06.05.2013 Views

línea de tiempo: la rse en américa latina - Fundación AVINA

línea de tiempo: la rse en américa latina - Fundación AVINA

línea de tiempo: la rse en américa latina - Fundación AVINA

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

1


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Presi<strong>de</strong>nte: Brizio Biondi-Morra<br />

Director Ejecutivo: Sean McKaughan<br />

Director <strong>de</strong> Iniciativas Contin<strong>en</strong>tales: Val<strong>de</strong>mar <strong>de</strong> Oliveira Neto<br />

Director Programático <strong>de</strong> RSE: Marcus Fuchs<br />

Equipo <strong>de</strong> RSE (2008-2010): Andrés Abecasis, Edgard Bermú<strong>de</strong>z, Eduardo Rote<strong>la</strong>, Eu<strong>la</strong>lia Pozo, Heiver<br />

Andra<strong>de</strong>, Maur<strong>en</strong> Carvajal, Pame<strong>la</strong> Ríos, Paulo Rocha, Valeria Freylejer<br />

Consultoría<br />

Dirección <strong>de</strong> proyecto: Merce<strong>de</strong>s Korin<br />

Investigadora asociada: Yanina Kinigsberg<br />

Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> investigación: Natalia Gim<strong>en</strong>a Martínez<br />

Co<strong>la</strong>boración: Andrea Vulcano, Gracie<strong>la</strong> Cereijo, Jaquelina Jim<strong>en</strong>a, Marie<strong>la</strong> Strusberg<br />

Diseño: Romina Romano<br />

Fotos <strong>de</strong> Tapa: Eduardo Mercovich, iStockphoto, stock.xchng<br />

ISBN: 978-99967-632-0-5<br />

Este estudio está disponible <strong>en</strong> www.avina.net<br />

Para citar <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a este trabajo:<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y Merce<strong>de</strong>s Korin. <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Bu<strong>en</strong>os Aires, marzo <strong>de</strong> 2011.<br />

Copyright © 2011, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Papel proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes responsables<br />

ÍNDICE<br />

Pres<strong>en</strong>tación ................................................................................................................................................ 5<br />

Resum<strong>en</strong> ejecutivo ...................................................................................................................................... 7<br />

Línea <strong>de</strong> Tiempo: La RSE <strong>en</strong> América Latina .............................................................................................. 10<br />

Metodología<br />

a. Enfoque ..................................................................................................................................... 13<br />

b. Abordaje .................................................................................................................................... 14<br />

c. Estructura <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos ........................................................................................................... 15<br />

I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

1. Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina ................................................................................... 19<br />

2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina .................................................................................... 21<br />

2.1 Ejes <strong>de</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE ............................................................................ 21<br />

2.1.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s ........................................................................................................ 22<br />

2.1.2 Conceptos ............................................................................................................................. 27<br />

2.1.3 Herrami<strong>en</strong>tas ......................................................................................................................... 32<br />

2.2 Cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to .................................................................................................. 37<br />

2.2.1 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el sector privado ........................................................................ 37<br />

2.2.2 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> otros actores sociales ................................................................ 44<br />

II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

1. La misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE .................................................................................................... 49<br />

2. Estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE ........................................................ 51<br />

2.1 Enfoque sobre capital social ................................................................................................... 52<br />

2.2 Enfoque sobre financiami<strong>en</strong>to ................................................................................................ 59<br />

2.3 Aportes según los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE ............................................... 62<br />

2.3.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s ....................................................................................................... 63<br />

2.3.2 Conceptos ............................................................................................................................ 64<br />

2.3.3 Herrami<strong>en</strong>tas ........................................................................................................................ 66<br />

3. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE .................................................................. 67<br />

III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

1. A dón<strong>de</strong> llegamos hoy ............................................................................................................... 75<br />

1.1 Esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina ......................................................................... 75<br />

1.2 Sobre los ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se promueve <strong>la</strong> RSE ............................................................ 78<br />

1.3 Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: señales a partir <strong>de</strong> iniciativas con participación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> .............. 80<br />

2. A dón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos llegar mañana ............................................................................................. 84<br />

2.1 La necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo ......................................................................................... 84<br />

2.2 Un camino factible ................................................................................................................... 85<br />

Un punto <strong>de</strong> vista ........................................................................................................................................ 89<br />

2 3<br />

ANEXOS<br />

A. Entrevistados ............................................................................................................................ 93<br />

B. Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta .................................................................................... 97<br />

C. Detalle <strong>de</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo: La RSE <strong>en</strong> América Latina, década <strong>de</strong> 2000 ............................. 99<br />

D. Aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> publicaciones .......................................................................................... 105<br />

FUENTES DOCUMENTALES ........................................................................................................................... 109<br />

ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES ............................................................................................. 117


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

PRESENTACIÓN<br />

RSE <strong>en</strong> América Latina - Un Camino Recorrido<br />

Cuando fui invitado por <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas a convocar y coordinar un grupo <strong>de</strong><br />

lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> empresas multinacionales <strong>en</strong> preparación para <strong>la</strong> “Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra” <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro<br />

<strong>en</strong> 1992, <strong>en</strong> el mundo casi no se hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> responsabilidad social empresarial (RSE). El concepto<br />

estaba ap<strong>en</strong>as forjándose, si bi<strong>en</strong> algunas empresas pioneras ya com<strong>en</strong>zaban a preocupa<strong>rse</strong> por el<br />

impacto <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y el medio ambi<strong>en</strong>te. Nuestro diálogo llevó a<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t (Consejo Empresarial Mundial<br />

para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible), una organización que cu<strong>en</strong>ta hoy con <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> unas<br />

dosci<strong>en</strong>tas empresas y una red <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 50 asociaciones empresariales <strong>en</strong> naciones <strong>de</strong> todos los<br />

contin<strong>en</strong>tes. Fue a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> empresarios, el WBCSD <strong>en</strong>tre otras,<br />

que el concepto <strong>de</strong> RSE empezó a cobrar una creci<strong>en</strong>te visibilidad e importancia estratégica, tanto<br />

para <strong>la</strong>s empresas como para el bi<strong>en</strong>estar común y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Creo que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas ha resultado cada vez más evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> una visión empresarial más consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los límites que los recursos naturales y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s impon<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s empresas. Es por esto que <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

libro es tan oportuna. Des<strong>de</strong> el año 1992, <strong>la</strong>s empresas productivas se han conci<strong>en</strong>tizado sobre el<br />

hecho <strong>de</strong> que sus responsabilida<strong>de</strong>s van más allá <strong>de</strong>l retorno a sus accionistas y <strong>la</strong>s más avanzadas<br />

han <strong>de</strong>scubierto que conceptos como <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong> eco-efici<strong>en</strong>cia, el triple resultado y los negocios inclusivos<br />

son c<strong>la</strong>ves para su capacidad <strong>de</strong> prosperar <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong> progresiva escasez. Se percibe<br />

que los discursos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas han cambiado y muchas <strong>de</strong> sus prácticas también, aunque a veces<br />

no <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma proporción. ¿Qué avances se han logrado <strong>en</strong> estos años? ¿Qué queda por hacer?<br />

Son preguntas abiertas que motivaron a <strong>AVINA</strong> a producir esta publicación.<br />

Des<strong>de</strong> mi <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> 1994 <strong>de</strong> crear <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, su propósito ha sido contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> América Latina, promovi<strong>en</strong>do alianzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> común <strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> sus países y <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. En<br />

sus primeros años <strong>AVINA</strong> com<strong>en</strong>zó a apoyar y promover lí<strong>de</strong>res y organizaciones <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> RSE, primero <strong>en</strong> algunos países específicos y <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región. Para <strong>AVINA</strong>, ha sido<br />

un campo fértil para el diálogo <strong>en</strong>tre los sectores, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre actores sociales<br />

y empresariales, y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> acciones co<strong>la</strong>borativas, pues no solo <strong>la</strong>s empresas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> su responsabilidad social, sino que todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar comprometidos<br />

con <strong>la</strong> conducta ética y con el bi<strong>en</strong> común. Para mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> nuestras<br />

socieda<strong>de</strong>s hace falta <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad empresarial,<br />

<strong>la</strong> sociedad civil y los gobiernos.<br />

Ha sido con este espíritu que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1994 <strong>AVINA</strong> ha invertido recursos y esfuerzos<br />

<strong>en</strong> promover <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> toda América Latina. <strong>AVINA</strong> es parte <strong>de</strong> una creci<strong>en</strong>te lista <strong>de</strong> organizaciones<br />

y asociaciones empresariales, que promueve activam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> RSE mediante inversiones <strong>en</strong> su fortalecimi<strong>en</strong>to,<br />

producción intelectual, co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre sectores y <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> organizaciones<br />

que trabajan <strong>en</strong> el tema <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s nacionales e internacionales.<br />

Algunos logros <strong>de</strong> esta coalición <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res y organizaciones se pue<strong>de</strong>n constatar <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Hace poco más <strong>de</strong> diez años, <strong>la</strong> RSE se solía confundir con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s fi<strong>la</strong>ntrópicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> em-<br />

4 5<br />

PRESENTACIÓN


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

presa y su trabajo social con <strong>la</strong> comunidad. Algunos empresarios le dieron una interpretación más<br />

estratégica, creando <strong>la</strong>s condiciones para que surgieran <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>s primeras organizaciones<br />

empresariales <strong>en</strong>focadas <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia, ética y prácticas <strong>de</strong> gestión. Este libro<br />

<strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro que se han hecho gran<strong>de</strong>s avances, aunque queda todavía mucho trabajo por hacer. De<br />

hecho, quizá hoy exist<strong>en</strong> más oportunida<strong>de</strong>s que <strong>en</strong> el pasado para que <strong>la</strong>s empresas contribuyan<br />

con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s más equitativas y sost<strong>en</strong>ibles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus prácticas empresariales<br />

responsables e innovadoras.<br />

<strong>AVINA</strong> ha llevado a cabo el estudio que aquí se pres<strong>en</strong>ta como contribución a <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> los muchos<br />

actores y organizaciones que son responsables por los avances <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Es<br />

un registro <strong>de</strong>l camino recorrido, un aporte más a los apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> nuestra región y sobre todo,<br />

una l<strong>la</strong>mada a sumar esfuerzos para <strong>de</strong>finir estrategias hacia el futuro. El estudio repres<strong>en</strong>ta un levantami<strong>en</strong>to<br />

y sistematización <strong>de</strong> datos, análisis <strong>de</strong> publicaciones y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> 76 <strong>en</strong>trevistas<br />

a personas c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario regional.<br />

Quisiera agra<strong>de</strong>cer a <strong>la</strong>s personas y organizaciones que brindaron los insumos para este estudio<br />

que complem<strong>en</strong>ta y valida <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Son el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s protagonistas <strong>de</strong> esta narrativa que sin<br />

duda no acaba aquí sino que continúa <strong>en</strong> su evolución con r<strong>en</strong>ovada relevancia para <strong>la</strong> región.<br />

Stephan Schmidheiny<br />

Fundador <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

RESUMEN EJECUTIVO<br />

RESUMEN EJECUTIVO<br />

El estudio En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas tres décadas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> responsabilidad<br />

social empresarial, con foco <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución a nivel regional y <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo XXI.<br />

La investigación comi<strong>en</strong>za con una Línea <strong>de</strong> Tiempo que permite observar los diversos hitos que conforman<br />

el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Contemp<strong>la</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s, conceptos y<br />

herrami<strong>en</strong>tas, <strong>de</strong>stacando aquéllos <strong>en</strong> los que <strong>AVINA</strong> tuvo re<strong>la</strong>ción.<br />

El estudio se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> tres partes: Parte I, “El camino recorrido”; Parte II, “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />

<strong>AVINA</strong>”; y Parte III, “En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad”. Para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se<br />

trabajó sobre fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales y sobre los testimonios <strong>de</strong> 76 refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> RSE consultados, <strong>en</strong> 17<br />

países, durante el año 2010. El trabajo fue realizado por un equipo <strong>de</strong> consultoría dirigido por Merce<strong>de</strong>s<br />

Korin, con supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />

La Parte I, “El camino recorrido”, comi<strong>en</strong>za con los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> esta región para luego profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática a través <strong>de</strong> tres “ejes <strong>de</strong> evolución” concebidos para<br />

este estudio (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos y Herrami<strong>en</strong>tas) e indagar a<strong>de</strong>más sobre los cambios <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to empresarial y social.<br />

El eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones y Re<strong>de</strong>s refiere a los actores <strong>de</strong> ámbitos diversos que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE. Se incluy<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que buscan <strong>la</strong> RSE como fin específico (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te agrupaciones empresariales)<br />

hasta <strong>la</strong>s que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> otros objetivos (como <strong>la</strong>s instituciones académicas). También<br />

abarca <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre actores institucionalizadas <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s temáticas, territoriales, <strong>de</strong> un ámbito <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r o multiactorales. El eje <strong>de</strong> los Conceptos, por su parte, se refiere a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

insta<strong>la</strong>das, que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, y los mecanismos <strong>de</strong> divulgación (ev<strong>en</strong>tos, publicaciones,<br />

medios especializados) que fueron diversificándose y ganando convocatoria. Por último, el eje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas refiere a los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medición y gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, tanto mo<strong>de</strong>los integrales<br />

como específicos (finanzas, medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre otros).<br />

La Parte I cierra con <strong>la</strong> investigación acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Respecto <strong>de</strong>l sector privado,<br />

se busca <strong>de</strong>terminar cuáles son <strong>la</strong>s principales motivaciones para el cambio y se brindan datos y estadísticas<br />

que reflejan el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empresas que adhier<strong>en</strong> a principios, estándares y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> reportes<br />

<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad internacionales, si bi<strong>en</strong> esto no se tras<strong>la</strong>da hasta ahora a una mejora <strong>de</strong> los índices <strong>de</strong><br />

competitividad responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En re<strong>la</strong>ción a los cambios <strong>en</strong> otros actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, se<br />

expone el abanico <strong>de</strong> posturas sobre <strong>la</strong> RSE, que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> adhesión a espacios multiactorales <strong>de</strong>dicados a<br />

<strong>la</strong> temática y el acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil a este concepto (a través <strong>de</strong> monitoreo<br />

<strong>de</strong> prácticas empresariales, verificación externa <strong>de</strong> reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, alianzas para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible) hasta <strong>la</strong> distancia exist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> temática por parte <strong>de</strong> consumidores que, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> manifestar<br />

interés, suel<strong>en</strong> traducirlo <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra.<br />

La Parte II, “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>”, comi<strong>en</strong>za con <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny sobre<br />

el pot<strong>en</strong>cial transformador que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los li<strong>de</strong>razgos sociales y empresariales<br />

y, alineada a esta concepción, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y, luego, <strong>de</strong> VIVA Trust (fi<strong>de</strong>icomiso formado por<br />

<strong>AVINA</strong> y el Grupo Nueva).<br />

La segunda sección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Parte II <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSE, abordadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus <strong>en</strong>foques c<strong>en</strong>trales (capital social y financiami<strong>en</strong>to), más los principales servicios<br />

6 7


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> lo que hace a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que constituyeron<br />

un difer<strong>en</strong>cial. Luego se c<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s iniciativas promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

aporte a cada eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to. En el eje <strong>de</strong> Organización y Re<strong>de</strong>s, iniciativas que buscaron<br />

<strong>la</strong> conformación, fortalecimi<strong>en</strong>to, articu<strong>la</strong>ción y estrategias <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha, <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, estructuración,<br />

financiami<strong>en</strong>to, evolución y expansión territorial <strong>de</strong> organizaciones. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> Conceptos se<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos, publicaciones, relevami<strong>en</strong>tos y difusión <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>as prácticas; fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diálogo y <strong>la</strong> participación; apoyo a <strong>la</strong> investigación, premios y certám<strong>en</strong>es;<br />

divulgación <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación; y capacitaciones. En el eje <strong>de</strong> Herrami<strong>en</strong>tas, se investigaron <strong>la</strong>s<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que constituy<strong>en</strong> un aporte para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción,<br />

certificaciones, indicadores, guías e índices, y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> casos innovadores. Luego <strong>de</strong> este recorrido por <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> se muestra el impacto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> América Latina según <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados<br />

para este estudio, con una sistematización cuali-cuantitativa que seña<strong>la</strong> como “Alta” su inci<strong>de</strong>ncia y una<br />

serie <strong>de</strong> suger<strong>en</strong>cias realizadas a <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> cuanto a objetivos y estrategias para <strong>la</strong> RSE y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

La Parte III, “En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad”, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos secciones: “A dón<strong>de</strong> llegamos hoy” y “A<br />

dón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos llegar mañana”. En <strong>la</strong> primera se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> el esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina,<br />

dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> región; se analiza <strong>la</strong> temática <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE con un <strong>de</strong>talle sobre <strong>la</strong> posición que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> empresas, organizaciones <strong>de</strong> RSE, instituciones<br />

académicas, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, medios <strong>de</strong> comunicación, gobierno y ciudadanos;<br />

y se <strong>de</strong>scribe el abordaje actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> respecto <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>en</strong>umeración <strong>de</strong> algunas iniciativas que ha <strong>en</strong>carado <strong>en</strong> este marco.<br />

La segunda sección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Parte III incluye una reflexión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo, consi<strong>de</strong>rando<br />

que existe una p<strong>la</strong>taforma favorable para un cambio <strong>de</strong> paradigma aunque es necesario traccionar<br />

a qui<strong>en</strong>es todavía no se iniciaron <strong>en</strong> una cultura <strong>de</strong> gestión responsable. Luego se muestran señales y<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lo que pue<strong>de</strong> ser un camino factible para lograr ese cambio a través <strong>de</strong>: <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región; el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> soluciones innovadoras y efectivas; <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mecanismos<br />

objetivos <strong>de</strong> premios a <strong>la</strong>s conductas responsables y <strong>de</strong> castigos a <strong>la</strong>s irresponsables; el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to<br />

social; <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> integración y <strong>la</strong>s alianzas globales; y el pasaje <strong>de</strong> una actitud reactiva a una actitud<br />

proactiva por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

Las secciones que completan este estudio son: Metodología; “Un punto <strong>de</strong> vista”, a modo <strong>de</strong> cierre, que<br />

incluye com<strong>en</strong>tarios sobre el proceso <strong>de</strong> esta investigación; fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales; y un listado <strong>de</strong> acrónimos<br />

y sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones m<strong>en</strong>cionadas. Los anexos muestran el listado <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong>trevistados<br />

y su repres<strong>en</strong>tatividad <strong>en</strong> cuanto a países, ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y vínculo con <strong>AVINA</strong>; datos sobre <strong>la</strong><br />

metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta; un <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo que recorre <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000; y<br />

el aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> algunas publicaciones.<br />

8 9


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

LÍNEA DE TIEMPO: LA RSE EN AMÉRICA LATINA<br />

LÍNEA DE TIEMPO<br />

10 11


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

METODOLOGÍA<br />

a. Enfoque<br />

Este estudio ti<strong>en</strong>e el objetivo <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial<br />

(RSE) <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> haci<strong>en</strong>do foco <strong>en</strong> los últimos diez<br />

años. Pret<strong>en</strong><strong>de</strong> así brindar una mirada <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong> y contin<strong>en</strong>tal poco trabajada hasta el mom<strong>en</strong>to, ya que<br />

son escasos los estudios con información consolidada <strong>en</strong>tre los distintos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

perspectiva histórica.<br />

Para ello se partió <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />

!" ¿Cómo se fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina durante esta década?<br />

¿Cuáles fueron los hitos; cuáles <strong>la</strong>s organizaciones e iniciativas emblemáticas? ¿Qué aportó <strong>la</strong><br />

RSE a América Latina <strong>en</strong> esta década? ¿Figura, <strong>en</strong>tre esos aportes, <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> capital<br />

social y conocimi<strong>en</strong>to para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a través <strong>de</strong> una mejora<br />

<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos?<br />

!" ¿Cuál fue el aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina durante esta década? ¿Qué estrategias<br />

siguió? ¿Cuáles fueron sus <strong>en</strong>foques y resultados? ¿Qué percepción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los expertos <strong>de</strong> RSE<br />

sobre el trabajo realizado por <strong>la</strong> organización?<br />

!" ¿Cuál es el esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y hacia dón<strong>de</strong> parece ir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia?<br />

¿Qué consi<strong>de</strong>raciones podrían ser t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para que <strong>la</strong> RSE sea parte transformadora<br />

<strong>en</strong> un movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región?<br />

Así, <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong>l estudio refiere a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> segunda analiza <strong>la</strong> contribución<br />

<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a esa evolución y <strong>la</strong> tercera da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> posibles t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario<br />

actual.<br />

Algunas precisiones para <strong>de</strong>finir el alcance <strong>de</strong>l estudio:<br />

Alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Por RSE se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE; es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica por parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> una gestión <strong>de</strong> cultura responsable, y aquel<strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s, conceptos y herrami<strong>en</strong>tas<br />

que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

Mirada contin<strong>en</strong>tal. Se buscó establecer una mirada <strong>la</strong>tinoamericana construida a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />

hechos, iniciativas y procesos que se constituyeron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> como regionales, y <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />

hechos, iniciativas y procesos que fueron sucedi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cada país pero que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo regional por<br />

haber inspirado o haber sido inspirado por situaciones simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> otros países. Se hizo énfasis <strong>en</strong> los<br />

países don<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> impulsó iniciativas <strong>en</strong> estos años; es <strong>de</strong>cir: Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Colombia,<br />

Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, Uruguay. Se<br />

toma como América Latina, indistintam<strong>en</strong>te, América Latina y el Caribe o solo América Latina, según <strong>la</strong><br />

información disponible; es así como <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>rse</strong> los término “regional” o “contin<strong>en</strong>tal”, salvo <strong>en</strong> los<br />

casos <strong>en</strong> que “regional” remita a una región particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> América Latina, lo cual se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />

contexto <strong>en</strong> que aparece el término.<br />

Período. En cuanto al período abordado, se tomaron los últimos diez años <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (década<br />

<strong>de</strong> 2000) si bi<strong>en</strong> se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los períodos anteriores (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parte I <strong>de</strong>l<br />

estudio) y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a futuro (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parte III). La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> esta década<br />

se <strong>de</strong>be a que registra <strong>la</strong> mayor actividad <strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como tal, lo cual pue<strong>de</strong><br />

observa<strong>rse</strong> fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el recorrido sobre Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos y Herrami<strong>en</strong>tas que confor-<br />

12 13<br />

METODOLOGÍA


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

man <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Esta Línea <strong>de</strong> Tiempo permite visualizar los hitos <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo regional —<strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1980 y 1990, y año por año <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

2000—, hechos <strong>de</strong>stacados por resultar convocantes, innovadores, inspiradores, con impacto, replicables<br />

y/o dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />

Iniciativas y sus productos. Las iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE incluidas <strong>en</strong> el estudio son m<strong>en</strong>cionadas<br />

porque su exist<strong>en</strong>cia permite dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los ejes analizados (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s,<br />

Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas). No son evaluadas <strong>en</strong> su calidad o resultado <strong>de</strong> modo individual.<br />

Perspectiva institucional. Uno <strong>de</strong> los legados más importantes <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res que han ido impulsando <strong>la</strong><br />

RSE <strong>en</strong> América Latina fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institucionalidad reflejada <strong>en</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s. Esto permite<br />

que el estudio remita directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s instituciones sin por ello <strong>de</strong>sconocer el trabajo <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res y<br />

pioneros que hicieron posible que el movimi<strong>en</strong>to surgiera, avanzara y se consolidara.<br />

Impactos. El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE es consi<strong>de</strong>rado básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que hace al cambio<br />

<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Si bi<strong>en</strong> no hay sufici<strong>en</strong>tes indicadores objetivos para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> modo fehaci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, ya que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son <strong>la</strong>s propias empresas (y un<br />

grupo <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r) <strong>la</strong>s que reportan sobre sí mismas <strong>de</strong> modo sistematizado, <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados,<br />

más algunos estudios, permitieron conformar un análisis y fueron fu<strong>en</strong>tes significativas para abordar<br />

los cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to tanto empresarial como social. En cuanto al impacto <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE, <strong>la</strong> medición se realizó consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a los hitos y a <strong>la</strong>s organizaciones<br />

y re<strong>de</strong>s emblemáticas, y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia.<br />

b. Abordaje<br />

El trabajo fue realizado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el año 2010 por un equipo <strong>de</strong> consultoría integrado por once<br />

profesionales que realizaron diversas tareas: diseño <strong>de</strong> metodología y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instructivos y matrices<br />

<strong>de</strong> abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas; relevami<strong>en</strong>to y revisión <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación; realización,<br />

volcado y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas y <strong>en</strong>cuestas; análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s opiniones relevadas;<br />

redacción y edición; diseño gráfico; traducción al portugués y al inglés. El trabajo realizado fue supervisado<br />

por un equipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, que a<strong>de</strong>más brindó información sistematizada sobre <strong>la</strong> organización<br />

e hizo un primer contacto institucional con los <strong>en</strong>trevistados.<br />

El estudio se basó c<strong>en</strong>tralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes cuya información fue organizada según categorías<br />

<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación adaptadas <strong>de</strong>l Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina (www.mapeo-<strong>rse</strong>.info). Por<br />

una parte, publicaciones exist<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> RSE (integral o <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> sus dominios) <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y<br />

sitios <strong>de</strong> internet con información histórica relevante 1 , así como docum<strong>en</strong>tos institucionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> e<br />

información provista por <strong>la</strong> organización sobre <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> RSE realizadas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1999<br />

(cuando publicó su primer reporte anual) y 2009 2 . Por otra parte, se consultó a 76 refer<strong>en</strong>tes contin<strong>en</strong>tales<br />

y/o nacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. La excel<strong>en</strong>te predisposición <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados permitió:<br />

!" ajustar los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> consulta <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos;<br />

!" completar y validar <strong>la</strong> información que luego sería volcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Parte I sobre evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSE;<br />

1 Ver “Fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales”.<br />

2 Las iniciativas apoyadas por <strong>AVINA</strong> y m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> el estudio g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te recibieron inversión económica por parte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otro tipo, como co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, red <strong>de</strong> contactos, etc. Cuando <strong>en</strong> este estudio apa-<br />

rec<strong>en</strong> iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>AVINA</strong> invirtió recursos económicos, son citadas con <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> que realizó <strong>la</strong> inversión, el año<br />

<strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, y el país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

!" constituir <strong>la</strong> percepción sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que integra <strong>la</strong> Parte II <strong>de</strong>l estudio;<br />

!" establecer suger<strong>en</strong>cias para que <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE, y <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

contribuyan eficazm<strong>en</strong>te a que <strong>la</strong>s empresas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Los refer<strong>en</strong>tes fueron seleccionados junto con <strong>AVINA</strong> buscando obt<strong>en</strong>er una diversidad significativa <strong>en</strong><br />

cuanto a países; ámbitos <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (agrupaciones empresariales, integrantes<br />

y ex integrantes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, empresas, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, instituciones académicas, medios<br />

<strong>de</strong> comunicación y sector público/cooperación); y grados <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción con <strong>AVINA</strong> (aliados <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, ex<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, responsables nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, directivos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, otros). Se realizaron, así,<br />

<strong>en</strong>trevistas con los sigui<strong>en</strong>tes refer<strong>en</strong>tes (or<strong>de</strong>nados según país <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia) 3 :<br />

Arg<strong>en</strong>tina: Alberto Willi, Alejandro Langlois, Carlos March, Carm<strong>en</strong> O<strong>la</strong>echea, C<strong>la</strong>udio Giomi, Fernando Barbera,<br />

Gabriel Griffa, Karina Stocovaz, Luis Ul<strong>la</strong>, Mariana Caminotti, Silvia D’Agostino. Bolivia: Álvaro Bazán,<br />

Andreas Noack, Eduardo Peinado, Gabriel Baracatt, Leslie C<strong>la</strong>ros, Lour<strong>de</strong>s Chalup, Maggi Ta<strong>la</strong>vera. Brasil:<br />

Francisco Azevedo, Geraldinho Vieira, Helio Mattar, Jair Kievel, Maria <strong>de</strong> Lour<strong>de</strong>s Nunes, O<strong>de</strong>d Grajew, Paulo<br />

Itacarambi, Sean McKaugan, Susana Leal. Chile: Francisca Tondreau, Gilberto Ortiz, Guillermo Scal<strong>la</strong>n, Hugo<br />

Vergara, Marcos Delucchi Fonck, Pao<strong>la</strong> Berdichevsky, Rafael Quiroga, Soledad Teixidó, Yanina Kowszyk,<br />

Xim<strong>en</strong>a Abogabir. Colombia: Bernardo Toro, Diana Chávez, Emilia Ruiz Morante, María López, Roberto<br />

Gutiérrez Poveda. Costa Rica: Luis Javier Castro, Olga Sauma, Rafael Luna. Ecuador: Camilo Pinzón, Jorge<br />

Roca, Juan Cor<strong>de</strong>ro, Ramiro Alvear. El Salvador: Roberto Murray, Rhina Reyes. Estados Unidos: Aron Cramer,<br />

Estrel<strong>la</strong> Peinado Vara, Terry Nelidov. Guatema<strong>la</strong>: Guillermo Monroy. Honduras: Roberto Leiva. Ing<strong>la</strong>terra:<br />

Simon Za<strong>de</strong>k. Nicaragua: Matthias Dietrich. Panamá: Andreas Egg<strong>en</strong>berg, Marce<strong>la</strong> Álvarez Cal<strong>de</strong>rón <strong>de</strong> Pardini,<br />

Teresa Moll <strong>de</strong> Alba <strong>de</strong> Alfaro. Paraguay: Beltrán Macchi, Diana Escobar, Ricardo Carrizosa, Susana<br />

Ortiz, Yan Speranza. Perú: Baltazar Caravedo, Bartolomé Ríos, Carlos Armando Casis, Felipe Portocarrero,<br />

H<strong>en</strong>ri Le Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>u, José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Riva. Uruguay: Carm<strong>en</strong> Correa, Eduardo Shaw, Enrique Piedra Cueva, Rubén<br />

Casavalle.<br />

Con cada uno <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes consultados se realizó una <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> profundidad y confi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> una<br />

hora y media, que incluyó a<strong>de</strong>más una breve <strong>en</strong>cuesta 4 . De <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, 49 fueron realizadas <strong>de</strong> modo<br />

pres<strong>en</strong>cial y 27 <strong>en</strong> forma virtual.<br />

c. Estructura <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s opiniones relevadas fueron abordados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cinco compon<strong>en</strong>tes. Tres<br />

son ejes <strong>de</strong> evolución (<strong>la</strong>s Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, los Conceptos y <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas) y dos son resultantes:<br />

el resultante <strong>de</strong> esa evolución (los Cambios <strong>de</strong> Comportami<strong>en</strong>to) y el resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong><br />

<strong>AVINA</strong> (<strong>la</strong> Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>). Los tres ejes <strong>de</strong> evolución permit<strong>en</strong> organizar el re<strong>la</strong>to para analizar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, mi<strong>en</strong>tras que los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> resultantes<br />

buscan abordar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

El eje <strong>de</strong> Organizaciones y Re<strong>de</strong>s incluye el surgimi<strong>en</strong>to y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales organizaciones<br />

y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. El eje sobre los Conceptos se refiere a <strong>la</strong>s iniciativas que contribuyeron<br />

a poner <strong>en</strong> conceptos, difundir e insta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> RSE. El eje sobre <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas abarca <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aplicación, medición y comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Comportami<strong>en</strong>to<br />

busca dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto a cambios <strong>en</strong> el<br />

comportami<strong>en</strong>to empresarial y no empresarial. El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> busca reflejar el im-<br />

3 Para un mayor <strong>de</strong>talle sobre los <strong>en</strong>trevistados y su perfil, ver Anexo “A. Entrevistados”.<br />

4 Para un mayor <strong>de</strong>talle sobre <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas, ver Anexo “B. Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta”.<br />

14 15<br />

METODOLOGÍA


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

pacto que <strong>AVINA</strong> tuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Los compon<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>cionados se cruzan constantem<strong>en</strong>te;<br />

<strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre ellos se realiza exclusivam<strong>en</strong>te con el fin organizar el análisis.<br />

El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l estudio está estructurado <strong>en</strong> tres partes c<strong>en</strong>trales: <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong> contribución<br />

<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, y estado actual y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. La primera y <strong>la</strong> segunda parte permit<strong>en</strong><br />

evaluar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE a través <strong>de</strong> los tres ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>finidos para el estudio<br />

(Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas), así como a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo sobre RSE <strong>en</strong><br />

América Latina (<strong>en</strong> su versión sintética y, <strong>en</strong> el anexo C, <strong>en</strong> su versión <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da).<br />

La primera parte, “El camino recorrido”, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos: los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, con los<br />

oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE; y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos perspectivas: los ejes <strong>de</strong> evolución<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y los cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el sector privado y <strong>en</strong> actores <strong>de</strong> otros<br />

ámbitos.<br />

La segunda parte, “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>”, se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> tres: el interés <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> por <strong>la</strong><br />

RSE <strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> su razón <strong>de</strong> ser; <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, con sus <strong>en</strong>foques <strong>en</strong> capital<br />

social y financiami<strong>en</strong>to y con sus resultados, y leídas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />

(complem<strong>en</strong>tados por el anexo D sobre publicaciones vincu<strong>la</strong>das con <strong>AVINA</strong>); y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

La tercera parte, “En busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad”, consi<strong>de</strong>ra a dón<strong>de</strong> llegamos hoy, mostrando el esc<strong>en</strong>ario<br />

actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, los ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>la</strong> promueve e iniciativas con participación <strong>de</strong><br />

<strong>AVINA</strong> que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, para pregunta<strong>rse</strong> <strong>de</strong>spués a dón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos<br />

llegar mañana, pres<strong>en</strong>tando señales <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos a futuro para alcanzar <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Cierran el estudio <strong>la</strong> sección “Un punto <strong>de</strong> vista”, conformada por com<strong>en</strong>tarios sobre el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong>l estudio por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> consultora que lo dirigió; los anexos; <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales; y un<br />

listado <strong>de</strong> acrónimos y sig<strong>la</strong>s <strong>de</strong> organizaciones m<strong>en</strong>cionadas.<br />

PARTE I<br />

EL CAMINO RECORRIDO<br />

16 17


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

1. Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

En América Latina el vínculo <strong>en</strong>tre el empresariado y <strong>la</strong> sociedad con un <strong>en</strong>foque fi<strong>la</strong>ntrópico está pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios siglos, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antiguas figuras <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l siglo XVI al XIX, cuando tomaron<br />

fuerza <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> caridad, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral fom<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones religiosas. Des<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos<br />

<strong>de</strong>l siglo XX esta re<strong>la</strong>ción empresa-comunidad se <strong>de</strong>sarrolló acor<strong>de</strong> a un contexto local caracterizado<br />

por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pequeñas y medianas empresas (pymes), usualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tipo familiar, que realizaban<br />

donaciones <strong>de</strong> forma habitual. Estas acciones solían ser motivadas por valores religiosos y ético-morales <strong>de</strong><br />

los propietarios. Justam<strong>en</strong>te con recursos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> los propios dueños, <strong>la</strong>s empresas<br />

co<strong>la</strong>boraban con instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y hospitales públicos, apoyaban asociaciones <strong>de</strong>portivas o<br />

promovían el arte.<br />

En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX, los cons<strong>en</strong>sos internacionales —como <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Universal <strong>de</strong> los<br />

Derechos Humanos, <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT) re<strong>la</strong>tiva a los Principios<br />

y Derechos Fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el Trabajo y <strong>la</strong>s Directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong>l consumidor—, <strong>la</strong> globalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong><br />

comunicación <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>naron <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y responsabilidad social,<br />

alcanzando mayor fuerza durante <strong>la</strong>s dos últimas décadas.<br />

Como antece<strong>de</strong>ntes se registran algunos mo<strong>de</strong>los pioneros <strong>de</strong> reportes sociales, como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />

Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Seguridad (ACHS) creado <strong>en</strong> 1975. Basándose <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo francés, fue el primer ba<strong>la</strong>nce social<br />

interno <strong>de</strong> América Latina y medía, <strong>en</strong>tre otros factores, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas. Otro<br />

caso pionero <strong>en</strong> <strong>la</strong> región fue el <strong>de</strong> Colombia, basado <strong>en</strong> el Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nce Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, e<strong>la</strong>borado<br />

por <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia (ANDI), junto con <strong>la</strong> Cámara Junior <strong>de</strong> Colombia<br />

(CJC), <strong>en</strong> 1987. Y durante 1997 el Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Análises Sociais e Econômicas (IBASE) creó su mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nce Social y surgió el Manual <strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nce Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT <strong>de</strong> Perú, <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración<br />

Nacional <strong>de</strong> Instituciones Empresariales Privadas (CONFIEP), basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión colombiana.<br />

PARTICULARIDADES DE LA REGIÓN<br />

La América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas, con sus particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> alta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temáticas<br />

globales, constituye el marco <strong>en</strong> el cual toma impulso <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> esta región.<br />

Un brevísimo pantal<strong>la</strong>zo sobre este panorama:<br />

!" La <strong>de</strong>mocracia es <strong>la</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> gobierno, <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países para<br />

los avances hacia <strong>la</strong> participación ciudadana, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

y <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seguridad jurídica. Pero <strong>la</strong> evolución es l<strong>en</strong>ta, afectando cuestiones<br />

fundam<strong>en</strong>tales como <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales, el acceso a servicios básicos y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />

!" América Latina se integra a <strong>la</strong> economía global adoptando diversas políticas <strong>de</strong> apertura hacia<br />

el comercio internacional.<br />

!" Des<strong>de</strong> el Estado suel<strong>en</strong> persistir escasos mecanismos <strong>de</strong> control efectivo sobre el comportami<strong>en</strong>to<br />

empresarial y poca legis<strong>la</strong>ción e inc<strong>en</strong>tivos referidos a los temas propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

!" El empresariado, que ejerce gran influ<strong>en</strong>cia tanto a nivel micro, <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno, como a nivel<br />

nacional, se caracteriza por una conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s multinacionales extranjeras con alta<br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y el empleo, creci<strong>en</strong>tes trans<strong>la</strong>tinas y una mayoría <strong>de</strong> pequeñas y<br />

medianas empresas (pymes), que repres<strong>en</strong>tan una gran parte <strong>de</strong>l sector privado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> empleo y son, muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, familiares.<br />

!" La sociedad civil se va organizando cada vez más, bajo distintas formas y con apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

18 19


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

nuevas tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación.<br />

!" La <strong>de</strong>sigualdad, <strong>la</strong> pobreza y el <strong>de</strong>sempleo repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s principales problemáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.cepal.org | www.bancomundial.org | www.oas.org/es<br />

Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990 —con un mercado global cada vez más competitivo, que empezaba a exigir el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos estándares <strong>la</strong>borales y ambi<strong>en</strong>tales, y con <strong>la</strong> cada vez más veloz circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l mundo, que aum<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas irresponsables <strong>de</strong> empresas<br />

multinacionales con operaciones propias o tercerizadas <strong>en</strong> regiones m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das—, <strong>la</strong>s corporaciones<br />

empezaron a notar que <strong>la</strong> apuesta tradicional <strong>en</strong> precio, innovación y publicidad no era sufici<strong>en</strong>te.<br />

Se siguió, como primera opción, <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía <strong>en</strong> inversión social, con recursos que<br />

surgían <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y eran <strong>de</strong>stinados al <strong>en</strong>torno cercano, <strong>de</strong> manera p<strong>la</strong>nificada como estrategia a<br />

mediano p<strong>la</strong>zo. El objetivo era mejorar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con sus trabajadores, con <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> reputación<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, buscando g<strong>en</strong>erar confianza ya que <strong>la</strong> empresa empezaba a ver los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad a un pot<strong>en</strong>cial aliado y los riesgos <strong>de</strong> que no fuera así. Pero, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

reinantes, tampoco era sufici<strong>en</strong>te.<br />

Esto motivó una revisión que permitió pasar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta “¿Qué le sobra a <strong>la</strong> empresa que pue<strong>de</strong> brindarle<br />

a <strong>la</strong> sociedad?”, formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>ntropía o <strong>de</strong> inversión social, a <strong>la</strong> pregunta “¿Cómo<br />

<strong>de</strong>be comporta<strong>rse</strong> una empresa?”.<br />

Des<strong>de</strong> este nuevo <strong>en</strong>foque hubo empresarios que com<strong>en</strong>zaron a trabajar los conceptos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y<br />

ciudadanía corporativa. Estos pioneros que proponían prácticas responsables, participaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s, promovieron acuerdos y alianzas sectoriales con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> ser “pares que<br />

convocan a pares”, según <strong>de</strong>stacan muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>trevistadas para este estudio.<br />

Un hito <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido fue <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Naciones Unidas sobre Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo, realizada <strong>en</strong><br />

1992 y conocida como <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Río o Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, que logró insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da mundial <strong>la</strong><br />

preocupación por el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global, el concepto <strong>de</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con políticas<br />

públicas y privadas re<strong>la</strong>cionadas con el manejo ambi<strong>en</strong>tal. Esta Cumbre, que convocó a repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> 172 naciones y <strong>de</strong> 2.400 organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, fue esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res<br />

empresariales dispuestos a trabajar para g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s condiciones necesarias para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>en</strong> sus prácticas <strong>de</strong> negocios, convocados por el empresario Stephan<br />

Schmidheiny <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su perspectiva: “No pue<strong>de</strong> haber empresas exitosas <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s fracasadas”. Como<br />

parte <strong>de</strong> este proceso se consolidó, <strong>tiempo</strong> <strong>de</strong>spués, el Consejo Empresarial Mundial para el Desarrollo<br />

Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t, WBCSD), organización con capítulos <strong>en</strong><br />

los distintos países <strong>de</strong> América Latina, que inicialm<strong>en</strong>te estuvo c<strong>en</strong>trada sobre todo <strong>en</strong> temas ambi<strong>en</strong>tales<br />

para luego evolucionar hacia una Responsabilidad Social Empresarial integral.<br />

En los últimos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década, mi<strong>en</strong>tras iban surgi<strong>en</strong>do propuestas para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

como Global Reporting Initiative (GRI) y <strong>la</strong> norma SA 8000 (ambas <strong>en</strong> 1997), <strong>en</strong> América Latina se gestaban<br />

organizaciones nacionales que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE tanto <strong>de</strong> modo integral como <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> sus dominios.<br />

Entre el<strong>la</strong>s, el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social —creado <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> 1998 por<br />

un grupo <strong>de</strong> empresarios que v<strong>en</strong>ía trabajando <strong>en</strong> el espacio P<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to Nacional das Bases Empresariais<br />

(PNBE)— fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras organizaciones <strong>en</strong> abordar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y resulta <strong>la</strong> más emblemática<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>la</strong>tinoamericanas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, según coinci<strong>de</strong>n los <strong>en</strong>trevistados para<br />

este estudio.<br />

2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

2.1 Ejes <strong>de</strong> evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

Al observar los tres ejes <strong>de</strong> evolución surge que <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> organizaciones registra importantes antece<strong>de</strong>ntes,<br />

que se ha fortalecido durante <strong>la</strong> década investigada, y que ha avanzado hacia <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s. En tanto, a nivel <strong>de</strong> los Conceptos y <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas se combina <strong>la</strong> importación<br />

<strong>de</strong> teoría y estándares internacionales, con incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sarrollos locales. Si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo conceptual se<br />

avanza <strong>en</strong> cons<strong>en</strong>sos sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una RSE integral y <strong>de</strong> una búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar prácticas responsables se registra difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> criterios, más oferta que <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, y todavía parece lejana una aplicación sistemática e integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE por parte <strong>de</strong>l empresariado<br />

<strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> su conjunto, lo cual se condice con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción regional <strong>en</strong> otros<br />

aspectos, que difer<strong>en</strong>cia a América Latina <strong>de</strong> otras regiones.<br />

Comparado con <strong>la</strong>s décadas anteriores, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE registra un avance más acelerado a partir <strong>de</strong>l<br />

inicio <strong>de</strong> este siglo, con alta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias internacionales y <strong>de</strong>sarrollos locales que buscan<br />

dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

La RSE <strong>la</strong>tinoamericana ya cu<strong>en</strong>ta con numerosas organizaciones que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. Cada país<br />

ti<strong>en</strong>e al m<strong>en</strong>os una organización específica <strong>de</strong> RSE, que pue<strong>de</strong> haber surgido para tal fin o con exist<strong>en</strong>cia<br />

previa pero re<strong>en</strong>focada para especializa<strong>rse</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. También exist<strong>en</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, organismos públicos, que trabajan <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus dominios <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

como medio ambi<strong>en</strong>te y prácticas <strong>la</strong>borales. Se ha g<strong>en</strong>erado un campo profesional <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE:<br />

<strong>en</strong>tre otros, personal <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong>dicadas a esto, consultores, académicos.<br />

El concepto <strong>de</strong> RSE avanza <strong>en</strong> cuanto a expansión, profundización y segm<strong>en</strong>tación para diversos sectores<br />

empresariales, a través <strong>de</strong> distintos soportes <strong>de</strong> difusión y <strong>de</strong>bate: cada país suele contar con jornadas<br />

nacionales, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros, talleres y/o confer<strong>en</strong>cias, premios, reconocimi<strong>en</strong>tos e índices <strong>de</strong> RSE. Con igual<br />

énfasis exist<strong>en</strong> indicadores nacionales, regionales, manuales <strong>de</strong> primeros pasos y otras herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación.<br />

Sin embargo, el concepto está insta<strong>la</strong>do sobre todo <strong>en</strong> un nivel <strong>en</strong>unciativo y <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas es<br />

superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, según coinci<strong>de</strong>n los expertos consultados para este estudio. No se ha logrado una<br />

implem<strong>en</strong>tación masiva ni se observa todavía una transformación g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión empresarial, salvo<br />

casos ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que li<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> temática.<br />

Se trata <strong>de</strong> un proceso, con avances, amesetami<strong>en</strong>tos y retrocesos, que se va construy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manera heterogénea.<br />

A <strong>la</strong> vez, como suce<strong>de</strong> a nivel social, cultural, económico y político, <strong>en</strong> América Latina se registran<br />

difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong>tre países e, incluso, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. Así como conviv<strong>en</strong><br />

distintos grados <strong>de</strong> evolución, <strong>de</strong> modalida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> complejidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s problemáticas sociales y ambi<strong>en</strong>tales<br />

que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta cada país, exist<strong>en</strong> también difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el abordaje, ya que <strong>en</strong> muchos casos continúa<br />

asociándose, <strong>en</strong> los hechos, con prácticas fi<strong>la</strong>ntrópicas. También conviv<strong>en</strong> organizaciones e iniciativas con<br />

objetivos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE con otras que incorporan el concepto como medio para lograr otros fines.<br />

El contexto regional, <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> situación particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cada país son consi<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>trevistados como impulsores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Las crisis económicas y los conflictos sociales<br />

son m<strong>en</strong>cionados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia o Chile, así como <strong>en</strong> Paraguay y Perú se hace refer<strong>en</strong>cia a<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda hacia el empresariado. A <strong>la</strong> vez, cuestiones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> algunos<br />

países como reformas agrarias y crisis <strong>de</strong>l sector agropecuario tuvieron inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> cómo evoluciona <strong>la</strong><br />

20 21


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

temática <strong>en</strong> cada sitio, aunque existe cons<strong>en</strong>so acerca <strong>de</strong> que no hay hechos que, <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

hayan producido un cambio fundam<strong>en</strong>tal y significativo <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE.<br />

En algunos países <strong>de</strong> América Latina —como Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia y Chile según reflejan los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> RSE<br />

<strong>en</strong>trevistados para este estudio— <strong>la</strong> RSE fue un movimi<strong>en</strong>to que nació o es más fuerte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias,<br />

como una necesidad y una oportunidad que fue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior hacia <strong>la</strong>s capitales, o que <strong>en</strong> todo caso<br />

hubo t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias propias <strong>de</strong>l interior y otras propias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capitales.<br />

2.1.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s<br />

El eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Organizaciones y Re<strong>de</strong>s indaga sobre el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que, con difer<strong>en</strong>tes oríg<strong>en</strong>es, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> base institucional <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Durante <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong>l siglo XXI esta base fue creci<strong>en</strong>do y diversificándose,<br />

g<strong>en</strong>erando iniciativas <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial e intrasectorial, fortaleciéndose y creando<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alcance contin<strong>en</strong>tal.<br />

Organizaciones <strong>de</strong> RSE<br />

La formación <strong>de</strong> organizaciones <strong>en</strong> América Latina <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra uno <strong>de</strong> sus principales antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

agrupaciones <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> empresas (muchas veces asociadas a comunida<strong>de</strong>s religiosas como <strong>la</strong> cristiana)<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s agrupaciones empresariales que originalm<strong>en</strong>te promocionaban <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía. Fue a fines <strong>de</strong><br />

los ’90 y principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década sigui<strong>en</strong>te cuando se crearon <strong>la</strong>s organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE (que<br />

suel<strong>en</strong> incluir “RSE” <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su nombre) y algunas preexist<strong>en</strong>tes fueron incorporando este concepto a<br />

sus objetivos, como <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC) <strong>en</strong> Paraguay, <strong>la</strong> Asociación Cristiana<br />

<strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa (ACDE) <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa (ACDE) <strong>en</strong><br />

Uruguay, Perú 2021, <strong>la</strong> Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED) <strong>en</strong> Costa Rica.<br />

En forma parale<strong>la</strong>, organizaciones globales como el WBCSD e iniciativas como el Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones<br />

Unidas propiciaban <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sus instancias nacionales <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina; <strong>en</strong> tanto,<br />

se producía <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas actualm<strong>en</strong>te como refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

La cantidad <strong>de</strong> empresas (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s y multinacionales) adheridas a este tipo <strong>de</strong> organizaciones<br />

fue aum<strong>en</strong>tando con el <strong>tiempo</strong>, y <strong>la</strong>s propuestas fueron diversificándose y profundizándose. Hoy <strong>la</strong>s organizaciones<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te dos <strong>de</strong>safíos. Por una parte, sost<strong>en</strong>e<strong>rse</strong> económicam<strong>en</strong>te, asumi<strong>en</strong>do que<br />

el financiami<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas adheridas no es estable y que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong><br />

organizaciones sin fines <strong>de</strong> lucro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que contar con aporte empresarial no implica <strong>la</strong> contraprestación <strong>de</strong><br />

servicios, <strong>en</strong> estos casos <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción resulta difer<strong>en</strong>te. El otro <strong>de</strong>safío es actualiza<strong>rse</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

mi<strong>en</strong>tras sigu<strong>en</strong> traccionando a empresas que aún no fueron alcanzadas por <strong>la</strong> RSE, s<strong>en</strong>sibilizándo<strong>la</strong>s<br />

y ori<strong>en</strong>tándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación.<br />

EL CRECIMIENTO DE LAS AGRUPACIONES EMPRESARIALES DE RSE<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empresas interesadas <strong>en</strong> pert<strong>en</strong>ecer a una organización <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> empresarial<br />

se manifiesta al analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adhesiones a este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Este aum<strong>en</strong>to muestra<br />

que para <strong>la</strong>s empresas —<strong>en</strong> su mayoría gran<strong>de</strong>s— repres<strong>en</strong>ta un valor pert<strong>en</strong>ecer a una agrupación<br />

especializada <strong>en</strong> RSE, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong>n interactuar con pares, estar informadas y participar <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates <strong>en</strong><br />

torno al movimi<strong>en</strong>to.<br />

Forum Empresa, alianza contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empresariales <strong>de</strong> RSE surgida <strong>en</strong> 1997, nuclea 16<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

agrupaciones empresariales nacionales <strong>de</strong> América Latina que registran un aum<strong>en</strong>to significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> sus empresas miembro. Según información <strong>de</strong> Forum Empresa provista para este estudio, si se<br />

toma <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre empresas adheridas el año <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> cada organización y <strong>en</strong> 2009, se observa<br />

que hubo un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 586%, pasando <strong>de</strong> 385 empresas a 2.643.<br />

Al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social,<br />

<strong>de</strong> Brasil, que nació con 11 empresas <strong>en</strong> 1998 y <strong>en</strong> 2009 contaba con 1.340, seguido por el C<strong>en</strong>tro Mexicano<br />

para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía (CEMEFI), <strong>de</strong> México, que contaba con 28 empresas cuando surgió <strong>en</strong> 1988 y <strong>en</strong><br />

2009 sumaba 495; Acción RSE, <strong>de</strong> Chile, que nació <strong>en</strong> 2000 con 14 empresas y <strong>en</strong> 2009 contaba con 93.<br />

Otras organizaciones también tuvieron un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to: <strong>Fundación</strong> <strong>de</strong>l Tucumán<br />

(Arg<strong>en</strong>tina, 1985) y Fun<strong>de</strong>mas (El Salvador, 2000) crecieron un 400%; DERES (Uruguay, 1999), un 316%;<br />

FundahRSE (Honduras, 2004), un 275%; y AED (Costa Rica, 1997), un 144%.<br />

Otra manera <strong>de</strong> analizar cuantitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> estas organizaciones es observando<br />

el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l Producto Bruto Interno (PBI) que suman <strong>la</strong>s empresas asociadas a el<strong>la</strong>s. Para dar dos<br />

ejemplos: <strong>la</strong> facturación anual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas asociadas al Instituto Ethos correspon<strong>de</strong> a cerca <strong>de</strong>l 35%<br />

<strong>de</strong>l PBI Brasil y <strong>la</strong>s empresas asociadas a C<strong>en</strong>traRSE suman el 32% <strong>de</strong>l PBI <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: Forum Empresa, para este estudio | www.ethos.org.br | www.fundah<strong>rse</strong>.org<br />

EVOLUCIÓN DE LAS ORGANIZACIONES DE RSE: EL CASO DE FUNDEMAS<br />

Gran parte <strong>de</strong>l recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> si se toman <strong>la</strong>s<br />

primeras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que surgieron, ya que hay <strong>de</strong>nominadores comunes a el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> cuanto al crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria a empresas, <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ciones para<br />

lograr un mayor alcance. Con este s<strong>en</strong>tido se <strong>de</strong>scribe aquí <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para<br />

<strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas), <strong>de</strong> El Salvador.<br />

Creada <strong>en</strong> 2000 por un grupo <strong>de</strong> empresarios salvadoreños con el objetivo <strong>de</strong> contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> su país, para 2009 Fun<strong>de</strong>mas estaba conformada por personas naturales, empresas, 11<br />

gremiales, 12 fundaciones y 7 universida<strong>de</strong>s. En este <strong>tiempo</strong> se incorporó a Forum Empresa, ha impulsado<br />

<strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (actualm<strong>en</strong>te, IntegraRSE) y ha establecido alianzas<br />

con organizaciones como Accountability (Reino Unido) para estudios sobre competitividad responsable <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región.<br />

Como muchas otras organizaciones <strong>la</strong>tinoamericanas, inició sus activida<strong>de</strong>s con el aporte <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong><br />

W.K. Kellogg y <strong>de</strong> socios privados. Y también como suce<strong>de</strong> con los principales promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE,<br />

cu<strong>en</strong>ta con aliados estratégicos como el Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cooperación<br />

alemana Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt), el Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas para el Desarrollo (PNUD) y <strong>la</strong> embajada <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />

Habi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, según sus propias cifras ha s<strong>en</strong>sibilizado a<br />

más <strong>de</strong> 10.000 personas <strong>en</strong> diez años a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> 165 artículos <strong>en</strong> medios especializados,<br />

11 guías prácticas y 4 estudios <strong>de</strong> RSE, más <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 170 casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas, 194<br />

ev<strong>en</strong>tos, 36 talleres y 163 char<strong>la</strong>s.<br />

En esta década Fun<strong>de</strong>mas ha trabajado <strong>en</strong> una diversidad <strong>de</strong> aspectos que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> RSE: con<br />

empresas <strong>de</strong> diversos tamaños —gran<strong>de</strong>s, medianas, pequeñas y microempresas—, <strong>en</strong> dominios <strong>de</strong> RSE<br />

como el trabajo infantil y el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> sectores como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción, <strong>en</strong> alianzas públicoprivadas,<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas como <strong>la</strong> homologación junto a otras organizaciones c<strong>en</strong>troamericanas<br />

<strong>de</strong> los indicadores IndicaRSE o <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> diversos códigos <strong>de</strong> conducta.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Fun<strong>de</strong>mas. Memoria <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad 2009. 10 años Fun<strong>de</strong>mas. Por + competitividad responsable<br />

22 23


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> li<strong>de</strong>razgos individuales o<br />

<strong>de</strong> pequeños grupos a partir <strong>de</strong> los cuales se crearon organizaciones que respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> sus<br />

fundadores, y hoy son consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s emblemáticas. Estos lí<strong>de</strong>res supieron contagiar a otros que<br />

estaban <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o surgimi<strong>en</strong>to y contribuyeron a multiplicar sus acciones.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> agrupaciones empresariales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE nuclea empresas gran<strong>de</strong>s y han<br />

surgido sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> los países, se registran agrupaciones que tuvieron <strong>la</strong> impronta fundacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes y que nacieron <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> los países —con dueños <strong>de</strong> empresas oriundos y<br />

vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> se creó <strong>la</strong> agrupación—, como sucedió <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varios<br />

años constituyeron <strong>la</strong> Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE (RARSE).<br />

UNA ARTICULACIÓN NACIONAL POR LA RSE CON LA IMPRONTA DE LAS PYMES Y PERSPECTIVA FEDERAL<br />

Durante 2007, <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, un grupo <strong>de</strong> empresarios —g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te propietarios <strong>de</strong> pymes— avanzó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> carácter fe<strong>de</strong>ral, un Movimi<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Empresas por <strong>la</strong> RSE, con el<br />

objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un lugar <strong>de</strong> reflexión <strong>en</strong>tre los empresarios que pi<strong>en</strong>san que existe otra forma posible<br />

<strong>de</strong> producir y <strong>de</strong> consumir que b<strong>en</strong>eficie a <strong>la</strong> sociedad, trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s locales.<br />

Instituida <strong>en</strong> 2010 como Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE (RARSE), está conformada por el Consejo Empresario<br />

<strong>de</strong> Entre Ríos (CEER, Entre Ríos), Foro Patagonia, Gestión Responsable (Córdoba), Marcos Juárez (Córdoba),<br />

Minka (Jujuy), Movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> RSE (MoveRSE, Rosario), Nuevos Aires (Bu<strong>en</strong>os Aires), Pacto San Juan<br />

(San Juan) y Valos (M<strong>en</strong>doza), <strong>en</strong> alianza con el Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE (IARSE).<br />

La Red busca ser un espacio <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre grupos <strong>de</strong> empresarios, comparti<strong>en</strong>do lo apr<strong>en</strong>dido<br />

y poniéndolo a disposición <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> empresarios que <strong>de</strong>cidan ejercer <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> sus zonas<br />

<strong>de</strong> alcance y t<strong>en</strong>er repres<strong>en</strong>tatividad nacional e internacional para incidir <strong>en</strong> políticas públicas.<br />

Fu<strong>en</strong>te: www.foro<strong>rse</strong>.org.ar<br />

Cada vez más re<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, con distintas características (lograr una perspectiva<br />

fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> un país, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> instituciones académicas como se ve más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte,<br />

etc.). Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong>s agrupaciones empresariales, el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> red formada <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> se <strong>de</strong>staca<br />

por t<strong>en</strong>er como objetivo aportar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> un bloque <strong>de</strong> países.<br />

CENTROAMÉRICA: LA RSE COMO FACTOR DE INTEGRACIÓN DE UN BLOQUE DE PAÍSES<br />

La Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (actualm<strong>en</strong>te, Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />

por <strong>la</strong> RSE, IntegraRSE) se crea <strong>en</strong> 2003 por <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> empresarios lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los países<br />

c<strong>en</strong>troamericanos que <strong>de</strong>cidieron empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un abordaje articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a través <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> organizaciones<br />

nacionales <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> temática: Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED, Costa Rica),<br />

C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE), <strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> RSE (FundahRSE),<br />

<strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas, El Salvador), SumaRSE (Panamá) y Unión Nicaragü<strong>en</strong>se<br />

para <strong>la</strong> RSE (UniRSE). Juntas suman 418 empresas asociadas.<br />

La Red cu<strong>en</strong>ta con logros <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (<strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias ConvertiRSE se han llevado<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> seis ocasiones <strong>en</strong>tre 2002 y 2010, <strong>en</strong> El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua, Costa<br />

Rica y Panamá) y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, con un sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong><br />

autoevaluación sobre RSE para <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, IndicaRSE, creados a partir <strong>de</strong> los indicadores<br />

e<strong>la</strong>borados por C<strong>en</strong>traRSE y aplicados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009, cuando participaron 189 empresas. Por otra parte, está<br />

implem<strong>en</strong>tando el proyecto “Sistemas <strong>de</strong> gestión integrados con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE para pymes <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>”,<br />

junto con Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt), formando consultores<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

y realizando consultorías para este tipo <strong>de</strong> empresas.<br />

Este camino construido <strong>en</strong>tre organizaciones le ha permitido al sector empresarial repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Red formalizar un vínculo <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />

(SICA) —organismo intergubernam<strong>en</strong>tal creado por los Estados <strong>de</strong> Costa Rica, El Salvador,<br />

Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Panamá—, para que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE sea uno <strong>de</strong> los factores<br />

que contribuyan a <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong>l SICA: que C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> sea “una región <strong>de</strong> paz, libertad, <strong>de</strong>mocracia<br />

y <strong>de</strong>sarrollo”.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: IntegraRSE. Visión: Estado Actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración). | www.sica.int<br />

En <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg y <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> aparec<strong>en</strong> como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

que supieron vislumbrar y sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l apoyo al movimi<strong>en</strong>to, a través <strong>de</strong> sus lí<strong>de</strong>res primero<br />

y, luego, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s que ellos conformaron. Con organizaciones ya exist<strong>en</strong>tes, también el<br />

Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), a través <strong>de</strong>l Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones (FOMIN), aparece<br />

muy pres<strong>en</strong>te con sus programas <strong>de</strong> RSE para pymes <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> empresas gran<strong>de</strong>s.<br />

PRIMEROS APOYOS AL LIDERAZGO EN RSE: EL PROGRAMA LEADERSHIP IN PHILANTHROPY<br />

La <strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones donantes que le dio mayor impulso regional<br />

a <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios, con financiación y otros tipos <strong>de</strong> apoyo. Su Programa Lea<strong>de</strong>rship in<br />

Phi<strong>la</strong>nthropy, implem<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1997, funcionó como semillero para <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> RSE:<br />

com<strong>en</strong>zó brindando apoyo y facilitando <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre 28 becarios <strong>de</strong> oríg<strong>en</strong>es y experi<strong>en</strong>cias difer<strong>en</strong>tes,<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Panamá, México, Perú y Estados Unidos, que<br />

buscaban <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas —<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to aplicada básicam<strong>en</strong>te como<br />

fi<strong>la</strong>ntropía— <strong>en</strong> sus respectivos países.<br />

En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este programa se constituyó <strong>en</strong> Brasil el proyecto Ação Empresarial<br />

Pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC) y, a partir <strong>de</strong> 2003, y con apoyo también <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, se conformó el Núcleo<br />

<strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional (NAN), con el objetivo <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> RSE exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong><br />

Brasil creados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> industria.<br />

En Brasil, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Kellogg apoyó a organizaciones como <strong>la</strong> Associação Brasileira dos Fabricantes<br />

<strong>de</strong> Brinquedos (Abrinq), fundada por O<strong>de</strong>d Grajew, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1998, junto a otros empresarios fundó el<br />

Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social, y contribuyó <strong>en</strong> los primeros pasos <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong><br />

Institutos Fundações e Empresas (GIFE).<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.wkkf.org | Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional, Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais (FIEMG). Nan,<br />

Diversidad <strong>de</strong> actores <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional. Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania, Brasil.<br />

Con el <strong>tiempo</strong> fue creci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> actores promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina los cuales,<br />

con oríg<strong>en</strong>es e intereses diversos, se sumaron a <strong>la</strong>s primeras organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE y a <strong>la</strong>s<br />

iniciativas internacionales.<br />

Numerosas organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil asumieron que los conceptos que conforman <strong>la</strong> RSE le<br />

permitían <strong>en</strong>carar el trabajo con empresas <strong>de</strong> una manera que g<strong>en</strong>erara mayores resultados estratégicos<br />

(anteriorm<strong>en</strong>te se notaba que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción estaba <strong>en</strong>marcada básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía o <strong>en</strong> el monitoreo<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia). En este marco surgió <strong>la</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes Internacional, constituida <strong>en</strong> ocho países iberoameri-<br />

24 25


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

canos (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, El Salvador, España, México, Perú y Uruguay) por 43 organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil especializadas <strong>en</strong> diversas temáticas como prácticas <strong>la</strong>borales, transpar<strong>en</strong>cia, consumidores,<br />

medio ambi<strong>en</strong>te, comercio justo, <strong>de</strong>sarrollo económico y social, micro y pequeñas empresas, participación<br />

ciudadana, y género. La Red Pu<strong>en</strong>tes Internacional fue creada con apoyo <strong>de</strong> Ho<strong>la</strong>nda, a través <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cooperación Novib. Des<strong>de</strong> 2005 fue reconocida como<br />

organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> trabajo internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000 sobre<br />

Responsabilidad Social, aportando sus opiniones <strong>en</strong> ese proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración y co<strong>la</strong>borando con otros<br />

expertos y observadores.<br />

Las universida<strong>de</strong>s, por su parte, fueron creando cátedras, programas y luego c<strong>en</strong>tros para <strong>la</strong> investigación<br />

y <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. Entre el<strong>la</strong>s, el Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (IN-<br />

CAE) <strong>de</strong> Costa Rica y <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP) <strong>en</strong> Perú aparec<strong>en</strong> como <strong>la</strong>s principales instituciones<br />

académicas citadas por los <strong>en</strong>trevistados. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito académico, por otra parte, se han conformado<br />

re<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> Social Enterprise Knowledge Network (SEKN) y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Red Iberoamericana<br />

<strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> RSE (Red UniRSE), que buscan poner <strong>en</strong> común metodologías para cuestiones tales<br />

como <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> caso y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> formadores.<br />

Constituida por un grupo <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negocio <strong>de</strong> Ibero<strong>américa</strong> <strong>en</strong> alianza con <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, SEKN<br />

ha trabajado especialm<strong>en</strong>te el relevami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> conceptualización, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> for-<br />

mación <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> alianzas inte<strong>rse</strong>ctoriales, empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos sociales y negocios inclusivos. Entre sus<br />

publicaciones se <strong>de</strong>stacan tres libros publicados por Harvard University Press y el BID: Alianzas sociales <strong>en</strong><br />

América Latina (2005), Gestión efectiva <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos sociales (2006), y Negocios sociales inclusivos:<br />

iniciativas <strong>de</strong> mercado con los pobres <strong>de</strong> Ibero<strong>américa</strong> (2010); y una colección <strong>de</strong> 70 casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

publicados <strong>en</strong> Harvard Business School Publishing.<br />

También fueron surgi<strong>en</strong>do medios <strong>de</strong> comunicación o espacios <strong>de</strong> divulgación especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática<br />

—regionales, como ComunicaRSE, que se inició con cobertura <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos para Arg<strong>en</strong>tina y fue<br />

ampliando su foco a Ibero<strong>américa</strong>, o nacionales como <strong>la</strong> revista Stakehol<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> Perú— o medios masivos<br />

que com<strong>en</strong>zaron a incluir secciones o suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> RSE, como La República, <strong>en</strong> Colombia.<br />

En contraposición con <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> los ámbitos m<strong>en</strong>cionados, se registra un<br />

cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>trevistados sobre <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> organismos públicos <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSE y sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar criterios responsables tanto a <strong>la</strong>s políticas como a los esquemas<br />

tributarios y a <strong>la</strong> gestión pública.<br />

Hay países <strong>en</strong> los que se registra, durante <strong>la</strong> década investigada, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> organismos públicos que<br />

impulsan áreas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> RSE. Por ejemplo, consejos nacionales para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción<br />

limpia a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación público-privada (Consejo Nacional <strong>de</strong> Producción Limpia <strong>en</strong> Chile, C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Efici<strong>en</strong>cia Tecnológica <strong>en</strong> Perú, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Producción Más Limpia Uruguay). O, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Líneas Directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE) realizada<br />

<strong>en</strong> 2000, los Puntos Nacionales <strong>de</strong> Contacto <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, México y Perú, para promover<br />

<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones dirigidas por los gobiernos a <strong>la</strong>s empresas multinacionales con principios y normas<br />

voluntarias para una conducta empresarial responsable compatible con <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones.<br />

Con esta diversidad <strong>de</strong> ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

sectores son cada vez más habituales <strong>en</strong> América Latina. A <strong>la</strong>s alianzas innovadoras <strong>en</strong>tre empresas y<br />

organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil —superadoras <strong>de</strong>l vínculo fi<strong>la</strong>ntrópico que <strong>la</strong>s caracterizaba—, se sumaron<br />

<strong>la</strong>s alianzas público-privadas y un trabajo cada vez más fuerte <strong>en</strong>tre organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, empresas y organismos públicos. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

produjeron un fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> integraciones regionales, intrasectoriales e inte<strong>rse</strong>ctoriales,<br />

<strong>en</strong> numerosos casos consolidándose re<strong>de</strong>s que, al compartir conocimi<strong>en</strong>tos, al<strong>la</strong>naron el<br />

camino <strong>de</strong> los países más rezagados aportando paquetes conceptuales y metodológicos que simplificaron<br />

los procesos a <strong>la</strong>s organizaciones y al empresariado.<br />

ARTICULACIONES MULTISECTORIALES: EL CONSEJO CONSULTIVO NACIONAL DE RESPONSABILIDAD SO-<br />

CIAL EN COSTA RICA<br />

En Costa Rica, a partir <strong>de</strong> 2008 existe el primer consejo consultivo <strong>de</strong> responsabilidad social multisectorial<br />

<strong>de</strong> América Latina. Se trata <strong>de</strong>l Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social (CCNRS),<br />

una alianza <strong>de</strong> organizaciones públicas, privadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil que ti<strong>en</strong>e como objetivo g<strong>en</strong>erar<br />

una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> integración perman<strong>en</strong>te y sost<strong>en</strong>ible para <strong>de</strong>finir una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> responsabilidad social.<br />

Si bi<strong>en</strong> surgió impulsado por <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, el CCNRS eligió hacer foco <strong>en</strong> el término <strong>de</strong> “responsabilidad<br />

social”, refiri<strong>en</strong>do a un concepto <strong>de</strong> corresponsabilidad que alcance a todos los actores, más allá<br />

<strong>de</strong>l ámbito al que pert<strong>en</strong>ezcan.<br />

La inte<strong>rse</strong>ctorialidad <strong>de</strong>l CCNRS permite <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> ámbitos diversos y este trabajo conjunto<br />

pot<strong>en</strong>cia acciones, experi<strong>en</strong>cias y esfuerzos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>en</strong> Costa Rica. Des<strong>de</strong> esta<br />

p<strong>la</strong>taforma se busca incidir <strong>en</strong> el diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas a través <strong>de</strong> alianzas, <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<br />

productivos socialm<strong>en</strong>te responsables, exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas,<br />

y fortalecimi<strong>en</strong>to institucional.<br />

El CCNRS está conformado por miembros pl<strong>en</strong>os y miembros honorarios. Miembros pl<strong>en</strong>os: Ministerio<br />

<strong>de</strong> Economía, Industria y Comercio, Cámara <strong>de</strong> Industrias <strong>de</strong> Costa Rica, CEGESTI, Instituto C<strong>en</strong>troamericano<br />

<strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (INCAE), Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED), Ministerio <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>nificación Nacional y Política Económica, Oikocredit, AliaRSE, Instituto <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to y Asesoría Municipal<br />

(IFAM), Instituto <strong>de</strong> Normas Técnicas <strong>de</strong> Costa Rica (INTECO), <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales,<br />

Universidad Nacional Costa Rica, Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Cooperativas <strong>de</strong>l Caribe y C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong><br />

(CCC-CA). Miembros honorarios: Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD) <strong>en</strong> Costa Rica,<br />

Def<strong>en</strong>soría <strong>de</strong> los Habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Costa Rica, Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />

para el Desarrollo (AECID), Embajada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> Costa Rica, Deutsche Gesellschaft für Technische<br />

Zusamm<strong>en</strong>arbeit (GTZ).<br />

2.1.2 Conceptos<br />

Fu<strong>en</strong>te: www.ccnrs.com<br />

El eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> los Conceptos se refiere a <strong>la</strong>s iniciativas que contribuyeron a conceptualizar <strong>la</strong> RSE,<br />

a insta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública, a convocar, a construir cons<strong>en</strong>sos y a g<strong>en</strong>erar capital social.<br />

Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> divulgación, investigación académica, confer<strong>en</strong>cias, ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> difusión, publicaciones específicas,<br />

cobertura <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación, premios y reconocimi<strong>en</strong>tos.<br />

Definiciones insta<strong>la</strong>das: <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

La concepción integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, que toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todos sus dominios, hoy está reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

<strong>de</strong>finiciones g<strong>en</strong>eradas por <strong>la</strong>s organizaciones refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática y los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros regionales,<br />

e incluye tintes locales. Pero <strong>la</strong> RSE como tal com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> América Latina con conceptos importados, una<br />

alta influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organismos internacionales, multinacionales y herrami<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos;<br />

a su vez, como <strong>en</strong> otras regiones, se produjo alineado a <strong>la</strong> concepción global <strong>de</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia<br />

y producción limpia, impulsada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Río 92 por el WBCSD con un <strong>en</strong>foque para el sector<br />

26 27


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

privado. Este <strong>en</strong>foque, p<strong>la</strong>smado ese año <strong>en</strong> el libro <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny y el WBCSD, Cambiando el<br />

rumbo: Una perspectiva global <strong>de</strong>l empresariado para el <strong>de</strong>sarrollo y el medio ambi<strong>en</strong>te, fue tomando fuerza<br />

durante <strong>la</strong> década estudiada.<br />

Mi<strong>en</strong>tras los conceptos referidos a lo medioambi<strong>en</strong>tal tomaban fuerza, el término fi<strong>la</strong>ntropía iba si<strong>en</strong>do<br />

reemp<strong>la</strong>zado por el <strong>de</strong> inversión social o el <strong>de</strong> RSE, casi indistintam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> manera confusa. A fines <strong>de</strong><br />

los ’90 (y todavía hoy <strong>en</strong> muchos casos), <strong>la</strong> RSE era <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como acciones puntuales, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral esporádicas,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa “puertas afuera”: hacia <strong>la</strong> comunidad, hacia un grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r o<br />

hacia el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

La asociación <strong>en</strong>tre sost<strong>en</strong>ibilidad y prácticas empresariales responsables <strong>en</strong> América Latina com<strong>en</strong>zó a<br />

tomar fuerza durante <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong> este siglo. Los conceptos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico com<strong>en</strong>zaron a virar hacia el <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, y se empezó a buscar que <strong>la</strong> gestión integral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas tomara como parámetro para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgo <strong>la</strong> “triple <strong>línea</strong> <strong>de</strong><br />

resultados” (económica, ambi<strong>en</strong>tal y social). El leitmotiv <strong>de</strong> esta etapa, según i<strong>de</strong>ntifican los <strong>en</strong>trevistados<br />

para este estudio, fue el concepto <strong>de</strong> ganar-ganar, que remite al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong>tre empresas y comunidad, sobre todo <strong>en</strong> contextos no siempre estables como los <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

Durante el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se fue buscando respuesta a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América<br />

Latina, no contemp<strong>la</strong>das o poco <strong>en</strong>fatizadas <strong>en</strong> los <strong>de</strong>sarrollos globales. Así fueron surgi<strong>en</strong>do abordajes<br />

específicos para temáticas como <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales, <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a servicios básicos;<br />

para tipos particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> empresas, como <strong>la</strong>s pymes y <strong>la</strong>s cooperativas; y para diversas regiones,<br />

como C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>. Con estos marcos propios <strong>de</strong> América Latina se fueron adaptando <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

exist<strong>en</strong>tes y creando nuevas.<br />

Del mismo modo <strong>en</strong> que ocurre con <strong>la</strong>s organizaciones y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> diversidad característica <strong>de</strong> América<br />

Latina impi<strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eralizaciones contin<strong>en</strong>tales sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los conceptos asociados a <strong>la</strong> RSE y<br />

sus interpretaciones. La apropiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE varía <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s socioculturales, económicas<br />

y políticas <strong>de</strong> cada país, e incluso <strong>en</strong>tre diversos territorios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un país, o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes<br />

actores <strong>de</strong> distintos ámbitos o <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> sectores empresariales que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> una misma<br />

zona. Al relevar algunas publicaciones <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> temática se <strong>de</strong>tecta que hacia 2005 no<br />

se había logrado una <strong>de</strong>finición común <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina sino que justam<strong>en</strong>te ése solía ser uno<br />

<strong>de</strong> los ejes <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates, polémicas, confer<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. El Instituto Ethos aparece como uno <strong>de</strong> los<br />

principales refer<strong>en</strong>tes con visión <strong>de</strong> futuro, aunque por ser propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad brasileña esta visión es<br />

percibida por los <strong>en</strong>trevistados como lejana a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, lo que<br />

dificulta <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> alcance <strong>de</strong> sus mo<strong>de</strong>los.<br />

Al escuchar <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> sus propios países, se observa<br />

que <strong>la</strong> RSE es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos <strong>en</strong>foques y se aplica a modalida<strong>de</strong>s y grados <strong>de</strong> profundidad<br />

diversos, aunque <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia parece ser una concepción g<strong>en</strong>eral contin<strong>en</strong>tal alineada<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> RSE, que coinci<strong>de</strong> con el avance internacional hacia <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Hoy resulta habitual ver incluida <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> RSE tanto <strong>en</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>l sector privado como <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong> organizaciones sociales. Esto quiere <strong>de</strong>cir que, al m<strong>en</strong>os, empresas y grupos <strong>de</strong> interés que participan<br />

<strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, sab<strong>en</strong> a gran<strong>de</strong>s rasgos <strong>de</strong> qué se trata o, al m<strong>en</strong>os,<br />

escucharon <strong>la</strong> terminología, aunque con <strong>la</strong>s mismas pa<strong>la</strong>bras puedan referi<strong>rse</strong> a <strong>en</strong>foques diversos, o no ser<br />

coher<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el discurso y <strong>la</strong> práctica. En contraposición, si bi<strong>en</strong> es poco habitual escuchar empresas<br />

que argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> como su única obligación el pago <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios e impuestos, persiste <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pymes <strong>la</strong>tinoamericanas,<br />

y <strong>en</strong> algunas gran<strong>de</strong>s también, un alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinformación, <strong>de</strong> prejuicios, y se continúa<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

asociando a <strong>la</strong> RSE con <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía o bi<strong>en</strong>, con una estrategia <strong>de</strong> marketing, más que con un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

gestión integral <strong>de</strong>l negocio.<br />

En este contexto, hacia el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000 <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre RSE y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible está<br />

com<strong>en</strong>zando a fundi<strong>rse</strong> bajo el concepto <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, a <strong>la</strong> vez que persist<strong>en</strong> <strong>de</strong>bates como los <strong>en</strong>carados<br />

por qui<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>ran que <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>be ser obligatoria, regu<strong>la</strong>da y contro<strong>la</strong>da por los Estados, y los<br />

que opinan que lograr una autorregu<strong>la</strong>ción transpar<strong>en</strong>te es inher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> propia responsabilidad empresarial.<br />

Una polémica asociada a este tema es <strong>la</strong> <strong>de</strong> quién <strong>de</strong>be financiar <strong>la</strong> inversión necesaria para lograr <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad (por ejemplo, los cambios <strong>de</strong> matriz <strong>en</strong>ergética). En paralelo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos ámbitos <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE suele rec<strong>la</strong>ma<strong>rse</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> políticas públicas que inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> prácticas responsables.<br />

Junto al avance <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad existe un incipi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bate acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> darle<br />

una “vuelta <strong>de</strong> tuerca” a <strong>la</strong> RSE. Organizaciones como el WBCSD y, <strong>en</strong> América Latina, el Instituto Ethos,<br />

están estableci<strong>en</strong>do su visión <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para los próximos años que refiera ya no solo<br />

al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas sino a <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los hábitos <strong>de</strong> personas e instituciones y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego <strong>en</strong> <strong>la</strong>s interacciones para lograr una profunda transformación, asumi<strong>en</strong>do que hasta ahora<br />

los procesos son <strong>la</strong>rgos y que los números <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y el cambio climático, y crisis como <strong>la</strong>s financieras,<br />

muestran que <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambio es cada vez más urg<strong>en</strong>te. Entre los <strong>en</strong>trevistados para este<br />

estudio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es abonan a esta estrategia, mi<strong>en</strong>tras que otros <strong>de</strong>stacan que es necesario<br />

seguir trabajando los conceptos básicos y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das ya que <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> América Latina aún no está s<strong>en</strong>sibilizada y, mucho m<strong>en</strong>os, aplica una RSE integral. El<br />

<strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tonces parece ser si ambas estrategias pue<strong>de</strong>n convivir y abonan a lo mismo, si hay que apuntar<br />

a cambios más drásticos o si es necesario darle continuidad al proceso iniciado sin g<strong>en</strong>erarle disrupciones.<br />

Mecanismos <strong>de</strong> divulgación<br />

A partir <strong>de</strong> los ’90 <strong>la</strong> RSE se difun<strong>de</strong> y <strong>de</strong>bate <strong>de</strong>s<strong>de</strong> publicaciones, confer<strong>en</strong>cias, congresos, medios <strong>de</strong><br />

comunicación y ev<strong>en</strong>tos, promovidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos ámbitos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> temática. Durante <strong>la</strong><br />

última década se produjo un crecimi<strong>en</strong>to y diversificación <strong>de</strong> esos instrum<strong>en</strong>tos y espacios <strong>de</strong> divulgación,<br />

y algunos ampliaron su alcance, <strong>de</strong> nacional a internacional, como ComunicaRSE y el Mapeo <strong>de</strong> Promotores<br />

<strong>de</strong> RSE, ambos inicialm<strong>en</strong>te con cobertura sobre Arg<strong>en</strong>tina, y hoy, con alcance iberoamericano y <strong>la</strong>tinoamericano<br />

respectivam<strong>en</strong>te. Las confer<strong>en</strong>cias especializadas <strong>en</strong> RSE reflejan —al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> cuanto a int<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> el aspecto teórico— el camino conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

En América Latina resultan emblemáticas para los <strong>en</strong>trevistados consultados, principalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias<br />

organizadas por el Instituto Ethos (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 nacionales, e internacionales a partir <strong>de</strong> 2005) y<br />

<strong>la</strong>s interamericanas <strong>de</strong>l BID (que com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> 2002). También son m<strong>en</strong>cionadas <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>troamericanas,<br />

ConvertiRSE (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002), y luego cada uno recuerda <strong>la</strong>s nacionales <strong>de</strong> su propio país. Las confer<strong>en</strong>cias<br />

regionales han sido espacios <strong>de</strong> actualización, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> rumbos para los profesionales y<br />

los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Han constituido usinas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y horizontes, proyectando <strong>la</strong>s miradas <strong>de</strong><br />

visionarios inspiradores, con frecu<strong>en</strong>cia luego invitados a los ev<strong>en</strong>tos nacionales <strong>de</strong> cada país.<br />

EVOLUCIÓN DE LOS ENCUENTROS SOBRE RSE: LAS CONFERENCIAS DEL BID<br />

Las confer<strong>en</strong>cias regionales permit<strong>en</strong> mostrar cómo han ido evolucionando <strong>la</strong>s propuestas temáticas<br />

y <strong>la</strong> convocatoria. A modo <strong>de</strong> ejemplo se propone analizar <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong><br />

Desarrollo (BID), creada con <strong>en</strong>foque contin<strong>en</strong>tal.<br />

Los diversos temas que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> RSE pue<strong>de</strong>n observa<strong>rse</strong> al relevar los Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas Confer<strong>en</strong>cias,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> surge lo sigui<strong>en</strong>te: <strong>en</strong> 2002 se com<strong>en</strong>zaba a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> reportes integrados; <strong>en</strong> 2003, <strong>de</strong><br />

28 29


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a los recursos humanos y <strong>la</strong> apertura a nuevos mercados <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong>;<br />

<strong>en</strong> 2004, <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas; <strong>en</strong> 2005 se hace refer<strong>en</strong>cia a los <strong>de</strong>sarrollos<br />

sectoriales (industria minera e hidrocarburos) y a <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l sector público con <strong>la</strong> RSE; <strong>en</strong> 2006,<br />

se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> corrupción; <strong>en</strong> 2007, aunque con antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> años anteriores, son<br />

tema fuerte los tratados <strong>de</strong> libre comercio, y también <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que el sector privado se involucre <strong>en</strong><br />

soluciones a <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición y que <strong>de</strong>sarrolle negocios inclusivos (lo cual se profundiza <strong>en</strong><br />

2008 y 2009 ante <strong>la</strong> crisis económica mundial); <strong>en</strong> 2009 se hace énfasis <strong>en</strong> el cambio climático.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> convocatoria, el cuadro muestra el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad total <strong>de</strong> participantes <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> primera y <strong>la</strong> última confer<strong>en</strong>cia, y cómo aum<strong>en</strong>tó proporcionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> participantes <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

(haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> primera confer<strong>en</strong>cia fue realizada <strong>en</strong> Miami, única oportunidad<br />

<strong>en</strong> que se realizó fuera <strong>de</strong> América Latina).<br />

Participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Interamericanas <strong>de</strong>l BID, 2002 y 2009<br />

Participantes<br />

2002 2009<br />

Cantidad % Cantidad %<br />

América Latina y el Caribe 256 50,89 657 88,18<br />

Otras regiones 247 49,10 88 11,81<br />

TOTAL 503 100 745 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia sobre información BID/FOMIN brindada para este estudio.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Interamericanas <strong>de</strong>l BID, 2002 a 2009 | www.csramericas.org<br />

En <strong>la</strong> misma época <strong>en</strong> que comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s principales confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> RSE, el interés por el tema se refleja<br />

<strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> investigaciones académicas, inicialm<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tadas al relevami<strong>en</strong>to, estudio y difusión<br />

<strong>de</strong> casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas. Al respecto, SEKN, <strong>en</strong> 2001, fue pionera <strong>en</strong> su mirada contin<strong>en</strong>tal sobre<br />

alianzas <strong>en</strong>tre empresas y otros actores.<br />

Con el <strong>tiempo</strong> fueron surgi<strong>en</strong>do estudios sectoriales sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> RSE, casi<br />

siempre a nivel nacional, con alguna excepción contin<strong>en</strong>tal como es el caso <strong>de</strong>l relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medios <strong>de</strong><br />

comunicación realizado por <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), que analizó 37 empresas<br />

con cerca <strong>de</strong> 120 medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> 13 países <strong>de</strong> América Latina.<br />

PUBLICACIONES CON FOCO EN EMPRESAS MULTINACIONALES: EL INTERÉS DE ESPAÑA<br />

Fuera <strong>de</strong> América Latina, España fue el país que más se interesó <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar publicaciones sobre <strong>la</strong><br />

región, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong>stinadas a s<strong>en</strong>sibilizar y brindar herrami<strong>en</strong>tas a <strong>la</strong>s empresas multinacionales (muchas<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, españo<strong>la</strong>s), a través <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> cooperación como <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación<br />

Internacional para el Desarrollo (AECID) y <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Carolina, y organizaciones como <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />

Ecología y Desarrollo (ECODES) y el Observatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Sobre todo a<br />

partir <strong>de</strong> 2006 se han e<strong>la</strong>borado publicaciones c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong>: <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción España-América Latina <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>la</strong> RSE; <strong>la</strong> concertación público-privada <strong>en</strong> América Latina; prácticas empresariales contra <strong>la</strong> corrupción;<br />

contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas a los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io; estudios sobre <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

empresas españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> región; interlocutores para <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.fundacioncarolina.es | www.eco<strong>de</strong>s.org | www.observatoriorsc.org<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

Entre los mecanismos <strong>de</strong>stacados para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, gran parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados consultados<br />

incluyó <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> premios, ya que son vistos por <strong>la</strong>s empresas como un resultado comunicable,<br />

<strong>de</strong> dominio público, sobre sus prácticas. El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empresas que se postu<strong>la</strong>n a los<br />

distintos concursos para obt<strong>en</strong>er reconocimi<strong>en</strong>to evi<strong>de</strong>ncia que, para <strong>la</strong>s empresas, ser pres<strong>en</strong>tadas como<br />

“socialm<strong>en</strong>te responsables” repres<strong>en</strong>ta un valor. Un caso pionero <strong>en</strong> América Latina fue el distintivo Empresa<br />

Socialm<strong>en</strong>te Responsable (ESR), <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 2001 <strong>en</strong> México por Alianza por <strong>la</strong> RSE (AliaRSE) y el<br />

C<strong>en</strong>tro Mexicano para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía (CEMEFI), y ampliado <strong>en</strong> 2009 junto a Forum Empresa para incluir una<br />

modalidad regional. Otros premios y reconocimi<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionados son los que otorgan organizaciones<br />

como el C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE), <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE (CO-<br />

BORSE), el Instituto Ethos o Perú 2021. Por otra parte, con los años, los premios a <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia<br />

incorporaron criterios <strong>de</strong> RSE, como <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> Costa Rica, Arg<strong>en</strong>tina y Chile (los dos últimos forman<br />

parte <strong>de</strong> políticas públicas).<br />

En cuanto a <strong>la</strong> cobertura periodística sobre <strong>la</strong> RSE, con los años aum<strong>en</strong>tó el espacio <strong>de</strong>stinado <strong>en</strong> los<br />

medios tradicionales, aunque con cont<strong>en</strong>ido superficial y un <strong>en</strong>foque que muestra falta <strong>de</strong> información,<br />

según reflejan los estudios <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong> impulsados hacia mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong> 2000 por<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. En <strong>la</strong> misma época, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación se manifiesta<br />

al crea<strong>rse</strong> el Observatorio Uruguayo <strong>de</strong> Medios e incluir <strong>en</strong>tre sus temáticas a auditar a <strong>la</strong> RSE. Por otra<br />

parte han surgido publicaciones <strong>en</strong> diversos soportes que difun<strong>de</strong>n prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, ofrec<strong>en</strong> una<br />

ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos y espacios <strong>de</strong> formación y divulgan los <strong>de</strong>bates que surg<strong>en</strong>.<br />

LA COMUNICACIÓN DE LA RSE SEGÚN LOS MEDIOS MASIVOS<br />

La información que circu<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación es consi<strong>de</strong>rada un pot<strong>en</strong>cial impulsor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Con este objetivo, <strong>en</strong> 2007 se difundió un monitoreo impulsado por <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

y realizado <strong>en</strong> ocho países <strong>de</strong> Ibero<strong>américa</strong> acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura sobre RSE realizada por los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación tradicionales (diarios, revistas, radios y televisión). La investigación fue impulsada por<br />

<strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, con metodología <strong>de</strong> investigación cuanti-cualitativa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> Agência <strong>de</strong><br />

Notícias <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infância (ANDI) y el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social,<br />

que <strong>la</strong> llevaron a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> Brasil y, junto a organizaciones locales <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina (Wachay), Bolivia (<strong>Fundación</strong><br />

Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r), Chile (La Al<strong>de</strong>a), Ecuador (Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Quito), España (ECODES y <strong>Fundación</strong><br />

Chandra), Paraguay (Ag<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> Noticias <strong>de</strong> Global Infancia y Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo<br />

Sost<strong>en</strong>ible, REDES) y Perú (Toulouse-Lautrec).<br />

De <strong>la</strong> investigación surgió que hubo un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> temática<br />

pero a <strong>la</strong> vez se registró una baja profundidad e int<strong>en</strong>sidad, y un alto <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to reflejado <strong>en</strong> los<br />

cont<strong>en</strong>idos. Como ejemplo, el análisis <strong>de</strong> los monitoreos muestra que es significativam<strong>en</strong>te más habitual<br />

<strong>en</strong>contrar información sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> inversión<br />

social o fi<strong>la</strong>ntropía, que datos sobre su re<strong>la</strong>ción con otros grupos como proveedores, trabajadores o administraciones<br />

públicas. Esto parece indicar un <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> términos integrales y un<br />

prejuicio al tomar como prácticas responsables <strong>la</strong>s que aplican hacia el <strong>en</strong>torno y no hacia a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

empresas salvo <strong>en</strong> cuestiones como voluntariado corporativo (que también suele incluir <strong>en</strong>tre sus activida<strong>de</strong>s<br />

un vínculo con <strong>la</strong> comunidad). Es así que dominan cont<strong>en</strong>idos referidos a donaciones, asist<strong>en</strong>cialismo<br />

y b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, y son escasos los referidos a mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>la</strong>borales, ejercicio pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos, inclusión económica, social y cultural <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor, <strong>en</strong>tre otras cuestiones estratégicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los negocios. En <strong>la</strong> misma <strong>línea</strong>, suel<strong>en</strong> ser fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información <strong>la</strong>s empresas pero no los<br />

grupos <strong>de</strong> interés involucrados, como trabajadores, asociaciones <strong>de</strong> consumidores y proveedores.<br />

El resultado <strong>de</strong>l monitoreo <strong>de</strong> medios puso <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> perspectiva<br />

crítica y formar a los profesionales <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> RSE. En ese s<strong>en</strong>tido,<br />

diversas organizaciones <strong>la</strong>tinoamericanas promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>en</strong>tre periodistas, buscan que se articul<strong>en</strong><br />

30 31


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>en</strong> red, dictan capacitaciones y <strong>en</strong>tregan premios a <strong>la</strong>s mejores coberturas mediáticas. Como común <strong>de</strong>nominador,<br />

propon<strong>en</strong> un abordaje transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas responsables <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s secciones abordadas <strong>en</strong> los medios.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.avina.net | FNPI, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>Fundación</strong> Carolina y Pontificia Universidad Javeriana. La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad.<br />

2.1.3 Herrami<strong>en</strong>tas<br />

La responsabilidad social empresarial <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> América Latina. Bogotá, 2008.<br />

El eje <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas abarca el avance <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos necesarios para aplicar,<br />

medir y comunicar <strong>la</strong> RSE. Indicadores, reportes sociales, estándares, índices, certificaciones, códigos<br />

<strong>de</strong> conducta, <strong>de</strong>sarrollos sectoriales, regu<strong>la</strong>ciones, políticas públicas y legis<strong>la</strong>ciones. También abarca <strong>la</strong><br />

capacitación y profesionalización <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> temática, imprescindibles para aplicar y optimizar <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas.<br />

Mo<strong>de</strong>los integrales<br />

En su eje <strong>de</strong> Herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo permite distinguir un proceso que comi<strong>en</strong>za con el surgimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos que, <strong>de</strong> diverso modo, aportan a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2000 marcaron el rumbo propuestas internacionales <strong>en</strong>cabezadas por GRI y los principios <strong>de</strong>l Pacto<br />

Mundial, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma época se <strong>la</strong>nzaron los indicadores <strong>de</strong>l Instituto Ethos. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos instrum<strong>en</strong>tos<br />

se fue expandi<strong>en</strong>do. A partir <strong>de</strong> 2002 se crearon <strong>en</strong> <strong>la</strong> región re<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong>l Pacto Mundial (<strong>la</strong><br />

primera, <strong>en</strong> Paraguay, y luego, Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Colombia, México, Panamá, Perú y República<br />

Dominicana), y <strong>en</strong> 2009 se sumó el C<strong>en</strong>tro Regional para América Latina y el Caribe <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong>l Pacto<br />

Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas. Para 2007, GRI estableció <strong>en</strong> el Instituto Ethos su primer Punto Focal <strong>en</strong> el<br />

mundo, con el fin <strong>de</strong> coordinar <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te, y actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un<br />

suplem<strong>en</strong>to sectorial <strong>de</strong> medios junto con FNPI, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y el Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia. En cuanto a los Indicadores Ethos, fueron adaptados a<br />

diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y luego pasaron a t<strong>en</strong>er una versión <strong>la</strong>tinoamericana <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Programa<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> RSE (PLARSE).<br />

LA EVOLUCIÓN DE LOS INDICADORES ETHOS<br />

Entre los indicadores <strong>la</strong>tinoamericanos para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se <strong>de</strong>stacan por su alcance los <strong>la</strong>nzados<br />

por el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social <strong>en</strong> el año 2000. Los Indicadores Ethos<br />

fueron e<strong>la</strong>borados primero para Brasil y luego, con <strong>la</strong> traducción al español a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong>l<br />

Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE (IARSE, 2005 y ediciones sigui<strong>en</strong>tes), fueron nuevam<strong>en</strong>te adaptados por Perú<br />

2021 (2006), <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE (COBORSE, 2009) y <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos<br />

(ADEC, 2009), <strong>de</strong> Paraguay.<br />

La versión <strong>la</strong>tinoamericana <strong>de</strong> los indicadores fue <strong>la</strong>nzada <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Programa Latinoamericano<br />

<strong>de</strong> RSE (PLARSE), una iniciativa promovida por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Forum Empresa, <strong>la</strong> Organización Intereclesiástica<br />

<strong>de</strong> Cooperación al Desarrollo (ICCO) y el Instituto Ethos, y que cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

ADEC (Paraguay), CECODES (Colombia), CERES (Ecuador), COBORSE (Bolivia), IARSE (Arg<strong>en</strong>tina), Instituto<br />

Ethos (Brasil), Perú 2021 y UniRSE (Nicaragua).<br />

A su vez, el Instituto Ethos se asoció a organizaciones sectoriales para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r indicadores específicos,<br />

e<strong>la</strong>borando así indicadores para panificación y confitería, restaurantes y <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, papel<br />

y celulosa, minería, bancos, petróleo y gas, transporte <strong>de</strong> pasajeros, construcción civil, periódicos y franquicias.<br />

También realizó, junto con el Serviço Brasileiro <strong>de</strong> Apoio às Micro e Pequ<strong>en</strong>as Empresas (Sebrae),<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

diversas ediciones <strong>de</strong> indicadores para micro y pequeñas empresas, también con adaptaciones <strong>en</strong> español<br />

<strong>de</strong>l IARSE, para pequeñas y medianas empresas (pymes).<br />

Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas ediciones<br />

<strong>de</strong> los Indicadores Ethos. En <strong>la</strong> versión 2003, por ejemplo, se incorporaron aspectos como <strong>la</strong> protección <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l empleado, se reforzaron cuestiones como <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce social,<br />

<strong>la</strong> valorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> remuneración, b<strong>en</strong>eficios y carrera. Un año <strong>de</strong>spués se<br />

sumaron puntos re<strong>la</strong>cionados con el gobierno corporativo, el comercio justo, el asedio moral y el trabajo<br />

forzado. En 2005 los nuevos temas fueron: sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía forestal y construcción <strong>de</strong><br />

ciudadanía por <strong>la</strong>s empresas. La versión 2006 incorporó el Índice <strong>de</strong> Desarrollo Infantil Empresarial, sobre<br />

indicadores <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños, y reforzó <strong>la</strong> diversidad al abordar el compromiso<br />

con <strong>la</strong> equidad racial y <strong>de</strong> género. La profundización también se observa cuantitativam<strong>en</strong>te, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

versión 2009 hay 5 indicadores g<strong>en</strong>erales más que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 2000 y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los indicadores g<strong>en</strong>erales,<br />

los indicadores binarios aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 66 a 294 y los indicadores cuantitativos pasaron <strong>de</strong> 55 a 169.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.ethos.org.br | www.c<strong>en</strong>tra<strong>rse</strong>.org | www.ia<strong>rse</strong>.org | www.cobo<strong>rse</strong>.org | www.peru2021.org | www.a<strong>de</strong>c.org.py |<br />

www.p<strong>la</strong><strong>rse</strong>.org<br />

Mi<strong>en</strong>tras iban ganando terr<strong>en</strong>o estos instrum<strong>en</strong>tos se consolidaban varios estándares internacionales como<br />

<strong>la</strong> SA 8000 (Social Accountability International, SAI, referida a <strong>de</strong>rechos <strong>la</strong>borales y ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor, que<br />

lleva a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte programas <strong>de</strong> formación para trabajadores <strong>en</strong> países como Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Honduras,<br />

México y Costa Rica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001); o <strong>la</strong> Accountability 1000 (conocida como AA 1000, incorpora <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes interesadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y que abrió una oficina <strong>en</strong> Brasil). A <strong>la</strong> vez, com<strong>en</strong>zaron<br />

a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><strong>rse</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación a nivel nacional y adaptaciones, acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos exist<strong>en</strong>tes.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas m<strong>en</strong>cionadas se fueron e<strong>la</strong>borando mo<strong>de</strong>los <strong>en</strong> casi todos los países <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te,<br />

llevados a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por asociaciones empresariales locales y organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE. Así<br />

fueron apareci<strong>en</strong>do, por ejemplo, los manuales <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y cuestionarios <strong>de</strong> autoevaluación <strong>de</strong><br />

Acción RSE <strong>en</strong> Chile, Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social (DERES) <strong>en</strong> Uruguay, C<strong>en</strong>tro Colombiano<br />

<strong>de</strong> Responsabilidad Empresarial (CCRE), Fun<strong>de</strong>mas <strong>en</strong> El Salvador, Perú 2021, Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE<br />

(IARSE), Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES) y C<strong>en</strong>traRSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (homologados<br />

<strong>en</strong> 2008 para C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>), <strong>en</strong>tre otros. Hacia mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década com<strong>en</strong>zaron a aparecer <strong>la</strong>s<br />

primeras normas nacionales <strong>de</strong> RSE, pioneras <strong>en</strong> América Latina, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Brasil (NBR 16001, <strong>en</strong> 2004),<br />

México (NMX- SAST-004-IMNC-2004, <strong>en</strong> 2005), y luego <strong>la</strong> <strong>de</strong> Colombia (GTC 180 RS, <strong>en</strong> 2008).<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los reconocidos contribuyó a que <strong>la</strong>s empresas que llevaban a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong><br />

manera individual su camino <strong>en</strong> RSE com<strong>en</strong>zaran a unificar criterios y a po<strong>de</strong>r relevar, medir, comparar,<br />

p<strong>la</strong>nificar y comunicar sus acciones. Por otra parte, a <strong>la</strong> vez que aum<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas crecía el<br />

número <strong>de</strong> profesionales interesados <strong>en</strong> ofrecer a <strong>la</strong>s empresas el servicio <strong>de</strong> aplicar<strong>la</strong>s a través <strong>de</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> consultoría, y una necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> capacitar a empleados <strong>en</strong> estos temas. Esto hizo<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> talleres y seminarios <strong>de</strong> RSE; <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> formación académica (como <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s nucleadas <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> Red UniRSE), que incorporaron <strong>la</strong> temática <strong>en</strong> carreras tradicionales<br />

y abrieron posgrados; <strong>la</strong>s capacitaciones sectoriales (como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro Vincu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> Chile, con el<br />

sector frutíco<strong>la</strong>); y los cursos sobre uso <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> RSE. Pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te ha habido un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y los nuevos graduados <strong>de</strong> carreras tradicionales comi<strong>en</strong>zan a llegar al<br />

mundo <strong>la</strong>boral con una visión más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, <strong>de</strong> su responsabilidad, <strong>de</strong> los riesgos y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

competitividad.<br />

32 33


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Actualm<strong>en</strong>te coexist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas internacionales con <strong>la</strong>s locales (éstas, alineadas con los estándares<br />

globales), <strong>en</strong> tanto el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía ISO 26000, con significativa pres<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>tinoamericana, buscó dar<br />

un marco uniforme a <strong>la</strong> Responsabilidad Social.<br />

EL PROCESO DE LA ISO 26000<br />

El proceso <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva norma ISO 26000 sobre Responsabilidad Social, impulsada por<br />

el organismo <strong>de</strong> normalización International Organization for Standardization (ISO), com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> 2003 ante<br />

<strong>la</strong> relevancia que fue tomando <strong>la</strong> temática y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas exist<strong>en</strong>tes, y contó con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> diversos países y sectores, si<strong>en</strong>do aprobada <strong>en</strong> 2010.<br />

América Latina tuvo una importante pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el proceso, que se vio reflejada <strong>en</strong> diversos docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> análisis como el estudio <strong>en</strong>cargado por <strong>la</strong> Comisión Económica para América Latina y el Caribe<br />

(CEPAL) y Deutsche Gesellschaft für Technische Zusamm<strong>en</strong>arbeit (GTZ) realizado <strong>en</strong> 2006, Avances <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

discusión sobre <strong>la</strong> ISO 26000 <strong>en</strong> América Latina: antece<strong>de</strong>ntes para apoyar el proceso ISO <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />

En números, si se toman <strong>la</strong>s siete reuniones pl<strong>en</strong>arias internacionales que marcaron el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ISO 26000 <strong>en</strong> el período 2005-2009 (<strong>en</strong> Salvador <strong>de</strong> Bahía, Bangkok, Lisboa, Sydney, Vi<strong>en</strong>a, Santiago<br />

<strong>de</strong> Chile y Québec 5 ), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más regiones repres<strong>en</strong>tó un 22%,<br />

con 376 participantes sobre un total <strong>de</strong> 1.701. De esta manera, <strong>la</strong> región se ubica por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> África, <strong>de</strong><br />

América <strong>de</strong>l Norte y <strong>de</strong> Oceanía; y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong> Asia.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minutas <strong>de</strong> los pl<strong>en</strong>arios internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000, <strong>en</strong> www.iso.org<br />

Al analizar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia por países <strong>de</strong> América Latina, se observa que Brasil tuvo mayor cantidad <strong>de</strong><br />

participantes, seguido <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, México y Colombia.<br />

5 No se incluye <strong>la</strong> última reunión, organizada <strong>en</strong> 2010 <strong>en</strong> Dinamarca, ya que los datos no estaban accesibles al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser<br />

relevados.<br />

Participantes <strong>de</strong> América Latina, por país<br />

País Cantidad <strong>de</strong> participantes % respecto <strong>de</strong> América Latina<br />

Brasil 112 29,79<br />

Arg<strong>en</strong>tina 63 16,76<br />

Chile 50 13,30<br />

México 42 11,17<br />

Colombia 29 7,71<br />

Costa Rica 17 4,52<br />

Perú 15 3,99<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 15 3,99<br />

Uruguay 11 2,93<br />

Ecuador 6 1,60<br />

Bolivia 5 1,33<br />

Santa Lucía 4 1,06<br />

Barbados 2 0,53<br />

Cuba 2 0,53<br />

Jamaica 2 0,53<br />

Panamá 1 0,27<br />

TOTAL 376 100<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minutas <strong>de</strong> los pl<strong>en</strong>arios internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000, <strong>en</strong> www.iso.org<br />

La proliferación <strong>de</strong> normas, estándares, códigos e indicadores <strong>de</strong> carácter voluntario para <strong>la</strong>s empresas<br />

contrasta con una escasa producción <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción y regu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> RSE, como un <strong>de</strong>nominador<br />

común a nivel contin<strong>en</strong>tal remarcado por muchos <strong>de</strong> los especialistas consultados, qui<strong>en</strong>es hac<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> limitada interv<strong>en</strong>ción estatal, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>dicadas a lo ambi<strong>en</strong>tal y a los social), y a <strong>la</strong> escasa legis<strong>la</strong>ción que inc<strong>en</strong>tive su aplicación. En ese s<strong>en</strong>tido<br />

se registra <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>trevistados un cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar criterios <strong>de</strong> responsabilidad<br />

a <strong>la</strong>s políticas públicas, incluy<strong>en</strong>do los esquemas tributarios, y a <strong>la</strong> gestión pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Aún <strong>en</strong><br />

los pocos países don<strong>de</strong> existe legis<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>cionada con los aspectos <strong>de</strong> RSE o impulso por parte <strong>de</strong> un<br />

gobierno resulta difícil conocer el alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas y contro<strong>la</strong>r el cumplimi<strong>en</strong>to.<br />

Mo<strong>de</strong>los específicos<br />

En una etapa sigui<strong>en</strong>te a los primeros años <strong>en</strong> que se crearon mo<strong>de</strong>los g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se<br />

pue<strong>de</strong> observar una diversificación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> propuestas que apuntan a cuestiones específicas.<br />

Estos instrum<strong>en</strong>tos (indicadores, principios, estándares, certificaciones, etc.) fueron e<strong>la</strong>borados apuntando<br />

a diversos tipos <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>taciones: el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa a <strong>la</strong> que se dirig<strong>en</strong> (para <strong>la</strong>s pymes se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

los <strong>de</strong> los programas FOMIN/BID, o los ya citados <strong>de</strong>l Instituto Ethos y sus adaptaciones), el sector<br />

<strong>de</strong> negocios (como el financiero) o un dominio <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (como el ambi<strong>en</strong>tal).<br />

A modo <strong>de</strong> ejemplo se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n aquí instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l sector financiero e instrum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> gestión<br />

ambi<strong>en</strong>tal, que se <strong>de</strong>stacan por <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> propuestas exist<strong>en</strong>tes.<br />

34 35


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

FINANZAS SUSTENTABLES<br />

Las “finanzas sust<strong>en</strong>tables”, un conjunto <strong>de</strong> productos y servicios financieros que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

aspectos económicos, medioambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social, muestran que los mercados com<strong>en</strong>zaron a<br />

ampliar su visión <strong>de</strong>l negocio, <strong>de</strong> los riesgos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al poner <strong>en</strong> valor a<br />

<strong>la</strong>s empresas.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> 2005 se creó el Índice <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Empresarial (ISE), <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bolsa<br />

<strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> San Pablo (BOVESPA), realizado <strong>en</strong> alianza con diversas instituciones brasileras vincu<strong>la</strong>das<br />

con <strong>la</strong> RSE. El ISE BM&FBOVESPA —l<strong>la</strong>mado así <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008, cuando BOVESPA se integró con <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong><br />

Mercancías y Futuros (BM&F)— abarca a unas 40 empresas que cotizan <strong>en</strong> dicha bolsa, con el foco puesto<br />

<strong>en</strong> los aspectos que hac<strong>en</strong> al gobierno corporativo. El índice fue financiado originalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> Corporación<br />

Financiera Internacional (CFI) y su diseño metodológico estuvo a cargo <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong><br />

Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> San Pablo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Getulio Vargas<br />

(FGV-EAESP).<br />

En el marco internacional, <strong>en</strong> 2003 se <strong>la</strong>nzaron los Principios <strong>de</strong> Ecuador, un marco <strong>de</strong> actuación<br />

para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s financieras basado <strong>en</strong> los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> CFI, <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l Banco Mundial. Unibanco<br />

(Brasil) fue el primer banco <strong>la</strong>tinoamericano (y el primero <strong>de</strong> un país <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo) <strong>en</strong> adherir a los Principios<br />

<strong>de</strong> Ecuador, <strong>en</strong> 2004. A junio <strong>de</strong> 2010, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 67 bancos adheridos, un 13% (9 bancos) estaba<br />

radicado <strong>en</strong> América Latina (4 <strong>de</strong> Brasil y el resto, <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Colombia, Costa Rica y Uruguay).<br />

En 2005 se sumaron los Principios <strong>de</strong> Inversión Responsable o Principles for Responsible Investm<strong>en</strong>t (PRI),<br />

iniciativa conjunta <strong>en</strong>tre Naciones Unidas y fondos <strong>de</strong> inversión globales. A junio <strong>de</strong> 2010, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong><br />

760 instituciones firmantes, 48 son <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (un 6%): 42 pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a Brasil, 2 son<br />

<strong>de</strong> Puerto Rico, y el resto, <strong>de</strong> México, Ecuador, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas y <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Caimán. A<strong>de</strong>más,<br />

<strong>en</strong> 2008 se creó el PRI Brazil Network, primer punto focal <strong>de</strong> PRI <strong>en</strong> el mundo, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> fuerte<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los firmantes por una p<strong>la</strong>taforma local <strong>en</strong> idioma portugués.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.bmfbovespa.com.br | www.equator-principles.com | www.unpri.org<br />

SOSTENIBILIDAD AMBIENTAL<br />

La gestión medioambi<strong>en</strong>tal que realizan <strong>la</strong>s empresas es una modalidad que com<strong>en</strong>zó a tomar fuerza<br />

a principios <strong>de</strong> los ’90, sobre todo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, <strong>en</strong> 1992. Como parte <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una amplia variedad <strong>de</strong> estándares y certificaciones ambi<strong>en</strong>tales que buscan garantizar<br />

el manejo responsable <strong>de</strong> los recursos.<br />

En América Latina se fueron expandi<strong>en</strong>do normas como <strong>la</strong> ISO 14000, para una gestión medioambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, a <strong>la</strong> que se fueron sumando certificaciones sectoriales, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Forest<br />

Stewardship Council (FSC), con oficinas <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1994 (primero <strong>en</strong> México y luego a través<br />

<strong>de</strong> iniciativas nacionales <strong>en</strong> otros nueve países) o <strong>la</strong>s nacionales como <strong>la</strong> Certificación para <strong>la</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

Turística <strong>en</strong> Costa Rica —creada <strong>en</strong> 2000 por el C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el<br />

Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CLACDS), <strong>de</strong>l Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (INCAE)—, e<br />

iniciativas internacionales para temáticas específicas, como el Carbon Disclosure Project (CDP), una coalición<br />

<strong>de</strong> inversionistas <strong>de</strong> todo el mundo que busca reducir <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y<br />

medir los riesgos <strong>de</strong> gestión medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y que, <strong>en</strong>tre otras ciuda<strong>de</strong>s, ti<strong>en</strong>e una se<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> San Pablo.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.iso.org | www.fsc.org | www.turismo-sost<strong>en</strong>ible.co.cr | www.cdproject.net<br />

2.2 Cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

Por cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da a través <strong>de</strong><br />

organizaciones y re<strong>de</strong>s, conceptos y herrami<strong>en</strong>tas) <strong>en</strong> modificaciones concretas <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta empresarial<br />

y <strong>de</strong> otros actores (organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, organismos públicos, ciudadanos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral).<br />

2.2.1 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el sector privado<br />

Muchas empresas empiezan a t<strong>en</strong>er una visión a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, buscando obt<strong>en</strong>er confianza y<br />

asumi<strong>en</strong>do que su rol <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible es parte <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da colectiva. En cuanto a <strong>la</strong> forma<br />

que toma <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, si bi<strong>en</strong> el <strong>en</strong>unciado es <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

prácticas se evi<strong>de</strong>ncia una conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>ntropía con inversión social y algunos ejemplos ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />

gestión integral, según corroboran los <strong>en</strong>trevistados. En especial <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s participan <strong>en</strong> <strong>de</strong>bates<br />

sobre su rol ante <strong>la</strong> pobreza (por ejemplo, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> iniciativas internacionales como los Objetivos<br />

<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io impulsados por Naciones Unidas), seleccionan proveedores que implem<strong>en</strong>tan<br />

criterios responsables, y comunican sus bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>la</strong>borales y ambi<strong>en</strong>tales. Cada vez con más frecu<strong>en</strong>cia<br />

empiezan a aparecer novedosos casos empresariales <strong>en</strong> cuestiones diversas, como <strong>la</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia<br />

y los negocios inclusivos.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE g<strong>en</strong>era expectativas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> roles y <strong>de</strong> vínculos <strong>en</strong>tre los distintos<br />

actores. El cambio más notorio es <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te cantidad <strong>de</strong> alianzas que se concretan <strong>en</strong>tre el sector privado<br />

y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil (tanto por el tipo <strong>de</strong> vínculo como por <strong>la</strong>s soluciones <strong>en</strong>contradas<br />

a problemáticas sociales), produciéndose un intercambio <strong>en</strong> el cual todos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran su b<strong>en</strong>eficio. Por<br />

otra parte, los sectores privado y social coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> cambio hacia el Estado. A gran<strong>de</strong>s<br />

rasgos esa exig<strong>en</strong>cia podría resumi<strong>rse</strong> <strong>en</strong> un pedido <strong>de</strong> que se involucre más, <strong>de</strong> que interactúe y dialogue;<br />

<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia es que unos g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te buscan inc<strong>en</strong>tivos, <strong>en</strong> tanto los otros suel<strong>en</strong> rec<strong>la</strong>mar regu<strong>la</strong>ción e<br />

interv<strong>en</strong>ción. Pero hay casos <strong>en</strong> que esta difer<strong>en</strong>cia empieza a <strong>de</strong>saparecer, como muestra el compromiso<br />

que asumieron empresas <strong>de</strong> Brasil para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> CO 2 y <strong>la</strong> solicitud formal que hicieron<br />

ante el gobierno para que asuma el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> este tema y se trabaje <strong>en</strong> equipo <strong>en</strong>tre todos los sectores<br />

para lograr una reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación.<br />

UNA PROPUESTA DE LAS EMPRESAS PARA LA SOSTENIBILIDAD: REDUCCIÓN DE EMISIONES DE CO 2<br />

En <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> un país como Brasil <strong>la</strong>s empresas han com<strong>en</strong>zado a formar<br />

parte <strong>de</strong> los actores que impulsan políticas públicas para el bi<strong>en</strong> común. En agosto <strong>de</strong> 2009 un grupo <strong>de</strong><br />

veinte empresas gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Brasil firmó un acuerdo para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> sus emisiones <strong>de</strong> gases<br />

<strong>de</strong> carbono. Este compromiso se divulgó por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta aberta ao Brasil sobre mudanças climáticas<br />

(“Carta abierta a Brasil sobre el cambio climático”), dirigida al gobierno y a <strong>la</strong> sociedad brasileña, y contó<br />

con el apoyo <strong>de</strong> organizaciones como Fórum Amazônia Sust<strong>en</strong>tável y el Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e<br />

Responsabilida<strong>de</strong> Social.<br />

La propuesta consistió <strong>en</strong> publicar inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro, incluir<br />

estrategias para reducir sus emisiones <strong>en</strong> procesos, productos y servicios, trabajar por una reducción<br />

continua <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce neto <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> CO 2 , y apoyar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones, <strong>en</strong>tre<br />

otras cuestiones.<br />

Como contrapartida, <strong>la</strong>s empresas solicitaron al gobierno que asumiera una posición <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> XV Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre<br />

Cambio Climático, <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague a fin <strong>de</strong> 2009. A<strong>de</strong>más, que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>diera <strong>la</strong> simplificación y agilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Mecanismo <strong>de</strong> Desarrollo Limpio (MDL), y que apoyara <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un mecanismo<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para reducir <strong>la</strong>s emisiones por <strong>de</strong>forestación y <strong>de</strong>gradación forestal; <strong>en</strong>tre otras. A un año <strong>de</strong><br />

36 37


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

su pres<strong>en</strong>tación, ya eran 27 <strong>la</strong>s empresas que estaban haci<strong>en</strong>do propuestas <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Brasil.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: Carta aberta ao Brasil sobre mudanças climáticas | www.redandi.org<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, el país que se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>ntera <strong>en</strong> cuanto a implem<strong>en</strong>tación es Brasil. A<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> citar <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> este país <strong>en</strong> cuanto a dim<strong>en</strong>sión territorial y aspectos económicos,<br />

políticos y sociales, los <strong>en</strong>trevistados coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que el empresariado brasileño que impulsa <strong>la</strong> RSE<br />

constituye un difer<strong>en</strong>cial respecto <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Otros países con <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, si se<br />

toman indicadores como pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ISO 26000, aplicación <strong>de</strong> GRI y adhesión al Pacto<br />

Mundial, son México, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia y Chile, aunque si se toman otros indicadores aparec<strong>en</strong> otros<br />

países, como Costa Rica <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> institucionalización multisectorial <strong>de</strong>l tema y <strong>en</strong> cuanto a tracción<br />

<strong>de</strong> instituciones académicas a partir <strong>de</strong>l INCAE, por dar un ejemplo.<br />

Hay, a<strong>de</strong>más, otras señales <strong>de</strong> que <strong>la</strong> RSE está constituy<strong>en</strong>do un motivo <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre países,<br />

como lo muestra el proceso <strong>de</strong> integración c<strong>en</strong>troamericana que vi<strong>en</strong>e buscándose a nivel político, económico<br />

y social. El sector empresarial <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE un medio para abonar a esta integración <strong>en</strong>tre<br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana por <strong>la</strong> RSE<br />

(IntegraRSE), <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias ConvertiRSE, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> RSE IndicaRSE<br />

y, <strong>en</strong> 2010, <strong>la</strong> formalización <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s seis agrupaciones empresariales <strong>de</strong> RSE —C<strong>en</strong>traR-<br />

SE <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, Fun<strong>de</strong>mas <strong>de</strong> El Salvador, FundahRSE <strong>de</strong> Honduras, Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE<br />

(UniRSE), AED <strong>de</strong> Costa Rica y SumaRSE <strong>de</strong> Panamá— y <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Integración<br />

C<strong>en</strong>troamericana (SICA), que incluye reuniones anuales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>en</strong>tre ésta y los presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones (titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s grupos empresarios <strong>de</strong> cada país).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to constituye un proceso l<strong>en</strong>to <strong>en</strong> América Latina si se <strong>la</strong> compara<br />

con otras regiones <strong>de</strong>l mundo, y falta recorrer camino si se observa <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y su aplicación. La mayoría <strong>de</strong> los expertos opina que <strong>la</strong> RSE, todavía<br />

c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> comunidad, no caló hondo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura empresarial,<br />

no se ha asumido aún como algo constitutivo; es una asignatura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América Latina. Por su parte,<br />

los <strong>en</strong>trevistados pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al sector privado <strong>de</strong>stacan los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con su público<br />

interno (lo cual coinci<strong>de</strong> con el estudio <strong>de</strong> Forum Empresa citado a continuación) y hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> una nueva<br />

forma <strong>de</strong> hacer negocios.<br />

Concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas empresariales se observan muchos cambios a nivel comunicacional y <strong>de</strong><br />

posicionami<strong>en</strong>to, y también cambios a nivel <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to. Sin embargo estos cambios no han llegado<br />

a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l sector privado <strong>la</strong>tinoamericano. De ahí <strong>la</strong> visión hegemónica <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>trevistados,<br />

según <strong>la</strong> cual el movimi<strong>en</strong>to ha logrado sus objetivos iniciales <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l tema pero poco ha logrado<br />

<strong>en</strong> modificaciones efectivam<strong>en</strong>te sistémicas: <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> actores involucrados <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> movilización,<br />

compr<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te alta, no se ha alcanzado.<br />

EL ESTADO DE LA RSE, SEGÚN EL SECTOR PRIVADO<br />

Forum Empresa, <strong>la</strong> agrupación <strong>de</strong> organizaciones empresariales <strong>de</strong> RSE, realizó un estudio titu<strong>la</strong>do El<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial bajo <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong><br />

2009, don<strong>de</strong> relevó <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> 529 ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> 15 países <strong>de</strong> América Latina con el objetivo<br />

<strong>de</strong> diagnosticar los avances y puntos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s prácticas responsables <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Forum Empresa:<br />

!" La mayoría <strong>de</strong> los ejecutivos consi<strong>de</strong>ra que el nivel <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> sus empresas es alto <strong>en</strong> casi<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones.<br />

!" De <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> RSE estudiadas, los ejecutivos consi<strong>de</strong>raron que se avanzó, <strong>de</strong> mayor a<br />

m<strong>en</strong>or, <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>n: Re<strong>la</strong>ción con trabajadores, Consumidores y usuarios, Re<strong>la</strong>ciones<br />

con <strong>la</strong> comunidad, Medio ambi<strong>en</strong>te, Toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones (gobierno corporativo) y Transpar<strong>en</strong>cia.<br />

!" Un 68% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas adhiere a una organización promotora <strong>de</strong> RSE. Mi<strong>en</strong>tras más gran<strong>de</strong><br />

es <strong>la</strong> empresa, mayor es <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que adhiera a una organización <strong>de</strong> RSE.<br />

!" La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, un 65%, cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su organigrama con un cargo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong><br />

RSE, si<strong>en</strong>do más habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s.<br />

!" Un 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas publica un reporte <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. De ese porc<strong>en</strong>taje, cerca <strong>de</strong>l<br />

70% utiliza metodología GRI y un 58% involucra a sus grupos <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> los reportes.<br />

!" Entre los estándares a los que adhier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas se <strong>de</strong>stacan: <strong>la</strong> ISO 9000 con un 38%, el<br />

Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas con el 29% y <strong>la</strong> ISO 14000 con el 22%. Un 37% no adhiere<br />

a ningún estándar asociado a <strong>la</strong> RSE.<br />

!" Hay mayor capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el sector industrial, seguido <strong>de</strong>l sector comercial, y un nivel<br />

medio <strong>en</strong> el sector servicios.<br />

!" La consulta sobre “expectativas a futuro” muestra un alto cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> optimismo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> RSE, sobre todo <strong>en</strong>tre ejecutivos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s empresas. La percepción <strong>de</strong> los ejecutivos<br />

sobre el <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> RSE <strong>de</strong> su empresa influye positivam<strong>en</strong>te sobre sus expectativas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Forum Empresa. El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE bajo <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong> 2009, Santiago <strong>de</strong> Chile,<br />

El Índice <strong>de</strong> Competitividad Responsable que Accountability realizó <strong>en</strong> 2003, 2005 y 2007, y que incluye<br />

indicadores <strong>de</strong> responsabilidad empresarial, expresa que <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> América Latina se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> estables<br />

<strong>en</strong> esos años.<br />

COMPETITIVIDAD RESPONSABLE EN AMÉRICA LATINA<br />

El Índice <strong>de</strong> Competitividad Responsable (ICR o, <strong>en</strong> inglés, Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess In<strong>de</strong>x), producido<br />

por Accountability, ti<strong>en</strong>e como objetivo mostrar <strong>de</strong> qué manera <strong>la</strong>s economías nacionales promuev<strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Para eso reúne información sobre el sector público, el sector privado y <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, con indicadores <strong>en</strong> cuestiones como <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>la</strong>borales saludables, <strong>la</strong> seguridad<br />

ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> gobierno corporativo.<br />

El ICR fue <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 2003 y se repitió <strong>en</strong> 2005 y 2007 sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible,<br />

lo cual incluye <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> que hay países <strong>en</strong> los que exist<strong>en</strong> datos <strong>de</strong>sfasados <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong>. El listado<br />

<strong>de</strong> países que integra el ICR <strong>de</strong> América Latina está formado por: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Costa<br />

Rica, Guatema<strong>la</strong>, México, Panamá y Perú.<br />

Al observar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> América Latina <strong>en</strong> cuanto a competitividad responsable a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

los años se concluye que <strong>en</strong>tre 2003 y 2007 América Latina se ha mant<strong>en</strong>ido estable, ubicada <strong>en</strong> el rango<br />

<strong>de</strong> los 6 puntos por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l promedio y con mejor puntaje que Asia, región que fue <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do (<strong>de</strong>l<br />

rango <strong>de</strong> los -7 puntos al <strong>de</strong> los -9 puntos) mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Unión Europea, siempre por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio,<br />

fue mejorando: pasó <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> los 4 puntos al <strong>de</strong> los 6 puntos.<br />

38 39<br />

2009


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base información brindada por Accountability para este estudio.<br />

Exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> América Latina motivadores para los cambios hacia <strong>la</strong> RSE que se condic<strong>en</strong> con características<br />

propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> varios refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> RSE el proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

se acelerará cuando se produzca un cambio g<strong>en</strong>eracional que ponga al mando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas a los profesionales<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad están si<strong>en</strong>do formados con esta nueva perspectiva.<br />

LAS MOTIVACIONES PARA EL CAMBIO DE COMPORTAMIENTO EMPRESARIAL<br />

Uno <strong>de</strong> los objetivos intrínsecos al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE es lograr cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to que<br />

ti<strong>en</strong>dan hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> transformación social. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista es fundam<strong>en</strong>tal establecer<br />

cuáles son los motivadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social para <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> América Latina. Es<br />

<strong>de</strong>cir, por qué <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n realizar una gestión socialm<strong>en</strong>te responsable. Éstas son <strong>la</strong>s principales<br />

motivaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas para un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los expertos<br />

<strong>en</strong>trevistados para este estudio:<br />

Principales motivaciones para el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

!" Las crisis económicas y políticas que sufrieron varios <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> década estudiada<br />

contribuyeron a que <strong>la</strong>s empresas buscaran nuevas estrategias para vincu<strong>la</strong><strong>rse</strong> con <strong>la</strong> comunidad<br />

y, <strong>en</strong> ese contexto, <strong>la</strong> RSE fue vista como una bu<strong>en</strong>a estrategia, muchas veces aplicada como<br />

inversión social o <strong>de</strong> manera ev<strong>en</strong>tual y reactiva.<br />

!" El mandato <strong>de</strong> mercados que com<strong>en</strong>zaron a exigir prácticas responsables motivó que muchas<br />

empresas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región proveedoras <strong>de</strong> empresas internacionales incorporaran <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> manera<br />

integral.<br />

!" La moda <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE: el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> posiciona<strong>rse</strong> <strong>en</strong> nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />

!" La oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas como los indicadores <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> RSE que facilitan <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

>><br />

Principales motivaciones para el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

!" La gestión <strong>de</strong> riesgos c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> presión social (g<strong>en</strong>erada por el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to social y <strong>la</strong> inequidad<br />

que caracteriza al contin<strong>en</strong>te, sumado a comportami<strong>en</strong>tos irresponsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas).<br />

!" La reputación (son <strong>la</strong>s empresas gran<strong>de</strong>s, que suel<strong>en</strong> realizar importantes inversiones <strong>en</strong> su imag<strong>en</strong><br />

pública, <strong>la</strong>s que más toman su reputación como compon<strong>en</strong>te indisp<strong>en</strong>sable para ser competitivas).<br />

!" Las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> casas matrices localizadas <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

Principales motivaciones para el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes<br />

!" La exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estándares por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas cli<strong>en</strong>tes.<br />

!" La necesidad <strong>de</strong>l propietario <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa una cultura <strong>de</strong> gestión ética para<br />

cuando él no esté pres<strong>en</strong>te.<br />

!" La voluntad <strong>de</strong>l propietario <strong>de</strong> ayudar a <strong>la</strong> comunidad vecina que, <strong>en</strong> muchos casos, lo vio nacer.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />

En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> RSE se insta<strong>la</strong> conceptualm<strong>en</strong>te, se empieza a ver como cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas involucradas una búsqueda <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia para sus procesos, por ejemplo<br />

a través <strong>de</strong> los reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. En sintonía con el resto <strong>de</strong>l mundo, América Latina avanza<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> medición y comunicación <strong>de</strong> RSE, <strong>de</strong> códigos <strong>de</strong> conducta, sistemas <strong>de</strong><br />

gestión y certificaciones vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s prácticas responsables. Los reportes integrados comi<strong>en</strong>zan a<br />

circu<strong>la</strong>r, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas, con amplio impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s filiales <strong>de</strong> multinacionales<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir con los mismos estándares <strong>de</strong> sus casas matrices. Se combina <strong>la</strong> adhesión a principios<br />

globales como el Pacto Mundial con el uso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los internacionales como GRI y con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

indicadores locales como los propuestos por el Instituto Ethos.<br />

ADHESIÓN A PRINCIPIOS UNIVERSALES: EL PACTO MUNDIAL<br />

En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se ha dado un importante caso <strong>de</strong> adhesión a principios internacionales con<br />

<strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas. Des<strong>de</strong> su <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 2000, hasta octubre <strong>de</strong><br />

2010 adhirieron al acuerdo global un total 1.444 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales 952 son empresas. Esta cifra constituye el 23% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> empresas adheridas <strong>en</strong> el mundo.<br />

Los países con más empresas adheridas son Brasil, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, República Dominicana y México.<br />

El promedio <strong>de</strong> adhesión <strong>de</strong> empresas por país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es inferior al promedio mundial por país,<br />

tomando los países que cu<strong>en</strong>tan con empresas adheridas. Concretam<strong>en</strong>te, hay <strong>en</strong> promedio 45 empresas<br />

adheridas por país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región fr<strong>en</strong>te a 54 empresas por país a nivel mundial. Pero el nivel <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

con <strong>la</strong>s Comunicaciones <strong>de</strong> Progreso es alto <strong>en</strong> América Latina, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al promedio mundial: al<br />

analizar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 952 empresas adheridas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s 790 que están activas (es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> al día sus Comunicaciones <strong>de</strong> Progreso) se concluye que el 83% está activo, mi<strong>en</strong>tras<br />

que el promedio mundial <strong>de</strong> empresas activas es <strong>de</strong>l 78%. Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con más empresas activas<br />

coinci<strong>de</strong>n, aunque <strong>en</strong> otro or<strong>de</strong>n, con los <strong>de</strong> más empresas adheridas: son Brasil, Colombia, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

República Dominicana y México.<br />

40 41


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Empresas <strong>de</strong> América Latina y el Caribe adheridas al Pacto Mundial (a 2010)<br />

País<br />

Empresas<br />

Adheridas Activas<br />

Brasil 200 148<br />

Arg<strong>en</strong>tina 153 127<br />

Colombia 143 137<br />

República Dominicana 100 87<br />

México 89 63<br />

Perú 63 48<br />

Panamá 58 52<br />

Chile 38 30<br />

Bolivia 29 24<br />

Paraguay 27 27<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 16 16<br />

Ecuador 10 10<br />

Uruguay 10 10<br />

Trinidad y Tobago 6 5<br />

Costa Rica 3 2<br />

Nicaragua 2 1<br />

Haití 1 1<br />

Is<strong>la</strong>s Vírg<strong>en</strong>es Británicas 1 1<br />

Puerto Rico 1 1<br />

Barbados 1 0<br />

Dominica 1 0<br />

TOTAL 952 790<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> Participant Search, <strong>en</strong> www.unglobalcompact.org<br />

AUMENTO DE REPORTES DE SOSTENIBILIDAD: EL MODELO GRI<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empresas que mi<strong>de</strong>n RSE pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reportes<br />

realizados bajo el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Global Reporting Initiative (GRI). Entre 1999 y 2009 <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong>tinoamericanas<br />

pres<strong>en</strong>taron 483 reportes con metodología GRI, sobre un total <strong>de</strong> 4.745 reportes pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

el mundo. Esto significa un 10% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> reportes, y se observa una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> alta ya que se registra<br />

un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre 2008 y 2009, cuando se superó el 12% <strong>de</strong>l total internacional, con 134 y 171 reportes<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos respectivam<strong>en</strong>te, sobre totales mundiales <strong>de</strong> 1.068 y 1.368. La aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo GRI<br />

se registra, <strong>en</strong> especial, <strong>en</strong>tre empresas <strong>de</strong> Brasil, Chile, Colombia, México y Perú.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a GRI Reports List 1999-2010, <strong>en</strong> www.globalreporting.org<br />

Cantidad <strong>de</strong> reportes <strong>de</strong> empresas <strong>la</strong>tinoamericanas que aplicaron GRI, por país (a 2009)<br />

País Cantidad <strong>de</strong> reportes % <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a América Latina<br />

Brasil 66 38,60<br />

Chile 36 21,05<br />

Colombia 17 9,94<br />

México 17 9,94<br />

Perú 15 8,77<br />

Ecuador 8 4,68<br />

Arg<strong>en</strong>tina 7 4,09<br />

Bolivia 2 1,17<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 2 1,17<br />

Panamá 1 0,58<br />

TOTAL 171 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a GRI Reports List 1999-2010, <strong>en</strong> www.globalreporting.org<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

En <strong>la</strong> primera edición <strong>de</strong> los Rea<strong>de</strong>rs’ Choice Awards (premios bi<strong>en</strong>ales que otorga GRI <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008<br />

basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad que realizan <strong>la</strong>s distintas organizaciones bajo su<br />

mo<strong>de</strong>lo, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los lectores sobre su calidad) América Latina obtuvo una pres<strong>en</strong>cia significativa<br />

<strong>en</strong>tre finalistas y ganadores. De un total <strong>de</strong> ocho premios otorgados según una c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> categorías,<br />

dos fueron para una empresa <strong>de</strong> Brasil —una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías premiadas es <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones<br />

<strong>de</strong> todos los grupos que votaron— y uno para una fundación empresarial <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre<br />

los 16 finalistas, ocho fueron organizaciones <strong>de</strong> América Latina, 6 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Brasil, una <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y<br />

una Nicaragua.<br />

Fu<strong>en</strong>te: www.globalreporting.org<br />

42 43


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

2.2.2 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> otros actores sociales<br />

Entre los refer<strong>en</strong>tes consultados se registraron opiniones divididas sobre el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

social al cual el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE contribuyó. Los <strong>en</strong>trevistados pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a organizaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil suel<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar que sí se registraron transformaciones sociales, mi<strong>en</strong>tras que<br />

el resto observa que por más cambios <strong>de</strong> posturas y prácticas, el<strong>la</strong>s no alcanzaron efectivam<strong>en</strong>te a g<strong>en</strong>erar<br />

cambios comportam<strong>en</strong>tales. En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los cambios sociales, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />

<strong>en</strong>trevistados se p<strong>la</strong>ntean básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad acerca <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos,<br />

y <strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los consumidores para lograr presión social.<br />

Qui<strong>en</strong>es sí cre<strong>en</strong> que existe un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social, rescatan un mayor nivel <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>tización<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos, y un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s expectativas y <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s prácticas<br />

empresariales. Destacan como <strong>de</strong>cisivo para lograr un mayor grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y un mejor acceso a <strong>la</strong><br />

información por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, el rol ejercido por los medios <strong>de</strong> comunicación e internet. En cuanto a<br />

motivadores <strong>de</strong> los cambios, surg<strong>en</strong> como <strong>de</strong>terminantes <strong>la</strong> globalización, <strong>la</strong>s crisis económicas y políticas,<br />

y <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil organizada, sobre todo <strong>de</strong> organizaciones ambi<strong>en</strong>talistas y <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos. Como gran<strong>de</strong>s temas a consi<strong>de</strong>rar se visualizan el medio ambi<strong>en</strong>te y el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Qui<strong>en</strong>es no adviert<strong>en</strong> cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social lo atribuy<strong>en</strong> a un escaso o nulo nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

ciudadano sobre <strong>la</strong> RSE y su alcance. En ese mismo grupo consi<strong>de</strong>ran que exist<strong>en</strong> prejuicios y<br />

<strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s empresas y sus prácticas, lo cual se manifiesta por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

interés <strong>de</strong> los sindicatos, que no suel<strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE ni <strong>en</strong> alianzas<br />

y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este marco.<br />

La contraparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modificaciones <strong>en</strong> el empresariado es el cambio <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social. Hay una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia cada vez mayor a elevar el nivel <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cias hacia <strong>la</strong>s empresas y comunicar <strong>la</strong> insatisfacción<br />

respecto <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos empresariales irresponsables. En este punto se evi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> confianza no se logra exclusivam<strong>en</strong>te con inversión social sino que se requiere una aplicación integral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. En este empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad juegan un rol c<strong>la</strong>ve <strong>la</strong>s organizaciones sociales que se<br />

ocupan <strong>de</strong> monitorear a <strong>la</strong>s empresas, informar y canalizar <strong>de</strong>nuncias e iniciativas, mi<strong>en</strong>tras fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

participación social, y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia que se logra a través <strong>de</strong> los medios digitales, que permit<strong>en</strong> una mayor<br />

interacción, pluralidad <strong>de</strong> voces, construcción colectiva, retroalim<strong>en</strong>tación y velocidad <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción.<br />

Un caso <strong>de</strong> monitoreo periódico sobre América Latina y otras regiones es el que realiza Transpar<strong>en</strong>cy<br />

International (TI) <strong>en</strong> su Barómetro Global <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción. Este barómetro contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>en</strong> diversos sectores —<strong>en</strong>tre otros, el empresarial—, brindando, por ejemplo, datos acerca <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong>s empresas recurr<strong>en</strong> al soborno para influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> gobierno, <strong>la</strong>s leyes o <strong>la</strong>s<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones 6 .<br />

Los barómetros <strong>de</strong> opinión pública y otras <strong>en</strong>cuestas realizadas a consumidores muestran <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

éstos <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra, y <strong>de</strong> castigar a <strong>la</strong>s empresas irresponsables.<br />

Estas respuestas todavía no se tras<strong>la</strong>dan <strong>de</strong> modo colectivo a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas pero una visión optimista pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> tanto aspiración, como un primer paso hacia un consumo responsable, que significaría un<br />

cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social. Al cotejar datos <strong>de</strong> distintas <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> Brasil es posible <strong>de</strong>stacar, por<br />

un <strong>la</strong>do, una disposición al cambio: según una investigación realizada <strong>en</strong> 2010 por el Conselho Empresarial<br />

Brasileiro para o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Sust<strong>en</strong>tável (CEBDS) y Market Analysis <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> San Pablo, el<br />

48% <strong>de</strong> los consumidores está dispuesto a cambiar sus hábitos <strong>de</strong> consumo a favor <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />

6 TI. Informe sobre el Barómetro Global <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cy International 2009.<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 7 . Sin embargo, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> consumidores consci<strong>en</strong>tes —<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como aquéllos<br />

que concretan prácticas consi<strong>de</strong>rables <strong>de</strong> consumo consci<strong>en</strong>te— no aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong>tre 2006 y 2010, mant<strong>en</strong>iéndose<br />

<strong>en</strong> un 5% según el último estudio <strong>de</strong>l Instituto Akatu y el Instituto Ethos realizado <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Brasil 8 . A <strong>la</strong> vez, estos números se complem<strong>en</strong>tan con respuestas procesadas <strong>en</strong> otros estudios,<br />

que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza hacia <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> RSE que puedan t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s empresas, como<br />

se visualiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta realizada por Gallup <strong>en</strong> 2008 para América Latina.<br />

LA MIRADA DE LA OPINIÓN PÚBLICA SOBRE EL IMPACTO DE LAS ACCIONES DE RSE<br />

En 2008 <strong>la</strong> consultora Gallup realizó un estudio <strong>de</strong> opinión sobre cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to<br />

empresarial a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. La <strong>en</strong>cuesta se basó <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas a 500 personas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> quince años,<br />

<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Haití, Honduras,<br />

México, Nicaragua, Panamá, Paraguay, Perú, República Dominicana, Trinidad y Tobago, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

Algunas conclusiones fueron:<br />

!" En promedio, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>de</strong> América Latina no consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s corporaciones<br />

inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> RSE.<br />

!" Un 49% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

sus empleados fr<strong>en</strong>te a un 32% que sí está <strong>de</strong> acuerdo y un 18% que no sabe o no contesta.<br />

!" Un 46% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas le dan oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> avance<br />

a cualquier empleado que esté calificado, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su raza, orig<strong>en</strong> social o género,<br />

fr<strong>en</strong>te a un 37% que sí está <strong>de</strong> acuerdo y un 17% que no sabe o no contesta.<br />

!" Un 45% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas realizan contribuciones y donaciones<br />

<strong>en</strong> áreas fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> operan fr<strong>en</strong>te a un 36% que sí<br />

está <strong>de</strong> acuerdo y un 21% que no sabe o no contesta.<br />

!" Un 45% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados no acuerda con que <strong>la</strong>s empresas están realm<strong>en</strong>te comprometidas<br />

<strong>en</strong> realizar un impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los consumidores fr<strong>en</strong>te a un 35% que<br />

sí está <strong>de</strong> acuerdo y un 20% que no sabe o no contesta.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Brown, Ian. Private sector has bigger role to p<strong>la</strong>y in the Americas. Views on corporations un<strong>de</strong>rscore the need for<br />

responsible practices, 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.<br />

Por otra parte, se <strong>de</strong>tectan varias organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otros ámbitos que<br />

han modificado su perspectiva sobre <strong>la</strong>s empresas, pasando <strong>de</strong> una mirada con énfasis <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />

fi<strong>la</strong>ntrópicos <strong>de</strong>l vínculo a una re<strong>la</strong>ción más compleja y rica <strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> común. Actores <strong>de</strong> diversos<br />

ámbitos hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE para acerca<strong>rse</strong> al trabajo con <strong>la</strong>s empresas, como lo muestra <strong>la</strong><br />

alta participación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> América Latina y el Caribe que no son empresas y adhier<strong>en</strong> al Pacto<br />

Mundial: una participación mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l promedio mundial.<br />

Instituciones académicas, asociaciones empresarias, municipios, fundaciones, organizaciones <strong>la</strong>borales, organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales y organizaciones <strong>de</strong>l sector público integran <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong>l Pacto<br />

Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas que fueron surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 2000. Hasta octubre <strong>de</strong> 2010,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 1.444 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que adhirieron a este acuerdo global y pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a 21 países <strong>de</strong> América Latina y<br />

el Caribe, 492 son organizaciones <strong>de</strong> este tipo, lo que constituye un 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adheridas <strong>en</strong> el mundo. Si<br />

los países con más empresas adheridas son Brasil, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, República Dominicana y México,<br />

7 CEBDS y Market Analysis. Sust<strong>en</strong>tável 2010. Comunicação e Educação para a Sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>.<br />

8 Instituto Akatu e Instituto Ethos. O consumidor brasileiro e a sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>: Atitu<strong>de</strong>s e comportam<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te ao Consumo<br />

Consci<strong>en</strong>te, percepções e expectativas sobre a RSE. Pesquisa 2010.<br />

44 45


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor adhesión <strong>de</strong> organizaciones que no son empresas son México, Brasil, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />

Arg<strong>en</strong>tina y Panamá. Mi<strong>en</strong>tras que, como ya se señaló 9 , el promedio <strong>de</strong> adhesión <strong>de</strong> empresas por país <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región es inferior al promedio mundial por país (tomando los países que cu<strong>en</strong>tan con empresas adheridas),<br />

<strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s organizaciones que no son empresas, el promedio por país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es superior<br />

al mundial: 23 organizaciones por país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fr<strong>en</strong>te a 20 organizaciones a nivel mundial.<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó <strong>en</strong> el punto anterior, el principal cambio <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE es el <strong>de</strong> los nuevos vínculos<br />

establecidos <strong>en</strong>tre empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. Estas alianzas buscan contribuir a <strong>la</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia empresarial, por ejemplo con <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> los reportes por parte <strong>de</strong> terceros o con el<br />

vínculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa con sus grupos <strong>de</strong> interés.<br />

UN CASO SOBRE EL ROL ACTUAL DE LAS ORGANIZACIONES DE LA SOCIEDAD CIVIL<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, <strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong> público creada <strong>en</strong> Chile <strong>en</strong><br />

1983 por Xim<strong>en</strong>a Abogabir, pue<strong>de</strong>n observa<strong>rse</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong>s empresas. Re<strong>la</strong>ciones por siglos basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía y que, con el avance <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSE, com<strong>en</strong>zaron a modifica<strong>rse</strong>.<br />

Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz nació con su misión focalizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> paz y, a partir <strong>de</strong> los años ’90 sumó<br />

a sus campañas <strong>la</strong> temática ambi<strong>en</strong>tal, para luego incorporar <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones sociales y económicas, como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. En ese proceso <strong>la</strong> organización fue modificando el vínculo con <strong>la</strong>s<br />

empresas. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal se involucró con <strong>la</strong> RSE, que a su<br />

vez <strong>la</strong> llevó a trabajar <strong>en</strong> participación ciudadana, pasando <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque exclusivo <strong>en</strong> inversión social a un<br />

<strong>en</strong>foque ampliado que involucra <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> impacto y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con los grupos <strong>de</strong><br />

interés.<br />

Co<strong>la</strong>boró con <strong>la</strong> petrolera Shell para diseñar un sistema <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal con<br />

participación ciudadana; creó junto con <strong>la</strong> empresa Masisa una metodología <strong>de</strong> consulta y registro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, organizaciones y organismos públicos y privados sobre <strong>la</strong>s operaciones<br />

<strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>ntas industriales <strong>de</strong> Valdivia y Cabrero, <strong>en</strong> Chile, que luego se aplicó también <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina; participó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> conductas responsables para <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Industriales Químicos; y, junto al<br />

Banco BCI, co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión interna. Des<strong>de</strong><br />

2005 trabaja con <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos productivos, como parte <strong>de</strong> una iniciativa conjunta con<br />

Gerdau AZA para pot<strong>en</strong>ciar y hacer sust<strong>en</strong>table <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> <strong>la</strong> chatarra domiciliaria, y g<strong>en</strong>erar negocios<br />

inclusivos. Cu<strong>en</strong>ta con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inter-American Foundation (IAF), a través <strong>de</strong> Acción RSE, y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />

Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz es educar, t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes y articu<strong>la</strong>r acuerdos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

comunidad, empresas y gobierno para impulsar una conviv<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>table con el medio ambi<strong>en</strong>te, socialm<strong>en</strong>te<br />

justa y económicam<strong>en</strong>te viable. El concepto <strong>de</strong> “conviv<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>table”, incluido como parte<br />

<strong>de</strong> sus objetivos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2002, alu<strong>de</strong> a un proceso participativo, dinámico y voluntario que busca g<strong>en</strong>erar<br />

re<strong>la</strong>ciones fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> confianza y co<strong>la</strong>boración, ligadas a un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

al <strong>de</strong>sarrollo común.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: Abogabir Scott, Xim<strong>en</strong>a. Sueños y Semil<strong>la</strong>s. 25 años <strong>de</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, Santiago <strong>de</strong> Chile,<br />

2008. | <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. Reporte <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad 2008.<br />

9 Ver, “Adhesión a principios universales: el Pacto Mundial”, <strong>en</strong> “2.2.1 Acerca <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el sector privado”.<br />

PARTE I. EL CAMINO RECORRIDO<br />

PARTE II<br />

LA CONTRIBUCIÓN DE LA<br />

FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

46 47


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

1. La misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

La convicción acerca <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial transformador que pue<strong>de</strong>n alcanzar lí<strong>de</strong>res empresariales y sociales<br />

que trabajan <strong>de</strong> manera articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible llevó al empresario y filántropo suizo<br />

Stephan Schmidheiny a crear <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> 1994; una organización híbrida, innovadora <strong>en</strong> su mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> gestión social/empresarial. Su proyecto <strong>de</strong> convocar li<strong>de</strong>razgos para <strong>la</strong> transformación social había<br />

com<strong>en</strong>zado a concreta<strong>rse</strong> cuando —conocido por su búsqueda para reconvertir los negocios <strong>de</strong> su familia<br />

bajo criterios socioambi<strong>en</strong>tales— <strong>en</strong> 1990 el Secretario G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Naciones Unidas sobre<br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo le pidió que asumiera el rol <strong>de</strong> Consejero Principal para el Comercio y <strong>la</strong><br />

Industria para <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia que se llevaría a cabo <strong>en</strong> 1992 <strong>en</strong> Río <strong>de</strong> Janeiro: <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra. El<br />

objetivo era que, con motivo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, Schmidheiny reuniera a lí<strong>de</strong>res empresariales para cons<strong>en</strong>suar<br />

una conducta social y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te responsable.<br />

Estos empresarios, agrupados <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tonces Consejo Empresarial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (Business<br />

Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t, BCSD) con el fin <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar una postura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cumbre, conformaron<br />

una perspectiva <strong>de</strong>l sector privado sobre el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> el libro Cambiando el rumbo:<br />

una perspectiva global <strong>de</strong>l empresariado para el <strong>de</strong>sarrollo y el medio ambi<strong>en</strong>te. Entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

publicadas <strong>en</strong> ese docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stacadas por Schmidheiny <strong>en</strong> su libro Mi visión, mi trayectoria, se seña<strong>la</strong><br />

que “<strong>la</strong>s empresas están para servir a <strong>la</strong> sociedad, no a <strong>la</strong> inversa”, y que <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

pue<strong>de</strong> hacer más competitivas a <strong>la</strong>s empresas.<br />

Si bi<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te el BCSD había sido concebido con miras a <strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra, una vez finalizada<br />

el grupo <strong>de</strong>cidió continuar el trabajo conjunto para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong> perspectiva empresarial sobre <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible que había <strong>en</strong>unciado y, <strong>en</strong> 1995, se unió con <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio Internacional para<br />

crear el Consejo Empresarial Mundial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable<br />

Developm<strong>en</strong>t, WBCSD).<br />

En 1994 Schmidheiny <strong>de</strong>cidió contribuir también al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil. <strong>AVINA</strong> fue creada <strong>en</strong>tonces con <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> acerca<strong>rse</strong> a los li<strong>de</strong>razgos sociales para<br />

pot<strong>en</strong>ciarlos y establecer pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los dos sectores. Se otorgaba así institucionalidad a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos empresariales y sociales pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar círculos virtuosos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible.<br />

A partir <strong>de</strong> estos antece<strong>de</strong>ntes pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong> que <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong> promover li<strong>de</strong>razgos para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible lleva <strong>en</strong> su razón <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial, aunque <strong>en</strong>tonces no<br />

se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mara <strong>de</strong> ese modo. Des<strong>de</strong> su concepción <strong>AVINA</strong> dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s empresas<br />

asumieran un rol transformador junto a <strong>la</strong> sociedad civil. Así seña<strong>la</strong>ba Schmidheiny, <strong>en</strong> el libro m<strong>en</strong>cionado,<br />

el objetivo con el que creó <strong>AVINA</strong>: “(…) establecer asociaciones <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong> con personas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad empresarial que tuvies<strong>en</strong> espíritu pionero, para apoyar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus iniciativas <strong>en</strong><br />

pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible”.<br />

Con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> llegar a <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or <strong>tiempo</strong> posible, durante sus primeros años<br />

<strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>sarrolló alianzas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con organizaciones pioneras <strong>en</strong> el empr<strong>en</strong><strong>de</strong>durismo social, como<br />

Ashoka, y con organizaciones <strong>de</strong>dicadas al sector privado que ya trabajaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, como Fun<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

<strong>Fundación</strong> para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (contribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación estratégica <strong>de</strong> esta organización<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas <strong>de</strong> América Latina, que había sido<br />

creada por Schmidheiny junto con el arzobispo <strong>de</strong> Panamá, Marcos McGrath), y el INCAE, Instituto C<strong>en</strong>troamericano<br />

<strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas (financiando <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> su C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong><br />

Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible, CLACDS).<br />

48 49


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Hacia 1997 <strong>AVINA</strong> com<strong>en</strong>zó a combinar esa estrategia con otra que terminó convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> misión:<br />

asocia<strong>rse</strong> con lí<strong>de</strong>res sociales y empresariales e impulsar alianzas <strong>en</strong>tre ellos para promover el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible, erradicando <strong>la</strong> pobreza, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s e impulsando<br />

<strong>la</strong> participación ciudadana, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> ecoefici<strong>en</strong>cia.<br />

Los primeros lí<strong>de</strong>res con los que se com<strong>en</strong>zó a trabajar para que alcanzaran sus objetivos prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>l<br />

ámbito social. <strong>AVINA</strong> empezó luego a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su trabajo al campo <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo empresarial, inc<strong>en</strong>tivando<br />

<strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, cuando Stephan Schmidheiny involucró a<br />

<strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación sobre RSE que se impartía a su grupo <strong>de</strong> empresas (el Grupo Nueva,<br />

formado <strong>en</strong> aquel <strong>tiempo</strong> por compañías como Amanco y Terranova, hoy Masisa).<br />

En esa época eran muy pocos los actores que <strong>en</strong> América Latina com<strong>en</strong>zaban a utilizar el término Responsabilidad<br />

Social Empresarial. El Grupo Nueva era parte <strong>de</strong> ese pequeño conjunto, y <strong>AVINA</strong> empezaba<br />

a impulsar <strong>la</strong> temática mi<strong>en</strong>tras veía avanzar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia práctica <strong>de</strong> ese grupo empresarial con el que<br />

caminaba empar<strong>en</strong>tada por un mismo fundador, comparti<strong>en</strong>do visión y valores. <strong>AVINA</strong> buscaba contribuir<br />

a insta<strong>la</strong>r el concepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y el Grupo Nueva buscaba ser un caso emblemático. En 2003, cuando<br />

<strong>AVINA</strong> y el Grupo Nueva pasaron a conformar el fi<strong>de</strong>icomiso VIVA Trust (nueva estructura institucional creada<br />

por Schmidheiny para contribuir al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible), <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE por parte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

tomó un nuevo impulso.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras temáticas —muy vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada territorio—,<br />

diversas iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE fueron surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas oficinas locales, <strong>de</strong> manera<br />

tal que hoy, mirando hacia atrás, pue<strong>de</strong> hace<strong>rse</strong> un análisis contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> esas iniciativas,<br />

abordando <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, con sus <strong>en</strong>foques y sus resultados. La Línea <strong>de</strong> Tiempo sobre<br />

RSE <strong>en</strong> América Latina da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los<br />

últimos años, mostrando <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s emblemáticas que ayudó a crear y/o fortalecer, y los<br />

hitos g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> iniciativas llevadas a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte junto con esas organizaciones.<br />

EL FIDEICOMISO VIVA: INNOVACIÓN EN INSTITUCIONES PARA EL DESARROLLO<br />

“A m<strong>en</strong>udo es posible lograr mejores resultados por fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas establecidas”, afirma Stephan<br />

Schmidheiny <strong>en</strong> su libro Mi visión, mi trayectoria. Para 2003 Schmidheiny diseñó y puso <strong>en</strong> marcha una estructura<br />

organizacional difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas institucionales conocidas: una <strong>en</strong>tidad con Visión y Valores<br />

compartidos (VI-VA) que nucleara al Grupo Nueva y a <strong>AVINA</strong>, combinando ambas fuerzas para optimizar<br />

resultados <strong>en</strong> el impulso al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> América Latina: el VIVA Trust.<br />

Ese año Schmidheiny se retiró <strong>de</strong> <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Grupo Nueva —don<strong>de</strong> había conc<strong>en</strong>trado sus negocios<br />

<strong>de</strong> América Latina— y donó al fi<strong>de</strong>icomiso el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> su grupo empresarial y un portafolio<br />

<strong>de</strong> inversiones, impulsando que el grupo empresarial y <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong>cararan medios <strong>de</strong> trabajo conjunto<br />

para pot<strong>en</strong>ciar los objetivos <strong>de</strong> ambas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. VIVA brinda ori<strong>en</strong>tación estratégica al Grupo Nueva y a<br />

<strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong>s supervisa y facilita el contacto <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, aunque son administradas <strong>de</strong> modo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> promover el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, VIVA Trust ti<strong>en</strong>e una finalidad última:<br />

si<strong>en</strong>do una forma institucional superadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>dican exclusivam<strong>en</strong>te a g<strong>en</strong>erar r<strong>en</strong>tabilidad y<br />

<strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>dican exclusivam<strong>en</strong>te a fines <strong>de</strong> inversión social, int<strong>en</strong>ta servir <strong>de</strong> inspiración para que otros<br />

filántropos <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> sus propias creaciones organizacionales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> una América Latina equitativa.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: www.vivatrust.com | www.avina.net | www.stephanschmidheiny.net<br />

2. Estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

En <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, como <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temáticas trabajadas por <strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

fueron flexibles <strong>en</strong> base a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, oportunida<strong>de</strong>s y cambios <strong>de</strong> cada mom<strong>en</strong>to y <strong>de</strong><br />

cada zona <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Junto con sus aliados, <strong>AVINA</strong> fue recorri<strong>en</strong>do el camino que <strong>la</strong> RSE siguió <strong>en</strong> los<br />

distintos territorios, apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> él y aportando sus experi<strong>en</strong>cias para ir insta<strong>la</strong>ndo el concepto y luego<br />

ir involucrándolo con otros temas <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, como los mercados inclusivos y <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />

sost<strong>en</strong>ibles.<br />

En ese camino, <strong>de</strong> márg<strong>en</strong>es muy amplios según se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas para este estudio<br />

y <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización 10 , <strong>AVINA</strong> se involucró tanto <strong>en</strong> acciones puntuales (por ejemplo,<br />

facilitar el viaje <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>te a una confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> tanto espacio <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y conocimi<strong>en</strong>to), como<br />

<strong>en</strong> alianzas sost<strong>en</strong>idas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> años y r<strong>en</strong>ovadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> diversas iniciativas con distintos<br />

tipos <strong>de</strong> alcance:<br />

!" Iniciativas promovidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ámbitos diversos (agrupaciones empresariales, organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil, empresas, instituciones académicas, medios <strong>de</strong> comunicación, sector público).<br />

!" Iniciativas que concibieron <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> un modo integral (es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> sus dominios)<br />

e iniciativas <strong>de</strong> dominios específicos <strong>de</strong> RSE (como <strong>la</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal).<br />

!" Iniciativas que promovieron <strong>la</strong> RSE para el sector privado <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral e iniciativas <strong>de</strong>stinadas a<br />

tipos específicos <strong>de</strong> empresas (un tamaño <strong>de</strong>terminado, como <strong>la</strong>s pymes, o un sector particu<strong>la</strong>r,<br />

como <strong>la</strong> minería).<br />

!" Iniciativas locales (un municipio), iniciativas nacionales, iniciativas regionales (<strong>de</strong> un conjunto<br />

<strong>de</strong> países, como C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>, o <strong>de</strong> una zona conformada por territorios <strong>de</strong> diversos países,<br />

como <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> frontera) e iniciativas contin<strong>en</strong>tales.<br />

!" Iniciativas <strong>de</strong>stinadas <strong>en</strong> su totalidad a <strong>la</strong> RSE e iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> RSE fue solo uno <strong>de</strong><br />

los compon<strong>en</strong>tes (por ejemplo, iniciativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local).<br />

!" Iniciativas con un perfil fi<strong>la</strong>ntrópico (como ayudar a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil a<br />

financia<strong>rse</strong> con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas) e iniciativas que buscaron insta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su concepción<br />

más innovadora, conformando para ello espacios <strong>de</strong> diálogo y reflexión.<br />

!" Iniciativas que contribuyeron <strong>de</strong> forma integrada a los distintos ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

(conformar y/o fortalecer organizaciones y re<strong>de</strong>s, insta<strong>la</strong>r conceptos y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r herrami<strong>en</strong>tas)<br />

o que contribuyeron a un eje <strong>de</strong> evolución <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

Una sistematización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes consultados para este estudio sobre el accionar<br />

<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> permite <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s estrategias c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, los<br />

principales servicios y <strong>la</strong>s características que constituyeron un difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> su aporte:<br />

10 Fu<strong>en</strong>tes: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes; sistematización <strong>de</strong> iniciativas provista por <strong>AVINA</strong> a partir <strong>de</strong> su base <strong>de</strong><br />

datos; reportes anuales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, 1999-2009.<br />

50 51


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> más significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

!" I<strong>de</strong>ntificación, <strong>de</strong>sarrollo y visibilización <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos sociales y empresariales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

!" Apoyo al surgimi<strong>en</strong>to y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> RSE.<br />

!" Promoción <strong>de</strong>l diálogo, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción y el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sectores y <strong>en</strong>tre<br />

sectores.<br />

!" Facilitación y ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación o consolidación <strong>de</strong> alianzas y re<strong>de</strong>s.<br />

!" Insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques, temas y mo<strong>de</strong>los.<br />

!" Apoyo a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración teórica.<br />

!" Apoyo a <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> RSE.<br />

!" Apoyo a <strong>la</strong> estandarización a través <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos como los indicadores <strong>de</strong> RSE.<br />

!" Apoyo a <strong>la</strong> difusión realizada a través <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> contacto con medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Principales servicios <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

!" G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos <strong>en</strong>tre promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE que se <strong>de</strong>sempeñaban <strong>en</strong><br />

ámbitos diversos.<br />

!" Reflexión <strong>en</strong>tre promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sadores <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible a<br />

personas c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

!" Financiami<strong>en</strong>to y apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

Características <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que constituyeron un difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> su aporte<br />

!" Pionera <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos para su <strong>de</strong>sarrollo y articu<strong>la</strong>ción.<br />

!" Facilitadora <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos <strong>en</strong> el sector empresarial y social<br />

y <strong>en</strong>tre ambos.<br />

!" Idónea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su equipo <strong>de</strong> trabajo para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong>s estrategias.<br />

!" Innovadora <strong>en</strong> el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s con pot<strong>en</strong>cial.<br />

!" Persuasiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> convocatoria a otras organizaciones donantes para que concibieran <strong>la</strong>s donaciones<br />

como inversiones y a los <strong>de</strong>stinatarios como socios.<br />

!" Eficaz <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución al apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> importantes montos por parte <strong>de</strong> otros donantes <strong>en</strong><br />

pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

!" Creada por una figura <strong>de</strong>terminante: <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y el trabajo <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny<br />

como creador <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> fue inspiradora para empresas y organizaciones que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

!" La cercanía con el Grupo Nueva permitió mostrar un caso <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> práctica.<br />

!" Pres<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo sost<strong>en</strong>ido, durante años fundam<strong>en</strong>tales para el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />

Las estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE fueron <strong>en</strong>caradas<br />

básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos <strong>en</strong>foques: <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social y el financiami<strong>en</strong>to. Abordar el trabajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estos dos <strong>en</strong>foques permite analizar <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s y los resultados <strong>de</strong> lo que<br />

constituyó una “manera <strong>de</strong> hacer” <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Se trata <strong>de</strong> dos <strong>en</strong>foques implem<strong>en</strong>tados <strong>de</strong> manera integrada<br />

pero que aquí se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n por separado para una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> sus implicancias.<br />

2.1 Enfoque sobre capital social<br />

Trabajar <strong>en</strong> capital social ha sido para <strong>AVINA</strong> crear, fortalecer y sost<strong>en</strong>er un conjunto <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones, interacciones<br />

y articu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> confianza con lí<strong>de</strong>res e instituciones <strong>de</strong> alto pot<strong>en</strong>cial transformador a nivel<br />

local y contin<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> ese <strong>en</strong>tramado implicó, sobre todo, dos<br />

<strong>línea</strong>s <strong>de</strong> acción c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial.<br />

Resultados <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> capital social para <strong>la</strong> RSE<br />

!" Ori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s.<br />

!" Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s.<br />

!" Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s.<br />

!" Acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques temáticos.<br />

!" Acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción.<br />

!" I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> interlocutores para <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial.<br />

!" Intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>to.<br />

!" G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res con inci<strong>de</strong>ncia.<br />

!" Esca<strong>la</strong>bilidad nacional y regional <strong>de</strong> diversos espacios <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción.<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> li<strong>de</strong>razgo fue i<strong>de</strong>ntificar y ayudar a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r li<strong>de</strong>razgos exist<strong>en</strong>tes y fom<strong>en</strong>tar<br />

los pot<strong>en</strong>ciales, tanto <strong>en</strong> el sector empresarial como <strong>en</strong> el sector social. <strong>AVINA</strong> ayudó a g<strong>en</strong>erar<br />

iniciativas con distintos alcances territoriales —locales y más expandidos—, apoyando una diversidad <strong>de</strong><br />

empresas y empresarios, y <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil interesadas <strong>en</strong> dominios específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSE (como medio ambi<strong>en</strong>te, consumidores, prácticas <strong>la</strong>borales), y buscando que periodistas e instituciones<br />

académicas visualizaran <strong>la</strong> temática como propia. El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción fue facilitar<br />

vínculos inte<strong>rse</strong>ctoriales que promovieran <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>das específicas (sobre dominios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como los m<strong>en</strong>cionados), el <strong>de</strong>sarrollo local compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación horizontal <strong>de</strong><br />

diversos actores y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el empresariado y <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

En los próximos gráficos se muestran algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones inte<strong>rse</strong>ctoriales, pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> 11 . Se pres<strong>en</strong>tan incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s organizaciones<br />

aliadas a <strong>AVINA</strong>, el país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y los años <strong>en</strong> que se iniciaron <strong>la</strong>s<br />

inversiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas.<br />

11 En el punto 2.3 “Aportes según los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to” pue<strong>de</strong>n observa<strong>rse</strong> otras iniciativas apoyadas por <strong>AVINA</strong>,<br />

c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos y Herrami<strong>en</strong>tas. Esas iniciativas también aportaron al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos y<br />

articu<strong>la</strong>ciones, pero son abordadas <strong>en</strong> este estudio con énfasis <strong>en</strong> los ejes <strong>de</strong> evolución.<br />

52 53


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

54 55


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>AVINA</strong> se <strong>de</strong>dicó, sobre todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, a i<strong>de</strong>ntificar personas con li<strong>de</strong>razgo<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, consultándoles —como v<strong>en</strong>ía haci<strong>en</strong>do con lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> otros ámbitos—<br />

sobre sus objetivos <strong>de</strong> cambio social y forma <strong>de</strong> alcanzarlos, y estableci<strong>en</strong>do junto a el<strong>la</strong>s el aporte<br />

que <strong>la</strong> organización podía brindarles para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte sus proyectos.<br />

La i<strong>de</strong>ntificación no resultó s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas<br />

<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> se buscaba <strong>de</strong>tectar lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong>l<br />

sector empresarial con una visión <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible, así como ya habían sido <strong>de</strong>tectados lí<strong>de</strong>res<br />

<strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> comunicación, educación,<br />

comunidad y medio ambi<strong>en</strong>te, pero para lo cual<br />

<strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r formas <strong>de</strong> abordaje novedosas<br />

tanto para los actores <strong>de</strong>l sector privado como<br />

para los propios responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas, que<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras g<strong>en</strong>eraciones v<strong>en</strong>ían casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l campo social. De todos modos, el<br />

hecho <strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> hubiera sido creada por un<br />

empresario lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática era un difer<strong>en</strong>cial que los empresarios valoraban: <strong>AVINA</strong> t<strong>en</strong>ía el “caso <strong>de</strong><br />

éxito” que unía el <strong>de</strong>cir con el hacer.<br />

Para i<strong>de</strong>ntificar y convocar ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong><br />

el sector privado, <strong>AVINA</strong> fue contactando a empresarios<br />

<strong>de</strong> manera individual y se acercó a agrupaciones<br />

empresariales ya exist<strong>en</strong>tes. Se trataba<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar empresarios ori<strong>en</strong>tados a estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

RSE, int<strong>en</strong>tando que se agruparan o —<strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

estarlo— que pot<strong>en</strong>ciaran su asociación <strong>en</strong> pos <strong>de</strong><br />

esta temática; que se juntaran con otros actores;<br />

y que com<strong>en</strong>zaran a implem<strong>en</strong>tar prácticas responsables,<br />

<strong>de</strong> modo tal que constituyeran casos<br />

emblemáticos y que, a su vez, esos empresarios<br />

convocaran a otros, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus i<strong>de</strong>ales e intercambiando<br />

<strong>la</strong>s problemáticas con <strong>la</strong>s que se iban <strong>en</strong>contrando<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación para<br />

buscar soluciones conjuntas.<br />

Básicam<strong>en</strong>te el modo <strong>de</strong> trabajar con el empresariado<br />

era conocerlo y ayudarle a forma<strong>rse</strong> <strong>en</strong> el<br />

tema (realizando talleres, tray<strong>en</strong>do invitados <strong>de</strong>l<br />

“El hecho <strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> fuera una <strong>en</strong>tidad regional<br />

conv<strong>en</strong>cida <strong>en</strong> el tema y que a<strong>de</strong>más tuviera fondos<br />

disponibles para que apr<strong>en</strong>diéramos el concepto<br />

<strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to resultó fundam<strong>en</strong>tal. Y el hecho<br />

<strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> tuviera empresarios como Stephan<br />

Schmidheiny <strong>de</strong>trás, que también fue fundador<br />

<strong>de</strong>l WBCSD y que empezara a ligar el concepto<br />

<strong>de</strong> RSE con el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, creo que fue<br />

una señal importante.” (Propietario <strong>de</strong> un grupo<br />

<strong>de</strong> empresas, presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una agrupación<br />

empresarial <strong>de</strong> RSE)<br />

“La primera vez que algui<strong>en</strong> nos dijo por qué no<br />

nos organizábamos fue <strong>AVINA</strong>: el gran facilitador<br />

<strong>de</strong> todo esto. Fue fundam<strong>en</strong>tal que <strong>AVINA</strong> haya<br />

facilitado el contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones<br />

empresarias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas provincias porque hoy<br />

estamos tratando <strong>de</strong> hacer una Red Nacional <strong>de</strong><br />

RSE. En todo este <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> confianza fue un<br />

verda<strong>de</strong>ro facilitador.” (Empresaria directiva <strong>de</strong><br />

una agrupación <strong>de</strong> pymes)<br />

“Las interacciones fom<strong>en</strong>tadas por <strong>AVINA</strong> nos<br />

sirvieron como empresarios para trazar directrices<br />

y bases <strong>de</strong> nuestra organización. <strong>AVINA</strong> logra<br />

los impactos <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong>, justam<strong>en</strong>te a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción con otras organizaciones<br />

<strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>, para luego uni<strong>rse</strong> y formar<br />

iniciativas <strong>de</strong> mayor impacto y alcance.”<br />

(Empresario presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> una agrupación<br />

empresarial)<br />

exterior, organizando capacitaciones), a conecta<strong>rse</strong> y a posiciona<strong>rse</strong>. Hubo oficinas que buscaron también<br />

ayudar a que estos grupos incidieran <strong>en</strong> políticas públicas para el <strong>de</strong>sarrollo empresarial y <strong>la</strong> RSE, con<br />

resultados dispares.<br />

En países como Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia y Chile fue más bi<strong>en</strong> lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capitales nacionales don<strong>de</strong> esos lí<strong>de</strong>res<br />

empresariales —g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te dueños <strong>de</strong> pequeñas y medianas empresas (pymes)— se <strong>en</strong>contraron<br />

más rápidam<strong>en</strong>te y con mayor facilidad. Según los <strong>en</strong>trevistados, convivir <strong>en</strong> territorios <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />

m<strong>en</strong>ores les permitía estar más cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus zonas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, compartir un l<strong>en</strong>guaje<br />

común y asumir un compromiso para buscar posibles soluciones, g<strong>en</strong>erando espacios <strong>de</strong> intercambio y, <strong>en</strong><br />

los casos <strong>en</strong> que aún no estaban organizados <strong>de</strong> manera institucional, creando sus organizaciones. En tanto,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales nacionales se iba constituy<strong>en</strong>do un espacio <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> servicios con profesionales <strong>en</strong><br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

comunicación, recursos humanos y gestión ambi<strong>en</strong>tal que buscaban s<strong>en</strong>sibilizar a <strong>la</strong>s empresas y trabajar<br />

con el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> RSE. En ese contexto, <strong>AVINA</strong> facilitó espacios para <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> RSE<br />

lo cual, aún sin ser un objetivo inicial, acabó facilitando que una nueva categoría profesional que estaba<br />

surgi<strong>en</strong>do, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los consultores <strong>en</strong> RSE, contara con personas capacitadas <strong>en</strong> el tema.<br />

<strong>AVINA</strong> y los lí<strong>de</strong>res empresariales a los que <strong>la</strong> organización se asociaba valoraban <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “pares<br />

convocan a pares”, con <strong>la</strong> que buscaban que los empresarios contagiaran a otros g<strong>en</strong>erando empatía <strong>en</strong><br />

sus experi<strong>en</strong>cias. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res empresariales implicó un proceso complejo, es importante<br />

<strong>de</strong>stacar que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se logró, una vez establecido el vínculo, una alianza sost<strong>en</strong>ida a los <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> los años.<br />

Las organizaciones promotoras <strong>de</strong> RSE que fueron<br />

consolidándose <strong>en</strong> los distintos países (<strong>la</strong> mayoría,<br />

agrupaciones empresariales, tanto <strong>la</strong>s creadas<br />

con el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como aquél<strong>la</strong>s que modificaron<br />

su foco <strong>de</strong> acción) se constituyeron como<br />

actores fundam<strong>en</strong>tales que articu<strong>la</strong>ron con <strong>AVINA</strong><br />

<strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el li<strong>de</strong>razgo empresarial. <strong>AVINA</strong>, a<br />

su vez, contribuyó para que estas organizaciones<br />

p<strong>la</strong>ntearan su <strong>en</strong>foque, se capacitaran, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ran<br />

herrami<strong>en</strong>tas y publicaciones, se convirtieran<br />

<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tes y actuaran <strong>en</strong> red.<br />

Esa contribución <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> a que los promotores<br />

<strong>de</strong> RSE ejercitaran <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> adquirir nuevos<br />

<strong>en</strong>foques y a difundir los propios a través <strong>de</strong><br />

diversos medios <strong>de</strong> intercambio (capacitaciones,<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong>tre socios <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, congresos, iniciativas<br />

conjuntas, etcétera) resulta muy valorada por los <strong>en</strong>trevistados.<br />

“La creación <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> RSE fue<br />

muy importante, pero su fortalecimi<strong>en</strong>to es<br />

más importante, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> establece<strong>rse</strong><br />

como un refer<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s empresas: si estas<br />

organizaciones se establec<strong>en</strong> como refer<strong>en</strong>tes,<br />

el movimi<strong>en</strong>to avanza más rápido.” (Director<br />

ejecutivo <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> RSE)<br />

“Nos dieron apoyo para investigación, para un<br />

concurso académico, para t<strong>en</strong>er un experto <strong>en</strong><br />

comunicación con lo que luego com<strong>en</strong>zamos a<br />

publicar sobre RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna <strong>de</strong> un diario que<br />

lleva seis o siete años, para e<strong>la</strong>borar los primeros<br />

manuales. Mantuvimos vínculos continuos <strong>en</strong><br />

activida<strong>de</strong>s propuestas por <strong>la</strong> propia <strong>AVINA</strong>,<br />

intercambios con los otros socios.” (Director<br />

ejecutivo <strong>de</strong> otra organización <strong>de</strong> RSE)<br />

“<strong>AVINA</strong> traía a Chile personas que conocían muy bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos contextos y, con mucha g<strong>en</strong>erosidad,<br />

hacía <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y seminarios. Des<strong>de</strong> Chile también se iba a otros países. Esto permitió difundir y dar <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> que se puedan ir transmiti<strong>en</strong>do distintas visiones <strong>en</strong> distintos países, lo cual g<strong>en</strong>eró una<br />

mezc<strong>la</strong> que terminó produci<strong>en</strong>do un gran promedio.” (Chile)<br />

“<strong>AVINA</strong> fue uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res para abrirme <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te sobre los stakehol<strong>de</strong>rs, porque con mi<br />

conceptualización original no compr<strong>en</strong>día a los públicos <strong>de</strong> interés como <strong>AVINA</strong> lo p<strong>la</strong>nteaba. Sobre todo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil: cómo construir a partir <strong>de</strong>l tejido social. Yo creo <strong>en</strong><br />

esa estrategia bi<strong>en</strong> compleja que propone <strong>AVINA</strong>.” (El Salvador)<br />

“<strong>AVINA</strong> siempre tuvo c<strong>la</strong>ro que RSE es mucho más que cumplir <strong>la</strong> ley. Concibió <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> cuanto a g<strong>en</strong>erar<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras y <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> cada peso<br />

ganado. Con el <strong>tiempo</strong> <strong>AVINA</strong> empezó a incorporar a <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> RSE <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> mercados<br />

inclusivos y el compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas con <strong>la</strong>s personas que conforman <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong>.”<br />

(Arg<strong>en</strong>tina)<br />

En <strong>la</strong> búsqueda por quebrar <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre sociedad civil, empresariado y Estado,<br />

<strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> t<strong>en</strong>ía como misión acompañar a los lí<strong>de</strong>res a asocia<strong>rse</strong> y unir fuerzas integrando el<br />

mundo social con el empresarial. A partir <strong>de</strong> este objetivo macro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, y <strong>de</strong> buscar el vínculo<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas y <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE constituyó una estrategia fundam<strong>en</strong>tal. Sin embargo,<br />

si <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res empresariales no resultó s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> para <strong>AVINA</strong>, tampoco lo fue establecer<br />

pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre éstos y los lí<strong>de</strong>res sociales. Así se <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> el Informe Anual 2001: “Los<br />

56 57


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil habían t<strong>en</strong>ido poca o ninguna experi<strong>en</strong>cia con el sector privado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong>l empresariado intuían que <strong>la</strong>s organizaciones sociales t<strong>en</strong>ían mucho que ofrecer<br />

pero no sabían cómo aproxima<strong>rse</strong> a el<strong>la</strong>s”. Ante esta realidad, <strong>AVINA</strong> buscó al<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> comunicación, <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración, <strong>la</strong> cooperación y apoyó los esfuerzos mutuos para trabajar <strong>en</strong> equipo, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do resultados<br />

diversos que fueron mejorando con el paso <strong>de</strong>l <strong>tiempo</strong>, cuando los prejuicios <strong>en</strong>tre ambas partes fueron<br />

disminuy<strong>en</strong>do al ir registrando que el intercambio era <strong>en</strong>riquecedor para todos.<br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción específica <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res sociales y lí<strong>de</strong>res empresariales, <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>sarrolló propuestas<br />

para construir comunidad <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE g<strong>en</strong>erando espacios <strong>de</strong> intercambio <strong>en</strong>tre personas<br />

<strong>de</strong>dicadas al tema y qui<strong>en</strong>es no necesariam<strong>en</strong>te trabajaban <strong>en</strong> él. <strong>AVINA</strong> asumió el rol <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong><br />

espacios <strong>de</strong> inspiración, facilitadora <strong>de</strong> nuevos procesos personales y colectivos, y garante <strong>de</strong> vínculos. Ser<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> les permitía a los involucrados acerca<strong>rse</strong> <strong>en</strong>tre sí dando por<br />

s<strong>en</strong>tado que impulsaban el bi<strong>en</strong> común. C<strong>la</strong>ro está que eso no siempre resultaba <strong>en</strong> proyectos productivos<br />

y re<strong>la</strong>ciones perdurables, pero <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales contribuyó a establecer una comunidad <strong>de</strong> personas<br />

que, más allá <strong>de</strong>l ámbito al que pert<strong>en</strong>ecieran, estaban interesadas <strong>en</strong> lo que hoy se <strong>de</strong>nomina sost<strong>en</strong>ibilidad,<br />

concepto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual se incluye <strong>la</strong> RSE.<br />

“La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones no <strong>la</strong>s podés crear solo, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cápsu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Esta necesidad<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción y red, al acercarte a <strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong> estás confirmando. Y <strong>AVINA</strong> conoce cuáles son los actores<br />

más relevantes. Te ayuda a ver quiénes van a ser tus principales interlocutores o co-creadores para lo que<br />

estés p<strong>en</strong>sando que querés hacer.” (Directiva regional <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> una empresa gran<strong>de</strong>)<br />

“<strong>AVINA</strong> es un socio estratégico que nos permitió acce<strong>de</strong>r a otros actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>de</strong> nuestro<br />

país.” (Directivo <strong>de</strong> una organización <strong>de</strong> RSE)<br />

“<strong>AVINA</strong> creó un espacio <strong>de</strong> diálogo, don<strong>de</strong> se escucha mucho <strong>la</strong>s opiniones difer<strong>en</strong>tes.” (Integrante <strong>de</strong><br />

una organización <strong>de</strong> RSE)<br />

“<strong>AVINA</strong> ha sido fundam<strong>en</strong>tal para po<strong>de</strong>r dinamizar el proceso no solo a nivel nacional sino a nivel<br />

internacional. Creo que <strong>AVINA</strong> es una <strong>en</strong>tidad especializada <strong>en</strong> conectar: una apuesta muy interesante.<br />

<strong>AVINA</strong> ayuda a conectar experi<strong>en</strong>cias, instituciones no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a nivel <strong>de</strong> cada país sino también a nivel<br />

internacional. <strong>AVINA</strong> es una red maravillosa por don<strong>de</strong> fluye el conocimi<strong>en</strong>to y eso le da un papel muy<br />

interesante que a<strong>de</strong>más no asumieron otras instituciones, <strong>de</strong> modo que ll<strong>en</strong>a un vacío muy importante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>de</strong> América Latina.” (Directiva <strong>de</strong> una fundación empresarial)<br />

Dos refer<strong>en</strong>tes externos a <strong>AVINA</strong> y su p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos, uno especialista <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y otro <strong>en</strong> divulgación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, seña<strong>la</strong>n como característica distintiva <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>: “El modo <strong>en</strong> que combinaba li<strong>de</strong>razgo<br />

y contactos es muy inusual. <strong>AVINA</strong> siempre estuvo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s dinámicas asociadas al cambio y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

ahí <strong>en</strong>caró <strong>la</strong> RSE. No son únicos pero si inusuales. <strong>AVINA</strong> tuvo un rol importante <strong>en</strong> conectar los puntos, más<br />

allá <strong>de</strong> si lo hizo a conci<strong>en</strong>cia o no”. “Han sido excel<strong>en</strong>tes facilitadores <strong>de</strong> que personas que estaban <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l<br />

mismo objetivo se <strong>en</strong>contraran y produjeran estrategias <strong>en</strong> conjunto. Fue muy valioso el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgos, incluso más que <strong>la</strong> financiación. Hubo un involucrami<strong>en</strong>to personal y profesional <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estos li<strong>de</strong>razgos”.<br />

A modo <strong>de</strong> resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> varias opiniones comunes, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción fom<strong>en</strong>tada por <strong>AVINA</strong> “contribuyó a que<br />

los empresarios trazaran directrices, a vincu<strong>la</strong><strong>rse</strong> con <strong>la</strong>s organizaciones, a articu<strong>la</strong>r estrategias, a uni<strong>rse</strong> y formar<br />

iniciativas <strong>de</strong> mayor impacto y alcance”. A esto se incorporan otras miradas particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te referidas a<br />

<strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, como: “Favoreció el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tejido social”, “Aportó un toque viv<strong>en</strong>cial”, “La reunión<br />

<strong>de</strong> opiniones difer<strong>en</strong>tes amplió <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s”, “Al lograr articu<strong>la</strong>ción fueron verda<strong>de</strong>ros facilitadores”, “Es<br />

una organización especializada <strong>en</strong> conectar, es una apuesta interesante porque hace fluir el conocimi<strong>en</strong>to”.<br />

De <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social quedaron apr<strong>en</strong>dizajes importantes.<br />

En <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> otorgar sufici<strong>en</strong>te <strong>tiempo</strong> para un conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

consolidado y profundo que permita alcanzar bu<strong>en</strong>os resultados. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong>tre empresas y otro<br />

tipo <strong>de</strong> organizaciones que buscan llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte prácticas innovadoras se <strong>de</strong>tectó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar<br />

con un <strong>tiempo</strong> sufici<strong>en</strong>te para lograr acercami<strong>en</strong>tos, por ejemplo <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> recic<strong>la</strong>je y <strong>de</strong> mercados<br />

inclusivos, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do tanto los <strong>tiempo</strong>s institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas como <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los actores<br />

más vulnerables. También se requiere <strong>tiempo</strong> <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organizaciones para g<strong>en</strong>erar<br />

o fortalecer re<strong>de</strong>s.<br />

Justam<strong>en</strong>te otro apr<strong>en</strong>dizaje fue trabajar <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diversidad. Re<strong>de</strong>s intrasectoriales, re<strong>de</strong>s<br />

inte<strong>rse</strong>ctoriales, re<strong>de</strong>s locales, re<strong>de</strong>s nacionales, re<strong>de</strong>s regionales: se necesita fecundo intercambio para<br />

que <strong>la</strong> integración sea c<strong>la</strong>ra, y un acompañami<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido para pulir rechazos y mant<strong>en</strong>er i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y<br />

difer<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> muchos casos son históricas o culturales. Otro apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad fue<br />

asumir <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> casos con costo institucional, político y mediático <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r con organizaciones<br />

bi<strong>en</strong> diversas, lo cual a su vez g<strong>en</strong>eró <strong>de</strong>bates que <strong>AVINA</strong> consi<strong>de</strong>ró muy productivos.<br />

2.2 Enfoque sobre financiami<strong>en</strong>to<br />

El monto <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> aportó al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina no<br />

fue <strong>de</strong>masiado significativo si se lo compara con otras organizaciones donantes. La importancia <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to<br />

radicó, <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong> diseñar una inversión estratégica, con bajo costo y alto impacto y capitalización.<br />

La estrategia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> arrojó resultados positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> RSE sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar<br />

controversias <strong>en</strong> algunos aspectos, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta temática.<br />

Resultados <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> RSE<br />

!" Puesta <strong>en</strong> marcha y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procesos que inicialm<strong>en</strong>te otros donantes no registraban como<br />

<strong>de</strong> interés.<br />

!" Creación y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizaciones.<br />

!" Contribución a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> hitos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

!" Diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los promotores <strong>de</strong> RSE.<br />

!" Apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fondos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

!" Horizontalización <strong>de</strong>l vínculo <strong>en</strong>tre donantes y <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to.<br />

En <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> AVI-<br />

NA, el financiami<strong>en</strong>to fue solo una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> contribuir al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE,<br />

junto a una serie <strong>de</strong> servicios como<br />

los m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te (reflexión,<br />

p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos) más<br />

otros tales como co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong><br />

administración y contabilidad, re<strong>la</strong>ciones<br />

con los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

y p<strong>la</strong>nificación. Qui<strong>en</strong> recibía<br />

financiami<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te era<br />

también parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />

vínculos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, nutriéndose <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong> y nutriéndo<strong>la</strong>, y trabajaba junto<br />

con <strong>la</strong> organización los modos <strong>de</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />

“<strong>AVINA</strong> t<strong>en</strong>ía como objetivo ayudarnos a <strong>de</strong>finir nuestra<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad y que no estuviera basada solo <strong>en</strong> un orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

fondos sino también que fuera variada, ofreci<strong>en</strong>do servicios <strong>de</strong><br />

consultoría, herrami<strong>en</strong>tas, y oríg<strong>en</strong>es distintos <strong>de</strong> los fondos.”<br />

(Panamá)<br />

“Cuando una persona era reconocida como socia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>la</strong><br />

empresa le daba una mejor acogida, daba acceso a recursos<br />

financieros.” (Costa Rica)<br />

“<strong>AVINA</strong> fue <strong>la</strong> primera organización <strong>en</strong> apoyarnos <strong>en</strong> un estudio<br />

sobre cómo estaba posicionada <strong>la</strong> pyme <strong>en</strong> RSE. De ese estudio<br />

conseguimos financiami<strong>en</strong>to para otras cooperaciones.” (Bolivia)<br />

“Facilitaban un financiami<strong>en</strong>to más flexible e iban muy ori<strong>en</strong>tados<br />

hacia esa misma facilitación <strong>de</strong> reuniones, <strong>de</strong> alianzas… Fueron<br />

más rápidam<strong>en</strong>te un impulsor <strong>de</strong>l cambio que otras iniciativas más<br />

burocráticas y <strong>de</strong>dicadas más a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> sus proyectos y<br />

sus resultados concretos.” (Guatema<strong>la</strong>)<br />

58 59


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

optimizar los proyectos.<br />

Un análisis <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> sobre el financiami<strong>en</strong>to a iniciativas <strong>de</strong> RSE permite observar <strong>la</strong><br />

contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización al movimi<strong>en</strong>to contin<strong>en</strong>tal, vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus aportes: <strong>la</strong> inversión<br />

económica 12 .<br />

Financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, 1999-2009<br />

Cantidad <strong>de</strong> iniciativas apoyadas 267<br />

Cantidad <strong>de</strong> organizaciones apoyadas 160<br />

Inversión <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res (USD) 7.843.216<br />

Países que recibieron financiami<strong>en</strong>to Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Brasil, Chile, Costa Rica, Colombia,<br />

Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua,<br />

Panamá, Paraguay, Perú, Uruguay<br />

Estas son, <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong>s principales conclusiones que surg<strong>en</strong> al observar <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>s 267 iniciativas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que <strong>AVINA</strong> ha contribuido con una inversión económica total <strong>de</strong> USD 7.843.216, asociándose con 160<br />

organizaciones, <strong>en</strong>tre 1999 y 2009 <strong>en</strong> América Latina:<br />

!" El inicio <strong>de</strong> inversiones <strong>en</strong> RSE realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región fue gradual;<br />

esto se <strong>de</strong>bió a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que iban surgi<strong>en</strong>do y a los lí<strong>de</strong>res que <strong>la</strong> organización iba<br />

i<strong>de</strong>ntificando. En 1999 se iniciaron <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Brasil; <strong>en</strong> el año 2000, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Chile,<br />

Ecuador, Paraguay y Perú; <strong>en</strong> 2001, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina; <strong>en</strong> 2002, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Costa Rica; <strong>en</strong> 2003,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Bolivia, Panamá y Uruguay; <strong>en</strong> 2005, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>; <strong>en</strong> 2006, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Colombia; <strong>en</strong><br />

2008, se inician <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> El Salvador, Honduras y Nicaragua.<br />

!" Al realizar su inversión con una mirada a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, con continuidad y r<strong>en</strong>ovación<br />

periódica, <strong>AVINA</strong> tuvo, <strong>en</strong> los países, vínculos sost<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong>. Así se constata <strong>en</strong> los<br />

países con mayor antigüedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> RSE, como Brasil, Chile, Paraguay, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Bolivia, Uruguay, Perú, Costa Rica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión ti<strong>en</strong>e continuidad absoluta o bi<strong>en</strong>, interrupciones<br />

<strong>de</strong> solo uno o dos años.<br />

!" Los países que recibieron mayores inversiones son Brasil, Perú, Chile, Arg<strong>en</strong>tina y Costa Rica.<br />

En tanto Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Perú, Uruguay y Chile, son los países con mayor cantidad <strong>de</strong> iniciativas.<br />

La dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones por país obe<strong>de</strong>ce a diversas variables, tales como <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> cada oficina local, <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que fueron surgi<strong>en</strong>do, el tamaño <strong>de</strong>l país,<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción dó<strong>la</strong>r-moneda local.<br />

12 Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> iniciativas provista por <strong>AVINA</strong> a partir <strong>de</strong> su base <strong>de</strong> datos. Por iniciativas se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n tanto proyec-<br />

tos <strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo como ciertas acciones puntuales estratégicas (por ejemplo, <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> un aliado a un ev<strong>en</strong>to para g<strong>en</strong>erar articu-<br />

<strong>la</strong>ciones que no se realiza <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una iniciativa <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r), <strong>en</strong>tre 1999 y 2009. No se incluy<strong>en</strong> los proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance<br />

como los que <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>nominó <strong>en</strong> los años estudiados “Iniciativas Estratégicas” (por ejemplo, los sost<strong>en</strong>idos con SEKN y Fun<strong>de</strong>s) ni el<br />

trabajo realizado sobre el sector privado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> lo que hacia el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>finió como “Oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Relevancia<br />

Contin<strong>en</strong>tal” (por ejemplo, Mercados Inclusivos, Recic<strong>la</strong>je, el Gran Chaco Americano y Acceso al Agua).<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

!" La inversión económica fue mayor <strong>en</strong>tre 1999 y 2004 que <strong>en</strong>tre 2005 y 2009, si<strong>en</strong>do 2000,<br />

2002 y 2003 los años <strong>de</strong> mayores montos <strong>de</strong> inversión. Sin embargo, fue <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>la</strong> que contó con mayor cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> los años<br />

2007 y 2008. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década se invirtió un monto mayor pero <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>os cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>la</strong>s acciones e<br />

iniciativas se diversificaron, <strong>en</strong> tanto bajó <strong>la</strong> inversión. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es m<strong>en</strong>cionada, a<strong>de</strong>más,<br />

por algunos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados consultados para esta investigación cuando se refier<strong>en</strong> a una<br />

etapa <strong>de</strong> ciclo expansivo con gran caudal <strong>de</strong> fondos seguida <strong>de</strong> una etapa don<strong>de</strong> se priorizaron<br />

temáticas <strong>de</strong>terminadas, con pocos fondos. En el Informe Anual <strong>de</strong> 2004 se expresa <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong>s inversiones económicas y aum<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> cambio, otro tipo <strong>de</strong> valores<br />

agregados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alianzas.<br />

!" Visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los ámbitos <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sempeñan los aliados <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> que<br />

60 61


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

recibieron una inversión, se concluye que <strong>AVINA</strong> se asoció con personas y organizaciones <strong>de</strong><br />

diversos ámbitos. Los mayores montos <strong>de</strong> inversión fueron <strong>de</strong>stinados a aliados <strong>de</strong> organizaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> agrupaciones empresariales 13 . En cuanto a <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos dos ámbitos se manti<strong>en</strong>e, pero <strong>de</strong><br />

modo invertido, habi<strong>en</strong>do realizado mayor cantidad <strong>de</strong> acciones e iniciativas con agrupaciones<br />

empresariales.<br />

2.3 Aportes según los ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> ejes <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE tomados para este estudio (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s,<br />

Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas), <strong>AVINA</strong> contribuyó con iniciativas correspondi<strong>en</strong>tes a los tres ejes, tanto cada uno<br />

por separado como combinados. En <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> década investigada, <strong>la</strong>s inversiones estuvieron<br />

más re<strong>la</strong>cionadas a fortalecimi<strong>en</strong>to institucional y a <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l concepto y herrami<strong>en</strong>tas, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad, con <strong>la</strong>s instituciones más fuertes y con productos ya exist<strong>en</strong>tes, se buscó fom<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> sinergia y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. Como se observa <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te gráfico, por el tipo <strong>de</strong> estrategias <strong>en</strong>caradas por<br />

<strong>AVINA</strong> <strong>la</strong> mayor inversión económica (más <strong>de</strong>l 40%) se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los ejes, ya que <strong>la</strong>s<br />

iniciativas que fueron apoyadas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>focaron <strong>en</strong> crear o fortalecer organizaciones y re<strong>de</strong>s y,<br />

junto a ello, buscar el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conceptos sobre RSE y/o diseñar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> aplicación. Es por ello que el eje Organizaciones y Re<strong>de</strong>s aparece con baja inversión económica:<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong>dicadas a este eje con exclusividad —sin que se consi<strong>de</strong>raran los Conceptos o <strong>la</strong>s<br />

Herrami<strong>en</strong>tas—, se hizo m<strong>en</strong>or énfasis.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> iniciativas, el eje <strong>de</strong> Conceptos ti<strong>en</strong>e una relevancia simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> proporción a <strong>la</strong><br />

inversión económica realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> los ejes, ya que casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas correspon<strong>de</strong><br />

a este eje. Esto coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados acerca <strong>de</strong> que <strong>AVINA</strong> trabajó más<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> conceptualización que <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE.<br />

13 Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por agrupaciones empresariales <strong>la</strong>s organizaciones conformadas por lí<strong>de</strong>res empresariales o empresas cuyo objetivo<br />

es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r procesos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong> público.<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas estrategias para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE llevadas a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por<br />

<strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada eje <strong>de</strong> evolución, citando ejemplos a modo ilustrativo 14 . Si bi<strong>en</strong> un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

acciones e iniciativas implicaron <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> dos o tres ejes, aquí se organizaron bajo cada uno <strong>de</strong><br />

los tres ejes para facilitar <strong>la</strong> comparación con <strong>la</strong> evolución g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

parte <strong>de</strong> este estudio.<br />

2.3.1 Organizaciones y Re<strong>de</strong>s<br />

En el eje <strong>de</strong> evolución Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s estrategias principales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> estuvieron re<strong>la</strong>cionadas<br />

con: conformación, fortalecimi<strong>en</strong>to, articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> organizaciones y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> RSE que nuclean empresas;<br />

y estrategias <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha, <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, estructuración, financiami<strong>en</strong>to, evolución y expansión<br />

territorial <strong>de</strong> organizaciones o áreas <strong>de</strong> organizaciones.<br />

Entre <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s creadas con el acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> pue<strong>de</strong>n cita<strong>rse</strong>: <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE (IARSE), Valos (<strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza), Movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> RSE (MoveR-<br />

SE, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rosario), Nuevos Aires (<strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires); <strong>en</strong> Bolivia, Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad<br />

Social Empresarial (COBORSE) y <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial<br />

(AmigaRSE); <strong>en</strong> Brasil, <strong>la</strong> Red Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC); <strong>en</strong> Costa Rica, el Consejo Consultivo<br />

Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social (CCNRS); <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>, <strong>la</strong> red regional IntegraRSE.<br />

Como ejemplo <strong>de</strong> apoyo a organizaciones locales, pue<strong>de</strong>n m<strong>en</strong>ciona<strong>rse</strong> los sigui<strong>en</strong>tes casos: <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Consejo Empresario <strong>de</strong> Entre Ríos (CEER), Asociación <strong>de</strong> Jóv<strong>en</strong>es Empresarios (AJE) <strong>de</strong> Córdoba y Foro Empresarial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Patagonia; <strong>en</strong> Brasil, Comissão <strong>de</strong> Cidadania Empresarial <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro da Industria do Estado<br />

do Amazonas (CIEAM), para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> el Polo Industrial <strong>de</strong> Manaus. Entre <strong>la</strong>s organizaciones<br />

nacionales que tuvieron el respaldo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, figuran, por ejemplo: Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e<br />

Responsabilida<strong>de</strong> Social, Grupo <strong>de</strong> Institutos Fundações e Empresas (GIFE), Re<strong>de</strong> Cidadã, Brasil; Grupo <strong>de</strong><br />

Fundaciones y Empresas (GDFE), Arg<strong>en</strong>tina; Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED), Costa Rica;<br />

Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC), Paraguay; Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social (DERES),<br />

Uruguay.<br />

14 Cuando se m<strong>en</strong>cionan iniciativas se indica <strong>la</strong> organización que <strong>la</strong> llevó a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, el año <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión económica por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y el país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se realizó <strong>la</strong> inversión.<br />

62 63


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Resultó un sello distintivo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s. Entre <strong>la</strong>s locales se pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Empresarios por <strong>la</strong> Educación, ExE, <strong>de</strong> Córdoba (Arg<strong>en</strong>tina). Entre <strong>la</strong>s nacionales, el Movimi<strong>en</strong>to Nacional<br />

<strong>de</strong> Empresas por <strong>la</strong> RSE (Arg<strong>en</strong>tina), <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> RS <strong>en</strong> Perú; Internethos, Re<strong>de</strong> pe<strong>la</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social<br />

Empresarial (Brasil). Y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s regionales y territoriales: Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />

por <strong>la</strong> RSE, IntegraRSE, y Re<strong>de</strong>s para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong>tre Brasil y Uruguay: actores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, empresariales y periodistas.<br />

La articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organizaciones <strong>de</strong> RSE y el impulso a núcleos <strong>de</strong> RSE y re<strong>de</strong>s específicas también se<br />

<strong>de</strong>stacan <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s iniciativas. Algunos ejemplos son: Proyecto Nexos-RSE <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to y articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> núcleos <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina (IARSE, 2003). Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> coordinación nacional que busca integrar los núcleos<br />

regionales respetando su autonomía (Instituto Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania, Instituto AEC, Brasil,<br />

2003). Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (Red IntegraRSE, 2008). Programa regionales,<br />

como el Programa Latinoamericano <strong>de</strong> RSE, PLARSE (impulsado por el Instituto Ethos, Brasil, 2006).<br />

La participación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa privada se buscó <strong>en</strong> proyectos como el programa Viva! <strong>de</strong> valores<br />

<strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Lima (Visión Solidaria, Perú, 2004) o el Portal social (Fundação Maurício<br />

Sirotsky Sobrinho, FMSS, Brasil, 2007), y para organizaciones como Asociación para <strong>la</strong> Niñez y su Ambi<strong>en</strong>te<br />

(ANIA, Perú, 2007), Instituto Akatu (Brasil, 2007), Ag<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> Noticias (Paraguay, 2008).<br />

En cuanto a fortalecimi<strong>en</strong>to y amplitud <strong>de</strong> alcance nacional, <strong>AVINA</strong> apoyó organizaciones como Junior<br />

Achievem<strong>en</strong>t (Brasil, 2004, y Ecuador, 2007) y <strong>la</strong> Asociación Trabajo Voluntario (Perú, 2008), y proyectos<br />

como <strong>la</strong> Re<strong>de</strong> <strong>de</strong> Geração <strong>de</strong> Trabalho e R<strong>en</strong>da, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>de</strong> Cidadã (Brasil, 2005).<br />

A <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> RSE se suman el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aliados estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que<br />

complem<strong>en</strong>taron los procesos a nivel contin<strong>en</strong>tal, como son los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Social Enterprise Knowledge<br />

Network (SEKN) y Fun<strong>de</strong>s 15 .<br />

2.3.2 Conceptos<br />

En el eje <strong>de</strong> evolución sobre los Conceptos se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como<br />

ev<strong>en</strong>tos; publicaciones; relevami<strong>en</strong>tos y difusión <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas; fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diálogo y <strong>la</strong> participación<br />

(como se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el punto 2.1 “Enfoque sobre capital social”); apoyo a <strong>la</strong> investigación, premios<br />

y certám<strong>en</strong>es; divulgación <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación; capacitaciones (también <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el punto<br />

m<strong>en</strong>cionado ya que <strong>la</strong>s capacitaciones estuvieron muy vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción).<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se apoyó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias integrales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> RSE son <strong>Fundación</strong> Prohumana (Chile, 2000); ADEC (Paraguay, 2002); COBORSE (Bolivia, 2003); DERES<br />

(Uruguay, 2003); Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (REDES, Paraguay, 2003); y AmigaRSE<br />

(Bolivia, 2006).<br />

Otra estrategia que resultó productiva fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> financiar viajes para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res<br />

<strong>de</strong> RSE <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos, confer<strong>en</strong>cias, congresos, seminarios, talleres y visitas <strong>de</strong> intercambio.<br />

Se trató <strong>de</strong> una manera <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el intercambio <strong>de</strong> miradas y <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquece<strong>rse</strong> con <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>más. Si se toma el año 2008, por ejemplo, <strong>AVINA</strong> contribuyó al intercambio <strong>en</strong>tre IARSE y Business<br />

in the Community (BITC), <strong>en</strong>tre empresarios <strong>de</strong> Chiloé (Chile) y <strong>de</strong> Valos (M<strong>en</strong>doza, Arg<strong>en</strong>tina), y <strong>en</strong>tre organizaciones<br />

<strong>de</strong>l Programa Latinoamericano <strong>de</strong> RSE (PLARSE); participaciones (como panelistas o como público)<br />

<strong>en</strong> el 5º Congreso GIFE sobre Inversión Social Privada (Brasil), <strong>en</strong> el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro Empresas <strong>en</strong> Movimi<strong>en</strong>to<br />

(Rosario, Arg<strong>en</strong>tina), <strong>en</strong> el Encu<strong>en</strong>tro Empresarial <strong>de</strong> La Araucanía 2008 (Chile); visitas <strong>de</strong> empresarios a<br />

15 Estos financiami<strong>en</strong>tos no están incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas sobre inversiones por consi<strong>de</strong>ra<strong>rse</strong> <strong>de</strong> un t<strong>en</strong>or difer<strong>en</strong>te.<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

p<strong>la</strong>ntas industriales con tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> eflu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Concordia y Salto (DERES, Uruguay).<br />

A <strong>la</strong> vez, <strong>AVINA</strong> ha apoyado <strong>en</strong> el <strong>tiempo</strong> diversas ediciones <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos tales como el Congreso Nacional<br />

sobre Inversión Social Privada que realiza GIFE (Brasil), el Simposio Internacional “Empresa Mo<strong>de</strong>rna y<br />

RSE” que organiza Perú 2021, “Empresas y Comunida<strong>de</strong>s: Compromiso por <strong>la</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Ambi<strong>en</strong>tal y<br />

Social” <strong>en</strong> Santa Catarina, Río Gran<strong>de</strong> do Sul, Mato Grosso do Sul y Matto Grosso (Brasil), <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias<br />

ConvertiRSE, <strong>de</strong> <strong>la</strong> red c<strong>en</strong>troamericana IntegraRSE.<br />

Históricam<strong>en</strong>te el mayor intercambio se dio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> y hacia Brasil: personas que asistieron a <strong>la</strong>s diversas<br />

ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Ethos, por ejemplo, y refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Brasil que transmitieron sus conocimi<strong>en</strong>tos<br />

a organizaciones <strong>de</strong> otros países. Si se toma <strong>la</strong> edición 2008 <strong>en</strong> que se celebraron los diez años<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Ethos asistieron refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Valos (Arg<strong>en</strong>tina); AmigaRSE (Bolivia); Consorcio<br />

Ecuatoriano para <strong>la</strong> RS (CERES); ADEC y REDES, <strong>de</strong> Paraguay; Asociación Trabajo Voluntario y GestionaRSE<br />

(Perú); DERES y Revista Actitud Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dora (Uruguay).<br />

El apoyo a <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> estudios, <strong>en</strong>cuestas y difusión <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> RSE fue otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l eje Conceptos. Se relevaron casos<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ciones, como <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el Comité Nacional Pro-Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fauna y Flora (CODEFF)<br />

y <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong>l Biobio, <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección ambi<strong>en</strong>tal (Chile, 2005); el relevami<strong>en</strong>to y<br />

sistematización <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional pe<strong>la</strong> Cidadania Empresarial (Re<strong>de</strong> ACE, Brasil, 2007);<br />

casos empresariales como un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> salud por parte <strong>de</strong><br />

una fundación empresarial (<strong>Fundación</strong> Alberto Hidalgo, FAH; Ecuador, 2000) el <strong>de</strong> Punta Islita y <strong>Fundación</strong><br />

Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Coco (FAICO, Costa Rica, 2007). Por otro <strong>la</strong>do, se apoyaron estudios sobre RSE <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> ciertos grupos, como un estudio sobre RS <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil (Fondo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Américas, Chile, 2002), o una comparación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l consumidor, <strong>de</strong> estándares y<br />

prácticas <strong>en</strong>tre casas matrices <strong>de</strong> Ho<strong>la</strong>nda y subsidiarias <strong>de</strong> San Pablo (Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa do<br />

Consumidor, IDEC, Brasil, 2003).<br />

Se apoyaron tanto estudios con alcance nacional, como <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> IARSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y el estudio<br />

sobre el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Uruguay realizado por DERES (ambos, 2008), como local, por ejemplo,<br />

el estudio sobre características, necesida<strong>de</strong>s, percepción y acción <strong>en</strong> RSE <strong>de</strong> microempresarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Castro (Guabún Consultores, Chile, 2005).<br />

Otra modalidad <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> fue el apoyo a premios y certám<strong>en</strong>es sobre <strong>la</strong> temática,<br />

dirigidos a grupos diversos, como universitarios (Premio Nacional “Ética y Responsabilidad Social Empresaria”,<br />

impulsado por Valos <strong>en</strong> 2003 o el concurso sobre trabajos académicos impulsado por DERES junto a <strong>la</strong><br />

Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa, ACDE, <strong>en</strong> Uruguay, 2007), <strong>la</strong>s empresas (como el concurso<br />

nacional <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> RSE, Perú, Amanco, 2003, y el certam<strong>en</strong> para pymes <strong>de</strong> escasos recursos “Teji<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> conectividad empresarial con valor”, Perú, 2004, Grupo Intercambio), y los periodistas (Premio “Red<br />

Pu<strong>en</strong>tes al Periodismo <strong>de</strong> RSE”, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>Fundación</strong> El Otro, 2004).<br />

En cuanto a <strong>la</strong> difusión <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> invirtió <strong>en</strong> capacitación, monitoreo<br />

<strong>de</strong> cobertura, s<strong>en</strong>sibilización y articu<strong>la</strong>ción. En 2005 <strong>AVINA</strong> apoyó <strong>la</strong>s versiones locales para Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Bolivia, Chile, Ecuador, España, Paraguay, Perú y Portugal <strong>de</strong>l proyecto ANDI-Ethos “RSE y medios <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong>”,<br />

<strong>de</strong>stinado a seguimi<strong>en</strong>to, c<strong>la</strong>sificación, monitoreo, análisis, intercambio y difusión <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />

y el discurso <strong>de</strong> los artículos periodísticos sobre RSE publicados <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> esos países. Para insta<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> temática <strong>de</strong> RSE se apoyó <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas a través <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> TV (Asociación<br />

<strong>de</strong> Bancos <strong>de</strong>l Perú, ASBANC, Perú, 2005). Y se respaldó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>línea</strong><br />

especializados <strong>en</strong> RSE como el Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE, www.mapeo-<strong>rse</strong>.info, e<strong>la</strong>borado por Merce<strong>de</strong>s<br />

Korin (Arg<strong>en</strong>tina, 2007), y el sitio www.empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor.tv, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se vincu<strong>la</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores y<br />

64 65


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

RSE (Uruguay, 2007). Otras iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>línea</strong> fueron: divulgar a través <strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />

“Mano a Mano” <strong>de</strong> Siglo XXI <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas empresariales <strong>de</strong>l sector productivo <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> dando<br />

a conocer los esfuerzos <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Asociación Guatemalteca <strong>de</strong>l Empresariado Rural (AGER) y<br />

C<strong>en</strong>traRSE, <strong>en</strong> 2008. Y el Seminario realizado <strong>en</strong> Bolivia, <strong>en</strong> 2009, “Promovi<strong>en</strong>do noticias positivas, <strong>la</strong> ética,<br />

<strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> gobernabilidad”.<br />

Y <strong>en</strong> cuanto al monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>AVINA</strong> fue parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE) por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil <strong>en</strong> Chile (C<strong>en</strong>tro Ecocéanos, Chile, 2003) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Observatorio <strong>de</strong> RSE (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Comunicación Audiovisual Sociedad, Chile, 2006).<br />

A modo ilustrativo, <strong>en</strong> el Anexo D “Aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> publicaciones” se <strong>en</strong>umeran varios docum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

los que <strong>la</strong> organización tuvo algún tipo <strong>de</strong> participación, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> apoyo a iniciativas <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales esos docum<strong>en</strong>tos fueron e<strong>la</strong>borados.<br />

2.3.3 Herrami<strong>en</strong>tas<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> evolución que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s Herrami<strong>en</strong>tas, <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

tuvieron que ver con el apoyo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción certificaciones, indicadores,<br />

guías e índices, y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> casos innovadores.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apuestas fue al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> autorregu<strong>la</strong>ción sectorial. Algunos casos fueron:<br />

una cláusu<strong>la</strong> <strong>de</strong> RS <strong>en</strong> los gremios empresariales The Mountain Institute, Perú, 2000; el acuerdo “Aportes<br />

<strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el Sector Privado”, por parte <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong>l agua (Po<strong>de</strong>r Ciudadano, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

2006; Diálogos para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Pacto Empresarial Contra a Corrupção, Instituto Ethos, Brasil,<br />

2006).<br />

Otra estrategia <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización fue el apoyo a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> certificaciones que al<strong>en</strong>taran <strong>la</strong> RSE como el<br />

Certificado <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Turística (C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible,<br />

CLACDS, <strong>de</strong>l INCAE, Costa Rica, 2000); <strong>la</strong> Capacitación para certificado “Selo Empresa Cidadã/AM”<br />

Amazonas, (C<strong>en</strong>tro da Industria do Estado do Amazonas, CIEAM, Brasil, 2004); Hacia un Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Certificación <strong>de</strong> Leña (Agrupación <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Forestales por el Bosque Nativo, AIFBN, Chile, 2005).<br />

Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas se basó <strong>en</strong> el apoyo a indicadores,<br />

guías e índices re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> RSE. Tal es el caso <strong>de</strong>l sector privado guatemalteco, con homologación<br />

<strong>de</strong> indicadores (C<strong>en</strong>traRSE, Guatema<strong>la</strong>, 2005); <strong>la</strong> Construcción colectiva <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (C<strong>en</strong>traRSE, Guatema<strong>la</strong>, 2007). En <strong>la</strong> misma <strong>línea</strong>,<br />

propiciaron <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía ISO 26000 <strong>de</strong> RS (como con <strong>Fundación</strong><br />

Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales, FARN, Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong> 2006); y co<strong>la</strong>boraron con: Indicadores <strong>de</strong> RSE y Manual<br />

<strong>de</strong> Primeros Pasos para Cooperativas <strong>de</strong> Usuarios (IARSE, Arg<strong>en</strong>tina, 2007); Índice <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia y<br />

RS <strong>en</strong> Empresas <strong>de</strong> Servicios Públicos (Red Interamericana <strong>de</strong> Fundaciones y Acciones Empresariales para<br />

el Desarrollo <strong>de</strong> Base, RedEAmérica, Colombia, 2007); RSE y medios <strong>de</strong> comunicación: coordinación <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to sectorial sobre medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> Global Reporting Initiative, GRI (<strong>Fundación</strong><br />

Nuevo Periodismo Iberoamericano, FNPI, Colombia, 2008); Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>: V Confer<strong>en</strong>cia C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> RSE y propuesta <strong>de</strong> homologación <strong>de</strong> indicadores<br />

regionales (Red IntegraRSE, C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>, 2008).<br />

En cuanto a mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> RSE, <strong>AVINA</strong> apoyó <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los para el fom<strong>en</strong>to<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (IntegraRSE, Panamá, 2003), o el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> pymes <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> empresas<br />

gran<strong>de</strong>s —proyecto Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID)/Fun<strong>de</strong>mas— junto a organizaciones c<strong>en</strong>troamericanas<br />

<strong>de</strong> RSE, El Salvador, Fun<strong>de</strong>mas, 2008, 2009; el Reporte social para pymes (Acción RSE, Chile,<br />

2003 y 2004), y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes (Fun<strong>de</strong>s, Bolivia, 2007).<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> RSE, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> casos innovadores que resultaron luego emblemáticos<br />

como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una empresa que aprovecha <strong>de</strong>sechos orgánicos contaminantes (Lican, Paraguay,<br />

1999), el apoyo a <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> empresa social productiva gestionada bajo principios<br />

<strong>de</strong> RS (Flores <strong>de</strong>l Sur, Chile, 2004), y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una alianza estratégica cooperativa empresarial<br />

para <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los recursos marino costeros <strong>en</strong> Tárcoles (Cooperativa Autogestionaria <strong>de</strong> Servicios<br />

Profesionales para <strong>la</strong> Solidaridad Social, CoopeSolidar, Costa Rica, 2004). En cuanto a construir <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos<br />

productivos, recibieron inversión <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, por ejemplo, un sistema <strong>de</strong> integración social, <strong>la</strong>boral<br />

y económica <strong>en</strong> los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong>l Gran M<strong>en</strong>doza (El Arca, Arg<strong>en</strong>tina, 2006); el proyecto Tramas Sociales:<br />

Negocios Inclusivos (Tramando, Arg<strong>en</strong>tina, 2007); se apoyó a micro y pequeños empresarios <strong>de</strong> Concepción<br />

y Puerto Montt, <strong>en</strong>tre otros con armado <strong>de</strong> clusters para abastecer a empresas gran<strong>de</strong>s (Corporación Simón<br />

<strong>de</strong> Cir<strong>en</strong>e, Chile, 2007); se co<strong>la</strong>boró para el Manual y los talleres sobre RSE e Inclusión Social y Económica<br />

(IARSE, Arg<strong>en</strong>tina, 2008); y se contribuyó a pot<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos <strong>en</strong>tre pequeños y<br />

gran<strong>de</strong>s productores <strong>de</strong> Corral (Vivo Positivo, Coordinadora nacional <strong>de</strong> agrupaciones y organizaciones <strong>de</strong><br />

personas vivi<strong>en</strong>do con VIH/SIDA, Chile, 2008).<br />

3. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

<strong>AVINA</strong> acompañó el proceso <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina<br />

g<strong>en</strong>erando capital social para que empresas y empresarios lograran avances <strong>en</strong> su compromiso con el bi<strong>en</strong><br />

común. Contribuyó a <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> RSE a nivel contin<strong>en</strong>tal, i<strong>de</strong>ntificó li<strong>de</strong>razgos, y facilitó<br />

vínculos <strong>de</strong> confianza y <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> alianzas para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. De<br />

esta manera integró un conjunto <strong>de</strong> organizaciones, <strong>de</strong> distintas <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s y <strong>en</strong>vergaduras, que con sus<br />

interv<strong>en</strong>ciones facilitaron <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y que, poco a poco, se fuera alcanzando un<br />

cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> avanzar hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Las <strong>en</strong>trevistas realizadas a 76 refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> RSE buscaron, <strong>en</strong>tre otros objetivos, conocer sus opiniones<br />

sobre el impacto que <strong>AVINA</strong> tuvo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. A continuación<br />

se pres<strong>en</strong>ta una sistematización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones sobre este aspecto, testimonios que <strong>la</strong>s ilustran y<br />

los resultados <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta que cuantifica <strong>la</strong> valoración sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />

Según <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, estos fueron los resultados más significativos <strong>de</strong>l accionar <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina:<br />

66 67


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

!" Hizo una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, contribuy<strong>en</strong>do a g<strong>en</strong>erar capital<br />

social y conocimi<strong>en</strong>to.<br />

!" Instaló mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción inte<strong>rse</strong>ctorial.<br />

!" Contribuyó a crear una atmósfera, un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> reflexión para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, un pot<strong>en</strong>cial<br />

para su evolución que incluye, pero a <strong>la</strong> vez exce<strong>de</strong>, <strong>la</strong> RSE.<br />

!" La comunidad que <strong>AVINA</strong> ayudó a crear ya es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia organización. Qui<strong>en</strong>es<br />

promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversos ámbitos, se conectan <strong>en</strong>tre sí con una base <strong>de</strong> confianza, asumi<strong>en</strong>do<br />

objetivos y <strong>línea</strong>s <strong>de</strong> trabajo comunes.<br />

!" Las organizaciones internacionales acu<strong>de</strong>n a <strong>AVINA</strong> para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto con <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s ya establecidas,<br />

multiplicándose <strong>la</strong>s inversiones y los proyectos.<br />

!" Hay conceptos insta<strong>la</strong>dos y que van si<strong>en</strong>do <strong>en</strong>riquecidos con nuevos <strong>en</strong>foques.<br />

!" La dinámica <strong>de</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> RSE exce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> temática original <strong>de</strong> cada organización; <strong>la</strong> temática<br />

evoluciona con vida propia.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />

Esos resultados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alcance contin<strong>en</strong>tal logrado por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> los distintos países<br />

<strong>de</strong> América Latina, como lo muestran estos testimonios tomados a modo <strong>de</strong> ejemplo:<br />

Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

Enfoque, insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

!" “El aporte más importante es el argum<strong>en</strong>tativo, el <strong>en</strong>foque, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as.” (Chile)<br />

!" “El s<strong>en</strong>tido que le ha dado <strong>AVINA</strong> a <strong>la</strong> RSE es fortísimo y no ti<strong>en</strong>e que ver so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con un posicionami<strong>en</strong>to<br />

estratégico sino con un paradigma difer<strong>en</strong>te al pasado, cuando se veía <strong>la</strong> realidad bipo<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te.”<br />

(Costa Rica)<br />

!" “<strong>AVINA</strong> contribuyó a poner el tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l sector privado.<br />

Dio espacio a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas. Fom<strong>en</strong>tó el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> ciertos especialistas<br />

que lograron mayor visibilidad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> contactos <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>.” (Ecuador)<br />

!" “<strong>AVINA</strong> fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras organizaciones <strong>en</strong> el Ecuador <strong>en</strong> introducir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> RSE es un<br />

tema integral y que es responsabilidad <strong>de</strong> todos.” (Ecuador)<br />

!" “En estos diez años <strong>de</strong> RSE, <strong>AVINA</strong> fue muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre gestión.<br />

La sociedad produjo nuevos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión (cómo hacer el trabajo con los stakehol<strong>de</strong>rs,<br />

cómo comparar el trabajo realizado). Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> esas personas fueron financiadas por AVI-<br />

NA.” (Brasil)<br />

!" “Sin <strong>AVINA</strong> <strong>la</strong> RSE no existiría <strong>en</strong> América Latina porque puso recursos financieros, compromiso y conocimi<strong>en</strong>to.”<br />

(Bolivia)<br />

Vínculos para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

!" “<strong>AVINA</strong> nos aportó una red <strong>de</strong> pares. Yo discutí un docum<strong>en</strong>to conceptual base <strong>de</strong> nuestra organización<br />

con los socios <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Hay un acuerdo <strong>de</strong> apoyo mutuo. Vale oro que ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong><br />

<strong>AVINA</strong>, veo a quién consultar por un tema y me recibe.” (Chile)<br />

!" “Sin dudas, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>AVINA</strong> jugó un papel fundam<strong>en</strong>tal para que se<br />

si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sar proyectos conjuntos. Es un logro total y absolutam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, s<strong>en</strong>tar difer<strong>en</strong>tes<br />

actores y ponerlos a trabajar juntos. Es un valor agregado <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> espectacu<strong>la</strong>r porque son neutrales<br />

y realm<strong>en</strong>te lo que quier<strong>en</strong> es promover el tema.” (Colombia)<br />

>><br />

Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

Vínculos para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

!" “Como <strong>AVINA</strong> ha sido un gestor <strong>de</strong> alianzas y contactos, con muy bu<strong>en</strong>os vínculos con <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, creo que también ha incidido mucho <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil: <strong>en</strong> que reconocieran<br />

que tal vez a veces eran más opositores que <strong>la</strong>s empresas; <strong>en</strong> algunos casos han podido ver que<br />

<strong>la</strong>s empresas pue<strong>de</strong>n ser aliados.” (Guatema<strong>la</strong>)<br />

!" “Nosotros estamos haci<strong>en</strong>do lo que hacemos gracias a <strong>AVINA</strong> y no a pesar <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Los errores que<br />

hubo fueron los errores que cualquier organización hubiera t<strong>en</strong>ido. Cada dó<strong>la</strong>r que puso para nosotros<br />

tuvo absoluto s<strong>en</strong>tido, lo hicimos r<strong>en</strong>dir. T<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> doble obligación moral <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer y fructificar.”<br />

(Arg<strong>en</strong>tina)<br />

Apa<strong>la</strong>ncami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fondos<br />

!" “Para los organismos <strong>de</strong> cooperación que están empezando a recibir el mandato <strong>de</strong> abordar estos<br />

temas, <strong>AVINA</strong> es un refer<strong>en</strong>te y consi<strong>de</strong>ran que podrán utilizar mucho <strong>de</strong> lo realizado por <strong>AVINA</strong>.”<br />

(Bolivia)<br />

!" “Hay organizaciones multi<strong>la</strong>terales y <strong>de</strong> cooperación que respetan a <strong>AVINA</strong> y quier<strong>en</strong> trabajar con el<strong>la</strong><br />

porque <strong>AVINA</strong> creó una red amplia y esta red ti<strong>en</strong>e valor. El organismo dice ‘A través <strong>de</strong> esta red interactúo’.<br />

Ése es el capital más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>.” (Brasil)<br />

!" “Yo pasé <strong>de</strong> financiado a financiador: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi actual cargo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> una empresa,<br />

financio a lí<strong>de</strong>res <strong>AVINA</strong>. Siempre que los i<strong>de</strong>ntifico los miro con otros ojos, porque <strong>AVINA</strong> ti<strong>en</strong>e esa<br />

capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar: cuando lo i<strong>de</strong>ntifico, el 50% <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to ya lo ti<strong>en</strong>e asegurado.” (Brasil)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Entrevistas realizadas para este estudio<br />

La propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta fue que los <strong>en</strong>trevistados calificaran <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> consi<strong>de</strong>rando seis<br />

opciones: Nu<strong>la</strong>; Baja; Media; Alta; Muy alta; No Sabe/No contesta (NS/NC) 16 .<br />

16 Para más <strong>de</strong>talle, ver anexo B “Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta”. Sobre el perfil <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados, ver anexo A “Entrevis-<br />

68 69<br />

tados”.


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Para el 44% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

resultó alta o muy alta. Un 26% <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ró media y un 6%, baja o nu<strong>la</strong>. Casi 1 <strong>de</strong> cada 4 <strong>en</strong>trevistados<br />

(24%) prefiere <strong>la</strong> opción NS/NC, lo cual g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se argum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información sufici<strong>en</strong>te<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> RSE como para realizar una evaluación histórica.<br />

Al ser consultados acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> RSE fue creci<strong>en</strong>do o disminuy<strong>en</strong>do<br />

durante <strong>la</strong> última década, <strong>la</strong> respuesta mayoritaria fue que se mantuvo <strong>en</strong> niveles altos y constantes hasta<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el año 2007, y que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces com<strong>en</strong>zó a disminuir. Los motivos <strong>de</strong> esa disminución<br />

—<strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que los <strong>en</strong>trevistados pudieron i<strong>de</strong>ntificarlos— fueron básicam<strong>en</strong>te dos: uno<br />

atribuido a <strong>la</strong> propia dinámica que fue tomando el movimi<strong>en</strong>to (<strong>la</strong> autonomía que adquirió el propio movimi<strong>en</strong>to<br />

permitió que <strong>AVINA</strong> ya no fuera imprescindible) y otro atribuido a <strong>AVINA</strong> (cuestiones <strong>de</strong> rediseño<br />

estratégico y otras oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión).<br />

Se les pidió a los refer<strong>en</strong>tes que otorgaran un valor a <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> según los diversos ámbitos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. El gráfico muestra el valor promedio <strong>de</strong> cada ámbito,<br />

asignado por los <strong>en</strong>trevistados que eligieron respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pregunta. Los <strong>en</strong>trevistados opinaron que el<br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE es el espacio don<strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> logró un mayor nivel <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />

(alta), seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> RSE, <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, agrupaciones<br />

empresariales, organismos internacionales e instituciones académicas, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un nivel <strong>de</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia medio. En cambio, consi<strong>de</strong>raron que <strong>AVINA</strong> logró un nivel bajo <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>: consultoras,<br />

empresas, medios <strong>de</strong> comunicación y organismos públicos. Cabe <strong>de</strong>stacar que no opinaron que hubiera<br />

habido una inci<strong>de</strong>ncia nu<strong>la</strong> <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> estos ámbitos.<br />

También se les consultó a los <strong>en</strong>trevistados sobre el nivel <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción —estrategia<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización— <strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina. Un 59% opinó<br />

que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción fue alta-muy alta, consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> organización contribuyó<br />

a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> vínculos, el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alianzas y el apoyo a <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s.<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

Como pregunta <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas realizadas para este estudio se les consultó a los expertos<br />

acerca <strong>de</strong> posibles estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> los próximos años para que <strong>la</strong>s empresas asuman un rol transformador:<br />

A partir <strong>de</strong> lo que hemos conversado sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

¿cuál consi<strong>de</strong>ra que <strong>de</strong>bería ser <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> los próximos cinco años para contribuir<br />

eficazm<strong>en</strong>te a que <strong>la</strong>s empresas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación social?<br />

Si bi<strong>en</strong> se buscó principalm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias formu<strong>la</strong>das por los <strong>en</strong>trevistados constituyeran un<br />

insumo para futuras p<strong>la</strong>nificaciones <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> su inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el sector privado, <strong>la</strong> “torm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as”<br />

colectiva que aquí se transcribe muestra <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el camino<br />

para transformar<strong>la</strong>. Por ello estas suger<strong>en</strong>cias pue<strong>de</strong>n resultar útiles, más allá <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, para todo el movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

A modo <strong>de</strong> síntesis sistematizada, los tipos <strong>de</strong> respuestas surgidos fueron agrupados bajo <strong>la</strong>s categorías:<br />

objetivos g<strong>en</strong>erales para un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, objetivos g<strong>en</strong>erales para que <strong>la</strong> RSE t<strong>en</strong>ga mayor<br />

impacto y estrategias para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad (involucrami<strong>en</strong>to y articu<strong>la</strong>ción, innovación, regu<strong>la</strong>ción, conocimi<strong>en</strong>to<br />

y difusión, y equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>).<br />

Objetivos g<strong>en</strong>erales para un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

!" G<strong>en</strong>erar cambios <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, una transformación cultural.<br />

!" Contribuir <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mercado sost<strong>en</strong>ible, logrando una economía para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible, con un aporte significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación social.<br />

!" Trabajar para terminar con <strong>la</strong> pobreza; incluir a los pobres <strong>en</strong> el mercado <strong>la</strong>boral y crear más mecanismos<br />

<strong>de</strong> inclusión social.<br />

Objetivos g<strong>en</strong>erales para que <strong>la</strong> RSE logre mayor impacto<br />

!" Vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y competitividad.<br />

!" Asumir que <strong>la</strong> RSE implica un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> maduración y continuar apoyando al movimi<strong>en</strong>to.<br />

!" Trabajar para establecer <strong>la</strong> RSE como política pública.<br />

!" Llevar <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong>l concepto a <strong>la</strong> práctica. >><br />

70 71


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Estrategias para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

Involucrami<strong>en</strong>to y articu<strong>la</strong>ción<br />

!" Lograr un mayor involucrami<strong>en</strong>to empresarial: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas multinacionales para que oper<strong>en</strong><br />

con los mismos estándares <strong>en</strong> América Latina que <strong>en</strong> sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, hasta <strong>la</strong>s pymes, que<br />

todavía requier<strong>en</strong> apoyo para incorpora<strong>rse</strong> al movimi<strong>en</strong>to. Contribuir a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre empresas<br />

gran<strong>de</strong>s y pequeñas.<br />

!" Ofrecer más pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y el empresariado, vincu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre empresa, sociedad y Estado, articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre lí<strong>de</strong>res.<br />

!" Sumar nuevos actores sociales. Principalm<strong>en</strong>te, al sector público; a<strong>de</strong>más: asociaciones <strong>de</strong> consumidores,<br />

organizaciones <strong>de</strong> trabajadores y medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

!" Trabajar con espacios colectivos exist<strong>en</strong>tes, como el Pacto Mundial.<br />

!" Convocar e inc<strong>en</strong>tivar a <strong>la</strong> opinión pública para que exija y controle más a <strong>la</strong>s empresas.<br />

!" Convocar a los diversos ámbitos a participar <strong>en</strong> políticas públicas.<br />

Innovación<br />

!" Apoyar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temas novedosos como negocios inclusivos y consumo responsable.<br />

!" Involucra<strong>rse</strong> <strong>en</strong> temas “duros” <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, como el índice <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad financiera.<br />

!" Participar y li<strong>de</strong>rar espacios <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> cambio climático y matriz <strong>en</strong>ergética.<br />

!" Inc<strong>en</strong>tivar una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones y re<strong>de</strong>s que trabajan <strong>en</strong> RSE.<br />

Regu<strong>la</strong>ción<br />

!" Investigar nuevos mecanismos <strong>de</strong> control para un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

!" Trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y promulgación <strong>de</strong> leyes que transform<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad hacia lo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Investigar y difundir mo<strong>de</strong>los legis<strong>la</strong>tivos que puedan aplica<strong>rse</strong> <strong>en</strong> América Latina y funcion<strong>en</strong> como<br />

regu<strong>la</strong>dores y estímulo para <strong>la</strong> RSE.<br />

Conocimi<strong>en</strong>to y difusión<br />

!" Continuar con <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas que inspir<strong>en</strong> a otros.<br />

!" Invertir <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to: profundizar y mejorar <strong>la</strong> oferta académica y <strong>de</strong> formación creando capacida<strong>de</strong>s<br />

para gestionar <strong>la</strong> RSE, incluy<strong>en</strong>do consultores preparados para <strong>la</strong> temática.<br />

!" Intercambiar prácticas profesionales <strong>en</strong>tre organismos y empresas <strong>de</strong> distintos países <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

!" “Poner <strong>de</strong> moda” <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad: que <strong>la</strong>s personas se apropi<strong>en</strong> <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

y su posibilidad <strong>de</strong> transformar <strong>la</strong> realidad.<br />

Equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

!" Contribuir a <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> América Latina como región sin <strong>de</strong>scuidar los proyectos locales<br />

fr<strong>en</strong>te al contexto contin<strong>en</strong>tal.<br />

!" Trabajar los temas locales tomando como marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia lo global.<br />

!" Que los movimi<strong>en</strong>tos contin<strong>en</strong>tales inspir<strong>en</strong> proyectos locales pero que no los pre<strong>de</strong>termin<strong>en</strong> ya<br />

que los protagonistas <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> un territorio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los actores locales.<br />

!" Diseñar sistemas <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> impacto para <strong>la</strong>s acciones que buscan el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Sistematización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a refer<strong>en</strong>tes<br />

PARTE II. LA CONTRIBUCIÓN DE LA FUNDACIÓN <strong>AVINA</strong><br />

PARTE III<br />

EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

72 73


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

1. Adón<strong>de</strong> llegamos hoy<br />

1.1 Esc<strong>en</strong>ario actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

El camino recorrido por <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial com<strong>en</strong>zó mucho antes <strong>de</strong> que ésta fuera<br />

bautizada como tal, y tomó un fuerte impulso <strong>en</strong> todo el mundo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l ’90, con mayor<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> América Latina durante los últimos diez años. Sobre todo a nivel conceptual, se fue virando<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía y <strong>la</strong> inversión social hasta llegar a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una RSE integral, que incluyera a sus<br />

diversos dominios, para proponer <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad una evolución <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

Al repasar los principales hechos emblemáticos que conforman lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>nomina<strong>rse</strong> como movimi<strong>en</strong>to<br />

hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que se incluye <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su totalidad (más allá<br />

<strong>de</strong>l ámbito y los actores involucrados), queda <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que se trata <strong>de</strong> un proceso <strong>en</strong> marcha, que va<br />

creci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> forma heterogénea <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong> RSE, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> iniciativas fi<strong>la</strong>ntrópicas y <strong>de</strong> inversión social, pasando por prácticas ais<strong>la</strong>das hasta<br />

una gestión integral <strong>de</strong>l negocio. Todas forman parte <strong>de</strong> un amplio paraguas <strong>de</strong> prácticas responsables <strong>de</strong>l<br />

sector privado, imprescindible para lograr una sost<strong>en</strong>ibilidad mundial aunque algunas voces especializadas,<br />

como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones que integran <strong>la</strong> Aliança Capoava —Ashoka, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Grupo <strong>de</strong><br />

Institutos Fundações e Empresas (GIFE) e Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social—, manifiestan<br />

que este paraguas está quedando pequeño ante <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que se anticipan para <strong>la</strong>s próximas<br />

décadas.<br />

En los últimos años se ha estado ampliando el concepto <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial hacia el<br />

<strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad para dar respuesta a una mayor cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas. Hubo <strong>en</strong>tre los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

RSE consultados para este estudio qui<strong>en</strong>es explicaron <strong>la</strong> RSE como un medio, y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad como<br />

un fin. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre RSE y movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad se evi<strong>de</strong>ncia, especialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas<br />

que vincu<strong>la</strong>n al sector privado con dominios específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE o con temáticas asociadas. De<br />

este modo, <strong>la</strong> RSE ha com<strong>en</strong>zado a nutri<strong>rse</strong> y complem<strong>en</strong>ta<strong>rse</strong> con cuestiones como negocios inclusivos,<br />

comercio justo, consumo responsable y ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles, <strong>en</strong>tre otras.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>trevistados ratifica <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> temática,<br />

aunque le otorgan alcances difer<strong>en</strong>tes. Mi<strong>en</strong>tras unos seña<strong>la</strong>n que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que no haya cambios<br />

significativos, como que los gobiernos se involucr<strong>en</strong> para cambiar <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego, no habrá gran<strong>de</strong>s<br />

avances o cambios masivos, otros sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que es un proceso <strong>de</strong> bases sólidas, y otros más afirman que<br />

ambas cuestiones no son <strong>en</strong>contradas sino complem<strong>en</strong>tarias. Al mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s principales motivaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas para incorporar <strong>la</strong> RSE, los especialistas <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> presión social y <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>l comercio internacional.<br />

“Se trata <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to porque ti<strong>en</strong>e una dinámica propia <strong>de</strong> superación continua”, opinó un empresario,<br />

basándose <strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong> (como los ing<strong>en</strong>ios azucareros o los cafetales), que se<br />

vieron obligados a mejorar sus prácticas ante <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> sus principales cli<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s multinacionales.<br />

En el mismo s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s es un argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros<br />

<strong>en</strong>trevistados para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y citan como casos <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> maqui<strong>la</strong><br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción (qui<strong>en</strong>es a través <strong>de</strong> prácticas responsables mejoraron sus condiciones <strong>la</strong>borales,<br />

recibieron educación y mejor paga).<br />

Como parte <strong>de</strong>l tejido social <strong>la</strong>s empresas están ligadas, a nivel micro y a nivel macro, al <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los<br />

países don<strong>de</strong> se insertan; no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong>s temáticas propias <strong>de</strong> su realidad e involucra<strong>rse</strong><br />

<strong>en</strong> el<strong>la</strong>s. La realidad <strong>la</strong>tinoamericana está cruzada por necesida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que un sector <strong>de</strong> empresas impor-<br />

74 75


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

tante, aunque no masivo, ha empezado a dar cabida:<br />

!" Problemáticas sociales. Pobreza, <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong>sigualdad social son <strong>la</strong>s principales problemáticas<br />

sociales, a <strong>la</strong>s que se suma <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> infraestructura que garantice, <strong>en</strong>tre otros <strong>de</strong>rechos,<br />

el acceso al agua para todos los <strong>la</strong>tinoamericanos. Durante <strong>la</strong> última década estas temáticas<br />

van logrando mayor visibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y se observan algunas señales al<strong>en</strong>tadoras<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas como, por ejemplo, los casos <strong>de</strong> negocios<br />

inclusivos.<br />

!" Medio ambi<strong>en</strong>te. El cambio climático suele afectar más a los países emerg<strong>en</strong>tes ya que cu<strong>en</strong>tan<br />

con m<strong>en</strong>os recursos para prev<strong>en</strong>ción, y para reconstrucción cuando es necesario. Tanto <strong>la</strong> pérdida<br />

<strong>de</strong> biodiversidad como <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> los recursos naturales implican altos costos<br />

ambi<strong>en</strong>tales y económicos, y un riesgo para todos los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad (incluidas <strong>la</strong>s<br />

empresas); cuestiones que requier<strong>en</strong> con urg<strong>en</strong>cia at<strong>en</strong>ción, inversión e innovación.<br />

!" Equidad. La necesidad <strong>de</strong> integración se vuelve más compleja. Por una parte, <strong>la</strong>s temáticas ya<br />

más insta<strong>la</strong>das (<strong>la</strong> equidad <strong>de</strong> género o <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> grupos que constituy<strong>en</strong> minorías, como<br />

el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con discapacidad) comi<strong>en</strong>zan a contar con regu<strong>la</strong>ciones y legis<strong>la</strong>ciones, y<br />

<strong>en</strong> el sector privado empiezan a aparecer mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> integración. Pero a estas temáticas se<br />

suman otras, como el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> inmigración resultante <strong>de</strong> catástrofes<br />

naturales (refugiados ambi<strong>en</strong>tales), que <strong>de</strong>berán ser consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

!" Salud y educación. El acceso pl<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación son todavía asuntos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> América Latina. El cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (temas como obesidad, sida, cáncer, adicciones) y <strong>la</strong><br />

educación (con foco <strong>en</strong> garantizar el acceso a <strong>la</strong> educación, acompañar el proceso para evitar<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>serción, inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> capacitación y acortar <strong>la</strong> brecha digital) se están volvi<strong>en</strong>do temáticas<br />

habituales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> inversión social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

!" Gobernabilidad. La participación social ha aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> modo significativo al insta<strong>la</strong><strong>rse</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, por primera vez, como forma g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong> América Latina. Sin<br />

embargo, salvo iniciativas puntuales, hay cuestiones que hac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> gobernabilidad y sobre <strong>la</strong>s<br />

que falta profundizar <strong>de</strong> modo tal <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er resultados eficaces para el bi<strong>en</strong> común, como<br />

por ejemplo <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia e integridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el sector público y<br />

el sector privado.<br />

!" Demografía y ciuda<strong>de</strong>s. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta años <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neta habrá, por lo m<strong>en</strong>os, un 30%<br />

más <strong>de</strong> personas: unos 9.000 millones <strong>de</strong> habitantes que, <strong>en</strong> su mayoría, vivirán <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los nuevos habitantes nacerá <strong>en</strong> los países emerg<strong>en</strong>tes o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Esta situación <strong>de</strong>mográfica, como ya empieza a <strong>de</strong>tecta<strong>rse</strong>, traerá aparejados <strong>de</strong>safíos para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo urbano, <strong>la</strong>s infraestructuras y servicios, para el medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> cohesión social.<br />

La Línea <strong>de</strong> Tiempo con los hitos <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE muestra que <strong>la</strong> evolución se fue produci<strong>en</strong>do<br />

por acumu<strong>la</strong>ción. Es <strong>de</strong>cir, que no hay un punto <strong>de</strong> inflexión que haya g<strong>en</strong>erado un cambio fundam<strong>en</strong>tal<br />

—un antes y un <strong>de</strong>spués—, pero <strong>la</strong> sumatoria progresiva <strong>de</strong> hechos alineados hacia un mismo objetivo le<br />

fueron dando forma a un proceso con avances, mesetas, retrocesos y nuevos avances. Del mismo modo,<br />

aunque todavía son escasas <strong>la</strong>s iniciativas a nivel contin<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s acciones que se realizaron <strong>en</strong> cada país,<br />

o conjunto <strong>de</strong> países, le van dando forma a un movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano que ya ti<strong>en</strong>e, al m<strong>en</strong>os, un<br />

<strong>de</strong>nominador común: <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial. La RSE, como temática, con su terminología y<br />

principales conceptos, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das, con conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los principales lí<strong>de</strong>res<br />

empresariales y sociales sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar medidas <strong>de</strong>terminantes para lograr <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un mayor impacto, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s alianzas, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s aparec<strong>en</strong> como<br />

fundam<strong>en</strong>tales.<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

Al observar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> sus distintos ejes (Organizaciones y Re<strong>de</strong>s, Conceptos, Herrami<strong>en</strong>tas)<br />

se evi<strong>de</strong>ncia que ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do modalida<strong>de</strong>s propias y que va g<strong>en</strong>erando capital social con pot<strong>en</strong>cial<br />

para alcanzar una transformación significativa. De <strong>la</strong>s principales iniciativas regionales surg<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />

concretos que reflejan un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, tales como aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> organizaciones<br />

y alianzas vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> RSE, surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estándares voluntarios y una cada vez mayor adhesión <strong>de</strong><br />

empresas a principios, pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>nces sociales y uso <strong>de</strong> indicadores específicos, con una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

hacia <strong>la</strong> uniformidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> medir.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se canaliza a través <strong>de</strong> organizaciones nacionales, regionales y re<strong>de</strong>s que nuclean<br />

actores <strong>de</strong> diversos ámbitos. Cada vez se constituye una mayor cantidad <strong>de</strong> alianzas, tanto inte<strong>rse</strong>ctoriales<br />

como intrasectoriales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> objetivos como <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> paz y el<br />

respeto por los <strong>de</strong>rechos humanos. Las empresas <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> sobre su lugar fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pobreza, empiezan<br />

a valorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> una gestión ambi<strong>en</strong>tal sost<strong>en</strong>ible. Existe una r<strong>en</strong>ovada expectativa acerca <strong>de</strong><br />

los roles que pue<strong>de</strong> jugar cada uno <strong>de</strong> los actores sociales (empresas, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil,<br />

gobiernos) <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> común y empiezan a surgir casos que muestran que esto pue<strong>de</strong> converti<strong>rse</strong><br />

<strong>en</strong> una nueva manera <strong>de</strong> hacer política, como el trabajo <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles.<br />

Según <strong>la</strong> tipología p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> The Path to Corporate Responsibility por Simon Za<strong>de</strong>k —fundador y exdirector<br />

<strong>de</strong> Accountability y nominado como “lí<strong>de</strong>r mundial <strong>de</strong>l mañana” por el Foro Económico Mundial—,<br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> un tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad atraviesa cuatro estadios: <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te, cuando el tema preocupa a<br />

activistas y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales pero no cu<strong>en</strong>ta con evi<strong>de</strong>ncias duras y <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong><br />

negocios lo ignora; emerg<strong>en</strong>te, cuando existe cierta conci<strong>en</strong>cia política y mediática alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tema, hay<br />

un cuerpo <strong>de</strong> investigación incipi<strong>en</strong>te y con datos todavía débiles, y los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los negocios experim<strong>en</strong>tan<br />

aproximaciones para lidiar con el tema; <strong>en</strong> consolidación, cuando hay un cuerpo emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> prácticas<br />

<strong>de</strong> negocios <strong>en</strong> torno al tema, surg<strong>en</strong> iniciativas y estándares voluntarios con alcance sectorial, y aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que se necesita legis<strong>la</strong>ción; institucionalizado, cuando hay legis<strong>la</strong>ción y normas <strong>de</strong> negocios<br />

establecidas y <strong>la</strong>s prácticas se vuelv<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l negocio.<br />

Aplicado esto a <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina, el pres<strong>en</strong>te<br />

estudio ha permitido mostrar una conviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los tres últimos estadios, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te con<br />

mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los dos primeros (emerg<strong>en</strong>te<br />

y <strong>en</strong> consolidación), y con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s propias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, los controles e implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción. Esta etapa pue<strong>de</strong> observa<strong>rse</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> varios <strong>en</strong>trevistados.<br />

La <strong>en</strong>cuesta Prácticas y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad<br />

Social <strong>en</strong> Brasil 2008, realizada por el<br />

Instituto Ethos, el Instituto Akatu e Instituto Brasi-<br />

“Hubo cambios pero no tan gran<strong>de</strong>s como se<br />

esperaba. Cambió <strong>de</strong> modo importante el discurso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas pero falta muchísimo: falta pasar<br />

<strong>de</strong>l discurso a <strong>la</strong> práctica. Las empresas sigu<strong>en</strong><br />

ori<strong>en</strong>tadas a resultados, concibi<strong>en</strong>do los resultados<br />

<strong>de</strong> manera tradicional.”<br />

“Para <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong> RSE es un gasto, no una<br />

inversión.”<br />

“El movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> región com<strong>en</strong>zó <strong>de</strong> manera<br />

reactiva y <strong>de</strong> a poco comi<strong>en</strong>za a ser proactivo, esto<br />

repres<strong>en</strong>ta un cambio fundam<strong>en</strong>tal.”<br />

leiro <strong>de</strong> Opinião Pública e Estatística (IBOPE) sobre una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l universo <strong>de</strong> empresas<br />

<strong>de</strong> ese país, <strong>de</strong>termina que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 56 prácticas consi<strong>de</strong>radas básicas, un 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas imp<strong>la</strong>ntó una<br />

media <strong>de</strong> 35; un 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas imp<strong>la</strong>ntó una media <strong>de</strong> 22 y un 70% imp<strong>la</strong>ntó ap<strong>en</strong>as 13. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que estas apreciaciones se refier<strong>en</strong> a Brasil, uno <strong>de</strong> los países con mayor avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE,<br />

pue<strong>de</strong> inferi<strong>rse</strong> que el resto <strong>de</strong> América Latina se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, al m<strong>en</strong>os, un paso más atrás.<br />

76 77


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

1.2 Sobre los ámbitos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se promueve <strong>la</strong> RSE<br />

Cada país cu<strong>en</strong>ta con organizaciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> RSE. Entre otras, agrupaciones<br />

empresariales, organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, instituciones académicas, medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Exist<strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción diversos, que se agrupan acor<strong>de</strong> a distintos criterios como por ejemplo:<br />

por dominio <strong>de</strong> RSE (medio ambi<strong>en</strong>te, prácticas <strong>la</strong>borales), por ámbito <strong>de</strong>l que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> (sector privado,<br />

académico, sociedad civil, medios <strong>de</strong> comunicación) o multiactorales, con variedad <strong>de</strong> alcances (<strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

comunal hasta contin<strong>en</strong>tal).<br />

!" Entre <strong>la</strong>s empresas, el interés por <strong>la</strong> temática ha sido llevado a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> sus inicios, por<br />

responsables <strong>de</strong> filiales <strong>de</strong> empresas transnacionales, con casas matrices <strong>en</strong> este contin<strong>en</strong>te,<br />

a <strong>la</strong>s que se fueron sumando gran<strong>de</strong>s empresas nacionales y pymes. Entre <strong>la</strong>s pymes, <strong>la</strong>s que<br />

primero se están sumando son <strong>la</strong>s que constituy<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> empresas<br />

gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s exportadoras. Se va increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong><br />

temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE que buscan capacita<strong>rse</strong>, tanto para ejercer como consultores externos a <strong>la</strong>s<br />

empresas como para trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas. También aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda para <strong>la</strong>s capacitaciones<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> empresas que cu<strong>en</strong>ta con su <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

RSE, sobre todo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s multinacionales y gran<strong>de</strong>s.<br />

!" Las organizaciones <strong>de</strong> RSE suel<strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> marcar el rumbo, promover ag<strong>en</strong>das<br />

cons<strong>en</strong>suadas y g<strong>en</strong>erar capital social <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> RSE. Durante <strong>la</strong> última década estas organizaciones<br />

han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una importante oferta <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación para<br />

empresas y capacitación para su aplicación. Han recibido apoyo <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias internacionales<br />

<strong>de</strong> cooperación, organismos multi<strong>la</strong>terales y organizaciones donantes para surgir, fortalece<strong>rse</strong><br />

y ampliar <strong>la</strong> masa crítica interesada <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática. La mayoría son agrupaciones empresariales<br />

que han aum<strong>en</strong>tado significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> sus miembros (empresas que adhier<strong>en</strong><br />

a sus principios y apoyan sus acciones), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que “pares convocan a pares”. Algunas<br />

nuclean empresas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral o por sector <strong>de</strong> negocios o tamaño. En <strong>la</strong> actualidad se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran trabajando <strong>en</strong> red y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una posición privilegiada para impulsar cambios <strong>en</strong><br />

los comportami<strong>en</strong>tos empresariales <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, comparti<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>tos<br />

con su ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor, promocionando los b<strong>en</strong>eficios comunes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas responsables<br />

e, incluso, <strong>de</strong> manera incipi<strong>en</strong>te, se van involucrando <strong>en</strong> políticas públicas. Entre los <strong>de</strong>safíos<br />

que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan están <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> financia<strong>rse</strong> o ser financiadas y el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to con<br />

nuevos <strong>en</strong>foques sobre el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong> vez que <strong>la</strong> ampliación<br />

<strong>de</strong>l alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a más empresas.<br />

!" Las instituciones académicas han g<strong>en</strong>erado diplomados, cátedras, investigaciones sobre <strong>la</strong><br />

temática, y han com<strong>en</strong>zado a formar alianzas para optimizar sus relevami<strong>en</strong>tos y ampliar el<br />

alcance (<strong>de</strong> nacional a contin<strong>en</strong>tal).<br />

!" Las organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, sobre todo <strong>la</strong>s ambi<strong>en</strong>talistas y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>soras <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, han asumido —junto a sus roles tradicionales <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> empresas y <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>nuncia sobre prácticas irresponsables, y su acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s empresas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te para<br />

viabilizar proyectos propios— un rol <strong>en</strong> <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong> reportes empresariales y acompañami<strong>en</strong>to<br />

técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> prácticas responsables por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

Mi<strong>en</strong>tras, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do muy numerosas <strong>la</strong>s organizaciones que no se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> convocadas<br />

bajo <strong>la</strong> temática RSE, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos grupos <strong>de</strong>cisivos <strong>en</strong> el accionar <strong>de</strong> una empresa:<br />

trabajadores (nucleados <strong>en</strong> sindicatos) y consumidores (organizaciones <strong>de</strong> consumidores). A <strong>la</strong><br />

vez, aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> políticas públicas y su<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> convocatoria.<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

!" Los medios <strong>de</strong> comunicación, sobre todo <strong>en</strong> sus soportes más novedosos (blogs, re<strong>de</strong>s sociales,<br />

etc.), han sido canales <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión social que <strong>de</strong>manda mayor responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

empresas. En cambio, <strong>en</strong> sus soportes tradicionales todavía se realiza una cobertura sobre <strong>la</strong><br />

RSE que es cuestionada como superficial. Por otra parte, van surgi<strong>en</strong>do medios específicos <strong>de</strong><br />

RSE, con alcances nacionales o regionales.<br />

!" Los gobiernos aparec<strong>en</strong> como los m<strong>en</strong>os<br />

involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática, <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo que ésta<br />

pueda alcanzar consi<strong>de</strong>rando el pot<strong>en</strong>cial que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y el impacto que<br />

<strong>la</strong>s políticas públicas pue<strong>de</strong>n lograr. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

es <strong>de</strong> “corresponsabilidad”. El li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> los gobiernos es fundam<strong>en</strong>tal para respon<strong>de</strong>r a<br />

una <strong>de</strong>manda cada vez mayor <strong>de</strong> políticas públicas, nacionales y globales, que contribuyan a<br />

una economía sost<strong>en</strong>ible. Si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias incipi<strong>en</strong>tes —ciertas regu<strong>la</strong>ciones, propuestas<br />

<strong>de</strong> ley e inc<strong>en</strong>tivos fiscales, algunos organismos públicos que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> temática y<br />

participan <strong>de</strong> alianzas—, hasta el mom<strong>en</strong>to los Estados no se pres<strong>en</strong>tan como apa<strong>la</strong>ncadores<br />

importantes ni suel<strong>en</strong> incluir <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> sus parámetros, por ejemplo, para compras públicas.<br />

La incorporación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> función pública, que comi<strong>en</strong>za a suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> algunos<br />

países, es vista como un posible impulsor <strong>de</strong> cambios.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones, ¿cómo<br />

es el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ciudadanos? Éstos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cada vez más informados sobre sus<br />

<strong>de</strong>rechos, <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s nuevas tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>la</strong> mayor conci<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>erada a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s crisis económicas,<br />

ambi<strong>en</strong>tales y sociales, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias globales<br />

contra empresas que no respetan los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, y el accionar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil. El hecho <strong>de</strong> que los ciudadanos<br />

vayan increm<strong>en</strong>tando su empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser un factor que <strong>la</strong>s empresas van vi<strong>en</strong>do con mayor<br />

interés. El respeto por el medio ambi<strong>en</strong>te, el cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> aspiración a una mejor calidad <strong>de</strong><br />

vida constituy<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

En su rol <strong>de</strong> consumidores, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas su int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> compra y <strong>de</strong> castigar a<br />

<strong>la</strong>s empresas irresponsables. Esto no se tras<strong>la</strong>da a<br />

<strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> un nivel significativo, pero <strong>la</strong>s miradas<br />

optimistas interpretan que <strong>la</strong> aspiración pue<strong>de</strong><br />

ser consi<strong>de</strong>rada como un primer paso hacia un<br />

“La g<strong>en</strong>te está pidi<strong>en</strong>do que el Estado regule mejor<br />

el comercio, <strong>la</strong> economía y los negocios.”<br />

“Las personas comi<strong>en</strong>zan a t<strong>en</strong>er conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

que si participan, pue<strong>de</strong>n lograr cambios. Y <strong>la</strong>s<br />

empresas reconoc<strong>en</strong> que eso impacta <strong>en</strong> sus<br />

negocios aunque todavía no <strong>en</strong> su nivel <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas.”<br />

“Los cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social se v<strong>en</strong><br />

más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. En países don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />

contaminaban y nadie <strong>de</strong>cía nada, <strong>de</strong> a poco los<br />

ciudadanos empiezan a conocer sus <strong>de</strong>rechos y<br />

rec<strong>la</strong>man.”<br />

“El público manifiesta su cambio al volve<strong>rse</strong><br />

más fiscalizador <strong>de</strong> procesos. Si bi<strong>en</strong> todavía<br />

no modifica su compra por precio, realiza más<br />

<strong>de</strong>nuncias y alertan sobre prácticas in<strong>de</strong>bidas.<br />

La g<strong>en</strong>te también se empieza a interesar por los<br />

productos sust<strong>en</strong>tables.”<br />

consumo responsable, que repres<strong>en</strong>taría un cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social, <strong>en</strong> una cultura acostumbrada<br />

a consumir con criterios <strong>de</strong> precio y <strong>de</strong> reputación no necesariam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> responsabilidad social.<br />

Como proceso gradual, a mayor información circu<strong>la</strong>nte, <strong>la</strong>s empresas asum<strong>en</strong> cada vez más <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> una reputación positiva vincu<strong>la</strong>da a su RSE.<br />

78 79


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

1.3 Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: señales a partir <strong>de</strong> iniciativas con participación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

En muchos países <strong>de</strong> América Latina y otras regiones <strong>la</strong>s organizaciones promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran atravesando procesos <strong>de</strong> reflexión y revisión estratégica acerca <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong>l sector empresarial<br />

como un actor indisp<strong>en</strong>sable para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos sociales, ambi<strong>en</strong>tales y económicos,<br />

mi<strong>en</strong>tras manti<strong>en</strong><strong>en</strong> el énfasis <strong>en</strong> promover <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> RSE, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> prácticas responsables <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión empresarial y su difusión <strong>en</strong> reportes <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />

En cuanto al sector empresarial, una parte evi<strong>de</strong>ncia el interés <strong>de</strong> realizar acciones más c<strong>la</strong>ras y contun<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>en</strong> pos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Para que esto sea posible se requiere un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hacer<br />

negocios, que contemple temas como <strong>la</strong> ética y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> sectores más vulnerables<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> prácticas productivas que respet<strong>en</strong> el medioambi<strong>en</strong>te.<br />

La gran necesidad <strong>de</strong> impulsar procesos <strong>de</strong> solidaridad <strong>en</strong>tre sectores, países y regiones, y <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción<br />

inte<strong>rse</strong>ctorial como mecanismo <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to, concertación y co<strong>la</strong>boración, hac<strong>en</strong> que AVI-<br />

NA <strong>en</strong>fatice un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> transversalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> otras ag<strong>en</strong>das y oportunida<strong>de</strong>s nacionales y contin<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> transformación social. Esto implica movilizar al sector empresarial <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s condiciones para nuevos espacios <strong>de</strong> participación y g<strong>en</strong>erando <strong>la</strong>s sinergias sufici<strong>en</strong>tes<br />

para que este nuevo rol <strong>de</strong>l empresariado se traduzca <strong>en</strong> iniciativas que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>n<strong>en</strong> procesos para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> América Latina e implique cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector privado y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conjunto.<br />

Esas ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar soluciones para temas <strong>de</strong>terminantes como los altos<br />

índices <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>sempleo, <strong>la</strong> gobernabilidad y el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, el acceso al agua, <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />

los residuos sólidos, <strong>la</strong> seguridad ciudadana, <strong>la</strong> adaptación y mitigación <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong>l cambio climático,<br />

<strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud como un bi<strong>en</strong> público, <strong>la</strong> discriminación y <strong>la</strong> exclusión social <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes<br />

formas, <strong>la</strong>s migraciones y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos sociales, y <strong>la</strong> explotación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos naturales.<br />

Des<strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> apunta a pot<strong>en</strong>ciar su estrategia <strong>de</strong> trabajo y co<strong>la</strong>boración con el<br />

sector privado, complem<strong>en</strong>tando su mirada inicial predominantem<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

y buscando <strong>de</strong>tectar, contribuir y participar <strong>en</strong> iniciativas innovadoras con esca<strong>la</strong> o que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los<br />

con pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, como <strong>la</strong>s que aquí se <strong>en</strong>umeran a modo ilustrativo:<br />

Conexiones Sust<strong>en</strong>tables<br />

Con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> promover espacios <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre sectores y compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s con ciertos<br />

biomas, <strong>AVINA</strong> participa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa Conexiones Sust<strong>en</strong>tables (www.conexoessust<strong>en</strong>taveis.org.br),<br />

que busca movilizar <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> diversos sectores <strong>de</strong> negocios a través <strong>de</strong> pactos<br />

empresariales que protejan <strong>la</strong> selva amazónica y sus pob<strong>la</strong>ciones. El proyecto nació a partir <strong>de</strong>l seminario<br />

“Conexiones sust<strong>en</strong>tables: San Pablo-Amazonía”, organizado por <strong>la</strong> red Nossa São Paulo y el Fórum Amazônia<br />

Sust<strong>en</strong>tável, con apoyo <strong>de</strong>l Instituto Ethos, don<strong>de</strong> se reunieron empresarios con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil y <strong>de</strong>l sector público para <strong>de</strong>batir el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> San Pablo como consumidora <strong>de</strong><br />

productos amazónicos.<br />

Este proceso permitió ofrecer una mayor transpar<strong>en</strong>cia y control sobre <strong>la</strong>s principales ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor<br />

vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong> Amazonía brasilera. Se realizaron pactos empresariales <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, soja<br />

y actividad pecuaria, <strong>la</strong>s organizaciones ambi<strong>en</strong>talistas investigaron y <strong>de</strong>nunciaron empresas que am<strong>en</strong>azaban<br />

<strong>la</strong> Amazonía y los organismos estatales com<strong>en</strong>zaron a recom<strong>en</strong>dar no comprar productos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> áreas ilegales. Un caso fue el boicot a <strong>la</strong> carne ilegal que <strong>de</strong>cidieron <strong>la</strong>s tres mayores ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados<br />

<strong>de</strong> Brasil (Pão <strong>de</strong> Açúcar, Carrefour y Wal-Mart), que <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> comprar carne prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

frigoríficos <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Pará <strong>de</strong>nunciados por <strong>la</strong> ONG Gre<strong>en</strong>peace <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2009.<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

Iniciativas como ésta ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre sus valores, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> multiplica<strong>rse</strong>. En este caso, a los sectores<br />

incluidos se sumó luego <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> incluir al si<strong>de</strong>rúrgico y diseñar <strong>la</strong> primera certificación<br />

<strong>de</strong> este tipo <strong>en</strong> el mundo.<br />

GRI para medios <strong>de</strong> comunicación<br />

Ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar y convocar a <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible,<br />

<strong>en</strong> 2007 <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), <strong>AVINA</strong>, el Programa <strong>de</strong> Estudios<br />

<strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia y Global Reporting Initiative (GRI) realizaron<br />

una alianza para que un grupo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong> América Latina<br />

adopte prácticas, mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> medición y reporte <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a sus grupos <strong>de</strong> interés. En este marco se<br />

está e<strong>la</strong>borando un Suplem<strong>en</strong>to Sectorial <strong>de</strong> Medios GRI, que servirá como complem<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s directrices<br />

<strong>de</strong> GRI <strong>en</strong> RSE. Los indicadores sectoriales están si<strong>en</strong>do trabajados por un grupo formado principalm<strong>en</strong>te<br />

por empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>de</strong> países con diversos grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que se<br />

focaliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos. La aprobación última <strong>de</strong> los indicadores estará <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> GRI.<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to se han i<strong>de</strong>ntificado los principales temas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />

medios, se ha e<strong>la</strong>borado el primer borrador <strong>de</strong>l Suplem<strong>en</strong>to Sectorial <strong>de</strong> Medios, se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do talleres<br />

y confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> América Latina para <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, y se ha publicado La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

libertad, estudio realizado junto con <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Carolina don<strong>de</strong> se realiza un análisis sobre <strong>la</strong>s prácticas<br />

<strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> los medios <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />

Construcción <strong>de</strong> institucionalidad<br />

Con <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible se logra creando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> institucionalidad<br />

necesarias para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>l mercado y fortalecer <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, y asumi<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s empresas<br />

son actores c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> esta institucionalidad, <strong>AVINA</strong> está realizando un acompañami<strong>en</strong>to<br />

al empresario Emilio Etchegorry <strong>en</strong> su gestión al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria Metalúrgica, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong> Córdoba, Arg<strong>en</strong>tina, y como miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Directiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Industriales<br />

Metalúrgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina (ADIMRA).<br />

Las cámaras son espacios que agrupan empresas por rama industrial o comercial y, por lo tanto, se trata<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> es posible incidir <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo sectorial. Que ese <strong>de</strong>sarrollo sectorial g<strong>en</strong>ere<br />

valor común o at<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida colectiva, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los dirig<strong>en</strong>tes empresariales<br />

que integran <strong>la</strong>s cámaras. Con esta visión <strong>AVINA</strong> aportó los recursos necesarios para construir una<br />

red social que le permitiera a este empresario contar con los contactos y vínculos necesarios para insta<strong>la</strong>r<br />

su ag<strong>en</strong>da basada <strong>en</strong> valores y propuestas que privilegian <strong>la</strong> dignidad humana.<br />

Previam<strong>en</strong>te <strong>AVINA</strong> había apoyado a Etchegorry <strong>en</strong> <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empresariales para llevar<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte esos valores y propuestas, primero <strong>en</strong>tre empresarios jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Córdoba (<strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong><br />

Jóv<strong>en</strong>es Empresarios <strong>de</strong> Córdoba, <strong>en</strong> 2004) y luego para empresas que operan <strong>en</strong> esa provincia (Gestión<br />

Responsable, organización <strong>de</strong> empresas por <strong>la</strong> RSE, <strong>en</strong> 2007).<br />

Medidas contra el cambio climático<br />

El cambio climático se instaló <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l empresariado <strong>de</strong> Chile hacia fines <strong>de</strong> 2009, con el ingreso a <strong>la</strong><br />

OCDE y los compromisos sobre mitigación <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>unciados durante<br />

80 81


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

<strong>la</strong> Cumbre <strong>de</strong> Cop<strong>en</strong>hague. A su vez, <strong>la</strong> temática tomó más fuerza ante el temor <strong>de</strong> los principales sectores<br />

exportadores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a posibles barreras comerciales que exigieran una reducción <strong>de</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> carbono.<br />

Esta situación motivó un proceso <strong>de</strong> diálogo multisectorial que permitió g<strong>en</strong>erar una serie <strong>de</strong> propuestas<br />

para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones público-privadas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong> emisiones. El proceso (www.<br />

cambioclimaticochile.org) fue impulsado por <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresas Eléctricas AG, <strong>Fundación</strong> Chile, el<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Eléctrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica, <strong>la</strong> Universidad Alberto Hurtado,<br />

<strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Futuro Latinoamericano y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Entre otras instancias técnicas y políticas se<br />

conformó una mesa <strong>de</strong> diálogo con refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los principales sectores económicos, organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad civil, y el Ministerio <strong>de</strong> Energía y Medio Ambi<strong>en</strong>te chil<strong>en</strong>o. Se analizaron estudios <strong>de</strong> costos<br />

<strong>de</strong> mitigación a nivel internacional y nacional; se i<strong>de</strong>ntificaron los pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> mitigación p<strong>la</strong>usibles <strong>en</strong><br />

Chile y se buscaron <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> política pública con mayor b<strong>en</strong>eficio social y económicam<strong>en</strong>te efici<strong>en</strong>tes;<br />

se analizaron 35 medidas factibles <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar para reducir gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro y se<br />

i<strong>de</strong>ntificaron instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión y costos directos <strong>de</strong> estas acciones.<br />

Como parte <strong>de</strong> este proceso, <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma Esc<strong>en</strong>arios Energéticos-Chile 2030 logró inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> política<br />

pública, creándose el Programa País Efici<strong>en</strong>cia Energética —<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

Energía— con una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> diez puntos para materializar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética <strong>de</strong>l país.<br />

Empresas por <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE (UniRSE) promovieron <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l sector privado <strong>de</strong><br />

Nicaragua que se p<strong>la</strong>smó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> organizaciones y gremios empresariales —li<strong>de</strong>rados por el<br />

Consejo Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Privada (COSEP) y <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio Americana <strong>de</strong> Nicaragua (AM-<br />

CHAM)— acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> responsabilidad social es un compromiso <strong>de</strong> todos y para todos y repres<strong>en</strong>ta<br />

una oportunidad para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> el país <strong>de</strong> forma r<strong>en</strong>table, ética e inclusiva.<br />

Ese fue el paso inicial, <strong>en</strong> 2010, para movilizar al sector empresarial fom<strong>en</strong>tando su participación <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>das<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo para que, junto con <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y el sector público, asuman<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y prácticas necesarias para afrontar <strong>de</strong> forma efectiva los problemas que aquejan al país.<br />

Actualm<strong>en</strong>te se está buscando ampliar <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector empresarial e implem<strong>en</strong>tar propuestas<br />

<strong>de</strong> relevancia contin<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> relevancia propia <strong>de</strong> Nicaragua, como el recic<strong>la</strong>je inclusivo, el acceso<br />

al agua a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión comunitaria, los mercados inclusivos, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s sust<strong>en</strong>tables.<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong> reconstrucción sust<strong>en</strong>table<br />

El 27 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2010 un fuerte terremoto, <strong>de</strong> 8,8 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Richter, y un posterior tsunami, arrasaron<br />

con 350 kilómetros <strong>de</strong> Chile. Se estima que <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía liberada fue cercana a 100.000 bombas atómicas<br />

como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Hiroshima <strong>en</strong> 1945. Las zonas más afectadas fueron Valparaíso, Santiago, O’Higgins, Maule,<br />

Biobio y La Araucanía, don<strong>de</strong> vive cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país, unos 13 millones <strong>de</strong> habitantes.<br />

Hubo más <strong>de</strong> 2 millones <strong>de</strong> damnificados, 500 muertos, 500 mil vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong>struidas, casi un millón <strong>de</strong><br />

niñas y niños sin po<strong>de</strong>r ir a estudiar ante <strong>la</strong>s 2.750 escue<strong>la</strong>s inhabilitadas, 35 hospitales inutilizados y<br />

daños estimados <strong>en</strong> 30 mil millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

Con apoyo <strong>de</strong> Naciones Unidas, un consorcio formado por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>Fundación</strong> Superación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Pobreza, Proyecto Propio y <strong>la</strong>s empresas Masisa y Onduline dio como resultado un proceso con amplia<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capital social local, con importante participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y con un rol <strong>de</strong>l sector<br />

privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es públicos. Se construyeron 1.472 vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

consorcio multisectorial, lo que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los resultados habitacionales con construcciones <strong>de</strong> calidad,<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

implicó logros <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o empleo <strong>en</strong> varias comunas y compras <strong>en</strong> ferreterías locales. También se trabajó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reconstrucción ciudadana, con consorcios trisectoriales que participan y li<strong>de</strong>ran procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

estratégica, reconstrucción patrimonial, empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y otros. <strong>AVINA</strong> intervino aportando un mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado <strong>de</strong> convocatoria y articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre todos los sectores.<br />

Esta experi<strong>en</strong>cia permitió validar <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo trisectorial, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, con participación<br />

ciudadana real, aportes al <strong>de</strong>sarrollo local, reactivación económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s afectadas, innovación<br />

y valoración por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad local.<br />

Promoción <strong>de</strong> los negocios y mercados inclusivos<br />

La promoción <strong>de</strong> los negocios inclusivos <strong>en</strong> América Latina tomó impulso <strong>en</strong> los últimos dos años cuando<br />

organizaciones empresariales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE se sumaron a <strong>la</strong> temática. Al apoyo inicial <strong>de</strong>l<br />

World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t (WBCSD) y sus repres<strong>en</strong>taciones <strong>la</strong>tinoamericanas se<br />

sumó <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Sector Privado <strong>de</strong>l PNUD, como responsable <strong>de</strong>l Pacto Mundial, que creó el programa<br />

Growing Inclusive Markets.<br />

A estas organizaciones internacionales luego se incorporaron <strong>la</strong>s locales como el IARSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, el<br />

Instituto Ethos y <strong>la</strong> Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC) <strong>en</strong> Brasil; gremios empresariales como <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Industrias <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Minas Gerais <strong>en</strong> Brasil y ANDI <strong>en</strong> Colombia; y el Programa Latinoamericano<br />

<strong>de</strong> RSE (PLARSE), que moviliza acciones <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> ocho países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Des<strong>de</strong> lo académico, por lo<br />

m<strong>en</strong>os veinte escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negocios <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te adoptaron el tema <strong>de</strong> negocios y mercados inclusivos<br />

<strong>en</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> promoción a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones y análisis <strong>de</strong> impacto social.<br />

Entre otras, universida<strong>de</strong>s miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red Social Enterprise Knowledge Network (SEKN) como Harvard<br />

Business School (Estados Unidos); Universidad San Andrés (Arg<strong>en</strong>tina); Universidad <strong>de</strong> São Paulo (Brasil);<br />

INCAE (Costa Rica); Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s (Colombia); Universidad Católica <strong>de</strong> Chile; EGADE (México);<br />

Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (Perú), IESA (V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>). Se sumaron, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> Universidad Torcuato Di Tel<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong>s fundaciones Getulio Vargas y Dom Cabral <strong>de</strong> Brasil, <strong>la</strong> Universidad Católica <strong>de</strong> Uruguay; <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong>l Desarrollo y <strong>la</strong> Alberto Hurtado <strong>de</strong> Chile, y <strong>la</strong>s estadouni<strong>de</strong>nses Cornell y Stanford.<br />

Alianza por el recic<strong>la</strong>do sust<strong>en</strong>table<br />

<strong>AVINA</strong> y el grupo empresarial Danone a través <strong>de</strong> su Fondo Ecosysteme se unieron con el objetivo <strong>de</strong> concretar<br />

un proyecto que mejore <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los recic<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s arg<strong>en</strong>tinas <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />

y Bu<strong>en</strong>os Aires (como primera etapa). La iniciativa busca estructurar una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor inclusiva para el<br />

recupero, procesami<strong>en</strong>to, y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> PET (material con el que se hace <strong>la</strong>s botel<strong>la</strong>s plásticas) a <strong>la</strong> industria<br />

para <strong>la</strong> producción local <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>s recic<strong>la</strong>das.<br />

La propuesta fue concebida y construida colectivam<strong>en</strong>te por <strong>AVINA</strong>, Danone y dos organizaciones <strong>de</strong> cartoneros,<br />

El Á<strong>la</strong>mo (Bu<strong>en</strong>os Aires) y <strong>la</strong> Cooperativa <strong>de</strong> Recic<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza (COREME). El acuerdo incluye<br />

el compromiso <strong>de</strong> Danone <strong>de</strong> producir un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sus botel<strong>la</strong>s con material recic<strong>la</strong>do y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un<br />

sistema <strong>de</strong> recupero que resulte sust<strong>en</strong>table. A su vez, <strong>AVINA</strong> aporta <strong>la</strong> estrategia y experi<strong>en</strong>cia para llevar<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte propuestas innovadoras que logr<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>r el trabajo <strong>de</strong> los recic<strong>la</strong>dores organizados con el <strong>de</strong><br />

los in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, uno <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>safíos para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión social.<br />

82 83


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

2. Adón<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos llegar mañana<br />

2.1 La necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo<br />

En m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos décadas <strong>la</strong> mayor articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre diversos actores sociales —con <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

como una <strong>de</strong> sus propuestas más significativas— ha logrado un esc<strong>en</strong>ario favorable para <strong>la</strong> reflexión sobre<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad. Este esc<strong>en</strong>ario bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> constituir el cimi<strong>en</strong>to hacia un cambio <strong>de</strong> paradigma consi<strong>de</strong>rado<br />

imprescindible para una construcción que permita avanzar sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> apa<strong>la</strong>ncar a qui<strong>en</strong>es todavía necesitan<br />

dar los primeros pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

La situación social y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> servicios públicos<br />

que caracterizan <strong>la</strong> región muestran que,<br />

hasta el mom<strong>en</strong>to, no se ha logrado incidir significativam<strong>en</strong>te,<br />

salvo <strong>en</strong> algunos aspectos remarcados<br />

por los <strong>en</strong>trevistados como al<strong>en</strong>tadores<br />

(iniciativas puntuales, <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s pequeñas).<br />

Resulta necesario dar un paso más para<br />

que <strong>la</strong> RSE concrete su pot<strong>en</strong>cial transformador.<br />

Exist<strong>en</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas pero parec<strong>en</strong> no<br />

alcanzar todavía para g<strong>en</strong>erar esos cambios, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que resulta complejo modificar<br />

valores y reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego, tanto sociales como<br />

empresariales, y que se trata <strong>de</strong> una tarea que<br />

requiere <strong>tiempo</strong>.<br />

Es necesario <strong>en</strong>tonces re<strong>en</strong>focar <strong>la</strong> RSE, continuando<br />

hacia un proceso más amplio que involucre<br />

a una mayor variedad <strong>de</strong> actores y que t<strong>en</strong>ga<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s señales que anticipan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

para <strong>la</strong>s próximas décadas. John Elkington,<br />

qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1994 acuñó el concepto triple bottom<br />

line (“triple <strong>línea</strong> <strong>de</strong> resultados”), sobre el <strong>de</strong>sempeño<br />

económico, social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

empresas, actualm<strong>en</strong>te explica <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to<br />

firmado por su organización <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

una “economía Fénix”: “Un nuevo or<strong>de</strong>n económico está resurgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas, y una nueva g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> innovadores, empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores e inversionistas está acelerando cambios es<strong>en</strong>ciales para brindar<br />

soluciones sost<strong>en</strong>ibles y esca<strong>la</strong>bles al mundo” 17 .<br />

El camino <strong>de</strong>l cambio está marcado por ag<strong>en</strong>tes<br />

globales como <strong>la</strong>s organizaciones intergubernam<strong>en</strong>tales,<br />

<strong>la</strong>s corporaciones transnacionales y <strong>la</strong><br />

sociedad civil, según seña<strong>la</strong> el docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Global<br />

Sc<strong>en</strong>ario Group (GSG), La gran transición: La<br />

promesa y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> futuro 18 , y un cuarto ag<strong>en</strong>te global “m<strong>en</strong>os tangible”: “<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l público<br />

17 Traducción libre. Vo<strong>la</strong>ns. The Pho<strong>en</strong>ix Economy. 50 Pioneers in the Business of Social Innovation. Londres, 2009.<br />

18 Stockholm Environm<strong>en</strong>t Institute (SEI). La gran transición: La promesa y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> futuro, traducción <strong>de</strong> Comisión Económica<br />

para América Latina y el Caribe (CEPAL), 2006.<br />

“Lo que se ha logrado a nivel micro no se ha<br />

llevado a esca<strong>la</strong>. Hay proyectos puntuales don<strong>de</strong><br />

se pue<strong>de</strong> ver el impacto positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción específica. Ahora hay que<br />

multiplicarlo.”<br />

“La RSE llegó a una pequeña porción <strong>de</strong> empresas,<br />

falta llegar a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más.”<br />

“Veo casos puntuales <strong>de</strong> mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida pero creo que el movimi<strong>en</strong>to todavía no marca<br />

ag<strong>en</strong>da, y esto es lo que se necesita ahora.”<br />

“La calidad <strong>de</strong> vida ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong>s empresas<br />

pero, sobre todo, con el sistema. La RSE todavía no<br />

ha trabajado sobre el cambio <strong>en</strong> el sistema. Esto<br />

está p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te para lograr una transformación<br />

social.”<br />

“La RSE es un proceso que no es tangible y<br />

conti<strong>en</strong>e un cambio <strong>de</strong> cultura y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

que lo hace l<strong>en</strong>to.”<br />

“Todavía estamos empantanados <strong>en</strong> el mismo<br />

paradigma.”<br />

“El aporte es incipi<strong>en</strong>te pero todavía insufici<strong>en</strong>te.”<br />

“Se trata <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to vivo que todavía<br />

ti<strong>en</strong>e objetivos importantes aunque se requiere<br />

r<strong>en</strong>ovación y mayor conci<strong>en</strong>tización.”<br />

“Siempre p<strong>en</strong>samos que no hay que reinv<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

rueda pero ahora sí es necesario. Cada uno <strong>de</strong>berá<br />

pregunta<strong>rse</strong> cómo hacerlo capitalizando el pasado<br />

y creando nuevos esc<strong>en</strong>arios.”<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l cambio, y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> valores que <strong>de</strong>n primacía a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida,<br />

<strong>la</strong> solidaridad humana y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te”. A nivel individual, se trata <strong>de</strong>l avance hacia<br />

ciudadanos conci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su responsabilidad <strong>en</strong> los distintos roles que ejerc<strong>en</strong>: <strong>en</strong> su familia, como usuario<br />

y consumidor, como cli<strong>en</strong>te, como trabajador, como empresario.<br />

Al compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE como parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>en</strong> un proceso<br />

pau<strong>la</strong>tino que <strong>en</strong> América Latina ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

veinte años, los <strong>de</strong>safíos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes no pue<strong>de</strong>n<br />

ser consi<strong>de</strong>rados limitantes; al contrario, repres<strong>en</strong>tan<br />

oportunida<strong>de</strong>s, espacios fértiles don<strong>de</strong> se<br />

requiere sembrar con apoyo e inc<strong>en</strong>tivo, basados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que forman parte <strong>de</strong><br />

este movimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> sus pot<strong>en</strong>ciales aportes a <strong>la</strong> transformación. Las empresas cu<strong>en</strong>tan con los recursos,<br />

<strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas adquiridas y los conocimi<strong>en</strong>tos para ser activas participantes <strong>de</strong> este proceso. Si esto no<br />

ocurre, <strong>de</strong>berán ser <strong>la</strong> sociedad civil organizada, los consumidores y los gobiernos los que se ocup<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

recordá<strong>rse</strong>lo.<br />

2.2 Un camino factible<br />

A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong>stacados que surg<strong>en</strong> como t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias para <strong>la</strong>s próximas décadas<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, sus <strong>de</strong>safíos, y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s que podrán surgir durante el proceso. El<br />

punteado, no exhaustivo, fue conformado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los expertos consultados para este<br />

estudio, <strong>de</strong> iniciativas como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>umeradas <strong>en</strong> el punto “1.3 Ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo: señales a partir <strong>de</strong> iniciativas<br />

con participación <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>”, y <strong>de</strong>l relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos reci<strong>en</strong>tes referidos específicam<strong>en</strong>te<br />

al futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad 19 : el Proyecto Ethos diez años 20 , <strong>de</strong>l Instituto Ethos, que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

una estrategia para abordar los próximos <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l sector privado, <strong>la</strong> Visión 2050 21 <strong>de</strong>l Consejo Empresarial<br />

Mundial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t, WBCSD)<br />

—firmada por 29 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas internacionales, <strong>la</strong> mayoría con operaciones importantes <strong>en</strong><br />

América Latina—, y <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones 22 <strong>de</strong>l Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea (ALC-UE)<br />

sobre <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa organizado por los gobiernos <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Alemania y España<br />

y por <strong>la</strong> Comisión Europea con miras a <strong>la</strong> Cumbre Unión Europea - América Latina <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>ntes y jefes <strong>de</strong><br />

Estado que se realizara <strong>en</strong> Madrid <strong>en</strong> 2010.<br />

Consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Consi<strong>de</strong>rando que América Latina se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra posicionada como un mercado<br />

emerg<strong>en</strong>te con amplias oportunida<strong>de</strong>s para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, un próximo paso es lograr<br />

cons<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a estándares <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que contempl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. El hecho<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados t<strong>en</strong>ga una mirada local sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y consi<strong>de</strong>re<br />

escasa <strong>la</strong> información que circu<strong>la</strong> a nivel contin<strong>en</strong>tal —dato que, a su vez, se correspon<strong>de</strong> con <strong>la</strong> escasez<br />

<strong>de</strong> literatura con <strong>en</strong>foque <strong>la</strong>tinoamericano sobre <strong>la</strong> temática— indica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> consolidar <strong>la</strong> región<br />

como bloque para lograr optimizar y pot<strong>en</strong>ciar los esfuerzos <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> un mercado sost<strong>en</strong>ible que abone<br />

al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una economía ver<strong>de</strong> e inclusiva, con una mayor oferta <strong>de</strong> productos y servicios que se<br />

distingan por su responsabilidad social y bajo impacto ambi<strong>en</strong>tal, y un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> investigación<br />

y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

19 Esta información pue<strong>de</strong> ser complem<strong>en</strong>tada con fu<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> ComunicaRSE, Las 10 c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabili-<br />

dad para 2011, que abordan una multiplicidad <strong>de</strong> iniciativas y hechos que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />

20 Itacarambi, Paulo. Proyecto Ethos 10 años. Instituto Ethos, São Paulo, 2009.<br />

21 WBCSD. Vision 2050. The new ag<strong>en</strong>da for business. 2010.<br />

22 Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea sobre <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Recom<strong>en</strong>daciones. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

octubre <strong>de</strong> 2009.<br />

“Gobiernos, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

grupos <strong>la</strong>borales y empresarios trabajando para<br />

lograr nuevas estructuras.”<br />

“Habrá que p<strong>en</strong>sar leyes que cambi<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y<br />

no que vayan <strong>de</strong>trás.”<br />

84 85


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Desarrollo <strong>de</strong> soluciones innovadoras y efectivas. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s problemáticas que muestran<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un nuevo mo<strong>de</strong>lo empiezan a aparecer abordajes a los que hay que darle crédito,<br />

consi<strong>de</strong>rando que anteriores búsquedas <strong>de</strong> soluciones no han sido efectivas. Se trata <strong>de</strong> explorar nuevas<br />

posibilida<strong>de</strong>s. Los empleos ver<strong>de</strong>s, seña<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), como<br />

una pot<strong>en</strong>cial solución al <strong>de</strong>sempleo: personas capacitadas para el nuevo mercado <strong>de</strong> trabajo que incorporan<br />

los parámetros <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> manera transversal e integral <strong>en</strong> todas sus <strong>de</strong>cisiones y acciones.<br />

La innovación <strong>en</strong> tecnología, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergías limpias, biotecnología y optimización <strong>de</strong> los<br />

recursos (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> agua avanzados hasta aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los residuos), con aplicaciones <strong>en</strong><br />

sectores que van <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura a <strong>la</strong> medicina. La arquitectura sost<strong>en</strong>ible, que indaga construcciones que<br />

mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y el respeto por el medio ambi<strong>en</strong>te. Los procesos sobre “ciuda<strong>de</strong>s sost<strong>en</strong>ibles”<br />

que muestran un abanico <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cuestiones como gestión <strong>de</strong> recursos, movilidad e infraestructura<br />

para ciuda<strong>de</strong>s como Bogotá, San Pablo y M<strong>en</strong>doza.<br />

Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> mecanismos objetivos <strong>de</strong> premios y castigos. Se requiere <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y difundir mecanismos<br />

<strong>de</strong> evaluación y premiación para valorizar y difer<strong>en</strong>ciar a <strong>la</strong>s empresas responsables <strong>en</strong> el mercado.<br />

Reg<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras que ali<strong>en</strong>t<strong>en</strong> a empresas y consumidores a exigir estándares responsables. Para lograrlo será<br />

necesario, <strong>en</strong>tre otras medidas, inc<strong>en</strong>tivar el monitoreo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y crear mecanismos <strong>de</strong> punición<br />

como sanciones por incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compromisos asumidos y por comportami<strong>en</strong>to irresponsable. Es<br />

fundam<strong>en</strong>tal el rol estatal a través <strong>de</strong> leyes, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones y políticas públicas —previéndose normativas<br />

acor<strong>de</strong> a los distintos tipos <strong>de</strong> empresas—, así como el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> los controles que<br />

se re<strong>la</strong>cion<strong>en</strong> con transpar<strong>en</strong>tar y fiscalizar <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l sector público y <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l sector privado.<br />

El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> reportes integrados, que combinan lo financiero con lo social y ambi<strong>en</strong>tal,<br />

muestra un mayor interés por medir y comunicar <strong>la</strong> gestión responsable que realizan <strong>la</strong>s empresas, y a<br />

esto se suma <strong>la</strong> verificación externa <strong>de</strong> comités formados por terceros objetivos. A <strong>la</strong> vez se observan<br />

<strong>de</strong>sarrollos sectoriales; por ejemplo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “banca ética” que ofrece instrum<strong>en</strong>tos como los índices<br />

<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> valores (el ISE BOVESPA <strong>de</strong> Brasil, pionero <strong>en</strong> América Latina), con<br />

inci<strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los mercados financieros. La medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal es<br />

un tema que gana terr<strong>en</strong>o: primero <strong>la</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong>l carbono y, más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong>l agua. Global<br />

Reporting Initiative (GRI) anunció que su nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> indicadores incluirá un capítulo <strong>de</strong>dicado a<br />

biodiversidad. En países como Ho<strong>la</strong>nda, Fin<strong>la</strong>ndia, Noruega, Francia e Ir<strong>la</strong>nda ya se están aplicando tasas<br />

impositivas acor<strong>de</strong>s a los niveles <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong> CO 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias como inc<strong>en</strong>tivo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergías limpias y r<strong>en</strong>ovables.<br />

Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to: participación social y una actitud conci<strong>en</strong>te sobre el consumo. Ante <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te<br />

hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización (con estructuras más horizontales y nueva tecnología como<br />

internet, y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organizaciones que globalizan <strong>la</strong> información), <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil empieza<br />

a escucha<strong>rse</strong> cada vez más fuerte, y a ser t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

Este empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad requiere una inversión <strong>en</strong> educación sobre sost<strong>en</strong>ibilidad para impulsar<br />

<strong>la</strong> participación social, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas y lograr una transformación <strong>en</strong> el<br />

estilo <strong>de</strong> vida, que incluye <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> consumir. Una forma <strong>de</strong> uso y consumo que valore <strong>la</strong> producción<br />

responsable, inclusiva, justa y ver<strong>de</strong>. Una forma <strong>de</strong> consumo que sea respetuosa <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> sociedad.<br />

Articu<strong>la</strong>ción, integración y alianzas globales. Es necesario fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> dialogar <strong>en</strong>tre los diversos<br />

actores, tanto para <strong>en</strong>contrar formas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración como para resolver conflictos. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

voces más reconocidas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> RSE consultadas se refier<strong>en</strong> a un cambio estructural basado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración inte<strong>rse</strong>ctorial y <strong>en</strong> alianzas cada vez más globales. Como se señaló <strong>en</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />

surgidas <strong>de</strong>l Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea sobre RSE, al hace<strong>rse</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> alianza<br />

<strong>en</strong>tre regiones: “Para que <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSC se convierta <strong>en</strong> un impulsor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los acuerdos<br />

comerciales internacionales <strong>de</strong>be existir un proceso <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s regiones”. Sobre este tema<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

<strong>la</strong> principal pregunta es cómo lograr que los actores estén dispuestos y preparados para integra<strong>rse</strong> <strong>en</strong><br />

alianzas con verda<strong>de</strong>ro impacto. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia indica, a <strong>la</strong> vez, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> nuevos sectores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas públicas.<br />

Comportami<strong>en</strong>to empresarial: <strong>de</strong> una actitud reactiva a una proactiva. Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y sus transformaciones<br />

durante <strong>la</strong> última década son atribuidos principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas matrices a<br />

sus filiales, a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l comercio exterior y a <strong>la</strong> presión social internacional sobre ciertas temáticas.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> RSE son consi<strong>de</strong>radas una respuesta reactiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. El próximo<br />

paso será lograr un rol proactivo <strong>de</strong>l sector privado y así pot<strong>en</strong>ciar su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> transformación hacia<br />

el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Este cambio t<strong>en</strong>drá como esc<strong>en</strong>ario una nueva ag<strong>en</strong>da para los empresarios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que cuestiones como el cambio climático, <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong>s problemáticas sociales serán vistas<br />

como oportunida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> invertir, crecer y progresar. En este esc<strong>en</strong>ario <strong>la</strong>s empresas podrán implem<strong>en</strong>tar<br />

soluciones creativas, innovadoras y r<strong>en</strong>tables, alianzas estratégicas y un nuevo vínculo con su ca<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong> valor. Varios <strong>de</strong> los especialistas consultados sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas que están incorporándose al<br />

mercado <strong>la</strong>boral o llevan pocos años <strong>en</strong> él pose<strong>en</strong> una mayor conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad y una mejor formación para lograrlo. Entre <strong>la</strong>s señales que se observan al respecto se <strong>de</strong>staca<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta académica <strong>en</strong> áreas como RSE, medio ambi<strong>en</strong>te e inclusión social.<br />

Esta serie <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra condicionada por algunas preguntas que todavía no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

respuesta c<strong>la</strong>ra y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> cómo se resuelvan para <strong>de</strong>terminar el esc<strong>en</strong>ario futuro. Uno <strong>de</strong> los principales<br />

<strong>de</strong>bates actuales es cómo se financiará <strong>la</strong> inversión que resulta imprescindible para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible, como <strong>la</strong> transición hacia el uso <strong>de</strong> tecnologías limpias, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> carbono y <strong>de</strong><br />

agua. Otro punto es cómo impactará <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta, <strong>de</strong>manda y hábitos <strong>de</strong> consumo <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> variables<br />

sobre impacto social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong> los productos. En este s<strong>en</strong>tido, se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> política pública no pasará solo por g<strong>en</strong>erar más legis<strong>la</strong>ción sino por <strong>en</strong>contrar inc<strong>en</strong>tivos y mecanismos<br />

cons<strong>en</strong>suados que ayu<strong>de</strong>n a solv<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inversión y a garantizar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para todo<br />

tipo <strong>de</strong> empresas. Al respecto, habrá que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el apoyo que necesitará toda <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor<br />

(que <strong>en</strong> América Latina incluye una mayoría <strong>de</strong> pymes) para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte esta transformación.<br />

Existe un cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eralizado sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar una vuelta <strong>de</strong> timón e implem<strong>en</strong>tar una nueva<br />

forma <strong>de</strong> actuar para lograr <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. Más allá <strong>de</strong> cómo se <strong>de</strong>fina el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong> este<br />

rumbo, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>netarias impondrán sus urg<strong>en</strong>cias y esto parece ser <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> cuanto al<br />

<strong>tiempo</strong> disponible para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte los cambios hacia una vida digna para todo el p<strong>la</strong>neta. Al parecer<br />

nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> una transición que, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>caminada, podría acercarnos a un mundo justo, equitativo,<br />

libre, pacífico y sost<strong>en</strong>ible para toda <strong>la</strong> humanidad.<br />

86 87


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

UN PUNTO DE VISTA<br />

UN PUNTO DE VISTA<br />

Participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este estudio fue un privilegio por diversos motivos. Por una parte,<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar un año a saber dón<strong>de</strong> estamos parados <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad<br />

Social Empresarial, con una perspectiva <strong>la</strong>tinoamericana, mirando hacia atrás y hacia <strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />

para conocer mejor el pres<strong>en</strong>te y sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. Por otra, haber relevado docum<strong>en</strong>tación<br />

significativa <strong>en</strong> RSE y haber conocido <strong>la</strong> opinión y experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> más <strong>de</strong> set<strong>en</strong>ta expertos, con <strong>la</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> conformar elem<strong>en</strong>tos que buscan sumar al análisis, como una <strong>línea</strong> <strong>de</strong> <strong>tiempo</strong> con<br />

los hitos emblemáticos y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to según <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> ejes <strong>de</strong> evolución.<br />

A<strong>de</strong>más, haber estimado el alcance <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> una organización como <strong>AVINA</strong> y su “manera <strong>de</strong><br />

hacer”. Y, fundam<strong>en</strong>tal, haber sido parte <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> consultoría integrado por profesionales<br />

con diversidad <strong>en</strong> sus especialida<strong>de</strong>s y uniformidad <strong>en</strong> su nivel <strong>de</strong> compromiso, y haber sost<strong>en</strong>ido<br />

un intercambio franco y dinámico con el equipo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>de</strong>dicado a este proyecto.<br />

Los <strong>en</strong>trevistados manifestaron interés por participar <strong>de</strong> esta investigación y se mostraron sinceros,<br />

c<strong>la</strong>ros y bi<strong>en</strong> dispuestos durante <strong>la</strong> hora y media que duró cada <strong>en</strong>trevista. El primer grupo, que<br />

participó <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> prueba <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> consulta, fue paci<strong>en</strong>te y g<strong>en</strong>eroso ayudando<br />

a mejorar el cuestionario. Y aquéllos que <strong>en</strong> principio habían dispuesto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>tiempo</strong> para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trevista, finalm<strong>en</strong>te pospusieron sus ag<strong>en</strong>das para darle el espacio necesario. En su conjunto,<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas fueron una oportunidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>e<strong>rse</strong> a reflexionar sobre un pasado colectivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> propia experi<strong>en</strong>cia, y a opinar sobre el accionar <strong>de</strong> una organización particu<strong>la</strong>r como <strong>AVINA</strong>. La<br />

mayoría <strong>de</strong> los consultados dio cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esas particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, i<strong>de</strong>ntificó aciertos y <strong>de</strong>saciertos, y<br />

calificó como <strong>de</strong> alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>la</strong>tinoamericana.<br />

El grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados fue diverso. En cuanto a su vínculo con <strong>AVINA</strong>, se consultó a: refer<strong>en</strong>tes<br />

apoyados por <strong>AVINA</strong> hace años; aliados reci<strong>en</strong>tes, ex integrantes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, actuales directivos y<br />

responsables nacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, y refer<strong>en</strong>tes sin vínculo directo con <strong>AVINA</strong>. En re<strong>la</strong>ción<br />

a su ámbito <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño, se <strong>en</strong>trevistaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> propietarios <strong>de</strong> grupos empresariales y <strong>de</strong><br />

pymes, ejecutivos <strong>de</strong> empresas y directivos <strong>de</strong> agrupaciones empresariales, hasta directivos <strong>de</strong> organizaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>de</strong> organizaciones específicas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, <strong>de</strong> medios<br />

<strong>de</strong> comunicación, y académicos. En total, fueron 76 <strong>en</strong>trevistados que trabajan <strong>en</strong> 17 países. Más<br />

allá <strong>de</strong> sus distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y <strong>de</strong> su re<strong>la</strong>ción con <strong>AVINA</strong>, no se registró una difer<strong>en</strong>ciación<br />

significativa <strong>en</strong>tre los distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados.<br />

Este estudio buscó ser un aporte para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una perspectiva regional. Tanto los <strong>en</strong>trevistados<br />

como <strong>la</strong>s publicaciones analizadas refier<strong>en</strong> más a una mirada nacional que a una mirada<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, lo cual hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una falta <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to regional y, <strong>en</strong> especial, <strong>de</strong><br />

una falta <strong>de</strong> consolidación <strong>de</strong> lo que constituye una región como tal. En <strong>la</strong> construcción que supone<br />

este estudio seguram<strong>en</strong>te no están todas <strong>la</strong>s organizaciones ni todas <strong>la</strong>s iniciativas significativas;<br />

<strong>de</strong>l mismo modo, probablem<strong>en</strong>te figuran organizaciones e iniciativas que para algunas miradas<br />

pue<strong>de</strong>n no haber sido relevantes. Sin embargo es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el recorte es inevitable<br />

y que esta investigación no pret<strong>en</strong>dió ser un relevami<strong>en</strong>to exhaustivo sino mapear estos<br />

años <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong> región para observar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, <strong>de</strong>nominadores comunes y señales <strong>de</strong>l camino<br />

recorrido y <strong>de</strong>l camino por recorrer.<br />

Es <strong>de</strong> subrayar que, a gran<strong>de</strong>s rasgos, los <strong>en</strong>trevistados no fueron concluy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus opiniones<br />

acerca <strong>de</strong> si exist<strong>en</strong> cambios concretos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to empresarial y sobre si <strong>la</strong> RSE está pu-<br />

88 89


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

di<strong>en</strong>do lograr una transformación significativa que redun<strong>de</strong> <strong>en</strong> una mejor calidad <strong>de</strong> vida. Probablem<strong>en</strong>te<br />

esto se <strong>de</strong>ba a que no exist<strong>en</strong> respuestas <strong>de</strong>finitivas <strong>en</strong> un proceso que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pocos años, que evoluciona constantem<strong>en</strong>te y que, incluso, hasta<br />

podría mutar.<br />

Los mayores <strong>de</strong>safíos parec<strong>en</strong> ser lograr insta<strong>la</strong>r masivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gestión responsable y consolidar<br />

los cambios necesarios para que <strong>la</strong> RSE se <strong>en</strong>marque <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que busca alcanzar <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad. El capital social y el conocimi<strong>en</strong>to que trae aparejado el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE constituy<strong>en</strong><br />

un p<strong>la</strong>fón fértil para transformaciones más profundas.<br />

Merce<strong>de</strong>s Korin<br />

Febrero, 2011<br />

PARTE III. EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

ANEXOS<br />

90 91


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

A. Entrevistados<br />

92 93<br />

ANEXOS<br />

Como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> Metodología, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes a ser consultados buscó t<strong>en</strong>er un criterio <strong>de</strong> diversidad <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes aspectos. A continuación se brinda el listado con los <strong>en</strong>trevistados y gráficos sobre <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad obt<strong>en</strong>ida por<br />

país (<strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> parte por el accionar <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> RSE <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos), por ámbito <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes y<br />

según el vínculo <strong>de</strong> éstos con <strong>AVINA</strong>.<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Alberto Willi Profesor <strong>de</strong>l área Empresa, Sociedad y Economía <strong>en</strong> el IAE Business School, Universidad Austral<br />

Alejandro Langlois Director Institucional <strong>de</strong> ComunicaRSE<br />

Carlos March Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

Carm<strong>en</strong> O<strong>la</strong>echea Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />

C<strong>la</strong>udio Giomi Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> RSE y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> Arcor<br />

Fernando Barbera Vocal titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Directiva <strong>de</strong> Valos / Miembro fundador <strong>de</strong> Nuestra M<strong>en</strong>doza<br />

Gabriel Griffa Ex Director <strong>de</strong> Comunicaciones <strong>de</strong> Stephan Schmidheiny<br />

Karina Stocovaz Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible para <strong>la</strong>s Operaciones Internacionales <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong> y Francia <strong>de</strong> Natura<br />

Luis Ul<strong>la</strong> Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE)<br />

Mariana Caminotti Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Córdoba<br />

Silvia D’Agostino Vicepresi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong>l Consejo Empresario <strong>de</strong> Entre Ríos (CEER)<br />

Bolivia<br />

Álvaro Bazán Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />

Andreas Noack Responsable <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> el Instituto Boliviano <strong>de</strong> Comercio Exterior (IBCE) / Directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong><br />

Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />

Eduardo Peinado Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Coca Co<strong>la</strong> / Miembro <strong>de</strong>l Directorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad Social<br />

Empresarial (COBORSE)<br />

Gabriel Baracatt Director <strong>de</strong> Innovación Social <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Leslie C<strong>la</strong>ros Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (Fun<strong>de</strong>s) / Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong><br />

Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />

Lour<strong>de</strong>s Chalup Integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (AmigaRSE) / Secretaria Técnica <strong>de</strong>l<br />

Consejo Boliviano <strong>de</strong> Negocios Inclusivos (COBONEI)<br />

Maggi Ta<strong>la</strong>vera Directora <strong>de</strong> Semanario Uno<br />

Brasil<br />

Francisco Azevedo Ex Repres<strong>en</strong>tante Regional <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Brasil<br />

Geraldinho Vieira Ex Repres<strong>en</strong>tante Regional <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Brasil / Ex Director <strong>de</strong> Comunicaciones <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Helio Mattar Director Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Instituto Akatu<br />

Jair Kievel Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Responsabilidad Social y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l Instituto Lojas R<strong>en</strong>ner<br />

Maria <strong>de</strong> Lour<strong>de</strong>s Nunes Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> O Boticário / Encargada <strong>de</strong> RC y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l Grupo Boticário<br />

O<strong>de</strong>d Grajew Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social / Fundador <strong>de</strong>l Movimi<strong>en</strong>to Nossa São Paulo<br />

Paulo Itacarambi Vicepresi<strong>de</strong>nte Ejecutivo <strong>de</strong>l Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social<br />

Sean McKaugan Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Susana Leal Ex Directora <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales <strong>de</strong>l Instituto Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania<br />

Chile<br />

Francisca Tondreau Sub Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> MASISA Chile<br />

Gilberto Ortiz Ex Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes Internacional<br />

Guillermo Scal<strong>la</strong>n Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Chile<br />

Hugo Vergara Director <strong>de</strong> BSD Chile / Ex Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Forum Empresa<br />

Marcos Delucchi Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Industrial para el Desarrollo Regional <strong>de</strong>l Biobio (CIDERE Biobio)<br />

Pao<strong>la</strong> Berdichevsky Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Chile<br />

Rafael Quiroga Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Acción RSE<br />

Soledad Teixidó Presi<strong>de</strong>nta Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Prohumana


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Yanina Kowszyk Directora Ejecutiva <strong>de</strong> Forum Empresa<br />

Xim<strong>en</strong>a Abogabir Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz<br />

Colombia<br />

Bernardo Toro Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Colombia / Asesor Especial <strong>de</strong>l Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Diana Chávez Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Regional para América Latina y el Caribe <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas<br />

Emilia Ruiz Morante Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Corona / Miembro fundadora <strong>de</strong> Bogotá Cómo Vamos<br />

María López Directora <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> Publicaciones Semana<br />

Roberto Gutiérrez Poveda Ex Coordinador <strong>de</strong>l nodo colombiano <strong>de</strong> Social Enterprise Knowledge Network (SEKN) / Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Facultad <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />

Costa Rica<br />

Luis Javier Castro Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED)<br />

Olga Sauma Directora <strong>de</strong> Desarrollo Empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Empresarial para el Desarrollo (AED)<br />

Rafael Luna Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Costa Rica<br />

Ecuador<br />

Camilo Pinzón Coordinador <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Ecuador<br />

Jorge Roca Miembro <strong>de</strong> los Directorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca, <strong>la</strong> empresa Cotopaxi y <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Esquel<br />

Juan Cor<strong>de</strong>ro Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Incubadora <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong>l Austro <strong>de</strong>l Ecuador (Innpulsar) / Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Econó-<br />

micas y Administrativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca<br />

Ramiro Alvear Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES)<br />

El Salvador<br />

Roberto Murray Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Accion Social (Fun<strong>de</strong>mas) / Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Agríco<strong>la</strong> Industrial Sal-<br />

vadoreña (AGRISAL)<br />

Rhina Reyes Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas)<br />

Estados Unidos<br />

Aron Cramer Presi<strong>de</strong>nte y Director Ejecutivo <strong>de</strong> Business for Social Responsibility (BSR)<br />

Estrel<strong>la</strong> Peinado Vara Especialista <strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo/Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones (BID/FOMIN)<br />

Terry Nelidov Responsable <strong>de</strong>l Proyecto DR-CAFTA Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess, <strong>en</strong> Business for Social Responsibility (BSR)<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Guillermo Monroy Director Ejecutivo <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE)<br />

Honduras<br />

Roberto Leiva Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Consejo Empresarial Hondureño para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CEHDES) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />

Hondureña <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (FundahRSE)<br />

Ing<strong>la</strong>terra<br />

Simon Za<strong>de</strong>k Ex Director Ejecutivo <strong>de</strong> Accountability<br />

Nicaragua<br />

Matthias Dietrich Director Ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (UniRSE)<br />

Panamá<br />

Andreas Egg<strong>en</strong>berg Integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Directiva <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Marce<strong>la</strong> Álvarez Cal<strong>de</strong>rón <strong>de</strong> Pardini Fundadora <strong>de</strong> IntegraRSE<br />

Teresa Moll <strong>de</strong> Alba <strong>de</strong> Alfaro Directora Ejecutiva <strong>de</strong> SumaRSE<br />

94 95<br />

Paraguay<br />

ANEXOS<br />

Beltrán Macchi Miembro <strong>de</strong>l Directorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio y Servicios <strong>de</strong>l Paraguay y <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong>l Pacto Ético Comercial<br />

/ Director Ejecutivo <strong>de</strong>l Banco Visión<br />

Diana Escobar Directora Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (REDES) / Directora <strong>de</strong> Producción <strong>de</strong><br />

Tecnoprint<br />

Ricardo Carrizosa Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC) / Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> DIESA<br />

Susana Ortiz Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Paraguay<br />

Yan Speranza Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Moisés Bertoni<br />

Perú<br />

Baltazar Caravedo Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Perú<br />

Bartolomé Ríos Ex Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Perú<br />

Carlos Armando Casis Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Atocongo<br />

Felipe Portocarrero Rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP)<br />

H<strong>en</strong>ri Le Bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>u Ger<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Perú 2021<br />

José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Riva Director Ejecutivo <strong>de</strong> GestionaRSE<br />

Uruguay<br />

Carm<strong>en</strong> Correa Responsable <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Nacionales <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> Uruguay<br />

Eduardo Shaw Director Ejecutivo <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social (DERES)<br />

Enrique Piedra Cueva Ex Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> Montevi<strong>de</strong>o<br />

Rubén Casavalle Miembro <strong>de</strong>l Consejo Directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa (ACDE)


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

B. Metodología <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista y <strong>en</strong>cuesta<br />

96 97<br />

ANEXOS<br />

Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas se utilizó un cuestionario guía dividido <strong>en</strong> dos secciones que contaron con preguntas abiertas y<br />

preguntas semiestructuradas. La segunda sección contó a<strong>de</strong>más con una breve <strong>en</strong>cuesta.<br />

Primera sección: Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

Temas <strong>de</strong>l cuestionario guía<br />

!" Puntos <strong>de</strong> inflexión y etapas <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE<br />

!" Organizaciones, re<strong>de</strong>s e iniciativas emblemáticas<br />

!" Proceso <strong>de</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

!" Motivaciones y cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />

!" Motivaciones y cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to social<br />

!" Contribución efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE a <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

Segunda sección: Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>AVINA</strong> y <strong>la</strong> RSE<br />

!" Objetivos y estrategias <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> RSE<br />

!" Aportes <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE<br />

!" Principales aciertos y <strong>de</strong>saciertos<br />

!" Valoración cualitativa y cuantitativa (<strong>en</strong>cuesta) <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>de</strong> América Latina<br />

!" Suger<strong>en</strong>cias para una contribución eficaz a que <strong>la</strong>s empresas sean parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación social<br />

La <strong>en</strong>cuesta incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda sección fue utilizada para que los <strong>en</strong>trevistados respondieran básicam<strong>en</strong>te dos preguntas acer-<br />

ca <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>. Ambas fueron completadas según una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> 1 a 5 (1-Nulo, 2-Bajo, 3-Medio, 4-Alto,<br />

5-Muy Alto) y <strong>la</strong> opción No Sabe o No Contesta (NS/NC).<br />

Encuesta<br />

Valoración <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong>, directa e indirecta, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

¿Cuánto incidió <strong>AVINA</strong>, <strong>de</strong> manera<br />

directa e indirecta, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina?<br />

Nulo<br />

1<br />

Bajo<br />

2<br />

Medio<br />

3<br />

Alto<br />

4<br />

Muy Alto<br />

5<br />

NS/NC<br />

>>


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Encuesta<br />

Valoración <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> RSE, por ámbitos<br />

ÁMBITOS<br />

(<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético)<br />

1. Agrupaciones empresariales<br />

2. Consultoras<br />

3. Empresas<br />

4. Instituciones académicas<br />

5. Medios <strong>de</strong> comunicación<br />

6. Organismos internacionales o<br />

multi<strong>la</strong>terales<br />

7. Organismos públicos<br />

8. Organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

Civil (transpar<strong>en</strong>cia, trabajadores,<br />

consumidores, medio ambi<strong>en</strong>te, etc.)<br />

9. Organizaciones específicas <strong>de</strong> RSE<br />

10. Re<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> RSE<br />

11. Otros (Especificar)<br />

Nulo<br />

1<br />

Bajo<br />

2<br />

Medio<br />

3<br />

Alto<br />

4<br />

Muy Alto<br />

5<br />

NS/NC<br />

98 99<br />

ANEXOS<br />

C. Detalle <strong>de</strong> Línea <strong>de</strong> Tiempo: La RSE <strong>en</strong> América Latina, década <strong>de</strong> 2000<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

!" Organizaciones y Re<strong>de</strong>s<br />

!" Conceptos<br />

!" Herrami<strong>en</strong>tas<br />

abc Organizaciones, Re<strong>de</strong>s e Hitos con los que contribuyó <strong>AVINA</strong><br />

" Creación <strong>de</strong> Acción RSE <strong>en</strong> Chile.<br />

" Se crea el Consejo Nacional <strong>de</strong> Producción Limpia, <strong>en</strong> Chile; organismo público-privado que busca impulsar <strong>la</strong> cooperación<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas) <strong>en</strong> El Salvador.<br />

" Creación <strong>de</strong> IntegraRSE <strong>en</strong> Panamá.<br />

" Se establece <strong>la</strong> Mesa Redonda <strong>de</strong> Gobierno Corporativo <strong>en</strong> América Latina con el objetivo <strong>de</strong> facilitar el diálogo público-<br />

" Se crea <strong>en</strong> Brasil <strong>la</strong> Revista Exame, que incluyó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inicio una Guia <strong>de</strong> boa cidadania corporativa (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007, se l<strong>la</strong>ma<br />

" Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP), <strong>de</strong> Perú, se inicia el proyecto “Consolidando <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> RS y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

" El Instituto Ethos <strong>la</strong>nza los indicadores RSE, diseñados para Brasil. Luego serán traducidos y adaptados para otros países<br />

" Se <strong>la</strong>nza <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Naciones Unidas para <strong>la</strong>s empresas: el Pacto Mundial o Pacto Global. Ese mismo año, <strong>la</strong>s empresas<br />

" Primera empresa <strong>la</strong>tinoamericana (Natura, Brasil) que publica un reporte según <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> Global Reporting Initiative<br />

" El C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CLACDS), <strong>de</strong>l Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Ad-<br />

" Creación <strong>de</strong> Social Enterprise Knowledge Network (SEKN), <strong>en</strong> una alianza <strong>en</strong>tre un grupo <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> negocios <strong>de</strong> Ibero-<br />

" Creación <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro Vincu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Valparaíso (PUCV) <strong>en</strong> Chile.<br />

" Creación <strong>de</strong> Alianza por <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> México (AliaRSE).<br />

" Se realiza el Primer Foro Social Mundial, <strong>en</strong> Brasil. O<strong>de</strong>d Grajew, fundador <strong>de</strong>l Instituto Ethos, y Chico Whitaker trabajaron <strong>la</strong><br />

" Se <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> México <strong>la</strong> convocatoria para el distintivo Empresa Socialm<strong>en</strong>te Responsable (ESR), reconocimi<strong>en</strong>to que otorga <strong>la</strong><br />

" El programa <strong>de</strong> Gobierno Corporativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración Colombiana <strong>de</strong> Cámaras <strong>de</strong> Comercio (Confecámaras), <strong>en</strong> alianza<br />

" Creación <strong>de</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes. Gestada <strong>en</strong> el Foro Social Mundial <strong>de</strong> 2002 se trata <strong>de</strong> una alianza <strong>de</strong> ONGs para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

AÑO 2000<br />

<strong>en</strong>tre ambos sectores. Otros c<strong>en</strong>tros que se insta<strong>la</strong>n <strong>en</strong> América Latina son el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Efici<strong>en</strong>cia Tecnológica <strong>en</strong> Perú, <strong>en</strong><br />

2002, y el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Producción más Limpia Uruguay, <strong>en</strong> 2005.<br />

privado e intercambiar experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas. Creada por <strong>la</strong> Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo<br />

Económicos (OCDE), el Banco Mundial, <strong>la</strong> Corporación Financiera Internacional (CFI) y socios regionales c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> los sectores<br />

público y privado.<br />

Guia Sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>).<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Perú”, con el objetivo <strong>de</strong> interiorizar y consolidar una visión <strong>de</strong> RS y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong>tre los<br />

estudiantes universitarios.<br />

<strong>de</strong> América Latina.<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas Fibria Celulose y Natura, <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia brasilera, son <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> adherir.<br />

(GRI), iniciativa creada <strong>en</strong> 1997 por <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coalición <strong>de</strong> Economías Responsables <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te y el<br />

Programa <strong>de</strong> Naciones Unidas para el Medio Ambi<strong>en</strong>te (PNUMA).<br />

ministración <strong>de</strong> Empresas (INCAE), crea el Certificado <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Turística <strong>en</strong> Costa Rica.<br />

AÑO 2001<br />

<strong>américa</strong>, el Harvard Business School (HBS) y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />

i<strong>de</strong>a y se <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>taron a Bernard Cass<strong>en</strong>, director <strong>de</strong> Le Mon<strong>de</strong> Diplomatique, dándole forma junto a <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />

Alianza por <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (AliaRSE) y el C<strong>en</strong>tro Mexicano para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía (CEMEFI). Des<strong>de</strong> 2008,<br />

CEMEFI junto a Forum Empresa, <strong>en</strong>trega el reconocimi<strong>en</strong>to “Empresa Ejemp<strong>la</strong>r por su RS <strong>en</strong> América Latina”.<br />

con el C<strong>en</strong>tro Internacional para <strong>la</strong> Empresa Privada (CIPE), comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> profundización e incorporación<br />

efectiva <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> Gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas listadas <strong>en</strong> Bolsa.<br />

AÑO 2002<br />

<strong>la</strong> RSE formada por instituciones <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, El Salvador, México, Perú, Uruguay, España y Ho<strong>la</strong>nda. >>


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Interamericana <strong>de</strong> Fundaciones y Acciones Empresariales para el Desarrollo <strong>de</strong> Base (RedEAmérica).<br />

" Creación <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro ProÉtica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Católica <strong>de</strong> Córdoba (UCC), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />

" Creación <strong>de</strong>l Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE).<br />

" Creación <strong>de</strong> Valos, organización empresarial <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aliança Capoava, constituida por Ashoka Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores Sociales, <strong>AVINA</strong>, Grupo <strong>de</strong> Institutos Fundações e<br />

" Creación <strong>de</strong> Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES).<br />

" Creación, <strong>en</strong> Paraguay, <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª Red local <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>en</strong> América Latina. Entre 2002 y 2007 surgieron re<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong>l<br />

" Comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias C<strong>en</strong>troamericanas <strong>de</strong> RSE, que luego se l<strong>la</strong>man ConvertiRSE y son organizadas por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

" Comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias Interamericanas organizadas por el Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID).<br />

" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Programa Latin America Business Environm<strong>en</strong>t Learning Lea<strong>de</strong>rship (LA-BELL), <strong>de</strong>l World Resource Institute<br />

" Se <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina el sitio ComunicaRSE, primer medio especializado <strong>en</strong> RSE <strong>en</strong> español, dirigido a toda <strong>la</strong> región.<br />

" El Instituto Ethos publica <strong>la</strong> versión revisada <strong>de</strong> GRI para Brasil.<br />

" En el marco <strong>de</strong>l Proyecto Responsabilidad Social Empresarial llevado a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE, que <strong>en</strong> 2010 pasa a l<strong>la</strong>ma<strong>rse</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />

" Creación <strong>de</strong> Consejo Empresarial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (CEDES), <strong>en</strong> Bolivia.<br />

" Se constituye <strong>en</strong> Brasil <strong>la</strong> Red Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania (AEC), y su secretaria ejecutiva Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional<br />

" Creación <strong>de</strong> Consejo Empresarial para el Desarrollo Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong>l Ecuador (CEMDES).<br />

" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE).<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> RSE (FundahRSE).<br />

" Creación <strong>de</strong> Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (REDES), <strong>en</strong> Paraguay.<br />

" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l primer Índice <strong>de</strong> Competitividad Responsable (ICR, <strong>en</strong> inglés Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess In<strong>de</strong>x), producido<br />

" Se completa un “Catastro <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> Chile con reconocimi<strong>en</strong>to público <strong>en</strong> temas sociales y ambi<strong>en</strong>tales”, organizado<br />

" <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, <strong>de</strong> Chile, propone el concepto <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia sust<strong>en</strong>table, que alu<strong>de</strong> a un proceso participativo,<br />

AÑO 2002<br />

Empresas (GIFE) y el Instituto Ethos, con el objetivo <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reflexión, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los y alianzas <strong>en</strong>tre<br />

lí<strong>de</strong>res y organizaciones sociales y <strong>de</strong>l sector empresarial, <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un mayor impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> Brasil.<br />

Pacto Mundial <strong>en</strong> otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región: Brasil (2003), Panamá (2003), Perú (2003), Arg<strong>en</strong>tina (2004), Colombia (2004),<br />

México (2005), Bolivia (2006), República Dominicana (2006), Chile (2007).<br />

empresariales que conforman <strong>la</strong> Red C<strong>en</strong>troamericana <strong>de</strong> RSE. Se llevan a cabo <strong>en</strong> El Salvador (Fun<strong>de</strong>mas, 2002), Guatema<strong>la</strong><br />

(C<strong>en</strong>traRSE, 2004), Honduras (FundahRSE, 2005), Nicaragua (UniRSE, 2006), Costa Rica (AED, 2008) y Panamá (SumaRSE,<br />

2010).<br />

(WRI), <strong>en</strong> <strong>la</strong> XXXVII Asamblea <strong>de</strong>l Consejo Latinoamericano <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Administración (CLADEA), constituido por tres<br />

secretariados con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Pacífico (UP), el Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Educação em Negocios Sust<strong>en</strong>táveis<br />

(IBENS), y el Instituto <strong>de</strong> Estudios para <strong>la</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Corporativa (IESC).<br />

(ADEC), el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información y Recursos para el Desarrollo (CIRD), <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y el Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

para el Desarrollo (PNUD), ADEC e<strong>la</strong>bora <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> primeros pasos hacia <strong>la</strong> RSE, que se publica <strong>en</strong> 2003.<br />

AÑO 2003<br />

por <strong>la</strong> RSE (IntegraRSE).<br />

(NAN). Conformada por cinco instituciones promotoras <strong>de</strong> RSE creadas por becarios <strong>de</strong>l Programa Lea<strong>de</strong>rship in Phi<strong>la</strong>nthropy<br />

in the Americas, <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg. Entre 2004 y 2005 <strong>la</strong> Red se expandió a 13 núcleos, <strong>en</strong> su mayoría formados<br />

por Consejos Empresariales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fe<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> industrias <strong>de</strong> los Estados brasileños.<br />

por <strong>la</strong> organización Accountability. El estudio se repitió <strong>en</strong> 2005 y 2007. En todos los casos se incluyó a América Latina.<br />

por <strong>AVINA</strong>, con el objetivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar a <strong>la</strong>s empresas nacionales y multinacionales con pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Chile que pres<strong>en</strong>tan<br />

bu<strong>en</strong>as prácticas ambi<strong>en</strong>tales y sociales. Se evaluaron criterios como certificaciones <strong>de</strong> gestión ambi<strong>en</strong>tal, social, reconocimi<strong>en</strong>tos<br />

recibidos, y firma <strong>de</strong> pactos o acuerdos que apoyan principios responsables.<br />

dinámico y voluntario que busca g<strong>en</strong>erar re<strong>la</strong>ciones fundadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> confianza y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong>s<br />

empresas y el gobierno, ligadas a un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes al <strong>de</strong>sarrollo común. >><br />

100 101<br />

" El Banco Mundial apoya el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Programa Piloto <strong>de</strong> Certificación <strong>de</strong> Empresas <strong>en</strong> Equidad <strong>de</strong> Género, un sello para<br />

" Se crean <strong>en</strong> Brasil los Indicadores Akatu <strong>de</strong> Consumo Consci<strong>en</strong>te. Los Indicadores son un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autoevaluación,<br />

" Se firma el Acuerdo unificado sobre bu<strong>en</strong>as prácticas industriales, comerciales y <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al consumidor. Participan <strong>la</strong>s<br />

" El Pacto Ético Empresarial <strong>de</strong> Panamá es firmado por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> gremios <strong>de</strong>l sector privado, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> Asociación<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Interamericana <strong>de</strong> RSE.<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE (COBORSE).<br />

" Creación <strong>de</strong> Uniethos, por el Instituto Ethos <strong>en</strong> Brasil, <strong>de</strong>stinada a ofrecer educación y ori<strong>en</strong>tación a empresas, por medio <strong>de</strong><br />

" Creación <strong>de</strong> ConectaRSE, <strong>en</strong> Puerto Rico.<br />

" La Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL) publica el estudio Responsabilidad social corporativa <strong>en</strong><br />

" Se <strong>en</strong>trega por primera vez el Premio Red Pu<strong>en</strong>tes al Periodismo <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria, creado para impulsar<br />

" Primer proyecto BID-FOMIN para pymes <strong>en</strong> América Latina, organizado por Forum Empresa con metodología <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por<br />

" Se publica <strong>la</strong> norma NBR 16001, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Brasilera <strong>de</strong> Normas Técnicas (ABNT), <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> RSE, que se<br />

" Primer banco <strong>la</strong>tinoamericano (Unibanco, <strong>de</strong> Brasil) que adhiere a los Principios <strong>de</strong> Ecuador. Fue un año <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> pri-<br />

" Creación <strong>de</strong> los Indicadores C<strong>en</strong>traRSE, <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, referidos a RSE.<br />

" Se aprueba <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>en</strong> Radio y Televisión (l<strong>la</strong>mada Ley Resorte), con el objetivo <strong>de</strong><br />

" <strong>Fundación</strong> Carolina pone <strong>en</strong> marcha su programa <strong>de</strong> RSE (don<strong>de</strong> incluye a América Latina).<br />

" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial y Capital Social (CENARSECS), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial (AmigaRSE) <strong>en</strong> Bolivia, con el objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE (UniRSE).<br />

" Se organiza un Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> organizaciones promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y el Caribe, vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />

AÑO 2003<br />

ANEXOS<br />

empresas que garantiza <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre hombres y mujeres. El primer país <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tarlo fue México,<br />

don<strong>de</strong> se l<strong>la</strong>mó Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Equidad <strong>de</strong> Género (MEG). Luego realizaron sus adaptaciones <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile y Costa<br />

Rica, <strong>en</strong>tre otros países.<br />

medición y monitoreo <strong>de</strong> individuos, empresas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong> qué estado <strong>de</strong> consumo consci<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran.<br />

También permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> acciones para mejorar los comportami<strong>en</strong>tos que reflejan actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> consumo<br />

consci<strong>en</strong>te.<br />

organizaciones colombianas ANDI, ACOPI y FENALCO, gremios <strong>de</strong> empresas proveedoras <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>de</strong> consumo<br />

masivo, repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> supermercados y <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> Colombia. En este acuerdo los empresarios se compromet<strong>en</strong><br />

con <strong>la</strong> responsabilidad social, el comercio justo y equitativo.<br />

Panameña <strong>de</strong> Ejecutivos <strong>de</strong> Empresa (APEDE), convocados por <strong>la</strong> Red <strong>de</strong>l Pacto Global y con el apoyo <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Comercio <strong>de</strong> los Estados Unidos, qui<strong>en</strong>es se compromet<strong>en</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una iniciativa conjunta <strong>de</strong> ética empresarial.<br />

AÑO 2004<br />

sus lí<strong>de</strong>res, para que incorpor<strong>en</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tablilidad y <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>en</strong> su gestión estratégica.<br />

América Latina: una visión empresarial.<br />

<strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE y reconocer <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los trabajos publicados <strong>en</strong> medios gráficos <strong>de</strong> América Latina, así como el<br />

compromiso <strong>de</strong> los periodistas con esta temática.<br />

Fun<strong>de</strong>s y ejecutada por Acción RSE <strong>en</strong> Chile, Perú 2021 <strong>en</strong> Perú, Instituto Ethos <strong>en</strong> Brasil y Fun<strong>de</strong>mas <strong>en</strong> El Salvador. Y luego<br />

se realizaron experi<strong>en</strong>cias simi<strong>la</strong>res como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Colombia (Confecámaras), Paraguay (ADEC), México (Universidad Anáhuac),<br />

Uruguay (DERES) y Arg<strong>en</strong>tina (AMIA). En 2009 se publica <strong>la</strong> Guía <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> pymes con<br />

el objetivo <strong>de</strong> sistematizar el conocimi<strong>en</strong>to adquirido.<br />

vuelve uno <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> normativa para <strong>la</strong> región.<br />

mera adhesión <strong>de</strong>l primer banco a nivel internacional.<br />

regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación social.<br />

AÑO 2005<br />

sinergias <strong>en</strong>tre distintos sectores.<br />

Kellogg, realizado <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. >>


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

" Se pres<strong>en</strong>ta el estudio Responsabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s PYMES <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong>, que busca profundizar el grado<br />

" Se pres<strong>en</strong>ta el estudio Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>: Hacia un <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Interamericana <strong>de</strong> RSE.<br />

" Comi<strong>en</strong>za a e<strong>la</strong>bora<strong>rse</strong> un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura periodística <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong>. El<br />

" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Indicadores Ethos <strong>en</strong> español, adaptados y traducidos por IARSE (Arg<strong>en</strong>tina). Luego, otras organizaciones<br />

" Se firma el primer Acuerdo Sectorial Anticorrupción, que se p<strong>la</strong>ntea como iniciativa a nivel regional. Es iniciada <strong>en</strong> Colombia<br />

" Se realiza <strong>la</strong> primera reunión internacional sobre <strong>la</strong> ISO 26000, <strong>en</strong> Brasil.<br />

" Creación <strong>en</strong> Brasil <strong>de</strong>l Índice <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Empresarial (ISE) por <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> San Pablo (BOVESPA).<br />

" El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer (CEDEM), <strong>de</strong> Chile, comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> iniciativa “Ciudadanía,<br />

" Entra <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> Norma Mexicana NMX-SAST-004-IMNC-2004. Esta norma oficial mexicana fue expedida por <strong>la</strong> Secretaría<br />

" Se firma el Pacto Ético Comercial (PEC) <strong>de</strong> Paraguay, impulsado por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Anunciantes <strong>de</strong>l Paraguay (CAP) y <strong>la</strong> Cáma-<br />

" Creación <strong>de</strong>l Observatorio Uruguayo <strong>de</strong> Medios, que incluye <strong>en</strong>tre sus temáticas auditar <strong>la</strong> RSE.<br />

" Se realiza <strong>la</strong> IV Cumbre <strong>de</strong>l Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea (ALC-UE). Los Jefes <strong>de</strong> Estado reunidos <strong>en</strong> Vi<strong>en</strong>a<br />

" GRI traduce al español <strong>la</strong> Guía para <strong>la</strong> E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Memorias <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad (G3). De esta manera se facilita el acceso<br />

" Se crea el Programa Latinoamericano <strong>de</strong> RSE (PLARSE). Esta iniciativa busca articu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> región activida<strong>de</strong>s para profundi-<br />

" El Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Empleo y Seguridad Social <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina pone <strong>en</strong> marcha el Programa <strong>de</strong> Responsabilidad Social Em-<br />

" Se <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> Brasil el Pacto Empresarial por <strong>la</strong> Integridad y contra <strong>la</strong> Corrupción (Ethos, Uniethos, PATRI, PNUD, ONUDD y<br />

" Se crea el programa <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> Gobierno Corporativo <strong>en</strong> Ecuador, bajo el auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> Quito y el Banco<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Iberoamericana <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> RSE (Red UniRSE). >><br />

AÑO 2005<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre el <strong>de</strong>sarrollo e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> el sector privado <strong>de</strong> América Latina, y más concretam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pymes. Basado <strong>en</strong> un relevami<strong>en</strong>to realizado <strong>en</strong> 2004, fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por el Banco Interamericano <strong>de</strong><br />

Desarrollo (BID), <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con Ikei y diversos socios nacionales (Fun<strong>de</strong>s para Chile y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> AUSJAL para<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Colombia, El Salvador, México, Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>). La institución que lo realizó para Perú fue <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong>l Pacífico (UP).<br />

proyecto RSE y Medios <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong> es llevado a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte por Instituto Ethos, ANDI y <strong>AVINA</strong>, <strong>en</strong> alianza con organizaciones<br />

locales <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Chile, Ecuador, España, Paraguay, Perú y Portugal.<br />

<strong>la</strong>tinoamericanas lo tomaron como base para adaptarlo a sus contextos: Perú 2021 (2006, Perú), ADEC (2009, Paraguay) y<br />

COBORSE (2009, Bolivia).<br />

por <strong>la</strong> organización Transpar<strong>en</strong>cia Internacional.<br />

género y RSE: Hacia un <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong>l sector agroindustrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l Maule”.<br />

<strong>de</strong> Economía y e<strong>la</strong>borada, aprobada y publicada por el Instituto Mexicano <strong>de</strong> Normalización y Certificación (IMNC). Esta norma<br />

es voluntaria y es consi<strong>de</strong>rada <strong>la</strong> base para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> México.<br />

ra <strong>de</strong> Comercio Paraguayo Americana (AMCHAM), bajo el patrocinio <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />

AÑO 2006<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> todo el mundo.<br />

a <strong>la</strong>s directrices para <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong>tinoamericanas y se fom<strong>en</strong>ta su utilización <strong>en</strong> América Latina.<br />

zar conocimi<strong>en</strong>tos, implem<strong>en</strong>tar gestión <strong>en</strong> RSE, g<strong>en</strong>erar vínculos con los medios <strong>de</strong> comunicación y ampliar prácticas para<br />

reducir <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad. Impulsada por Instituto Ethos, con apoyo <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, ICCO y Forum Empresa,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008 participan ADEC <strong>de</strong> Paraguay, COBORSE <strong>de</strong> Bolivia, CERES <strong>de</strong> Ecuador, Perú 2021, UniRSE <strong>de</strong> Nicaragua, CECO-<br />

DES <strong>de</strong> Colombia e IARSE <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />

presaria, a partir <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>sarrolló <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria y Trabajo Dec<strong>en</strong>te, que busca promover<br />

<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l trabajo y el diálogo social y reúne a más <strong>de</strong> 100 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s empresariales, cámaras, empresas, universida<strong>de</strong>s,<br />

organismos internacionales, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cooperación y repres<strong>en</strong>tantes sindicales.<br />

Comité Brasilero <strong>de</strong>l Pacto Mundial).<br />

Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), con fondos <strong>de</strong>l FOMIN. Su objetivo es <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> gobierno corporativo<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas ecuatorianas.<br />

AÑO 2007<br />

102 103<br />

" Se conforma <strong>la</strong> Red Latinoamericana por Ciuda<strong>de</strong>s Justas y Sost<strong>en</strong>ibles, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l décimo aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />

" Se crea el Movimi<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Empresas por <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Des<strong>de</strong> 2010, Red Nacional <strong>de</strong> RSE. Formada por Mo-<br />

" Se <strong>la</strong>nza el Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE, creado y dirigido por Merce<strong>de</strong>s Korin. Una herrami<strong>en</strong>ta virtual <strong>de</strong> investigación,<br />

" El Premio Nacional a <strong>la</strong> Calidad <strong>en</strong>tregado por ChileCalidad, un comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia estatal <strong>de</strong> apoyo a empresas Corporación<br />

" Se crea el primer Punto Focal GRI <strong>de</strong>l mundo y se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> Brasil. Con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Instituto Ethos, ayuda a coordinar <strong>la</strong> red<br />

" Publicación <strong>de</strong> los “Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social para cooperativas <strong>de</strong> usuarios. Herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> autoevaluación y<br />

" Creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red sobre Principios <strong>de</strong> Inversión Responsable, <strong>en</strong> Brasil, l<strong>la</strong>mada PRI Brazil Network.<br />

" Creación <strong>de</strong>l Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>de</strong> Costa Rica (CCNRS).<br />

" Se publica La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, primer relevami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>tinoamericano <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comu-<br />

" Se realiza el Primer Foro <strong>de</strong> RSE <strong>de</strong>l Mercosur: Acciones concretas e integración regional, organizado por Internationale<br />

" Comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un Suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Medios GRI, complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> GRI G3. Diseñado para sector<br />

" Los indicadores IndicaRSE (<strong>de</strong> C<strong>en</strong>traRSE, Guatema<strong>la</strong>) son homologados para C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> por <strong>la</strong> Red IntegraRSE.<br />

" En <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina, se aprueba <strong>la</strong> Ley Nº 2594, que establece el marco jurídico <strong>de</strong>l Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> Res-<br />

" GRI comi<strong>en</strong>za a e<strong>la</strong>borar su primer Anexo Nacional <strong>en</strong> Brasil. Los anexos nacionales son <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para ser usados junto<br />

" Se <strong>la</strong>nza <strong>la</strong> primera Norma colombiana <strong>de</strong> RSE: <strong>la</strong> GTC 180 Responsabilidad Social, creada por <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación Fa-<br />

AÑO 2007<br />

ANEXOS<br />

“Bogotá Cómo Vamos”, promovida por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> y producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> alianza <strong>en</strong>tre Casa Editorial El Tiempo, <strong>Fundación</strong><br />

Corona y Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Bogotá, para realizar un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. En<br />

2007 se <strong>la</strong>nza el movimi<strong>en</strong>to “Nossa São Paulo” y, <strong>en</strong> 2009, “Nuestra M<strong>en</strong>doza”, ambos movimi<strong>en</strong>tos impulsados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

sector empresario y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

veRSE (Rosario), Valos (M<strong>en</strong>doza), Pacto San Juan (San Juan), CEER (Entre Ríos), Nuevos Aires (Bu<strong>en</strong>os Aires), Foro Patagonia,<br />

Minka (Jujuy), Marcos Juárez (Córdoba), Gestión Responsable (Córdoba), <strong>en</strong> alianza con IARSE.<br />

sistematización, análisis y difusión <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>s organizaciones que trabajan junto a empresas para increm<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> gestión responsable. Primero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para Arg<strong>en</strong>tina, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009 el Mapeo se expan<strong>de</strong> a América Latina.<br />

<strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción (CORFO), actualiza sus criterios <strong>de</strong> selección y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> incluir <strong>en</strong>tre sus parámetros a <strong>la</strong> RSE.<br />

<strong>de</strong>l GRI y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> América <strong>de</strong>l Sur. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Punto Focal <strong>de</strong>l GRI <strong>en</strong> todo el mundo<br />

y <strong>en</strong>tre sus objetivos figura fortalecer y ampliar <strong>la</strong> red <strong>de</strong>l GRI.<br />

p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to”, realizados por el Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE), <strong>en</strong> base a los Indicadores<br />

Ethos/IARSE 2004-2005, y a los <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el programa RSE.COOP, <strong>en</strong> Cataluña, España, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa<br />

Comunitaria Equal.<br />

AÑO 2008<br />

nicación, realizado por <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), junto con <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong><br />

Carolina y el Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia.<br />

Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt), <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

Cultura (UNESCO), y coordinado por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Formación para <strong>la</strong> Integración Regional (CEFIR), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. En 2009 se<br />

realiza el Segundo Foro <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>de</strong>l Mercosur <strong>en</strong> Asunción, Paraguay.<br />

<strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación como un marco <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> informes <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y medición<br />

<strong>de</strong> su gestión. Este suplem<strong>en</strong>to es e<strong>la</strong>borado por <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI), <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>,<br />

Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia y Global Reporting Initiative (GRI).<br />

ponsabilidad Social y Ambi<strong>en</strong>tal (BRSA), <strong>de</strong> carácter voluntario y con acceso público a los reportes <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad para<br />

empresas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 300 empleados, con ingresos mayores a los establecidos para pymes.<br />

con <strong>la</strong>s Guías para <strong>la</strong> E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Memorias <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo contribuir a ubicar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> reportes GRI <strong>en</strong> un contexto nacional.<br />

miliar <strong>de</strong> Antioquia (COMFAMA) y el Instituto Colombiano <strong>de</strong> Normas Técnicas y Certificación (ICONTEC).<br />

AÑO 2009<br />

" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Regional para América Latina y el Caribe, <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong>l Pacto Mundial <strong>de</strong> Naciones Unidas. Este c<strong>en</strong>tro,<br />

que funciona <strong>en</strong> Bogotá, Colombia, surge <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sector privado, si<strong>en</strong>do una organización in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s locales<br />

que busca g<strong>en</strong>erar i<strong>de</strong>as y herrami<strong>en</strong>tas innovadoras para fortalecer <strong>la</strong> Responsabilidad Social <strong>en</strong> América Latina y el<br />

Caribe, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los Principios <strong>de</strong>l Pacto Mundial y los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />

" Creación <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro I<strong>de</strong>aRSE para <strong>la</strong> Responsabilidad y Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa, <strong>en</strong> México.<br />

" Creación <strong>de</strong> SumaRSE, <strong>en</strong> Panamá, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong>l Pacto Global Panamá e IntegraRSE. >>


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

" La Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (IntegraRSE) inicia <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l estudio sobre el Estado actual <strong>de</strong><br />

" Se difun<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta Gallup sobre impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>la</strong>tinoamericanas.<br />

" Se difun<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta Forum Empresa sobre RSE <strong>en</strong> América Latina: El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial bajo<br />

" Se realiza <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires el Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea (ALC-UE): “Responsabilidad Social Corporativa<br />

" Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera edición <strong>de</strong>l Programa Iberoamericano <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong> Formadores <strong>en</strong> RSE, <strong>de</strong> carácter virtual,<br />

" Se firma un acuerdo <strong>en</strong>tre 20 gran<strong>de</strong>s empresas <strong>de</strong> Brasil para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> sus emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> carbono.<br />

AÑO 2009<br />

<strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong>. En el estudio se incluirá el análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas c<strong>en</strong>troamericanas, el avance<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE por país (Costa Rica, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Panamá), nuevos retos y oportunida<strong>de</strong>s para<br />

<strong>la</strong> región.<br />

<strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong>. El relevami<strong>en</strong>to incluyó 15 países <strong>de</strong> América Latina, y se realizó <strong>en</strong>tre<br />

junio y julio <strong>de</strong> 2009 con consultas a ejecutivos <strong>de</strong> 529 empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

(RSC) y alianzas multisectoriales: contribuciones a <strong>la</strong> competitividad, innovación y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible”, convocado por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Empleo y Seguridad Social, Arg<strong>en</strong>tina, y el Ministerio Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Cooperación Económica y Desarrollo<br />

(Bun<strong>de</strong>sministerium für Wirtschaftliche Zusamm<strong>en</strong>arbeit und Entwicklung, BMZ), Alemania, y organizado por <strong>la</strong> institución <strong>de</strong><br />

cooperación alemana Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH (InWEnt).<br />

con el propósito <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una masa crítica <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. El<br />

Programa está organizado por Red UniRSE con apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Regional <strong>de</strong>l PNUD para América Latina y el Caribe, <strong>la</strong><br />

AECID <strong>de</strong> España y el Fondo España-PNUD Hacia un Desarrollo Integrado e Inclusivo <strong>en</strong> América Latina y el Caribe.<br />

Este compromiso se divulgó por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta aberta ao Brasil sobre mudanças climáticas (Carta abierta a Brasil sobre<br />

el cambio climático), dirigida al gobierno y a <strong>la</strong> sociedad brasileña, que contó con el apoyo <strong>de</strong> Fórum Amazônia Sust<strong>en</strong>tável<br />

y el Instituto Ethos, <strong>en</strong>tre otros.<br />

D. Aporte <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> <strong>en</strong> publicaciones<br />

104 105<br />

ANEXOS<br />

Publicaciones sobre RSE relevadas durante el estudio 23 , que son autoría <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> o don<strong>de</strong> se m<strong>en</strong>ciona el apoyo <strong>de</strong> <strong>AVINA</strong> y el<br />

<strong>de</strong> otras organizaciones. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada tema, <strong>la</strong>s publicaciones se <strong>en</strong>umeran <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n cronológico.<br />

Casos<br />

Pa<strong>la</strong>dino, Marcelo; Milberg, Amalia; Sánchez Oriondo, Flor<strong>en</strong>cia. Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores sociales & empresarios responsables, Arg<strong>en</strong>tina,<br />

2006. Apoyo: ASHOKA, IAE Business School, Universidad Austral y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Empresarios exitosos <strong>en</strong> sus aportes a <strong>la</strong> transformación social, Arg<strong>en</strong>tina, 2008.<br />

Fun<strong>de</strong>s. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pyme <strong>en</strong> Bolivia. Estudio exploratorio <strong>de</strong> 20 Pymes bolivianas, Serie<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo Nro. 1, 2009.<br />

Consumidores<br />

Instituto Akatu. Descobrindo o consumidor consci<strong>en</strong>te, Pesquisas Nro. 3, Brasil.<br />

Instituto Akatu. Responsabilida<strong>de</strong> social empresarial: um retrato da realida<strong>de</strong> brasileira, Pesquisa Nro. 4, Brasil.<br />

Instituto Akatu. Consumidores consci<strong>en</strong>tes: o que p<strong>en</strong>sam e como agem, Pesquisa Nro. 5, Brasil, 2005.<br />

Instituto Akatu. Responsabilida<strong>de</strong> social empresarial: o que o consumidor consci<strong>en</strong>te espera das empresas, Pesquisa Nro. 6, Brasil,<br />

2005.<br />

Instituto Akatu y Faber-Castell. Como e por que os brasileiros praticam o consumo consci<strong>en</strong>te?, Pesquisa Nro. 7, Brasil, 2007.<br />

Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

DERES. Manual para <strong>la</strong> preparación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce social <strong>en</strong> Uruguay, Uruguay, 2003.<br />

Proyecto Responsabilidad Social Empresarial (ADEC, CIRD, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, PNUD). Guía <strong>de</strong> primeros pasos hacia <strong>la</strong> RSE, Paraguay,<br />

2003.<br />

<strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Mo<strong>de</strong>los empresariales <strong>de</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible, Bolivia, 2005.<br />

IARSE e Instituto Ethos. Manual <strong>de</strong> primeros pasos <strong>en</strong> RSE, Arg<strong>en</strong>tina, 2005.<br />

DERES. Manual para e<strong>la</strong>borar códigos <strong>de</strong> ética empresarial, Uruguay, 2009.<br />

Indicadores<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial. Apres<strong>en</strong>tação da Versão 2000. Instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> avaliação<br />

e p<strong>la</strong>nejam<strong>en</strong>to para empresas que buscam excel<strong>en</strong>cia e sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong> em seus negócios, Brasil, 2000.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial 2002, Brasil, 2002.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2003, Brasil, 2003.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2004, Brasil, 2004.<br />

Instituto Ethos. Ferram<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> Gestão Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial 2004, Brasil, 2004.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2005, Brasil, 2005.<br />

IARSE e Instituto Ethos. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria 2004/2005. Guía <strong>de</strong> autoaplicación. Incluye corre<strong>la</strong>ción<br />

con los Principios <strong>de</strong>l Pacto Global, Arg<strong>en</strong>tina, 2005.<br />

Instituto Ethos, REDES y <strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Conceptos básicos e indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial, Bolivia,<br />

2006.<br />

IARSE e Instituto Ethos. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria 2007/2008. Guía <strong>de</strong> autoaplicación, Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />

IARSE. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social para cooperativas <strong>de</strong> usuarios/asociados, Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />

Red C<strong>en</strong>troamericana para <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE (C<strong>en</strong>traRSE, Fun<strong>de</strong>mas, FundahRSE, UniRSE y AED). IndicaRSE. Sistema <strong>de</strong> Indi-<br />

cadores <strong>de</strong> RSE para <strong>la</strong> región C<strong>en</strong>troamericana, Guatema<strong>la</strong>, 2008.<br />

IARSE, Instituto Ethos y PLARSE. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria PLARSE-IARSE. Versión 1.0. Guía <strong>de</strong> autoaplica-<br />

ción, Arg<strong>en</strong>tina, 2009.<br />

Asociación <strong>de</strong> Empresarios Crisitanos (ADEC). Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Versión 1.0. Guía <strong>de</strong> autoaplica-<br />

ción, Paraguay, 2009.<br />

COBORSE. Indicadores Ethos-COBORSE <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Manual <strong>de</strong> autoaplicación, Bolivia, 2009.<br />

23 Relevami<strong>en</strong>to no exhaustivo.


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Negocios inclusivos<br />

IARSE y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Comunicación, Investigación y Docum<strong>en</strong>tación Europa-América Latina (CIDEAL). Responsabilidad Social Empre-<br />

saria e inclusión económica y social. Cómo <strong>la</strong>s empresas pue<strong>de</strong>n crear alternativas <strong>de</strong> inclusión económica y social para los empr<strong>en</strong>di-<br />

mi<strong>en</strong>tos productivos <strong>de</strong> base social, Arg<strong>en</strong>tina, 2008.<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Recic<strong>la</strong>je sust<strong>en</strong>table y solidario, Brasil, 2008.<br />

San Martín Baldwin, Francisco; Otoya, Alberto, Chuquimango, Mario y Siapo, William. Territorios y empresas <strong>en</strong> red. Negocios, rique-<br />

za y bi<strong>en</strong>estar inclusivos, MinkaPerú y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Perú, 2008.<br />

IARSE y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Negocios Inclusivos. Casos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas nacionales, Arg<strong>en</strong>tina, 2009.<br />

Medios <strong>de</strong> comunicación<br />

Instituto Ethos, Re<strong>de</strong> Ethos <strong>de</strong> Jornalistas y ANDI. Empresas y pr<strong>en</strong>sa: Pauta <strong>de</strong> Responsabilidad. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura perio-<br />

dística sobre RSE, Brasil, 2006.<br />

<strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. V<strong>en</strong>cer prejuicios para superar <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. Medios y Responsabilidad Social Empresa-<br />

rial <strong>en</strong> Bolivia, Bolivia, 2007.<br />

Global Infancia, REDES y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa paraguaya. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

periodística sobre <strong>la</strong> RSE, Paraguay, 2007.<br />

Instituto Ethos. RSE na mídia: Pauta e gestão da sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>, Brasil, 2007.<br />

Wachay y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. La Responsabilidad Social Empresaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa arg<strong>en</strong>tina. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura periodística sobre<br />

<strong>la</strong> RSE, 2005-2006, Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />

FNPI. La otra cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. La responsabilidad social empresarial <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> América Latina, <strong>en</strong> alianza con<br />

<strong>AVINA</strong> y Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana <strong>de</strong> Colombia, Colombia, 2008.<br />

Organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Civil<br />

ECODES para <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Las organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Algunos casos <strong>de</strong>s-<br />

tacables, España.<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong> Brasil. Reflexões da Prática. Como articu<strong>la</strong>r parcerias <strong>en</strong>tre organizações da socieda<strong>de</strong> civil e o empresariado, Brasil.<br />

Políticas públicas<br />

Borregaard, Nico<strong>la</strong> y Katz, Ricardo. Opciones para <strong>la</strong> Matriz Energética Eléctrica. Insumos para <strong>la</strong> discusión, <strong>Fundación</strong> Futuro Latino-<br />

americano con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>.<br />

Figueroa, Mónica y Berdichevsky, Pao<strong>la</strong>. Catastro <strong>de</strong> Empresas <strong>en</strong> Chile con Reconocimi<strong>en</strong>to Público <strong>en</strong> Temas Sociales y Ambi<strong>en</strong>ta-<br />

les, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, Chile, 2003.<br />

ECODES, <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado por <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Responsabilidad Social Corporativa y políticas públicas. Informe 2004, España.<br />

Reportes <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> RSE<br />

Articu<strong>la</strong>ção Nacional pe<strong>la</strong> Cidadania Empresarial. Cidadania Empresarial no Brasil - análise da atuação dos núcleos da Re<strong>de</strong> Ace - ma-<br />

rço <strong>de</strong> 2007 a novembro <strong>de</strong> 2008, Brasil.<br />

Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional, Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais. Nan Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional. Ação<br />

Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania, Brasil.<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, AmigaRSE y COBORSE. Encu<strong>en</strong>tro <strong>la</strong>tinoamericano itinerante <strong>de</strong> instituciones promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Visiones,<br />

realida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos. Santa Cruz - Bolivia, 2008, Bolivia, 2009.<br />

RSE <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, COBORSE y <strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Revista El Tejedor Nro. 2 y Nro. 6, Bolivia, 2004/2005.<br />

Instituto Ethos, REDES y <strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>en</strong> mercados emerg<strong>en</strong>tes, Bolivia, 2006.<br />

IntegraRSE. Visión: Estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración).<br />

Confe<strong>de</strong>ração Nacional da Indústria. Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial, Brasil, 2006.<br />

Korin, Merce<strong>de</strong>s. Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE, www.mapeo-<strong>rse</strong>.info, 1ª. edición, 2007; versión actualizada, 2010.<br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

106 107


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l listado <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y sitios <strong>de</strong> internet que aparec<strong>en</strong> a continuación, fueron revisados los sitios web <strong>de</strong> otras<br />

organizaciones que divulgan <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina.<br />

Acción RSE<br />

www.accion<strong>rse</strong>.cl<br />

Acción Empresarial. El ABC <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Chile y <strong>en</strong> el Mundo. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2003.<br />

Accountability<br />

www.accountability.org<br />

MacGillivray, Alex; Sabapathy, John y Za<strong>de</strong>k, Simon. Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess In<strong>de</strong>x 2003. Aligning corporate responsibility and<br />

the competitiv<strong>en</strong>ess of nations. Accountability & The Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong> C<strong>en</strong>tre, 2003.<br />

Za<strong>de</strong>k, Simon; Raynard, Peter y Oliveira, Cristiano. Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess. Reshaping Global Markets through Responsible<br />

Business Practices. Accountability <strong>en</strong> alianza con Fundação Dom Cabral, 2005.<br />

MacGillivray, Alex; Begley, Paul y Za<strong>de</strong>k, Simon. The State of Responsible Competitiv<strong>en</strong>ess 2007. Making sustainable <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />

count in global markets. Accountability <strong>en</strong> alianza con Fundação Dom Cabral, Londres, 2007.<br />

Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos (ADEC)<br />

www.a<strong>de</strong>c.org.py<br />

Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia (ANDI)<br />

www.andi.com.co<br />

ANDI. Encuesta sobre Responsabilidad Social Empresarial RSE 2008-09. 2009.<br />

Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID) y Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones (FOMIN)<br />

www.csramericas.org<br />

Vives, Antonio y Heinecke, Amy (editores). The Americas Confer<strong>en</strong>ce on Corporate Social Responsibility: “Alliances for Developm<strong>en</strong>t”.<br />

Proceedings. Miami, 22-24 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2002.<br />

Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). Confer<strong>en</strong>cia Interamericana <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: La Respon-<br />

sabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa como Instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Competitividad. Anales. Ciudad <strong>de</strong> Panamá, 26-28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2003.<br />

Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). II Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: Res-<br />

ponsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa <strong>de</strong>l Dicho al Hecho. Anales. Ciudad <strong>de</strong> México, 26-28 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2004.<br />

Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). III Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: ¿Quién<br />

es responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad? Anales. Santiago <strong>de</strong> Chile, 25-27 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005.<br />

Vives, Antonio; Corral, Antonio e Isusi, Iñigo. Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Pymes <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong>. BID/Ikei, 2005<br />

Vives, Antonio y Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> (editores). IV Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa: Res-<br />

ponsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Un bu<strong>en</strong> negocio para todos. Anales. Salvador <strong>de</strong> Bahía, 10-12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006.<br />

Corral, Antonio; Isusi, Iñigo; Pérez, Timoteo y San Miguel, Unai. Contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas al Desarrollo <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>. BID/<br />

108 109<br />

Ikei, 2006.<br />

Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Garza Tijerina, Gabrie<strong>la</strong> (editoras). V Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Empresa (RSE): Responsabilidad Compartida. Anales. Ciudad <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, 9-11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007.<br />

Peinado-Vara, Estrel<strong>la</strong> y Bel<strong>de</strong>n Lank<strong>en</strong>au, Martha (editoras). VI Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Em-<br />

presa (RSE): La inclusión <strong>en</strong> los negocios. Anales. Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias, 4 y 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2008.<br />

BID/FOMIN, Presi<strong>de</strong>ncia República Ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Uruguay y DERES. VII Confer<strong>en</strong>cia Interamericana sobre RSE: Afrontando Retos con<br />

Responsabilidad. Ag<strong>en</strong>da completa. Punta <strong>de</strong>l Este, 1-3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2009.<br />

ECODES. Guía <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje sobre <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> pequeñas y medianas empresas,<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado por el BID/FOMIN, 2009.<br />

Banco Mundial<br />

www.bancomundial.org


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

BM&FBovespa<br />

www.bmfbovespa.com.br<br />

Carbon Disclosure Project (CDP)<br />

www.cdproject.net<br />

C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> (C<strong>en</strong>traRSE)<br />

www.c<strong>en</strong>tra<strong>rse</strong>.org<br />

Certificación para <strong>la</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad Turística <strong>en</strong> Costa Rica<br />

www.turismo-sost<strong>en</strong>ible.co.cr<br />

Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL)<br />

www.cepal.org<br />

Atria, Raúl; Siles, Marcelo; Arriagada, Irma; Robinson, Lindon y Whiteford, Scott (compi<strong>la</strong>dores). Capital social y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza <strong>en</strong> América Latina y el Caribe: <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un nuevo paradigma. CEPAL y Michigan State University, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2003.<br />

Correa, María Emilia; Flynn, Sharon y Amit, Alon. Responsabilidad social corporativa <strong>en</strong> América Latina: una visión empresarial.<br />

CEPAL y GTZ, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2004.<br />

Leal, José. Ecoefici<strong>en</strong>cia: marco <strong>de</strong> análisis, indicadores y experi<strong>en</strong>cias. CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2005.<br />

Alonso, Victoria. Avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión sobre <strong>la</strong> ISO 26000 <strong>en</strong> América Latina: antece<strong>de</strong>ntes para apoyar el proceso ISO <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

CEPAL y GTZ, 2006.<br />

Raskin, Paul; Banuri, Tarik; Gallopín, Gilberto; Gutman, Pablo; Hammond, Al; Kates, Robert y Swart, Rob. La gran transición: La<br />

promesa y <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong>l futuro. CEPAL, Stockholm Environm<strong>en</strong>t Institute y Global Sc<strong>en</strong>ario Group, Santiago <strong>de</strong> Chile, 2006.<br />

Vargas Niello, José. Responsabilidad Social Empresarial (RSE) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los consumidores. CEPAL y GTZ, Santiago <strong>de</strong><br />

Chile, 2006.<br />

ComunicaRSE<br />

www.comunica<strong>rse</strong>web.com.ar<br />

ComunicaRSE. Las 10 c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad para 2011. Diciembre <strong>de</strong> 2010.<br />

Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social (CCNRS) <strong>de</strong> Costa Rica<br />

www.ccnrs.com<br />

Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social (CERES)<br />

www.redceres.org<br />

CERES. El ABC <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Quito, 2008.<br />

Corporación Boliviana <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (COBORSE)<br />

www.cobo<strong>rse</strong>.org<br />

Forest Stewardship Council (FSC)<br />

www.fsc.org<br />

Forum Empresa<br />

www.empresa.org<br />

Forum Empresa. El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial bajo <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> ejecutivos <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Latino<strong>américa</strong> 2009.<br />

Santiago, Chile, 2009.<br />

<strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

www.avina.net<br />

www.vivatrust.com<br />

<strong>AVINA</strong>. The <strong>AVINA</strong> Group. Annual Report 1999.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2000.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe 2001 Anual.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe 2002 Anual.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2003.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2004.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2005. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2006. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2007. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />

<strong>AVINA</strong>. <strong>AVINA</strong> 1997-2000. Poniéndonos <strong>en</strong> marcha. Los primeros apr<strong>en</strong>dizajes. En alianza con VIVA Trust, 2007.<br />

<strong>AVINA</strong>. Informe Anual 2008. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />

<strong>AVINA</strong>. 2009 Informe Anual. Li<strong>de</strong>razgos para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> América Latina.<br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

<strong>Fundación</strong> Empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. V<strong>en</strong>cer prejuicios para superar <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros. Medios y Responsabilidad Social Empresa-<br />

rial <strong>en</strong> Bolivia. Bolivia, 2007.<br />

Global Infancia, REDES y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa paraguaya. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

periodística sobre <strong>la</strong> RSE. Paraguay, 2007.<br />

Wachay y <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>. La Responsabilidad Social Empresaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa arg<strong>en</strong>tina. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura periodística sobre<br />

<strong>la</strong> RSE, 2005-2006. Arg<strong>en</strong>tina, 2007.<br />

<strong>Fundación</strong> Carolina<br />

www.fundacioncarolina.es<br />

Jáuregui, Ramón (coordinador). América Latina, España y <strong>la</strong> RSE: Contexto, perspectivas y propuestas. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo Nro.<br />

21, CEALCI <strong>de</strong> <strong>Fundación</strong> Carolina, Madrid, España, 2008.<br />

<strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz<br />

www.casa<strong>de</strong><strong>la</strong>paz.cl<br />

Abogabir Scott, Xim<strong>en</strong>a. Sueños y Semil<strong>la</strong>s. 25 Años <strong>de</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. <strong>Fundación</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2008.<br />

Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz. Reporte <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad 2008.<br />

<strong>Fundación</strong> Ecología y Desarrollo (ECODES)<br />

www.eco<strong>de</strong>s.org<br />

Ver BID/FOMIN<br />

<strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social (Fun<strong>de</strong>mas)<br />

www.fun<strong>de</strong>mas.org<br />

Fun<strong>de</strong>mas. Memoria <strong>de</strong> Sost<strong>en</strong>ibilidad 2009. 10 años Fun<strong>de</strong>mas Por + competitividad responsable.<br />

<strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (FundahRSE)<br />

www.fundah<strong>rse</strong>.org<br />

FundahRSE; Programa <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Micro, Pequeña y Mediana Empresa; GTZ; Servicio Ho<strong>la</strong>ndés <strong>de</strong> Cooperación al Desarrollo.<br />

MEDIRSE 2008. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial para Pymes. Guía <strong>de</strong> autoevaluación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> Responsa-<br />

bilidad Social Empresarial.<br />

<strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano (FNPI)<br />

110 111<br />

www.fnpi.org<br />

FNPI, <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>, <strong>Fundación</strong> Carolina y Programa <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Periodismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Javeriana. La otra<br />

cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. La responsabilidad social empresarial <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> América Latina. Bogotá, 2008.<br />

<strong>Fundación</strong> Prohumana<br />

www.prohumana.cl<br />

ProHumana y Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción y <strong>de</strong>l Comercio. Mesas Redondas <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Lí<strong>de</strong>res<br />

empresariales analizan <strong>la</strong> RSE seis años <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> Chile. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2007.<br />

<strong>Fundación</strong> W.K. Kellogg<br />

www.wkkf.org


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Gallup<br />

www.gallup.com<br />

Brown, Ian. Private sector has bigger role to p<strong>la</strong>y in the Americas. Views on corporations un<strong>de</strong>rscore the need for responsible practices.<br />

17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.<br />

Global Reporting Initiative (GRI)<br />

www.globalreporting.org<br />

Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria (IARSE)<br />

www.ia<strong>rse</strong>.org<br />

Instituto Colombiano <strong>de</strong> Normas Técnicas y Certificación (ICONTEC)<br />

www.icontec.org.co<br />

ICONTEC, COMFAMA. Estado <strong>de</strong>l arte con respecto al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difusión, normalización y certificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social<br />

a nivel mundial.<br />

Instituto Ethos <strong>de</strong> Empresas e Responsabilida<strong>de</strong> Social<br />

www.ethos.org.br<br />

Instituto Akatu e Instituto Ethos. O consumidor brasileiro e a sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>: Atitu<strong>de</strong>s e comportam<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te ao Consumo Cons-<br />

ci<strong>en</strong>te, percepções e expectativas sobre a RSE. Pesquisa 2010.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial. Apres<strong>en</strong>tação da Versão 2000. San Pablo, 2000.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial. Versión 2001. San Pablo, 2001.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2002. San Pablo, 2002.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2003. San Pablo, 2003.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2004. San Pablo, 2004.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2005. San Pablo, 2005.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2006. San Pablo, 2006.<br />

Instituto Ethos. Indicadores Ethos <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial 2007. San Pablo, 2007, 2008 y 2009.<br />

Instituto Ethos. RSE na mídia: Pauta e gestão da sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>. Brasil, 2007.<br />

Instituto Ethos, Instituto Akatu e IBOPE. Práticas e Perspectivas da Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial no Brasil 2008. San Pablo,<br />

julio <strong>de</strong> 2009.<br />

Instituto Ethos, Re<strong>de</strong> Ethos <strong>de</strong> Jornalistas y ANDI. Empresas y pr<strong>en</strong>sa: Pauta <strong>de</strong> Responsabilidad. Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura perio-<br />

dística sobre RSE. Brasil, 2006.<br />

Itacarambi, Paulo. Proyecto Ethos 10 años. Instituto Ethos, San Pablo, 2009.<br />

International Organization for Standardization (ISO)<br />

www.iso.org<br />

ISO. Draft minutes of the first meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 7-11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2005, Salvador <strong>de</strong> Bahía, Anexo A:<br />

List of participants.<br />

ISO. Draft Minutes of the second meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 26-30 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005, Bangkok, Anexo A:<br />

List of participants.<br />

ISO. Draft Minutes of the third meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 15-19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006, Lisboa, Anexo B: List of<br />

att<strong>en</strong>dance.<br />

ISO. Draft Minutes of the fourth meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 29 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2007, Sydney, Anexo<br />

B: Att<strong>en</strong>dance list.<br />

ISO. Draft Minutes of the fifth meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 5-9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2007, Vi<strong>en</strong>a, Anexo B: Att<strong>en</strong>dance<br />

list.<br />

ISO. Draft Minutes of the sixth meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 1-5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2008, Santiago <strong>de</strong> Chile, Anexo<br />

B: Att<strong>en</strong>dance list.<br />

ISO. Draft Minutes of the sev<strong>en</strong>th meeting of ISO/TMB/WG Social Responsibility. 18-22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009, Québec, Anexo B:<br />

Att<strong>en</strong>dance list.<br />

Mapeo <strong>de</strong> Promotores <strong>de</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina<br />

www.mapeo-<strong>rse</strong>.info<br />

Observatorio <strong>de</strong> Responsabilidad Social Corporativa<br />

www.observatoriorsc.org<br />

Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos (OEA)<br />

www.oas.org/es<br />

Pacto Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

www.unglobalcompact.org<br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

112 113<br />

Perú 2021<br />

www.peru2021.org<br />

Principios <strong>de</strong> Ecuador<br />

www.equator-principles.com<br />

Principios <strong>de</strong> Inversión Responsable (PRI)<br />

www.unpri.org<br />

Programa Latinoamericano <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresarial (PLARSE)<br />

www.p<strong>la</strong><strong>rse</strong>.org<br />

IARSE, PLARSE e Instituto Ethos. Indicadores <strong>de</strong> Responsabilidad Social Empresaria. PLARSE Programa Latinoamericana <strong>de</strong> RSE-<br />

IARSE. Versión 1.0. Guía <strong>de</strong> Autoaplicación. Córdoba, Arg<strong>en</strong>tina, 2009.<br />

Red ANDI América Latina<br />

www.redandi.org<br />

Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE (RARSE)<br />

www.foro<strong>rse</strong>.org.ar<br />

Red Interamericana <strong>de</strong> RSE<br />

Red Interamericana <strong>de</strong> RSE. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Latino<strong>américa</strong>: Hacia un <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, coordinado por Vincu<strong>la</strong>r, 2005.<br />

Red Pu<strong>en</strong>tes<br />

www.redpu<strong>en</strong>tes.org<br />

López Burian, Camilo. El rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. Un <strong>de</strong>bate necesario. Instituto <strong>de</strong> Comunicación<br />

y Desarrollo, Grupo Uruguay <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Pu<strong>en</strong>tes, 2006.<br />

Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA)<br />

www.sica.int<br />

Social Accountability International (SAI)<br />

www.sa-intl.org<br />

Social Enterprise Knowledge Network (SEKN)<br />

www.sekn.org<br />

Austin, James et al. (SEKN). Alianzas sociales <strong>en</strong> América Latina. Enseñanzas extraídas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraciones <strong>en</strong>tre el sector privado y<br />

organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil. David Rockefeller C<strong>en</strong>ter for Latin American Studies, Harvard University y BID, 2005.<br />

James Austin et al. (SEKN). Gestión efectiva <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos sociales: Lecciones extraídas <strong>de</strong> empresas y organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil <strong>en</strong> Ibero<strong>américa</strong>. David Rockefeller C<strong>en</strong>ter for Latin American Studies, Harvard University y BID, 2006.


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

Márquez, Patricia; Reficco, Ezequiel y Berger, Gabriel (editores) (SEKN). Socially Inclusive Business: Engaging the poor through mar-<br />

ket initiatives in Iberoamerica. David Rockefeller C<strong>en</strong>ter for Latin American Studies, Harvard University y BID, 2010.<br />

Stephan Schmidheiny<br />

www.stephanschmidheiny.net<br />

Schmidheiny, Stephan. Mi Visión - Mi Trayectoria. Viva Trust, 2006 (1ra. ed. 2003).<br />

Schmidheiny, Stephan - WBCSD. Cambiando el rumbo: una perspectiva global <strong>de</strong>l empresariado para el <strong>de</strong>sarrollo y el medio ambi<strong>en</strong>-<br />

te. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México DF, 1992.<br />

Transpar<strong>en</strong>cia por Colombia<br />

www.transpar<strong>en</strong>ciacolombia.org.co<br />

Transpar<strong>en</strong>cy International (TI)<br />

www.transpar<strong>en</strong>cy.org<br />

TI. Informe sobre el Barómetro Global <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cy International 2009.<br />

Vincu<strong>la</strong>r<br />

www.vincu<strong>la</strong>r.cl<br />

World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t (WBCSD)<br />

www.wbcsd.org<br />

WBCSD. Vision 2050. The new ag<strong>en</strong>da for business. 2010.<br />

WBCSD. El caso empresarial para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Lograr <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cumbre Mundial <strong>de</strong> Johannesburgo <strong>de</strong> 2002 y <strong>en</strong><br />

fechas posteriores.<br />

Ver Stephan Schmidheiny<br />

OTRAS FUENTES<br />

Aliança Capoava. Responsabilida<strong>de</strong> Social Empresarial: Por que o guarda-chuva ficou pequ<strong>en</strong>o? 2010.<br />

Catholic Relief Services, Swisscontact, CARE Internacional <strong>en</strong> Ecuador, IDE Business School y Unicef. Línea base <strong>de</strong> Responsabilidad<br />

Social <strong>en</strong> el Ecuador. 2008.<br />

Conselho Empresarial Brasileiro para o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Sust<strong>en</strong>tável (CEBDS) y Market Analysis. Sust<strong>en</strong>tável 2010. Comunicação e<br />

Educação para a Sust<strong>en</strong>tabilida<strong>de</strong>.<br />

Favaro, Orietta. Una puesta <strong>en</strong> cuestión sobre el tema <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales. Problemas, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y <strong>de</strong>safíos. Programa Bue-<br />

nos Aires <strong>de</strong> Historia Política <strong>de</strong>l Siglo XX.<br />

Fernán<strong>de</strong>z, Buey y Riechmann, Jorge. Re<strong>de</strong>s que dan libertad. Introducción a los nuevos movimi<strong>en</strong>tos sociales. Paidós, 1994.<br />

Foro América Latina y el Caribe - Unión Europea sobre <strong>la</strong> Responsabilidad Social Corporativa. Recom<strong>en</strong>daciones. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

octubre <strong>de</strong> 2009.<br />

IntegraRSE. Visión: Estado Actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong> (<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración).<br />

March, Carlos. Dignidad para todos. Editorial Grupo Temas, 2009.<br />

Martín García, Oscar. Una breve introducción al concepto <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to social. SEFT. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Historia Contemporánea <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha.<br />

Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção Nacional (NAN), Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais (FIEMG). Nan Núcleo <strong>de</strong> Articu<strong>la</strong>ção<br />

Nacional. Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania. Brasil.<br />

Sabogal Agui<strong>la</strong>r, Javier. “Aproximación y cuestionami<strong>en</strong>tos al concepto responsabilidad social empresarial”. Revista Facultad Ci<strong>en</strong>-<br />

cias Económicas, Universidad Militar Nueva Granada, Vol. XVI, junio <strong>de</strong> 2008.<br />

Vives, Antonio y Peinado, Estrel<strong>la</strong> (compi<strong>la</strong>dores). La Responsabilidad Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa <strong>en</strong> América Latina. FOMIN/BID, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa,<br />

2011.<br />

Vo<strong>la</strong>ns. The Pho<strong>en</strong>ix Economy. 50 Pioneers in the Business of Social Innovation. Londres, 2009.<br />

White, All<strong>en</strong>. Tres visiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE. Confer<strong>en</strong>cia brindada <strong>en</strong> Cancún, 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2006.<br />

Za<strong>de</strong>k, Simon. “The Path to Corporate Responsibility”. Harvard Business Review, diciembre <strong>de</strong> 2004.<br />

FUENTES DOCUMENTALES<br />

ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE<br />

ORGANIZACIONES<br />

114 115


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES<br />

ABNT Asociación Brasilera <strong>de</strong> Normas Técnicas<br />

Abrinq Associação Brasileira dos Fabricantes <strong>de</strong> Brinquedos<br />

ACDE (Arg<strong>en</strong>tina) Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa<br />

ACDE (Uruguay) Asociación Cristiana <strong>de</strong> Dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Empresa<br />

ACHS Asociación Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Seguridad<br />

ACIR Asociación Comercial e Industrial <strong>de</strong> Rivera<br />

ACMD Associação Comunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Mãos Dadas<br />

ACOPI Asociación Colombiana <strong>de</strong> Pequeños Industriales<br />

ADEC Asociación <strong>de</strong> Empresarios Cristianos<br />

ADIMRA Asociación <strong>de</strong> Industriales Metalúrgicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina<br />

AEC Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania<br />

AECID Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cooperación Internacional para el Desarrollo<br />

AED Asociación Empresarial para el Desarrollo<br />

AGER Asociación Guatemalteca <strong>de</strong>l Empresariado Rural<br />

AGRISAL Agríco<strong>la</strong> Industrial Salvadoreña<br />

AIFBN Agrupación <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Forestales por el Bosque Nativo<br />

AJE Asociación <strong>de</strong> Jóv<strong>en</strong>es Empresarios<br />

AliaRSE Alianza por <strong>la</strong> RSE<br />

AMCHAM (Nicaragua) Cámara <strong>de</strong> Comercio Americana <strong>de</strong> Nicaragua<br />

AMCHAM (Paraguay) Cámara <strong>de</strong> Comercio Paraguayo Americana<br />

AMIA Asociación Mutual Israelita Arg<strong>en</strong>tina<br />

AmigaRSE <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial<br />

ANDI (Brasil) Agência <strong>de</strong> Notícias <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infância<br />

ANDI (Colombia) Asociación Nacional <strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Colombia<br />

ANIA Asociación para <strong>la</strong> Niñez y su Ambi<strong>en</strong>te<br />

APEDE Asociación Panameña <strong>de</strong> Ejecutivos <strong>de</strong> Empresa<br />

ASBANC Asociación <strong>de</strong> Bancos <strong>de</strong>l Perú<br />

ASPEC Asociación Peruana <strong>de</strong> Consumidores y Usuarios<br />

AUSJAL Asociación <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s Confiadas a <strong>la</strong> Compañía <strong>de</strong> Jesús <strong>en</strong> América Latina<br />

BCSD Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t<br />

BID Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo<br />

BITC Business in the Community<br />

BM&F Bolsa <strong>de</strong> Mercancías y Futuros<br />

BMZ Bun<strong>de</strong>sministerium für Wirtschaftliche Zusamm<strong>en</strong>arbeit und Entwicklung<br />

BOVESPA Bolsa <strong>de</strong> Valores <strong>de</strong> San Pablo<br />

BSR Business for Social Responsibility<br />

CADAL C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Apertura y el Desarrollo <strong>de</strong> América Latina<br />

CAP Cámara <strong>de</strong> Anunciantes <strong>de</strong>l Paraguay<br />

CCC-CA Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Cooperativas <strong>de</strong>l Caribe y C<strong>en</strong>tro<strong>américa</strong><br />

CCNRS Consejo Consultivo Nacional <strong>de</strong> Responsabilidad Social <strong>de</strong> Costa Rica<br />

CCRE C<strong>en</strong>tro Colombiano <strong>de</strong> Responsabilidad Empresarial<br />

CECODES Consejo Empresarial Colombiano para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />

CEDAL C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Asesoría Laboral<br />

CDP Carbon Disclosure Project<br />

CEBDS Conselho Empresarial Brasileiro para o Des<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to Sust<strong>en</strong>tável<br />

CEDEM C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios para el Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer<br />

CEDES Consejo Empresarial para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />

CEER Consejo Empresario <strong>de</strong> Entre Ríos<br />

CEFIR C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Formación para <strong>la</strong> Integración Regional<br />

CEGIN C<strong>en</strong>tro Ginecológico Integral<br />

CEHDES Consejo Empresarial Hondureño para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />

ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES<br />

116 117


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

CEMDES Consejo Empresarial para el Desarrollo Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong>l Ecuador<br />

CEMEFI C<strong>en</strong>tro Mexicano para <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía<br />

CENARSECS C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> RSE y Capital Social<br />

C<strong>en</strong>traRSE C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong><br />

CEPAL Comisión Económica para América Latina y el Caribe<br />

CERES Consorcio Ecuatoriano para <strong>la</strong> Responsabilidad Social<br />

CFEMEA C<strong>en</strong>tro Feminista <strong>de</strong> Estudos e Assessoria<br />

CFI Corporación Financiera Internacional<br />

CIDATT C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Asesoría <strong>de</strong>l Transporte Terrestre<br />

CIDERE Biobio Corporación Industrial para el Desarrollo Regional <strong>de</strong>l Biobio<br />

CIEAM C<strong>en</strong>tro da Industria do Estado do Amazonas<br />

CIPE C<strong>en</strong>tro Internacional para <strong>la</strong> Empresa Privada<br />

CIRD C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información y Recursos para el Desarrollo<br />

CJC Cámara Junior <strong>de</strong> Colombia<br />

CLACDS C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para <strong>la</strong> Competitividad y el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />

CLADEA Consejo Latinoamericano <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Administración<br />

COBONEI Consejo Boliviano <strong>de</strong> Negocios Inclusivos<br />

COBORSE Corporación Boliviana <strong>de</strong> RSE<br />

CODEFF Comité Nacional Pro-Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fauna y Flora<br />

CODENI Coordinadora por los Derechos <strong>de</strong>l Niño<br />

COMFAMA Caja <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación Familiar <strong>de</strong> Antioquia<br />

Confecámaras Confe<strong>de</strong>ración Colombiana <strong>de</strong> Cámaras <strong>de</strong> Comercio<br />

CONFIEP Confe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Instituciones Empresariales Privadas<br />

CoopeSolidar Cooperativa Autogestionaria <strong>de</strong> Servicios Profesionales para <strong>la</strong> Solidaridad Social<br />

COREME Cooperativa <strong>de</strong> Recic<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />

CORFO Corporación <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Producción<br />

COSEP Consejo Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa Privada<br />

DERES Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social<br />

ECODES <strong>Fundación</strong> Ecología y Desarrollo<br />

EGADE Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Graduados <strong>en</strong> Administración y Dirección <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong>l Instituto Tecnológico <strong>de</strong> Monterrey<br />

ExE Empresarios por <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> Córdoba<br />

FAH <strong>Fundación</strong> Alberto Hidalgo<br />

FAICO <strong>Fundación</strong> Amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Coco<br />

FARN <strong>Fundación</strong> Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales<br />

FENALCO Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Comerciantes<br />

FGV-EAESP Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> San Pablo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> Getulio Vargas<br />

FIEMG Fe<strong>de</strong>ração das Indústrias do Estado <strong>de</strong> Minas Gerais<br />

FMSS Fundação Maurício Sirotsky Sobrinho<br />

FNPI <strong>Fundación</strong> Nuevo Periodismo Iberoamericano<br />

FOMIN Fondo Multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> Inversiones<br />

FSC Forest Stewardship Council<br />

FundahRSE <strong>Fundación</strong> Hondureña <strong>de</strong> RSE<br />

Fun<strong>de</strong>mas <strong>Fundación</strong> Empresarial para <strong>la</strong> Acción Social<br />

Fun<strong>de</strong>s <strong>Fundación</strong> para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />

GDF Grupo <strong>de</strong> Fundaciones y Empresas<br />

GIFE Grupo <strong>de</strong> Institutos Fundações e Empresas<br />

GRI Global Reporting Initiative<br />

GSG Global Sc<strong>en</strong>ario Group<br />

GTZ Deutsche Gesellschaft für Technische Zusamm<strong>en</strong>arbeit<br />

HBS Harvard Business School<br />

IAF Inter-American Foundation<br />

IARSE Instituto Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> RSE<br />

IBASE Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Análises Sociais e Econômicas<br />

IBCE Instituto Boliviano <strong>de</strong> Comercio Exterior<br />

IBENS Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Educação em Negocios Sust<strong>en</strong>táveis<br />

IBOPE Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Opinião Pública e Estatística<br />

ICCO Organización Intereclesiástica para <strong>la</strong> Cooperación al Desarrollo<br />

ICONTEC Instituto Colombiano <strong>de</strong> Normas Técnicas y Certificación<br />

IDEC Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa do Consumidor<br />

IESA Instituto Universitario <strong>de</strong> Estudios Superiores <strong>en</strong> Administración<br />

IESC Instituto <strong>de</strong> Estudios para <strong>la</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad Corporativa<br />

IFAM Instituto <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to y Asesoría Municipal<br />

IMNC Instituto Mexicano <strong>de</strong> Normalización y Certificación<br />

INCAE Instituto C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> Empresas<br />

Innpulsar Incubadora <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong>l Austro <strong>de</strong>l Ecuador<br />

Instituto AEC Instituto Ação Empresarial pe<strong>la</strong> Cidadania<br />

INTECO Instituto <strong>de</strong> Normas Técnicas <strong>de</strong> Costa Rica<br />

InWEnt Internationale Weiterbildung und Entwicklung gGmbH<br />

IPN Instituto Politécnico Nacional<br />

ISO International Organization for Standardization<br />

MoveRSE Movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> RSE<br />

OCDE Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos<br />

OIT Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo<br />

ONUDD Oficina <strong>de</strong> Naciones Unidas contra <strong>la</strong> Droga y el Delito<br />

PNBE P<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to Nacional das Bases Empresariais<br />

PNUD Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para el Desarrollo<br />

PNUMA Programa <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

PUCP Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Perú<br />

PUCV Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Valparaiso<br />

RARSE Red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> RSE<br />

Red IntegraRSE Red para <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana por <strong>la</strong> RSE<br />

Red UniRSE Red Iberoamericana <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> RSE<br />

Re<strong>de</strong> ACE Articu<strong>la</strong>ção Nacional pe<strong>la</strong> Cidadania Empresarial<br />

RedEAmérica Red Interamericana <strong>de</strong> Fundaciones y Acciones Empresariales para el Desarrollo <strong>de</strong> Base<br />

REDES Red <strong>de</strong> Empresarios para el Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />

SAI Social Accountability International<br />

Sebrae Serviço Brasileiro <strong>de</strong> Apoio às Micro e Pequ<strong>en</strong>as Empresas<br />

SEI Stockholm Environm<strong>en</strong>t Institute<br />

SEKN Social Enterprise Knowledge Network<br />

SENAI Servicio Nacional <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje Industrial<br />

SICA Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana<br />

TI Transpar<strong>en</strong>cy International<br />

UCC Universidad Católica <strong>de</strong> Córdoba<br />

UNESCO Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura<br />

UniRSE Unión Nicaragü<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> RSE<br />

UP Universidad <strong>de</strong>l Pacífico<br />

WBCSD World Business Council for Sustainable Developm<strong>en</strong>t<br />

WRI World Resource Institute<br />

ACRÓNIMOS Y SIGLAS DE ORGANIZACIONES<br />

118 119


EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD. El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> RSE <strong>en</strong> América Latina y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong><br />

120<br />

EN BUSCA DE LA SOSTENIBILIDAD<br />

El camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Responsabilidad Social Empresarial <strong>en</strong> América Latina<br />

y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Fundación</strong> <strong>AVINA</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!