist<strong>en</strong> cambios concretos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to empresarial y sobre si <strong>la</strong> RSE está pu-<br />
88 89
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
di<strong>en</strong>do lograr una transformación significativa que redun<strong>de</strong> <strong>en</strong> una mejor calidad <strong>de</strong> vida. Probablem<strong>en</strong>te<br />
esto se <strong>de</strong>ba a que no exist<strong>en</strong> respuestas <strong>de</strong>finitivas <strong>en</strong> un proceso que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pocos años, que evoluciona constantem<strong>en</strong>te y que, incluso, hasta<br />
podría mutar.<br />
Los mayores <strong>de</strong>safíos parec<strong>en</strong> ser lograr insta<strong>la</strong>r masivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gestión responsable y consolidar<br />
los cambios necesarios para que <strong>la</strong> RSE se <strong>en</strong>marque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que busca alcanzar <strong>la</strong><br />
sost<strong>en</strong>ibilidad. El capital social y el conocimi<strong>en</strong>to que trae aparejado el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE constituy<strong>en</strong><br />
un p<strong>la</strong>fón fértil para transformaciones más profundas.<br />
Merce<strong>de</strong>s Korin<br />
Febrero, 2011<br />
PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
ANEXOS<br />
90 91
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
A. Entrevistados<br />
92 93<br />
ANEXOS<br />
Como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> Metodología, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes a ser consultados buscó t<strong>en</strong>er un criterio <strong>de</strong> diversidad <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes aspectos. A continuación se brinda el listado con los <strong>en</strong>trevistados y gráficos sobre <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad obt<strong>en</strong>ida por<br />
país (<strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> parte por el accionar <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> RSE <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos), por ámbito <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes y<br />
según el vínculo <strong>de</strong> éstos con <strong>AVINA</strong>.<br />
Arg<strong>en</strong>tina<br />
Alberto Willi Profesor <strong>de</strong>l área Empresa, Sociedad y Economía <strong>en</strong> el IAE Business School, Universidad Austral<br />
Alejandro Langlois Director Institucional <strong>de</strong> ComunicaRSE<br />
Carlos March Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Carm<strong>en</strong> O<strong>la</strong>echea Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />
C<strong>la</strong>udio Giomi Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> RSE y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> Arcor<br />
Fernando Barbera Vocal titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Directiva <strong>de</strong> Valos / Miembro fundador <strong>de</strong> Nuestra M<strong>en</strong>doza<br />
Gabriel Griffa Ex Director <strong>de</strong> Comunicaciones <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny<br />
Karina Stocovaz Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible para <strong>la</strong>s Operaciones Internacionales <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong> y Francia <strong>de</strong> Natura<br />
Luis Ul<strong>la</strong> Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE)<br />
Mariana Caminotti Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Córdoba<br />
Silvia D’Agostino Vicepresi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong>l Consejo Empresario <strong>de</strong> Entre Ríos (CEER)<br />
Bolivia<br />
Álvaro Bazán Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />
Andreas Noack Responsable <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> el Instituto Boliviano <strong>de</strong> Comercio Exterior (IBCE) / Directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong><br />
Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />
Eduardo Peinado Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Coca Co<strong>la</strong> / Miembro <strong>de</strong>l Directorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad Social<br />
Empresarial (COBORSE)<br />
Gabriel Baracatt Director <strong>de</strong> Innovación Social <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Leslie C<strong>la</strong>ros Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (Fun<strong>de</strong>s) / Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong><br />
Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />
Lour<strong>de</strong>s Chalup Integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (AmigaRSE) / Secretaria Técnica <strong>de</strong>l<br />
Consejo Boliviano <strong>de</strong> Negocios Inclusivos (COBONEI)<br />
Maggi Ta<strong>la</strong>vera Directora <strong>de</strong> Semanario Uno<br />
Brasil<br />
Francisco Azevedo Ex Repres<strong>en</strong>tante Regional <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />
Geraldinho Vieira Ex Repres<strong>en</strong>tante Regional <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Brasil / Ex Director <strong>de</strong> Comunicaciones <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Helio Mattar Director Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Instituto Akatu<br />
Jair Kievel Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Responsabilidad Social y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l Instituto Lojas R<strong>en</strong>ner<br />
Maria <strong>de</strong> Lour<strong>de</strong>s Nunes Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> O Boticário / Encargada <strong>de</strong> RC y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l Grupo Boticário<br />
O<strong>de</strong>d Grajew Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social / Fundador <strong>de</strong>l Movimi<strong>en</strong>to Nossa São Paulo<br />
Paulo Itacarambi Vicepresi<strong>de</strong>nte Ejecutivo <strong>de</strong>l Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social<br />
Sean McKaugan Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Susana Leal Ex Directora <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales <strong>de</strong>l Instituto Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania<br />
Chile<br />
Francisca Tondreau Sub Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> MASISA Chile<br />
Gilberto Ortiz Ex Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes Internacional<br />
Guillermo Scal<strong>la</strong>n Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Chile<br />
Hugo Vergara Director <strong>de</strong> BSD Chile / Ex Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Forum Empresa<br />
Marcos Delucchi Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Industrial para el Desarrollo Regional <strong>de</strong>l Biobio (CIDERE Biobio)<br />
Pao<strong>la</strong> Berdichevsky Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Chile<br />
Rafael Quiroga Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Acción RSE<br />
Soledad Teixidó Presi<strong>de</strong>nta Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Prohumana
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Yanina Kowszyk Directora Ejecutiva <strong>de</strong> Forum Empresa<br />
Xim<strong>en</strong>a Abogabir Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz<br />
Colombia<br />
Bernardo Toro Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Colombia / Asesor Especial <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Diana Chávez Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Regional para América Latina y el Caribe <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas<br />
Emilia Ruiz Morante Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Corona / Miembro fundadora <strong>de</strong> Bogotá Cómo Vamos<br />
María López Directora <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> Publicaciones Semana<br />
Roberto Gutiérrez Poveda Ex Coordinador <strong>de</strong>l nodo colombiano <strong>de</strong> Social Enterprise Knowledge Network (SEKN) / Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Facultad <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />
Costa Rica<br />
Luis Javier Castro Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED)<br />
Olga Sauma Directora <strong>de</strong> Desarrollo Empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED)<br />
Rafael Luna Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Costa Rica<br />
Ecuador<br />
Camilo Pinzón Coordinador <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Ecuador<br />
Jorge Roca Miembro <strong>de</strong> los Directorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca, <strong>la</strong> empresa Cotopaxi y <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Esquel<br />
Juan Cor<strong>de</strong>ro Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Incubadora <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong>l Austro <strong>de</strong>l Ecuador (Innpulsar) / Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Econó-<br />
micas y Administrativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca<br />
Ramiro Alvear Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES)<br />
El Salvador<br />
Roberto Murray Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Accion Social (Fun<strong>de</strong>mas) / Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Agríco<strong>la</strong> Industrial Sal-<br />
vadoreña (AGRISAL)<br />
Rhina Reyes Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas)<br />
Estados Unidos<br />
Aron Cramer Presi<strong>de</strong>nte y Director Ejecutivo <strong>de</strong> Business for Social Responsibility (BSR)<br />
Estrel<strong>la</strong> Peinado Vara Especialista <strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo/Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones (BID/FOMIN)<br />
Terry Nelidov Responsable <strong>de</strong>l Proyecto DR-CAFTA Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess, <strong>en</strong> Business for Social Responsibility (BSR)<br />
Guatema<strong>la</strong><br />
Guillermo Monroy Director Ejecutivo <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE)<br />
Honduras<br />
Roberto Leiva Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Consejo Empresarial Hondureño para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CEHDES) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />
Hondureña <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (FundahRSE)<br />
Ing<strong>la</strong>terra<br />
Simon Za<strong>de</strong>k Ex Director Ejecutivo <strong>de</strong> Accountability<br />
Nicaragua<br />
Matthias Dietrich Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (UniRSE)<br />
Panamá<br />
Andreas Egg<strong>en</strong>berg Integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Directiva <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Marce<strong>la</strong> Álvarez Cal<strong>de</strong>rón <strong>de</strong> Pardini Fundadora <strong>de</strong> IntegraRSE<br />
Teresa Moll <strong>de</strong> Alba <strong>de</strong> Alfaro Directora Ejecutiva <strong>de</strong> SumaRSE<br />
94 95<br />
Paraguay<br />
ANEXOS<br />
Beltrán Macchi Miembro <strong>de</strong>l Directorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio y Servicios <strong>de</strong>l Paraguay y <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong>l Pacto Ético Comercial<br />
/ Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Banco Visión<br />
Diana Escobar Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (REDES) / Directora <strong>de</strong> Producción <strong>de</strong><br />
Tecnoprint<br />
Ricardo Carrizosa Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC) / Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> DIESA<br />
Susana Ortiz Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Paraguay<br />
Yan Speranza Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Moisés Bertoni<br />
Perú<br />
Baltazar Caravedo Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Perú<br />
Bartolomé Ríos Ex Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Perú<br />
Carlos Armando Casis Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Atocongo<br />
Felipe Portocarrero Rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP)<br />
H<strong>en</strong>ri Le Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>u Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Perú 2021<br />
José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Riva Director Ejecutivo <strong>de</strong> GestionaRSE<br />
Uruguay<br />
Carm<strong>en</strong> Correa Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Uruguay<br />
Eduardo Shaw Director Ejecutivo <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social (DERES)<br />
Enrique Piedra Cueva Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />
Rubén Casavalle Miembro <strong>de</strong>l Consejo Directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa (ACDE)
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
B. Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta<br />
96 97<br />
ANEXOS<br />
Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas se utilizó un cuestionario guía dividido <strong>en</strong> dos secciones que contaron con preguntas abiertas y<br />
preguntas semiestructuradas. La segunda sección contó a<strong>de</strong>más con una breve <strong>en</strong>cuesta.<br />
Primera sección: Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
Temas <strong>de</strong>l cuestionario guía<br />
!" Puntos <strong>de</strong> inflexión y etapas <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />
!" Organizaciones, re<strong>de</strong>s e iniciativas emblemáticas<br />
!" Proceso <strong>de</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
!" Motivaciones y cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />
!" Motivaciones y cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social<br />
!" Contribución efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
Segunda sección: Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE<br />
!" Objetivos y estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> RSE<br />
!" Aportes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />
!" Principales aciertos y <strong>de</strong>saciertos<br />
!" Valoración cualitativa y cuantitativa (<strong>en</strong>cuesta) <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> América Latina<br />
!" Suger<strong>en</strong>cias para una contribución eficaz a que <strong>la</strong>s empresas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación social<br />
La <strong>en</strong>cuesta incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda sección fue utilizada para que los <strong>en</strong>trevistados respondieran básicam<strong>en</strong>te dos preguntas acer-<br />
ca <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Ambas fueron completadas según una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> 1 a 5 (1-Nulo, 2-Bajo, 3-Medio, 4-Alto,<br />
5-Muy Alto) y <strong>la</strong> opción No Sabe o No Contesta (NS/NC).<br />
Encuesta<br />
Valoración <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, directa e indirecta, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
¿Cuánto incidió <strong>AVINA</strong>, <strong>de</strong> manera<br />
directa e indirecta, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina?<br />
Nulo<br />
1<br />
Bajo<br />
2<br />
Medio<br />
3<br />
Alto<br />
4<br />
Muy Alto<br />
5<br />
NS/NC<br />
>>
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Encuesta<br />
Valoración <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE, por ámbitos<br />
ÁMBITOS<br />
(<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético)<br />
1. Agrupaciones empresariales<br />
2. Consultoras<br />
3. Empresas<br />
4. Instituciones académicas<br />
5. Medios <strong>de</strong> comunicación<br />
6. Organismos internacionales o<br />
multi<strong>la</strong>terales<br />
7. Organismos públicos<br />
8. Organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />
Civil (transpar<strong>en</strong>cia, trabajadores,<br />
consumidores, medio ambi<strong>en</strong>te, etc.)<br />
9. Organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE<br />
10. Re<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> RSE<br />
11. Otros (Especificar)<br />
Nulo<br />
1<br />
Bajo<br />
2<br />
Medio<br />
3<br />
Alto<br />
4<br />
Muy Alto<br />
5<br />
NS/NC<br />
98 99<br />
ANEXOS<br />
C. Detalle <strong>de</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo: La RSE <strong>en</strong> América Latina, década <strong>de</strong> 2000<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
!" Organizaciones y Re<strong>de</strong>s<br />
!" Conceptos<br />
!" Herrami<strong>en</strong>tas<br />
abc Organizaciones, Re<strong>de</strong>s e Hitos con los que contribuyó <strong>AVINA</strong><br />
" Creación <strong>de</strong> Acción RSE <strong>en</strong> Chile.<br />
" Se crea el Consejo Nacional <strong>de</strong> Producción Limpia, <strong>en</strong> Chile; organismo público-privado que busca impulsar <strong>la</strong> cooperación<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas) <strong>en</strong> El Salvador.<br />
" Creación <strong>de</strong> IntegraRSE <strong>en</strong> Panamá.<br />
" Se establece <strong>la</strong> Mesa Redonda <strong>de</strong> Gobierno Corporativo <strong>en</strong> América Latina con el objetivo <strong>de</strong> facilitar el diálogo público-<br />
" Se crea <strong>en</strong> Brasil <strong>la</strong> Revista Exame, que incluyó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inicio una Guia <strong>de</strong> boa cidadania corporativa (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007, se l<strong>la</strong>ma<br />
" Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP), <strong>de</strong> Perú, se inicia el proyecto “Consolidando <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> RS y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />
" El Instituto Ethos <strong>la</strong>nza los indicadores RSE, diseñados para Brasil. Luego serán traducidos y adaptados para otros países<br />
" Se <strong>la</strong>nza <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Naciones Unidas para <strong>la</strong>s empresas: el Pacto Mundial o Pacto Global. Ese mismo año, <strong>la</strong>s empresas<br />
" Primera empresa <strong>la</strong>tinoamericana (Natura, Brasil) que publica un reporte según <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Global Reporting Initiative<br />
" El C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CLACDS), <strong>de</strong>l Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Ad-<br />
" Creación <strong>de</strong> Social Enterprise Knowledge Network (SEKN), <strong>en</strong> una alianza <strong>en</strong>tre un grupo <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negocios <strong>de</strong> Ibero-<br />
" Creación <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro Vincu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Valparaíso (PUCV) <strong>en</strong> Chile.<br />
" Creación <strong>de</strong> Alianza por <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> México (AliaRSE).<br />
" Se realiza el Primer Foro Social Mundial, <strong>en</strong> Brasil. O<strong>de</strong>d Grajew, fundador <strong>de</strong>l Instituto Ethos, y Chico Whitaker trabajaron <strong>la</strong><br />
" Se <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> México <strong>la</strong> convocatoria para el distintivo Empresa Socialm<strong>en</strong>te Responsable (ESR), reconocimi<strong>en</strong>to que otorga <strong>la</strong><br />
" El programa <strong>de</strong> Gobierno Corporativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Colombiana <strong>de</strong> Cámaras <strong>de</strong> Comercio (Confecámaras), <strong>en</strong> alianza<br />
" Creación <strong>de</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes. Gestada <strong>en</strong> el Foro Social Mundial <strong>de</strong> 2002 se trata <strong>de</strong> una alianza <strong>de</strong> ONGs para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />
AÑO 2000<br />
<strong>en</strong>tre ambos sectores. Otros c<strong>en</strong>tros que se insta<strong>la</strong>n <strong>en</strong> América Latina son el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Efici<strong>en</strong>cia Tecnológica <strong>en</strong> Perú, <strong>en</strong><br />
2002, y el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Producción más Limpia Uruguay, <strong>en</strong> 2005.<br />
privado e intercambiar experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas. Creada por <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo<br />
Económicos (OCDE), el Banco Mundial, <strong>la</strong> Corporación Financiera Internacional (CFI) y socios regionales c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> los sectores<br />
público y privado.<br />
Guia Sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>).<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Perú”, con el objetivo <strong>de</strong> interiorizar y consolidar una visión <strong>de</strong> RS y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong>tre los<br />
estudiantes universitarios.<br />
<strong>de</strong> América Latina.<br />
<strong>la</strong>tinoamericanas Fibria Celulose y Natura, <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia brasilera, son <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> adherir.<br />
(GRI), iniciativa creada <strong>en</strong> 1997 por <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coalición <strong>de</strong> Economías Responsables <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te y el<br />
Programa <strong>de</strong> Naciones Unidas para el Medio Ambi<strong>en</strong>te (PNUMA).<br />
ministración <strong>de</strong> Empresas (INCAE), crea el Certificado <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Turística <strong>en</strong> Costa Rica.<br />
AÑO 2001<br />
<strong>américa</strong>, el Harvard Business School (HBS) y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />
i<strong>de</strong>a y se <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>taron a Bernard Cass<strong>en</strong>, director <strong>de</strong> Le Mon<strong>de</strong> Diplomatique, dándole forma junto a <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />
Alianza por <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (AliaRSE) y el C<strong>en</strong>tro Mexicano para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía (CEMEFI). Des<strong>de</strong> 2008,<br />
CEMEFI junto a Forum Empresa, <strong>en</strong>trega el reconocimi<strong>en</strong>to “Empresa Ejemp<strong>la</strong>r por su RS <strong>en</strong> América Latina”.<br />
con el C<strong>en</strong>tro Internacional para <strong>la</strong> Empresa Privada (CIPE), comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> profundización e incorporación<br />
efectiva <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> Gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas listadas <strong>en</strong> Bolsa.<br />
AÑO 2002<br />
<strong>la</strong> RSE formada por instituciones <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, El Salvador, México, Perú, Uruguay, España y Ho<strong>la</strong>nda. >>
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Interamericana <strong>de</strong> Fundaciones y Acciones Empresariales para el Desarrollo <strong>de</strong> Base (RedEAmérica).<br />
" Creación <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro ProÉtica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Católica <strong>de</strong> Córdoba (UCC), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />
" Creación <strong>de</strong>l Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE).<br />
" Creación <strong>de</strong> Valos, organización empresarial <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Arg<strong>en</strong>tina.<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aliança Capoava, constituida por Ashoka Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores Sociales, <strong>AVINA</strong>, Grupo <strong>de</strong> Institutos Fundações e<br />
" Creación <strong>de</strong> Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES).<br />
" Creación, <strong>en</strong> Paraguay, <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª Red local <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>en</strong> América Latina. Entre 2002 y 2007 surgieron re<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong>l<br />
" Comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias C<strong>en</strong>troamericanas <strong>de</strong> RSE, que luego se l<strong>la</strong>man ConvertiRSE y son organizadas por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
" Comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Interamericanas organizadas por el Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID).<br />
" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Programa Latin America Business Environm<strong>en</strong>t Learning Lea<strong>de</strong>rship (LA-BELL), <strong>de</strong>l World Resource Institute<br />
" Se <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina el sitio ComunicaRSE, primer medio especializado <strong>en</strong> RSE <strong>en</strong> español, dirigido a toda <strong>la</strong> región.<br />
" El Instituto Ethos publica <strong>la</strong> versión revisada <strong>de</strong> GRI para Brasil.<br />
" En el marco <strong>de</strong>l Proyecto Responsabilidad Social Empresarial llevado a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, que <strong>en</strong> 2010 pasa a l<strong>la</strong>ma<strong>rse</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />
" Creación <strong>de</strong> Consejo Empresarial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CEDES), <strong>en</strong> Bolivia.<br />
" Se constituye <strong>en</strong> Brasil <strong>la</strong> Red Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC), y su secretaria ejecutiva Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional<br />
" Creación <strong>de</strong> Consejo Empresarial para el Desarrollo Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong>l Ecuador (CEMDES).<br />
" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE).<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> RSE (FundahRSE).<br />
" Creación <strong>de</strong> Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (REDES), <strong>en</strong> Paraguay.<br />
" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l primer Índice <strong>de</strong> Competitividad Responsable (ICR, <strong>en</strong> inglés Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess In<strong>de</strong>x), producido<br />
" Se completa un “Catastro <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> Chile con reconocimi<strong>en</strong>to público <strong>en</strong> temas sociales y ambi<strong>en</strong>tales”, organizado<br />
" <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, <strong>de</strong> Chile, propone el concepto <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>table, que alu<strong>de</strong> a un proceso participativo,<br />
AÑO 2002<br />
Empresas (GIFE) y el Instituto Ethos, con el objetivo <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reflexión, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los y alianzas <strong>en</strong>tre<br />
lí<strong>de</strong>res y organizaciones sociales y <strong>de</strong>l sector empresarial, <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un mayor impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> Brasil.<br />
Pacto Mundial <strong>en</strong> otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región: Brasil (2003), Panamá (2003), Perú (2003), Arg<strong>en</strong>tina (2004), Colombia (2004),<br />
México (2005), Bolivia (2006), República Dominicana (2006), Chile (2007).<br />
empresariales que conforman <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> RSE. Se llevan a cabo <strong>en</strong> El Salvador (Fun<strong>de</strong>mas, 2002), Guatema<strong>la</strong><br />
(C<strong>en</strong>traRSE, 2004), Honduras (FundahRSE, 2005), Nicaragua (UniRSE, 2006), Costa Rica (AED, 2008) y Panamá (SumaRSE,<br />
2010).<br />
(WRI), <strong>en</strong> <strong>la</strong> XXXVII Asamblea <strong>de</strong>l Consejo Latinoamericano <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Administración (CLADEA), constituido por tres<br />
secretariados con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP), el Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Educação em Negocios Sust<strong>en</strong>táveis<br />
(IBENS), y el Instituto <strong>de</strong> Estudios para <strong>la</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Corporativa (IESC).<br />
(ADEC), el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información y Recursos para el Desarrollo (CIRD), <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y el Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />
para el Desarrollo (PNUD), ADEC e<strong>la</strong>bora <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> primeros pasos hacia <strong>la</strong> RSE, que se publica <strong>en</strong> 2003.<br />
AÑO 2003<br />
por <strong>la</strong> RSE (IntegraRSE).<br />
(NAN). Conformada por cinco instituciones promotoras <strong>de</strong> RSE creadas por becarios <strong>de</strong>l Programa Lea<strong>de</strong>rship in Phi<strong>la</strong>nthropy<br />
in the Americas, <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg. Entre 2004 y 2005 <strong>la</strong> Red se expandió a 13 núcleos, <strong>en</strong> su mayoría formados<br />
por Consejos Empresariales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> industrias <strong>de</strong> los Estados brasileños.<br />
por <strong>la</strong> organización Accountability. El estudio se repitió <strong>en</strong> 2005 y 2007. En todos los casos se incluyó a América Latina.<br />
por <strong>AVINA</strong>, con el objetivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong>s empresas nacionales y multinacionales con pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Chile que pres<strong>en</strong>tan<br />
bu<strong>en</strong>as prácticas ambi<strong>en</strong>tales y sociales. Se evaluaron criterios como certificaciones <strong>de</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal, social, reconocimi<strong>en</strong>tos<br />
recibidos, y firma <strong>de</strong> pactos o acuerdos que apoyan principios responsables.<br />
dinámico y voluntario que busca g<strong>en</strong>erar re<strong>la</strong>ciones fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> confianza y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong>s<br />
empresas y el gobierno, ligadas a un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong>sarrollo común. >><br />
100 101<br />
" El Banco Mundial apoya el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Programa Piloto <strong>de</strong> Certificación <strong>de</strong> Empresas <strong>en</strong> Equidad <strong>de</strong> Género, un sello para<br />
" Se crean <strong>en</strong> Brasil los Indicadores Akatu <strong>de</strong> Consumo Consci<strong>en</strong>te. Los Indicadores son un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autoevaluación,<br />
" Se firma el Acuerdo unificado sobre bu<strong>en</strong>as prácticas industriales, comerciales y <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al consumidor. Participan <strong>la</strong>s<br />
" El Pacto Ético Empresarial <strong>de</strong> Panamá es firmado por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> gremios <strong>de</strong>l sector privado, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> Asociación<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Interamericana <strong>de</strong> RSE.<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE (COBORSE).<br />
" Creación <strong>de</strong> Uniethos, por el Instituto Ethos <strong>en</strong> Brasil, <strong>de</strong>stinada a ofrecer educación y ori<strong>en</strong>tación a empresas, por medio <strong>de</strong><br />
" Creación <strong>de</strong> ConectaRSE, <strong>en</strong> Puerto Rico.<br />
" La Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL) publica el estudio Responsabilidad social corporativa <strong>en</strong><br />
" Se <strong>en</strong>trega por primera vez el Premio Red Pu<strong>en</strong>tes al Periodismo <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria, creado para impulsar<br />
" Primer proyecto BID-FOMIN para pymes <strong>en</strong> América Latina, organizado por Forum Empresa con metodología <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por<br />
" Se publica <strong>la</strong> norma NBR 16001, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Brasilera <strong>de</strong> Normas Técnicas (ABNT), <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> RSE, que se<br />
" Primer banco <strong>la</strong>tinoamericano (Unibanco, <strong>de</strong> Brasil) que adhiere a los Principios <strong>de</strong> Ecuador. Fue un año <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> pri-<br />
" Creación <strong>de</strong> los Indicadores C<strong>en</strong>traRSE, <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, referidos a RSE.<br />
" Se aprueba <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>en</strong> Radio y Televisión (l<strong>la</strong>mada Ley Resorte), con el objetivo <strong>de</strong><br />
" <strong>Fundación</strong> Carolina pone <strong>en</strong> marcha su programa <strong>de</strong> RSE (don<strong>de</strong> incluye a América Latina).<br />
" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial y Capital Social (CENARSECS), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (AmigaRSE) <strong>en</strong> Bolivia, con el objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE (UniRSE).<br />
" Se organiza un Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> organizaciones promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y el Caribe, vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />
AÑO 2003<br />
ANEXOS<br />
empresas que garantiza <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre hombres y mujeres. El primer país <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tarlo fue México,<br />
don<strong>de</strong> se l<strong>la</strong>mó Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Equidad <strong>de</strong> Género (MEG). Luego realizaron sus adaptaciones <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile y Costa<br />
Rica, <strong>en</strong>tre otros países.<br />
medición y monitoreo <strong>de</strong> individuos, empresas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong> qué estado <strong>de</strong> consumo consci<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran.<br />
También permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> acciones para mejorar los comportami<strong>en</strong>tos que reflejan actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> consumo<br />
consci<strong>en</strong>te.<br />
organizaciones colombianas ANDI, ACOPI y FENALCO, gremios <strong>de</strong> empresas proveedoras <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>de</strong> consumo<br />
masivo, repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> supermercados y <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> Colombia. En este acuerdo los empresarios se compromet<strong>en</strong><br />
con <strong>la</strong> responsabilidad social, el comercio justo y equitativo.<br />
Panameña <strong>de</strong> Ejecutivos <strong>de</strong> Empresa (APEDE), convocados por <strong>la</strong> Red <strong>de</strong>l Pacto Global y con el apoyo <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Comercio <strong>de</strong> los Estados Unidos, qui<strong>en</strong>es se compromet<strong>en</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una iniciativa conjunta <strong>de</strong> ética empresarial.<br />
AÑO 2004<br />
sus lí<strong>de</strong>res, para que incorpor<strong>en</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tablilidad y <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>en</strong> su gestión estratégica.<br />
América Latina: una visión empresarial.<br />
<strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y reconocer <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los trabajos publicados <strong>en</strong> medios gráficos <strong>de</strong> América Latina, así como el<br />
compromiso <strong>de</strong> los periodistas con esta temática.<br />
Fun<strong>de</strong>s y ejecutada por Acción RSE <strong>en</strong> Chile, Perú 2021 <strong>en</strong> Perú, Instituto Ethos <strong>en</strong> Brasil y Fun<strong>de</strong>mas <strong>en</strong> El Salvador. Y luego<br />
se realizaron experi<strong>en</strong>cias simi<strong>la</strong>res como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Colombia (Confecámaras), Paraguay (ADEC), México (Universidad Anáhuac),<br />
Uruguay (DERES) y Arg<strong>en</strong>tina (AMIA). En 2009 se publica <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> pymes con<br />
el objetivo <strong>de</strong> sistematizar el conocimi<strong>en</strong>to adquirido.<br />
vuelve uno <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> normativa para <strong>la</strong> región.<br />
mera adhesión <strong>de</strong>l primer banco a nivel internacional.<br />
regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación social.<br />
AÑO 2005<br />
sinergias <strong>en</strong>tre distintos sectores.<br />
Kellogg, realizado <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. >>
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
" Se pres<strong>en</strong>ta el estudio Responsabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s PYMES <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong>, que busca profundizar el grado<br />
" Se pres<strong>en</strong>ta el estudio Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>: Hacia un <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Interamericana <strong>de</strong> RSE.<br />
" Comi<strong>en</strong>za a e<strong>la</strong>bora<strong>rse</strong> un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura periodística <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong>. El<br />
" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Indicadores Ethos <strong>en</strong> español, adaptados y traducidos por IARSE (Arg<strong>en</strong>tina). Luego, otras organizaciones<br />
" Se firma el primer Acuerdo Sectorial Anticorrupción, que se p<strong>la</strong>ntea como iniciativa a nivel regional. Es iniciada <strong>en</strong> Colombia<br />
" Se realiza <strong>la</strong> primera reunión internacional sobre <strong>la</strong> ISO 26000, <strong>en</strong> Brasil.<br />
" Creación <strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong>l Índice <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Empresarial (ISE) por <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> San Pablo (BOVESPA).<br />
" El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer (CEDEM), <strong>de</strong> Chile, comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> iniciativa “Ciudadanía,<br />
" Entra <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> Norma Mexicana NMX-SAST-004-IMNC-2004. Esta norma oficial mexicana fue expedida por <strong>la</strong> Secretaría<br />
" Se firma el Pacto Ético Comercial (PEC) <strong>de</strong> Paraguay, impulsado por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Anunciantes <strong>de</strong>l Paraguay (CAP) y <strong>la</strong> Cáma-<br />
" Creación <strong>de</strong>l Observatorio Uruguayo <strong>de</strong> Medios, que incluye <strong>en</strong>tre sus temáticas auditar <strong>la</strong> RSE.<br />
" Se realiza <strong>la</strong> IV Cumbre <strong>de</strong>l Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea (ALC-UE). Los Jefes <strong>de</strong> Estado reunidos <strong>en</strong> Vi<strong>en</strong>a<br />
" GRI traduce al español <strong>la</strong> Guía para <strong>la</strong> E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Memorias <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad (G3). De esta manera se facilita el acceso<br />
" Se crea el Programa Latinoamericano <strong>de</strong> RSE (PLARSE). Esta iniciativa busca articu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> región activida<strong>de</strong>s para profundi-<br />
" El Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Empleo y Seguridad Social <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina pone <strong>en</strong> marcha el Programa <strong>de</strong> Responsabilidad Social Em-<br />
" Se <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> Brasil el Pacto Empresarial por <strong>la</strong> Integridad y contra <strong>la</strong> Corrupción (Ethos, Uniethos, PATRI, PNUD, ONUDD y<br />
" Se crea el programa <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> Gobierno Corporativo <strong>en</strong> Ecuador, bajo el auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> Quito y el Banco<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Iberoamericana <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> RSE (Red UniRSE). >><br />
AÑO 2005<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre el <strong>de</strong>sarrollo e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> el sector privado <strong>de</strong> América Latina, y más concretam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pymes. Basado <strong>en</strong> un relevami<strong>en</strong>to realizado <strong>en</strong> 2004, fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el Banco Interamericano <strong>de</strong><br />
Desarrollo (BID), <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con Ikei y diversos socios nacionales (Fun<strong>de</strong>s para Chile y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> AUSJAL para<br />
Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Colombia, El Salvador, México, Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>). La institución que lo realizó para Perú fue <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong>l Pacífico (UP).<br />
proyecto RSE y Medios <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong> es llevado a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por Instituto Ethos, ANDI y <strong>AVINA</strong>, <strong>en</strong> alianza con organizaciones<br />
locales <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Chile, Ecuador, España, Paraguay, Perú y Portugal.<br />
<strong>la</strong>tinoamericanas lo tomaron como base para adaptarlo a sus contextos: Perú 2021 (2006, Perú), ADEC (2009, Paraguay) y<br />
COBORSE (2009, Bolivia).<br />
por <strong>la</strong> organización Transpar<strong>en</strong>cia Internacional.<br />
género y RSE: Hacia un <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong>l sector agroindustrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l Maule”.<br />
<strong>de</strong> Economía y e<strong>la</strong>borada, aprobada y publicada por el Instituto Mexicano <strong>de</strong> Normalización y Certificación (IMNC). Esta norma<br />
es voluntaria y es consi<strong>de</strong>rada <strong>la</strong> base para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> México.<br />
ra <strong>de</strong> Comercio Paraguayo Americana (AMCHAM), bajo el patrocinio <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />
AÑO 2006<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> todo el mundo.<br />
a <strong>la</strong>s directrices para <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong>tinoamericanas y se fom<strong>en</strong>ta su utilización <strong>en</strong> América Latina.<br />
zar conocimi<strong>en</strong>tos, implem<strong>en</strong>tar gestión <strong>en</strong> RSE, g<strong>en</strong>erar vínculos con los medios <strong>de</strong> comunicación y ampliar prácticas para<br />
reducir <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Impulsada por Instituto Ethos, con apoyo <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, ICCO y Forum Empresa,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008 participan ADEC <strong>de</strong> Paraguay, COBORSE <strong>de</strong> Bolivia, CERES <strong>de</strong> Ecuador, Perú 2021, UniRSE <strong>de</strong> Nicaragua, CECO-<br />
DES <strong>de</strong> Colombia e IARSE <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />
presaria, a partir <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>sarrolló <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria y Trabajo Dec<strong>en</strong>te, que busca promover<br />
<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l trabajo y el diálogo social y reúne a más <strong>de</strong> 100 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empresariales, cámaras, empresas, universida<strong>de</strong>s,<br />
organismos internacionales, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cooperación y repres<strong>en</strong>tantes sindicales.<br />
Comité Brasilero <strong>de</strong>l Pacto Mundial).<br />
Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), con fondos <strong>de</strong>l FOMIN. Su objetivo es <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> gobierno corporativo<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas ecuatorianas.<br />
AÑO 2007<br />
102 103<br />
" Se conforma <strong>la</strong> Red Latinoamericana por Ciuda<strong>de</strong>s Justas y Sost<strong>en</strong>ibles, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l décimo aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />
" Se crea el Movimi<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Empresas por <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Des<strong>de</strong> 2010, Red Nacional <strong>de</strong> RSE. Formada por Mo-<br />
" Se <strong>la</strong>nza el Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE, creado y dirigido por Merce<strong>de</strong>s Korin. Una herrami<strong>en</strong>ta virtual <strong>de</strong> investigación,<br />
" El Premio Nacional a <strong>la</strong> Calidad <strong>en</strong>tregado por ChileCalidad, un comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia estatal <strong>de</strong> apoyo a empresas Corporación<br />
" Se crea el primer Punto Focal GRI <strong>de</strong>l mundo y se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> Brasil. Con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Instituto Ethos, ayuda a coordinar <strong>la</strong> red<br />
" Publicación <strong>de</strong> los “Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social para cooperativas <strong>de</strong> usuarios. Herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> autoevaluación y<br />
" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red sobre Principios <strong>de</strong> Inversión Responsable, <strong>en</strong> Brasil, l<strong>la</strong>mada PRI Brazil Network.<br />
" Creación <strong>de</strong>l Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>de</strong> Costa Rica (CCNRS).<br />
" Se publica La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, primer relevami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comu-<br />
" Se realiza el Primer Foro <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong>l Mercosur: Acciones concretas e integración regional, organizado por Internationale<br />
" Comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un Suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Medios GRI, complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> GRI G3. Diseñado para sector<br />
" Los indicadores IndicaRSE (<strong>de</strong> C<strong>en</strong>traRSE, Guatema<strong>la</strong>) son homologados para C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> por <strong>la</strong> Red IntegraRSE.<br />
" En <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina, se aprueba <strong>la</strong> Ley Nº 2594, que establece el marco jurídico <strong>de</strong>l Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> Res-<br />
" GRI comi<strong>en</strong>za a e<strong>la</strong>borar su primer Anexo Nacional <strong>en</strong> Brasil. Los anexos nacionales son <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para ser usados junto<br />
" Se <strong>la</strong>nza <strong>la</strong> primera Norma colombiana <strong>de</strong> RSE: <strong>la</strong> GTC 180 Responsabilidad Social, creada por <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación Fa-<br />
AÑO 2007<br />
ANEXOS<br />
“Bogotá Cómo Vamos”, promovida por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza <strong>en</strong>tre Casa Editorial El Tiempo, <strong>Fundación</strong><br />
Corona y Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Bogotá, para realizar un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. En<br />
2007 se <strong>la</strong>nza el movimi<strong>en</strong>to “Nossa São Paulo” y, <strong>en</strong> 2009, “Nuestra M<strong>en</strong>doza”, ambos movimi<strong>en</strong>tos impulsados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
sector empresario y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />
veRSE (Rosario), Valos (M<strong>en</strong>doza), Pacto San Juan (San Juan), CEER (Entre Ríos), Nuevos Aires (Bu<strong>en</strong>os Aires), Foro Patagonia,<br />
Minka (Jujuy), Marcos Juárez (Córdoba), Gestión Responsable (Córdoba), <strong>en</strong> alianza con IARSE.<br />
sistematización, análisis y difusión <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>s organizaciones que trabajan junto a empresas para increm<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> gestión responsable. Primero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para Arg<strong>en</strong>tina, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009 el Mapeo se expan<strong>de</strong> a América Latina.<br />
<strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción (CORFO), actualiza sus criterios <strong>de</strong> selección y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> incluir <strong>en</strong>tre sus parámetros a <strong>la</strong> RSE.<br />
<strong>de</strong>l GRI y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> América <strong>de</strong>l Sur. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Punto Focal <strong>de</strong>l GRI <strong>en</strong> todo el mundo<br />
y <strong>en</strong>tre sus objetivos figura fortalecer y ampliar <strong>la</strong> red <strong>de</strong>l GRI.<br />
p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to”, realizados por el Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE), <strong>en</strong> base a los Indicadores<br />
Ethos/IARSE 2004-2005, y a los <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el programa RSE.COOP, <strong>en</strong> Cataluña, España, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa<br />
Comunitaria Equal.<br />
AÑO 2008<br />
nicación, realizado por <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), junto con <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />
Carolina y el Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia.<br />
Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt), <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />
Cultura (UNESCO), y coordinado por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Formación para <strong>la</strong> Integración Regional (CEFIR), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. En 2009 se<br />
realiza el Segundo Foro <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>de</strong>l Mercosur <strong>en</strong> Asunción, Paraguay.<br />
<strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación como un marco <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> informes <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y medición<br />
<strong>de</strong> su gestión. Este suplem<strong>en</strong>to es e<strong>la</strong>borado por <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>,<br />
Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia y Global Reporting Initiative (GRI).<br />
ponsabilidad Social y Ambi<strong>en</strong>tal (BRSA), <strong>de</strong> carácter voluntario y con acceso público a los reportes <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad para<br />
empresas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 300 empleados, con ingresos mayores a los establecidos para pymes.<br />
con <strong>la</strong>s Guías para <strong>la</strong> E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Memorias <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo contribuir a ubicar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> reportes GRI <strong>en</strong> un contexto nacional.<br />
miliar <strong>de</strong> Antioquia (COMFAMA) y el Instituto Colombiano <strong>de</strong> Normas Técnicas y Certificación (ICONTEC).<br />
AÑO 2009<br />
" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Regional para América Latina y el Caribe, <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas. Este c<strong>en</strong>tro,<br />
que funciona <strong>en</strong> Bogotá, Colombia, surge <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sector privado, si<strong>en</strong>do una organización in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s locales<br />
que busca g<strong>en</strong>erar i<strong>de</strong>as y herrami<strong>en</strong>tas innovadoras para fortalecer <strong>la</strong> Responsabilidad Social <strong>en</strong> América Latina y el<br />
Caribe, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los Principios <strong>de</strong>l Pacto Mundial y los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />
" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro I<strong>de</strong>aRSE para <strong>la</strong> Responsabilidad y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa, <strong>en</strong> México.<br />
" Creación <strong>de</strong> SumaRSE, <strong>en</strong> Panamá, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong>l Pacto Global Panamá e IntegraRSE. >>
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
" La Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (IntegraRSE) inicia <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l estudio sobre el Estado actual <strong>de</strong><br />
" Se difun<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta Gallup sobre impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong>tinoamericanas.<br />
" Se difun<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta Forum Empresa sobre RSE <strong>en</strong> América Latina: El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial bajo<br />
" Se realiza <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires el Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea (ALC-UE): “Responsabilidad Social Corporativa<br />
" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera edición <strong>de</strong>l Programa Iberoamericano <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Formadores <strong>en</strong> RSE, <strong>de</strong> carácter virtual,<br />
" Se firma un acuerdo <strong>en</strong>tre 20 gran<strong>de</strong>s empresas <strong>de</strong> Brasil para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> sus emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> carbono.<br />
AÑO 2009<br />
<strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>. En el estudio se incluirá el análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas c<strong>en</strong>troamericanas, el avance<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE por país (Costa Rica, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Panamá), nuevos retos y oportunida<strong>de</strong>s para<br />
<strong>la</strong> región.<br />
<strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong>. El relevami<strong>en</strong>to incluyó 15 países <strong>de</strong> América Latina, y se realizó <strong>en</strong>tre<br />
junio y julio <strong>de</strong> 2009 con consultas a ejecutivos <strong>de</strong> 529 empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
(RSC) y alianzas multisectoriales: contribuciones a <strong>la</strong> competitividad, innovación y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible”, convocado por el<br />
Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Empleo y Seguridad Social, Arg<strong>en</strong>tina, y el Ministerio Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Cooperación Económica y Desarrollo<br />
(Bun<strong>de</strong>sministerium für Wirtschaftliche Zusamm<strong>en</strong>arbeit und Entwicklung, BMZ), Alemania, y organizado por <strong>la</strong> institución <strong>de</strong><br />
cooperación alemana Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt).<br />
con el propósito <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una masa crítica <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. El<br />
Programa está organizado por Red UniRSE con apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Regional <strong>de</strong>l PNUD para América Latina y el Caribe, <strong>la</strong><br />
AECID <strong>de</strong> España y el Fondo España-PNUD Hacia un Desarrollo Integrado e Inclusivo <strong>en</strong> América Latina y el Caribe.<br />
Este compromiso se divulgó por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta aberta ao Brasil sobre mudanças climáticas (Carta abierta a Brasil sobre<br />
el cambio climático), dirigida al gobierno y a <strong>la</strong> sociedad brasileña, que contó con el apoyo <strong>de</strong> Fórum Amazônia Sust<strong>en</strong>tável<br />
y el Instituto Ethos, <strong>en</strong>tre otros.<br />
D. Aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> publicaciones<br />
104 105<br />
ANEXOS<br />
Publicaciones sobre RSE relevadas durante el estudio 23 , que son autoría <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> o don<strong>de</strong> se m<strong>en</strong>ciona el apoyo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y el<br />
<strong>de</strong> otras organizaciones. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada tema, <strong>la</strong>s publicaciones se <strong>en</strong>umeran <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n cronológico.<br />
Casos<br />
Pa<strong>la</strong>dino, Marcelo; Milberg, Amalia; Sánchez Oriondo, Flor<strong>en</strong>cia. Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores sociales & empresarios responsables, Arg<strong>en</strong>tina,<br />
2006. Apoyo: ASHOKA, IAE Business School, Universidad Austral y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Empresarios exitosos <strong>en</strong> sus aportes a <strong>la</strong> transformación social, Arg<strong>en</strong>tina, 2008.<br />
Fun<strong>de</strong>s. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pyme <strong>en</strong> Bolivia. Estudio exploratorio <strong>de</strong> 20 Pymes bolivianas, Serie<br />
Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo Nro. 1, 2009.<br />
Consumidores<br />
Instituto Akatu. Descobrindo o consumidor consci<strong>en</strong>te, Pesquisas Nro. 3, Brasil.<br />
Instituto Akatu. Responsabilida<strong>de</strong> social empresarial: um retrato da realida<strong>de</strong> brasileira, Pesquisa Nro. 4, Brasil.<br />
Instituto Akatu. Consumidores consci<strong>en</strong>tes: o que p<strong>en</strong>sam e como agem, Pesquisa Nro. 5, Brasil, 2005.<br />
Instituto Akatu. Responsabilida<strong>de</strong> social empresarial: o que o consumidor consci<strong>en</strong>te espera das empresas, Pesquisa Nro. 6, Brasil,<br />
2005.<br />
Instituto Akatu y Faber-Castell. Como e por que os brasileiros praticam o consumo consci<strong>en</strong>te?, Pesquisa Nro. 7, Brasil, 2007.<br />
Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
DERES. Manual para <strong>la</strong> preparación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce social <strong>en</strong> Uruguay, Uruguay, 2003.<br />
Proyecto Responsabilidad Social Empresarial (ADEC, CIRD, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, PNUD). Guía <strong>de</strong> primeros pasos hacia <strong>la</strong> RSE, Paraguay,<br />
2003.<br />
<strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Mo<strong>de</strong>los empresariales <strong>de</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible, Bolivia, 2005.<br />
IARSE e Instituto Ethos. Manual <strong>de</strong> primeros pasos <strong>en</strong> RSE, Arg<strong>en</strong>tina, 2005.<br />
DERES. Manual para e<strong>la</strong>borar códigos <strong>de</strong> ética empresarial, Uruguay, 2009.<br />
Indicadores<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial. Apres<strong>en</strong>tação da Versão 2000. Instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> avaliação<br />
e p<strong>la</strong>nejam<strong>en</strong>to para empresas que buscam excel<strong>en</strong>cia e sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong> em seus negócios, Brasil, 2000.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial 2002, Brasil, 2002.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2003, Brasil, 2003.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2004, Brasil, 2004.<br />
Instituto Ethos. Ferram<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> Gestão Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial 2004, Brasil, 2004.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2005, Brasil, 2005.<br />
IARSE e Instituto Ethos. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria 2004/2005. Guía <strong>de</strong> autoaplicación. Incluye corre<strong>la</strong>ción<br />
con los Principios <strong>de</strong>l Pacto Global, Arg<strong>en</strong>tina, 2005.<br />
Instituto Ethos, REDES y <strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Conceptos básicos e indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial, Bolivia,<br />
2006.<br />
IARSE e Instituto Ethos. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria 2007/2008. Guía <strong>de</strong> autoaplicación, Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />
IARSE. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social para cooperativas <strong>de</strong> usuarios/asociados, Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />
Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (C<strong>en</strong>traRSE, Fun<strong>de</strong>mas, FundahRSE, UniRSE y AED). IndicaRSE. Sistema <strong>de</strong> Indi-<br />
cadores <strong>de</strong> RSE para <strong>la</strong> región C<strong>en</strong>troamericana, Guatema<strong>la</strong>, 2008.<br />
IARSE, Instituto Ethos y PLARSE. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria PLARSE-IARSE. Versión 1.0. Guía <strong>de</strong> autoaplica-<br />
ción, Arg<strong>en</strong>tina, 2009.<br />
Asociación <strong>de</strong> Empresarios Crisitanos (ADEC). Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Versión 1.0. Guía <strong>de</strong> autoaplica-<br />
ción, Paraguay, 2009.<br />
COBORSE. Indicadores Ethos-COBORSE <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Manual <strong>de</strong> autoaplicación, Bolivia, 2009.<br />
23 Relevami<strong>en</strong>to no exhaustivo.
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Negocios inclusivos<br />
IARSE y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Comunicación, Investigación y Docum<strong>en</strong>tación Europa-América Latina (CIDEAL). Responsabilidad Social Empre-<br />
saria e inclusión económica y social. Cómo <strong>la</strong>s empresas pue<strong>de</strong>n crear alternativas <strong>de</strong> inclusión económica y social para los empr<strong>en</strong>di-<br />
mi<strong>en</strong>tos productivos <strong>de</strong> base social, Arg<strong>en</strong>tina, 2008.<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Recic<strong>la</strong>je sust<strong>en</strong>table y solidario, Brasil, 2008.<br />
San Martín Baldwin, Francisco; Otoya, Alberto, Chuquimango, Mario y Siapo, William. Territorios y empresas <strong>en</strong> red. Negocios, rique-<br />
za y bi<strong>en</strong>estar inclusivos, MinkaPerú y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Perú, 2008.<br />
IARSE y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Negocios Inclusivos. Casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas nacionales, Arg<strong>en</strong>tina, 2009.<br />
Medios <strong>de</strong> comunicación<br />
Instituto Ethos, Re<strong>de</strong> Ethos <strong>de</strong> Jornalistas y ANDI. Empresas y pr<strong>en</strong>sa: Pauta <strong>de</strong> Responsabilidad. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura perio-<br />
dística sobre RSE, Brasil, 2006.<br />
<strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. V<strong>en</strong>cer prejuicios para superar <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. Medios y Responsabilidad Social Empresa-<br />
rial <strong>en</strong> Bolivia, Bolivia, 2007.<br />
Global Infancia, REDES y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa paraguaya. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />
periodística sobre <strong>la</strong> RSE, Paraguay, 2007.<br />
Instituto Ethos. RSE na mídia: Pauta e gestão da sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>, Brasil, 2007.<br />
Wachay y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. La Responsabilidad Social Empresaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa arg<strong>en</strong>tina. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura periodística sobre<br />
<strong>la</strong> RSE, 2005-2006, Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />
FNPI. La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. La responsabilidad social empresarial <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> América Latina, <strong>en</strong> alianza con<br />
<strong>AVINA</strong> y Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia, Colombia, 2008.<br />
Organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Civil<br />
ECODES para <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Las organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Algunos casos <strong>de</strong>s-<br />
tacables, España.<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> Brasil. Reflexões da Prática. Como articu<strong>la</strong>r parcerias <strong>en</strong>tre organizações da socieda<strong>de</strong> civil e o empresariado, Brasil.<br />
Políticas públicas<br />
Borregaard, Nico<strong>la</strong> y Katz, Ricardo. Opciones para <strong>la</strong> Matriz Energética Eléctrica. Insumos para <strong>la</strong> discusión, <strong>Fundación</strong> Futuro Latino-<br />
americano con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />
Figueroa, Mónica y Berdichevsky, Pao<strong>la</strong>. Catastro <strong>de</strong> Empresas <strong>en</strong> Chile con Reconocimi<strong>en</strong>to Público <strong>en</strong> Temas Sociales y Ambi<strong>en</strong>ta-<br />
les, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Chile, 2003.<br />
ECODES, <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Responsabilidad Social Corporativa y políticas públicas. Informe 2004, España.<br />
Reportes <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> RSE<br />
Articu<strong>la</strong>ção Nacional pe<strong>la</strong> Cidadania Empresarial. Cidadania Empresarial no Brasil - análise da atuação dos núcleos da Re<strong>de</strong> Ace - ma-<br />
rço <strong>de</strong> 2007 a novembro <strong>de</strong> 2008, Brasil.<br />
Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional, Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais. Nan Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional. Ação<br />
Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania, Brasil.<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, AmigaRSE y COBORSE. Encu<strong>en</strong>tro <strong>la</strong>tinoamericano itinerante <strong>de</strong> instituciones promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Visiones,<br />
realida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos. Santa Cruz - Bolivia, 2008, Bolivia, 2009.<br />
RSE <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, COBORSE y <strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Revista El Tejedor Nro. 2 y Nro. 6, Bolivia, 2004/2005.<br />
Instituto Ethos, REDES y <strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> mercados emerg<strong>en</strong>tes, Bolivia, 2006.<br />
IntegraRSE. Visión: Estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración).<br />
Confe<strong>de</strong>ração Nacional da Indústria. Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial, Brasil, 2006.<br />
Korin, Merce<strong>de</strong>s. Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE, www.mapeo-<strong>rse</strong>.info, 1ª. edición, 2007; versión actualizada, 2010.<br />
FUENTES DOCUMENTALES<br />
106 107
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
FUENTES DOCUMENTALES<br />
FUENTES DOCUMENTALES<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l listado <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y sitios <strong>de</strong> internet que aparec<strong>en</strong> a continuación, fueron revisados los sitios web <strong>de</strong> otras<br />
organizaciones que divulgan <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina.<br />
Acción RSE<br />
www.accion<strong>rse</strong>.cl<br />
Acción Empresarial. El ABC <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Chile y <strong>en</strong> el Mundo. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2003.<br />
Accountability<br />
www.accountability.org<br />
MacGillivray, Alex; Sabapathy, John y Za<strong>de</strong>k, Simon. Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess In<strong>de</strong>x 2003. Aligning corporate responsibility and<br />
the competitiv<strong>en</strong>ess of nations. Accountability & The Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong> C<strong>en</strong>tre, 2003.<br />
Za<strong>de</strong>k, Simon; Raynard, Peter y Oliveira, Cristiano. Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess. Reshaping Global Markets through Responsible<br />
Business Practices. Accountability <strong>en</strong> alianza con Fundação Dom Cabral, 2005.<br />
MacGillivray, Alex; Begley, Paul y Za<strong>de</strong>k, Simon. The State of Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess 2007. Making sustainable <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />
count in global markets. Accountability <strong>en</strong> alianza con Fundação Dom Cabral, Londres, 2007.<br />
Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC)<br />
www.a<strong>de</strong>c.org.py<br />
Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia (ANDI)<br />
www.andi.com.co<br />
ANDI. Encuesta sobre Responsabilidad Social Empresarial RSE 2008-09. 2009.<br />
Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID) y Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones (FOMIN)<br />
www.csramericas.org<br />
Vives, Antonio y Heinecke, Amy (editores). The Americas Confer<strong>en</strong>ce on Corporate Social Responsibility: “Alliances for Developm<strong>en</strong>t”.<br />
Proceedings. Miami, 22-24 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002.<br />
Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). Confer<strong>en</strong>cia Interamericana <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: La Respon-<br />
sabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa como Instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Competitividad. Anales. Ciudad <strong>de</strong> Panamá, 26-28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2003.<br />
Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). II Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: Res-<br />
ponsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa <strong>de</strong>l Dicho al Hecho. Anales. Ciudad <strong>de</strong> México, 26-28 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2004.<br />
Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). III Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: ¿Quién<br />
es responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad? Anales. Santiago <strong>de</strong> Chile, 25-27 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005.<br />
Vives, Antonio; Corral, Antonio e Isusi, Iñigo. Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Pymes <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong>. BID/Ikei, 2005<br />
Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). IV Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: Res-<br />
ponsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Un bu<strong>en</strong> negocio para todos. Anales. Salvador <strong>de</strong> Bahía, 10-12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006.<br />
Corral, Antonio; Isusi, Iñigo; Pérez, Timoteo y San Miguel, Unai. Contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas al Desarrollo <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>. BID/<br />
108 109<br />
Ikei, 2006.<br />
Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Garza Tijerina, Gabrie<strong>la</strong> (editoras). V Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Empresa (RSE): Responsabilidad Compartida. Anales. Ciudad <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, 9-11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007.<br />
Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> y Bel<strong>de</strong>n Lank<strong>en</strong>au, Martha (editoras). VI Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Em-<br />
presa (RSE): La inclusión <strong>en</strong> los negocios. Anales. Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias, 4 y 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2008.<br />
BID/FOMIN, Presi<strong>de</strong>ncia República Ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Uruguay y DERES. VII Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre RSE: Afrontando Retos con<br />
Responsabilidad. Ag<strong>en</strong>da completa. Punta <strong>de</strong>l Este, 1-3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2009.<br />
ECODES. Guía <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> pequeñas y medianas empresas,<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado por el BID/FOMIN, 2009.<br />
Banco Mundial<br />
www.bancomundial.org
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
BM&FBovespa<br />
www.bmfbovespa.com.br<br />
Carbon Disclosure Project (CDP)<br />
www.cdproject.net<br />
C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE)<br />
www.c<strong>en</strong>tra<strong>rse</strong>.org<br />
Certificación para <strong>la</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Turística <strong>en</strong> Costa Rica<br />
www.turismo-sost<strong>en</strong>ible.co.cr<br />
Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL)<br />
www.cepal.org<br />
Atria, Raúl; Siles, Marcelo; Arriagada, Irma; Robinson, Lindon y Whiteford, Scott (compi<strong>la</strong>dores). Capital social y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pobreza <strong>en</strong> América Latina y el Caribe: <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un nuevo paradigma. CEPAL y Michigan State University, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2003.<br />
Correa, María Emilia; Flynn, Sharon y Amit, Alon. Responsabilidad social corporativa <strong>en</strong> América Latina: una visión empresarial.<br />
CEPAL y GTZ, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2004.<br />
Leal, José. Ecoefici<strong>en</strong>cia: marco <strong>de</strong> análisis, indicadores y experi<strong>en</strong>cias. CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2005.<br />
Alonso, Victoria. Avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión sobre <strong>la</strong> ISO 26000 <strong>en</strong> América Latina: antece<strong>de</strong>ntes para apoyar el proceso ISO <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />
CEPAL y GTZ, 2006.<br />
Raskin, Paul; Banuri, Tarik; Gallopín, Gilberto; Gutman, Pablo; Hammond, Al; Kates, Robert y Swart, Rob. La gran transición: La<br />
promesa y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong>l futuro. CEPAL, Stockholm Environm<strong>en</strong>t Institute y Global Sc<strong>en</strong>ario Group, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2006.<br />
Vargas Niello, José. Responsabilidad Social Empresarial (RSE) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los consumidores. CEPAL y GTZ, Santiago <strong>de</strong><br />
Chile, 2006.<br />
ComunicaRSE<br />
www.comunica<strong>rse</strong>web.com.ar<br />
ComunicaRSE. Las 10 c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad para 2011. Diciembre <strong>de</strong> 2010.<br />
Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social (CCNRS) <strong>de</strong> Costa Rica<br />
www.ccnrs.com<br />
Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES)<br />
www.redceres.org<br />
CERES. El ABC <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Quito, 2008.<br />
Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />
www.cobo<strong>rse</strong>.org<br />
Forest Stewardship Council (FSC)<br />
www.fsc.org<br />
Forum Empresa<br />
www.empresa.org<br />
Forum Empresa. El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial bajo <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong> 2009.<br />
Santiago, Chile, 2009.<br />
<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
www.avina.net<br />
www.vivatrust.com<br />
<strong>AVINA</strong>. The <strong>AVINA</strong> Group. Annual Report 1999.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2000.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe 2001 Anual.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe 2002 Anual.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2003.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2004.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2005. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2006. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2007. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />
<strong>AVINA</strong>. <strong>AVINA</strong> 1997-2000. Poniéndonos <strong>en</strong> marcha. Los primeros apr<strong>en</strong>dizajes. En alianza con VIVA Trust, 2007.<br />
<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2008. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />
<strong>AVINA</strong>. 2009 Informe Anual. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />
FUENTES DOCUMENTALES<br />
<strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. V<strong>en</strong>cer prejuicios para superar <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. Medios y Responsabilidad Social Empresa-<br />
rial <strong>en</strong> Bolivia. Bolivia, 2007.<br />
Global Infancia, REDES y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa paraguaya. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />
periodística sobre <strong>la</strong> RSE. Paraguay, 2007.<br />
Wachay y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. La Responsabilidad Social Empresaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa arg<strong>en</strong>tina. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura periodística sobre<br />
<strong>la</strong> RSE, 2005-2006. Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />
<strong>Fundación</strong> Carolina<br />
www.fundacioncarolina.es<br />
Jáuregui, Ramón (coordinador). América Latina, España y <strong>la</strong> RSE: Contexto, perspectivas y propuestas. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo Nro.<br />
21, CEALCI <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Carolina, Madrid, España, 2008.<br />
<strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz<br />
www.casa<strong>de</strong><strong>la</strong>paz.cl<br />
Abogabir Scott, Xim<strong>en</strong>a. Sueños y Semil<strong>la</strong>s. 25 Años <strong>de</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2008.<br />
Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. Reporte <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad 2008.<br />
<strong>Fundación</strong> Ecología y Desarrollo (ECODES)<br />
www.eco<strong>de</strong>s.org<br />
Ver BID/FOMIN<br />
<strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas)<br />
www.fun<strong>de</strong>mas.org<br />
Fun<strong>de</strong>mas. Memoria <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad 2009. 10 años Fun<strong>de</strong>mas Por + competitividad responsable.<br />
<strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (FundahRSE)<br />
www.fundah<strong>rse</strong>.org<br />
FundahRSE; Programa <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Micro, Pequeña y Mediana Empresa; GTZ; Servicio Ho<strong>la</strong>ndés <strong>de</strong> Cooperación al Desarrollo.<br />
MEDIRSE 2008. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial para Pymes. Guía <strong>de</strong> autoevaluación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> Responsa-<br />
bilidad Social Empresarial.<br />
<strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI)<br />
110 111<br />
www.fnpi.org<br />
FNPI, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>Fundación</strong> Carolina y Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana. La otra<br />
cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. La responsabilidad social empresarial <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> América Latina. Bogotá, 2008.<br />
<strong>Fundación</strong> Prohumana<br />
www.prohumana.cl<br />
ProHumana y Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción y <strong>de</strong>l Comercio. Mesas Redondas <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Lí<strong>de</strong>res<br />
empresariales analizan <strong>la</strong> RSE seis años <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> Chile. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2007.<br />
<strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg<br />
www.wkkf.org
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Gallup<br />
www.gallup.com<br />
Brown, Ian. Private sector has bigger role to p<strong>la</strong>y in the Americas. Views on corporations un<strong>de</strong>rscore the need for responsible practices.<br />
17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.<br />
Global Reporting Initiative (GRI)<br />
www.globalreporting.org<br />
Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE)<br />
www.ia<strong>rse</strong>.org<br />
Instituto Colombiano <strong>de</strong> Normas Técnicas y Certificación (ICONTEC)<br />
www.icontec.org.co<br />
ICONTEC, COMFAMA. Estado <strong>de</strong>l arte con respecto al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difusión, normalización y certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social<br />
a nivel mundial.<br />
Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social<br />
www.ethos.org.br<br />
Instituto Akatu e Instituto Ethos. O consumidor brasileiro e a sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>: Atitu<strong>de</strong>s e comportam<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te ao Consumo Cons-<br />
ci<strong>en</strong>te, percepções e expectativas sobre a RSE. Pesquisa 2010.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial. Apres<strong>en</strong>tação da Versão 2000. San Pablo, 2000.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Versión 2001. San Pablo, 2001.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2002. San Pablo, 2002.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2003. San Pablo, 2003.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2004. San Pablo, 2004.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2005. San Pablo, 2005.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2006. San Pablo, 2006.<br />
Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2007. San Pablo, 2007, 2008 y 2009.<br />
Instituto Ethos. RSE na mídia: Pauta e gestão da sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>. Brasil, 2007.<br />
Instituto Ethos, Instituto Akatu e IBOPE. Práticas e Perspectivas da Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial no Brasil 2008. San Pablo,<br />
julio <strong>de</strong> 2009.<br />
Instituto Ethos, Re<strong>de</strong> Ethos <strong>de</strong> Jornalistas y ANDI. Empresas y pr<strong>en</strong>sa: Pauta <strong>de</strong> Responsabilidad. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura perio-<br />
dística sobre RSE. Brasil, 2006.<br />
Itacarambi, Paulo. Proyecto Ethos 10 años. Instituto Ethos, San Pablo, 2009.<br />
International Organization for Standardization (ISO)<br />
www.iso.org<br />
ISO. Draft minutes of the first meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 7-11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2005, Salvador <strong>de</strong> Bahía, Anexo A:<br />
List of participants.<br />
ISO. Draft Minutes of the second meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 26-30 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005, Bangkok, Anexo A:<br />
List of participants.<br />
ISO. Draft Minutes of the third meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 15-19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006, Lisboa, Anexo B: List of<br />
att<strong>en</strong>dance.<br />
ISO. Draft Minutes of the fourth meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 29 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2007, Sydney, Anexo<br />
B: Att<strong>en</strong>dance list.<br />
ISO. Draft Minutes of the fifth meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 5-9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2007, Vi<strong>en</strong>a, Anexo B: Att<strong>en</strong>dance<br />
list.<br />
ISO. Draft Minutes of the sixth meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 1-5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008, Santiago <strong>de</strong> Chile, Anexo<br />
B: Att<strong>en</strong>dance list.<br />
ISO. Draft Minutes of the sev<strong>en</strong>th meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 18-22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009, Québec, Anexo B:<br />
Att<strong>en</strong>dance list.<br />
Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />
www.mapeo-<strong>rse</strong>.info<br />
Observatorio <strong>de</strong> Responsabilidad Social Corporativa<br />
www.observatoriorsc.org<br />
Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos (OEA)<br />
www.oas.org/es<br />
Pacto Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />
www.unglobalcompact.org<br />
FUENTES DOCUMENTALES<br />
112 113<br />
Perú 2021<br />
www.peru2021.org<br />
Principios <strong>de</strong> Ecuador<br />
www.equator-principles.com<br />
Principios <strong>de</strong> Inversión Responsable (PRI)<br />
www.unpri.org<br />
Programa Latinoamericano <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (PLARSE)<br />
www.p<strong>la</strong><strong>rse</strong>.org<br />
IARSE, PLARSE e Instituto Ethos. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria. PLARSE Programa Latinoamericana <strong>de</strong> RSE-<br />
IARSE. Versión 1.0. Guía <strong>de</strong> Autoaplicación. Córdoba, Arg<strong>en</strong>tina, 2009.<br />
Red ANDI América Latina<br />
www.redandi.org<br />
Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE (RARSE)<br />
www.foro<strong>rse</strong>.org.ar<br />
Red Interamericana <strong>de</strong> RSE<br />
Red Interamericana <strong>de</strong> RSE. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>: Hacia un <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, coordinado por Vincu<strong>la</strong>r, 2005.<br />
Red Pu<strong>en</strong>tes<br />
www.redpu<strong>en</strong>tes.org<br />
López Burian, Camilo. El rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. Un <strong>de</strong>bate necesario. Instituto <strong>de</strong> Comunicación<br />
y Desarrollo, Grupo Uruguay <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes, 2006.<br />
Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA)<br />
www.sica.int<br />
Social Accountability International (SAI)<br />
www.sa-intl.org<br />
Social Enterprise Knowledge Network (SEKN)<br />
www.sekn.org<br />
Austin, James et al. (SEKN). Alianzas sociales <strong>en</strong> América Latina. Enseñanzas extraídas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraciones <strong>en</strong>tre el sector privado y<br />
organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. David Rockefeller C<strong>en</strong>ter for Latin American Studies, Harvard University y BID, 2005.<br />
James Austin et al. (SEKN). Gestión efectiva <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos sociales: Lecciones extraídas <strong>de</strong> empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad civil <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong>. David Rockefeller C<strong>en</strong>ter for Latin American Studies, Harvard University y BID, 2006.
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
Márquez, Patricia; Reficco, Ezequiel y Berger, Gabriel (editores) (SEKN). Socially Inclusive Business: Engaging the poor through mar-<br />
ket initiatives in Iberoamerica. David Rockefeller C<strong>en</strong>ter for Latin American Studies, Harvard University y BID, 2010.<br />
Stephan Schmidheiny<br />
www.stephanschmidheiny.net<br />
Schmidheiny, Stephan. Mi Visión - Mi Trayectoria. Viva Trust, 2006 (1ra. ed. 2003).<br />
Schmidheiny, Stephan - WBCSD. Cambiando el rumbo: una perspectiva global <strong>de</strong>l empresariado para el <strong>de</strong>sarrollo y el medio ambi<strong>en</strong>-<br />
te. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México DF, 1992.<br />
Transpar<strong>en</strong>cia por Colombia<br />
www.transpar<strong>en</strong>ciacolombia.org.co<br />
Transpar<strong>en</strong>cy International (TI)<br />
www.transpar<strong>en</strong>cy.org<br />
TI. Informe sobre el Barómetro Global <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cy International 2009.<br />
Vincu<strong>la</strong>r<br />
www.vincu<strong>la</strong>r.cl<br />
World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t (WBCSD)<br />
www.wbcsd.org<br />
WBCSD. Vision 2050. The new ag<strong>en</strong>da for business. 2010.<br />
WBCSD. El caso empresarial para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Lograr <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial <strong>de</strong> Johannesburgo <strong>de</strong> 2002 y <strong>en</strong><br />
fechas posteriores.<br />
Ver Stephan Schmidheiny<br />
OTRAS FUENTES<br />
Aliança Capoava. Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial: Por que o guarda-chuva ficou pequ<strong>en</strong>o? 2010.<br />
Catholic Relief Services, Swisscontact, CARE Internacional <strong>en</strong> Ecuador, IDE Business School y Unicef. Línea base <strong>de</strong> Responsabilidad<br />
Social <strong>en</strong> el Ecuador. 2008.<br />
Conselho Empresarial Brasileiro para o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Sust<strong>en</strong>tável (CEBDS) y Market Analysis. Sust<strong>en</strong>tável 2010. Comunicação e<br />
Educação para a Sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>.<br />
Favaro, Orietta. Una puesta <strong>en</strong> cuestión sobre el tema <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales. Problemas, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y <strong>de</strong>safíos. Programa Bue-<br />
nos Aires <strong>de</strong> Historia Política <strong>de</strong>l Siglo XX.<br />
Fernán<strong>de</strong>z, Buey y Riechmann, Jorge. Re<strong>de</strong>s que dan libertad. Introducción a los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales. Paidós, 1994.<br />
Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea sobre <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Recom<strong>en</strong>daciones. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />
octubre <strong>de</strong> 2009.<br />
IntegraRSE. Visión: Estado Actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración).<br />
March, Carlos. Dignidad para todos. Editorial Grupo Temas, 2009.<br />
Martín García, Oscar. Una breve introducción al concepto <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to social. SEFT. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historia Contemporánea <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha.<br />
Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional (NAN), Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais (FIEMG). Nan Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção<br />
Nacional. Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania. Brasil.<br />
Sabogal Agui<strong>la</strong>r, Javier. “Aproximación y cuestionami<strong>en</strong>tos al concepto responsabilidad social empresarial”. Revista Facultad Ci<strong>en</strong>-<br />
cias Económicas, Universidad Militar Nueva Granada, Vol. XVI, junio <strong>de</strong> 2008.<br />
Vives, Antonio y Peinado, Estrel<strong>la</strong> (compi<strong>la</strong>dores). La Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa <strong>en</strong> América Latina. FOMIN/BID, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa,<br />
2011.<br />
Vo<strong>la</strong>ns. The Pho<strong>en</strong>ix Economy. 50 Pioneers in the Business of Social Innovation. Londres, 2009.<br />
White, All<strong>en</strong>. Tres visiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Confer<strong>en</strong>cia brindada <strong>en</strong> Cancún, 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2006.<br />
Za<strong>de</strong>k, Simon. “The Path to Corporate Responsibility”. Harvard Business Review, diciembre <strong>de</strong> 2004.<br />
FUENTES DOCUMENTALES<br />
ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE<br />
ORGANIZACIONES<br />
114 115
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES<br />
ABNT Asociación Brasilera <strong>de</strong> Normas Técnicas<br />
Abrinq Associação Brasileira dos Fabricantes <strong>de</strong> Brinquedos<br />
ACDE (Arg<strong>en</strong>tina) Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa<br />
ACDE (Uruguay) Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa<br />
ACHS Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Seguridad<br />
ACIR Asociación Comercial e Industrial <strong>de</strong> Rivera<br />
ACMD Associação Comunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Mãos Dadas<br />
ACOPI Asociación Colombiana <strong>de</strong> Pequeños Industriales<br />
ADEC Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos<br />
ADIMRA Asociación <strong>de</strong> Industriales Metalúrgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina<br />
AEC Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania<br />
AECID Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional para el Desarrollo<br />
AED Asociación Empresarial para el Desarrollo<br />
AGER Asociación Guatemalteca <strong>de</strong>l Empresariado Rural<br />
AGRISAL Agríco<strong>la</strong> Industrial Salvadoreña<br />
AIFBN Agrupación <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Forestales por el Bosque Nativo<br />
AJE Asociación <strong>de</strong> Jóv<strong>en</strong>es Empresarios<br />
AliaRSE Alianza por <strong>la</strong> RSE<br />
AMCHAM (Nicaragua) Cámara <strong>de</strong> Comercio Americana <strong>de</strong> Nicaragua<br />
AMCHAM (Paraguay) Cámara <strong>de</strong> Comercio Paraguayo Americana<br />
AMIA Asociación Mutual Israelita Arg<strong>en</strong>tina<br />
AmigaRSE <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial<br />
ANDI (Brasil) Agência <strong>de</strong> Notícias <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infância<br />
ANDI (Colombia) Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia<br />
ANIA Asociación para <strong>la</strong> Niñez y su Ambi<strong>en</strong>te<br />
APEDE Asociación Panameña <strong>de</strong> Ejecutivos <strong>de</strong> Empresa<br />
ASBANC Asociación <strong>de</strong> Bancos <strong>de</strong>l Perú<br />
ASPEC Asociación Peruana <strong>de</strong> Consumidores y Usuarios<br />
AUSJAL Asociación <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s Confiadas a <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús <strong>en</strong> América Latina<br />
BCSD Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t<br />
BID Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo<br />
BITC Business in the Community<br />
BM&F Bolsa <strong>de</strong> Mercancías y Futuros<br />
BMZ Bun<strong>de</strong>sministerium für Wirtschaftliche Zusamm<strong>en</strong>arbeit und Entwicklung<br />
BOVESPA Bolsa <strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> San Pablo<br />
BSR Business for Social Responsibility<br />
CADAL C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Apertura y el Desarrollo <strong>de</strong> América Latina<br />
CAP Cámara <strong>de</strong> Anunciantes <strong>de</strong>l Paraguay<br />
CCC-CA Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Cooperativas <strong>de</strong>l Caribe y C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong><br />
CCNRS Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>de</strong> Costa Rica<br />
CCRE C<strong>en</strong>tro Colombiano <strong>de</strong> Responsabilidad Empresarial<br />
CECODES Consejo Empresarial Colombiano para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
CEDAL C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Asesoría Laboral<br />
CDP Carbon Disclosure Project<br />
CEBDS Conselho Empresarial Brasileiro para o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Sust<strong>en</strong>tável<br />
CEDEM C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer<br />
CEDES Consejo Empresarial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
CEER Consejo Empresario <strong>de</strong> Entre Ríos<br />
CEFIR C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Formación para <strong>la</strong> Integración Regional<br />
CEGIN C<strong>en</strong>tro Ginecológico Integral<br />
CEHDES Consejo Empresarial Hondureño para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES<br />
116 117
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
CEMDES Consejo Empresarial para el Desarrollo Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong>l Ecuador<br />
CEMEFI C<strong>en</strong>tro Mexicano para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía<br />
CENARSECS C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> RSE y Capital Social<br />
C<strong>en</strong>traRSE C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong><br />
CEPAL Comisión Económica para América Latina y el Caribe<br />
CERES Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social<br />
CFEMEA C<strong>en</strong>tro Feminista <strong>de</strong> Estudos e Assessoria<br />
CFI Corporación Financiera Internacional<br />
CIDATT C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Asesoría <strong>de</strong>l Transporte Terrestre<br />
CIDERE Biobio Corporación Industrial para el Desarrollo Regional <strong>de</strong>l Biobio<br />
CIEAM C<strong>en</strong>tro da Industria do Estado do Amazonas<br />
CIPE C<strong>en</strong>tro Internacional para <strong>la</strong> Empresa Privada<br />
CIRD C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información y Recursos para el Desarrollo<br />
CJC Cámara Junior <strong>de</strong> Colombia<br />
CLACDS C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
CLADEA Consejo Latinoamericano <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Administración<br />
COBONEI Consejo Boliviano <strong>de</strong> Negocios Inclusivos<br />
COBORSE Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE<br />
CODEFF Comité Nacional Pro-Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fauna y Flora<br />
CODENI Coordinadora por los Derechos <strong>de</strong>l Niño<br />
COMFAMA Caja <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación Familiar <strong>de</strong> Antioquia<br />
Confecámaras Confe<strong>de</strong>ración Colombiana <strong>de</strong> Cámaras <strong>de</strong> Comercio<br />
CONFIEP Confe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Instituciones Empresariales Privadas<br />
CoopeSolidar Cooperativa Autogestionaria <strong>de</strong> Servicios Profesionales para <strong>la</strong> Solidaridad Social<br />
COREME Cooperativa <strong>de</strong> Recic<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />
CORFO Corporación <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción<br />
COSEP Consejo Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Privada<br />
DERES Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social<br />
ECODES <strong>Fundación</strong> Ecología y Desarrollo<br />
EGADE Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Graduados <strong>en</strong> Administración y Dirección <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong>l Instituto Tecnológico <strong>de</strong> Monterrey<br />
ExE Empresarios por <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> Córdoba<br />
FAH <strong>Fundación</strong> Alberto Hidalgo<br />
FAICO <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Coco<br />
FARN <strong>Fundación</strong> Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales<br />
FENALCO Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Comerciantes<br />
FGV-EAESP Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> San Pablo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Getulio Vargas<br />
FIEMG Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais<br />
FMSS Fundação Maurício Sirotsky Sobrinho<br />
FNPI <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano<br />
FOMIN Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones<br />
FSC Forest Stewardship Council<br />
FundahRSE <strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> RSE<br />
Fun<strong>de</strong>mas <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social<br />
Fun<strong>de</strong>s <strong>Fundación</strong> para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
GDF Grupo <strong>de</strong> Fundaciones y Empresas<br />
GIFE Grupo <strong>de</strong> Institutos Fundações e Empresas<br />
GRI Global Reporting Initiative<br />
GSG Global Sc<strong>en</strong>ario Group<br />
GTZ Deutsche Gesellschaft für Technische Zusamm<strong>en</strong>arbeit<br />
HBS Harvard Business School<br />
IAF Inter-American Foundation<br />
IARSE Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE<br />
IBASE Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Análises Sociais e Econômicas<br />
IBCE Instituto Boliviano <strong>de</strong> Comercio Exterior<br />
IBENS Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Educação em Negocios Sust<strong>en</strong>táveis<br />
IBOPE Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Opinião Pública e Estatística<br />
ICCO Organización Intereclesiástica para <strong>la</strong> Cooperación al Desarrollo<br />
ICONTEC Instituto Colombiano <strong>de</strong> Normas Técnicas y Certificación<br />
IDEC Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa do Consumidor<br />
IESA Instituto Universitario <strong>de</strong> Estudios Superiores <strong>en</strong> Administración<br />
IESC Instituto <strong>de</strong> Estudios para <strong>la</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Corporativa<br />
IFAM Instituto <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to y Asesoría Municipal<br />
IMNC Instituto Mexicano <strong>de</strong> Normalización y Certificación<br />
INCAE Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas<br />
Innpulsar Incubadora <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong>l Austro <strong>de</strong>l Ecuador<br />
Instituto AEC Instituto Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania<br />
INTECO Instituto <strong>de</strong> Normas Técnicas <strong>de</strong> Costa Rica<br />
InWEnt Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH<br />
IPN Instituto Politécnico Nacional<br />
ISO International Organization for Standardization<br />
MoveRSE Movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> RSE<br />
OCDE Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos<br />
OIT Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo<br />
ONUDD Oficina <strong>de</strong> Naciones Unidas contra <strong>la</strong> Droga y el Delito<br />
PNBE P<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to Nacional das Bases Empresariais<br />
PNUD Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Desarrollo<br />
PNUMA Programa <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />
PUCP Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Perú<br />
PUCV Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Valparaiso<br />
RARSE Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE<br />
Red IntegraRSE Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana por <strong>la</strong> RSE<br />
Red UniRSE Red Iberoamericana <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> RSE<br />
Re<strong>de</strong> ACE Articu<strong>la</strong>ção Nacional pe<strong>la</strong> Cidadania Empresarial<br />
RedEAmérica Red Interamericana <strong>de</strong> Fundaciones y Acciones Empresariales para el Desarrollo <strong>de</strong> Base<br />
REDES Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
SAI Social Accountability International<br />
Sebrae Serviço Brasileiro <strong>de</strong> Apoio às Micro e Pequ<strong>en</strong>as Empresas<br />
SEI Stockholm Environm<strong>en</strong>t Institute<br />
SEKN Social Enterprise Knowledge Network<br />
SENAI Servicio Nacional <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje Industrial<br />
SICA Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />
TI Transpar<strong>en</strong>cy International<br />
UCC Universidad Católica <strong>de</strong> Córdoba<br />
UNESCO Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura<br />
UniRSE Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE<br />
UP Universidad <strong>de</strong>l Pacífico<br />
WBCSD World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t<br />
WRI World Resource Institute<br />
ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES<br />
118 119
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />
120<br />
EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />
El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina<br />
y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>