09.05.2013 Views

El filósofo como médico de la cultura. La - El Cotidiano en Linea

El filósofo como médico de la cultura. La - El Cotidiano en Linea

El filósofo como médico de la cultura. La - El Cotidiano en Linea

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>El</strong> <strong>filósofo</strong> <strong>como</strong> <strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong>. <strong>La</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>como</strong><br />

exterminio (<strong>en</strong>sayo sobre el<br />

último periodo <strong>de</strong> Nietzsche)<br />

Rebeca Maldonado*<br />

Esos débiles y <strong>en</strong>fermos incurables […] ¡Oh, cómo ellos mismos están <strong>en</strong> el<br />

fondo dispuestos hacer expiar, cómo están ansiosos <strong>de</strong> ser verdugos!<br />

Nietzsche, G<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> moral 1<br />

…<strong>la</strong> curación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

originaria, no <strong>de</strong> un tratami<strong>en</strong>to limitado a los síntomas tardíos.<br />

Horkheimer, Crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón instrum<strong>en</strong>tal 2<br />

<strong>La</strong>s muertas <strong>de</strong> Ciudad Juárez, los<br />

crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> iraquíes <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> vejación y tortura a manos <strong>de</strong><br />

soldados norteamericanos, <strong>la</strong> guerra<br />

disfrazada con propósitos <strong>de</strong>mocráticos<br />

y humanitarios <strong>en</strong> Irak y <strong>en</strong><br />

Afganistán, <strong>la</strong> muerte <strong>en</strong> condiciones<br />

viol<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s,<br />

es ap<strong>en</strong>as el último recu<strong>en</strong>to que nos<br />

hace p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> vida actual se <strong>en</strong>-<br />

* UAM-Xochimilco.<br />

1 F. Nietzsche, <strong>La</strong> g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> moral,<br />

Madrid, Alianza editorial, 1981, p. 143.<br />

2 Max, Horkheimer, Crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón<br />

instrum<strong>en</strong>tal, Madrid, Editorial Trotta, 2002,<br />

Antes <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche, nunca se había p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> filosofía<br />

vincu<strong>la</strong>da con procesos vitales <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, abundancia y <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas, esto es, ninguna filosofía había p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conste<strong>la</strong>ción<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y vida, y ninguna filosofía anterior había nacido <strong>de</strong> dicha conste<strong>la</strong>ción.<br />

Con Nietzsche estamos seguros <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vida es el asunto <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sar. Y es <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

ese ángulo <strong>de</strong> visión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, que <strong>la</strong> metafísica y el i<strong>de</strong>alismo<br />

se volvieron ineludibles al <strong>de</strong>scubrir su pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>structor y exterminador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cu<strong>en</strong>tra al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte y está<br />

ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> muerte. Si p<strong>en</strong>samos estos<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> Freud y<br />

sobre todo a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas líneas<br />

<strong>de</strong>l Porv<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> una ilusión, parecería<br />

que los seres humanos actuales<br />

podríamos ofrecer a estas alturas<br />

un veredicto <strong>de</strong>l estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lucha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias inmortales<br />

Eros y Tánatos. <strong>El</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te ha perdido<br />

el carácter impre<strong>de</strong>cible y ambiguo<br />

<strong>de</strong> una batal<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre Eros y Tánatos<br />

<strong>como</strong> lo p<strong>en</strong>saba Freud, <strong>la</strong> historia<br />

es una empresa <strong>de</strong> exterminio. Nos<br />

dice Kertész <strong>en</strong> <strong>El</strong> Holocausto <strong>como</strong><br />

<strong>cultura</strong>: “Se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l asesinato es posible<br />

y vivible: por tanto, pue<strong>de</strong> institucionalizarse.<br />

<strong>La</strong> misión <strong>de</strong>l ser humano tal<br />

vez consista <strong>en</strong> <strong>de</strong>struir <strong>la</strong> Tierra y <strong>la</strong><br />

vida” 3 . <strong>El</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche<br />

ofrece importantes elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

refl exión para p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> actual<br />

vida al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>como</strong><br />

condición normal <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia constituye<br />

ap<strong>en</strong>as <strong>la</strong> última versión <strong>de</strong> un<br />

proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> occi<strong>de</strong>ntal que<br />

ya se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a todas <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Tierra y que inició con <strong>la</strong> corrupción<br />

<strong>de</strong>l simbolismo originario <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje<br />

<strong>de</strong> Jesús por Pablo, auténtico fundador<br />

p. 179.<br />

3 Imre Kertész, Un instante <strong>de</strong> sil<strong>en</strong>cio <strong>en</strong> el<br />

paredón. <strong>El</strong> holocausto <strong>como</strong> <strong>cultura</strong>, Barcelona,<br />

<strong>El</strong> <strong>Cotidiano</strong> 127<br />

15


<strong>de</strong>l cristianismo. Algo se reve<strong>la</strong> <strong>como</strong> <strong>de</strong>stino y por lo tanto<br />

histórico e incluso estructural cuando se manifi esta aquí y<br />

allá, cuando llega a dominar <strong>como</strong> única salida y posibilidad.<br />

Algo es histórico cuando al m<strong>en</strong>os por el mom<strong>en</strong>to se<br />

reve<strong>la</strong> cualquier otro camino <strong>como</strong> imposible. <strong>El</strong> <strong>de</strong>stino<br />

dominante <strong>en</strong> el mundo contemporáneo es el exterminio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Pero el <strong>de</strong>stino no muestra aún <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

proceso histórico.<br />

Nietzsche se <strong>de</strong>dicó a p<strong>en</strong>sar todos los signos <strong>de</strong> negación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida pero también su fundam<strong>en</strong>to. P<strong>en</strong>só los<br />

signos y el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l exterminio y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia a<br />

partir <strong>de</strong> un único criterio: “todo lo que nosotros l<strong>la</strong>mamos<br />

<strong>cultura</strong>, formación, civilización, t<strong>en</strong>drá que comparecer alguna<br />

vez ante el infalible juez Dioniso” 4 . Dioniso es el dios<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir, <strong>de</strong>l cambio, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad, <strong>de</strong>l cuerpo, <strong>de</strong>l<br />

nacimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>l perecer, <strong>de</strong> <strong>la</strong> afi rmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>como</strong><br />

tal. Nietzsche, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia, supo<br />

que el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e que estar al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi losofía <strong>de</strong> Nietzsche es factible p<strong>en</strong>sar una<br />

política, una economía, una ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida y elevar esta óptica a exig<strong>en</strong>cia ciudadana fundam<strong>en</strong>tal.<br />

Pues por qué los ciudadanos <strong>de</strong> un país no pue<strong>de</strong>n l<strong>la</strong>mar a<br />

compar<strong>en</strong>cia a sus políticos y gobernantes preguntándose<br />

¿<strong>en</strong> qué medida el político <strong>en</strong> cuestión favorece <strong>la</strong> vida? ¿<strong>La</strong><br />

conserva? ¿Propicia su elevación y crecimi<strong>en</strong>to? ¿Hace más<br />

amplias y factibles <strong>la</strong>s condiciones para que <strong>la</strong> vida pueda<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse?<br />

Antes <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche, nunca se había<br />

p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> fi losofía vincu<strong>la</strong>da con procesos vitales <strong>de</strong> salud<br />

y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, abundancia y <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas,<br />

esto es, ninguna fi losofía había p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conste<strong>la</strong>ción<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y vida, y ninguna fi losofía anterior había nacido<br />

<strong>de</strong> dicha conste<strong>la</strong>ción. Con Nietzsche estamos seguros <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> vida es el asunto <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sar. Y es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese ángulo<br />

<strong>de</strong> visión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, que <strong>la</strong> metafísica y el<br />

i<strong>de</strong>alismo se volvieron ineludibles al <strong>de</strong>scubrir su pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong>structor y exterminador <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />

<strong>El</strong> psicólogo toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> y sus valores es necesario<br />

esbozar el concepto <strong>de</strong> fi lósofo <strong>como</strong> <strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>,<br />

sus categorías y procedimi<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> tarea<br />

<strong>cultura</strong>l que se impone al refl exionar sobre el asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Her<strong>de</strong>r, 2002.<br />

4 F. Nietzsche, <strong>El</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia, México, Alianza Editorial,<br />

16<br />

Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>lirio<br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>, su fundam<strong>en</strong>to y el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong><br />

Occi<strong>de</strong>nte. Nietzsche intitu<strong>la</strong> un texto inédito <strong>de</strong> 1873 <strong>El</strong><br />

fi lósofo <strong>como</strong> <strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>. Se trataba <strong>en</strong> realidad<br />

<strong>de</strong>l esbozo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n o proyecto <strong>en</strong> el que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

otros puntos los sigui<strong>en</strong>tes: “Posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi losofía respecto<br />

a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>”, “¿Qué pue<strong>de</strong> hacer un fi lósofo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> su pueblo?”, “¿Existe una teleología <strong>de</strong>l<br />

fi lósofo?” Ante esta pregunta, Nietzsche introduce <strong>como</strong><br />

tesis lo sigui<strong>en</strong>te: “[el fi lósofo] no pue<strong>de</strong> crear <strong>cultura</strong>, pero<br />

sí preparar<strong>la</strong>, eliminar los impedim<strong>en</strong>tos, o bi<strong>en</strong> suavizar<strong>la</strong> y<br />

así conservar<strong>la</strong>, o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>struir<strong>la</strong> […] adopta una posición<br />

disolv<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>structora (incluso cuando trata <strong>de</strong> fundar)” 5 .<br />

Años más tar<strong>de</strong>, Nietzsche no hab<strong>la</strong>rá <strong>de</strong>l fi lósofo <strong>como</strong><br />

<strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>, pero sí <strong>de</strong>l psicólogo. En el año <strong>de</strong><br />

1886, <strong>en</strong> Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal, <strong>la</strong> psicología<br />

se convierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia que conduce a los problemas fundam<strong>en</strong>tales<br />

6 . Cuando el psicólogo toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra se inicia<br />

un nuevo rumbo <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to nietzscheano: e<strong>la</strong>bora<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los instintos una crítica frontal a<br />

<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y a sus valores. De este modo, <strong>la</strong> fi losofía<br />

nietzscheana se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> y se<br />

transforma <strong>en</strong> una refl exión sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l conjunto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones anímicas <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong>. Ahora bi<strong>en</strong>, dicho<br />

conjunto es susceptible <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. Ésta se transforma<br />

<strong>en</strong> signo <strong>cultura</strong>l y sus valores <strong>en</strong> manifestación <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />

distanciami<strong>en</strong>to o acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l individuo a los instintos.<br />

<strong>La</strong> <strong>en</strong>fermedad será <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y<br />

<strong>de</strong> los instintos o, aun peor, <strong>la</strong> conversión <strong>de</strong> los instintos<br />

<strong>en</strong> voluntad <strong>de</strong> exterminio. Por tanto, si <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />

instinto no hubiera <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión fi losófi ca, tampoco<br />

lo hubiera hecho <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y, mucho m<strong>en</strong>os,<br />

hubiera ocurrido <strong>la</strong> transmutación <strong>de</strong>l fi lósofo <strong>en</strong> psicólogo<br />

o, mejor dicho, <strong>en</strong> fi lósofo-psicólogo. <strong>La</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> este horizonte <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

humano serán el psicoanálisis, <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sospecha y el post-estructuralismo. Nietzsche propone<br />

refl exionar sobre el nexo <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to-exterminio <strong>de</strong><br />

1992, p. 159.<br />

5 F. Nietzsche, <strong>El</strong> libro <strong>de</strong>l fi lósofo seguido <strong>de</strong> Retórica y l<strong>en</strong>guaje, “<strong>El</strong><br />

fi lósofo <strong>como</strong> <strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>”, Madrid, Taurus, 1974, p. 79.<br />

6 Dice el fi lósofo: “<strong>La</strong> psicología <strong>en</strong>tera ha v<strong>en</strong>ido estando p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

hasta ahora <strong>de</strong> prejuicios y temores morales: no ha osado <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />

profundidad. Concebir<strong>la</strong> <strong>como</strong> morfología y <strong>como</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r […] eso es algo que nadie ha rozado siquiera<br />

<strong>en</strong> sus p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos […] Por otro <strong>la</strong>do: una vez que nuestro barco ha<br />

<strong>de</strong>sviado el rumbo hasta aquí […] ¡Ahora apretad bi<strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes! […]<br />

Nunca antes se ha abierto un mundo más profundo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to a<br />

viajeros y av<strong>en</strong>tureros temerarios: y al psicólogo que <strong>de</strong> este modo (realiza<br />

sacrifi cios)” F. Nietzsche, Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal, Madrid, Alianza


los instintos y <strong>en</strong>fermedad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s creaciones <strong>cultura</strong>les más emin<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong>s instituciones<br />

y sus valores.<br />

En Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal, Nietzsche e<strong>la</strong>bora el<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su gran empresa crítica y <strong>de</strong>structora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnidad, dirigi<strong>en</strong>do sus fl echas al p<strong>en</strong>sador y sus valores,<br />

al político y sus valores, al ci<strong>en</strong>tífi co y sus valores, al artista<br />

y sus valores, al sacerdote y sus valores, etc. Éste es, para<br />

Nietzsche, el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran guerra. Ser no, hacer<br />

no, <strong>de</strong>cir no, dice el fi lósofo. Se trata ahora <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> a partir <strong>de</strong> un procedimi<strong>en</strong>to o método <strong>de</strong> trabajo:<br />

criticar los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica al<br />

portador <strong>de</strong> esos valores. Esta mirada “[...] retroce<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> obra al autor, <strong>de</strong>l acto al actor, <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al a qui<strong>en</strong> lo necesita,<br />

<strong>de</strong> cada modo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y valorar a <strong>la</strong> necesidad que<br />

tras él se impone” 7 . Así, dice <strong>en</strong> Ecce homo: “Yo no ataco<br />

jamás a personas –me sirvo <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona sólo <strong>como</strong> <strong>de</strong><br />

una pot<strong>en</strong>te l<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong> hacer<br />

visible una situación <strong>de</strong> peligro g<strong>en</strong>eral” 8 . Es posible hacer<br />

una trasposición por ejemplo, <strong>en</strong>tre el músico-Wagner<br />

y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>, <strong>en</strong>tre el Sócrates-fi lósofo y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>. Esta<br />

trasposición supone que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> se<br />

oculta <strong>en</strong> el alma, que no hay valores in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su<br />

portador, esto es, valores <strong>en</strong> sí, pero sobre todo, que hay<br />

<strong>de</strong>terminadas fi guras que resum<strong>en</strong> una época. Así Nietzsche<br />

<strong>en</strong> el Caso Wagner pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir: “A través <strong>de</strong> Wagner hab<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad su íntimo l<strong>en</strong>guaje” o bi<strong>en</strong>: “un diagnóstico<br />

<strong>de</strong>l alma mo<strong>de</strong>rna...¿por dón<strong>de</strong> empezar? por <strong>la</strong> vivisección<br />

<strong>de</strong> su caso más instructivo” 9 . Dicho con toda seriedad,<br />

George W. Bush es el caso más instructivo para e<strong>la</strong>borar<br />

el diagnóstico <strong>de</strong>l alma contemporánea, pues <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>structiva<br />

que él empr<strong>en</strong><strong>de</strong> a gran esca<strong>la</strong>, no po<strong>de</strong>mos olvidar<br />

que se repite aquí y allá <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or o mayor medida y<br />

tampoco po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

nietzscheana que eso que a gran esca<strong>la</strong> se manifi esta, por<br />

terrible que sea, anida precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el alma humana<br />

individual. Para Nietzsche, el fi lósofo está es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con su hoy, por eso, si una función ti<strong>en</strong>e el<br />

fi lósofo es <strong>la</strong> <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia malvada <strong>de</strong> su tiempo,<br />

realizándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> refl exión <strong>de</strong>l caso más repres<strong>en</strong>tativo 10 .<br />

<strong>La</strong> fi losofía cumple su función correctora y restauradora,<br />

Editorial, México, 1986, p. 46.<br />

7 Friedrich Nietzsche, Nietzsche contra Wagner, Madrid, Ediciones<br />

Sirue<strong>la</strong>, 2002, p. 86.<br />

8 F. Nietzsche, Ecce homo, Madrid, Alianza Editorial 1982, p. 32.<br />

9 Friedrich Nietzsche, <strong>en</strong> “<strong>El</strong> caso Wagner”, Nietzsche contra Wagner,<br />

Op. cit., p. 59.<br />

10 Cfr: F. Nietzsche, Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal, Madrid, Alianza Editorial,<br />

cuando ha abrevado <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad histórica, cuando se<br />

<strong>la</strong> ha vivido, se <strong>la</strong> ha purgado y pasado por el tamiz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

crítica y <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación. <strong>El</strong> fi lósofo <strong>como</strong> algui<strong>en</strong> que<br />

respon<strong>de</strong> a su tiempo ti<strong>en</strong>e que vérse<strong>la</strong>s tar<strong>de</strong> o temprano<br />

con <strong>la</strong> realidad histórica con toda su cru<strong>de</strong>za. Más aún, es<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s históricas don<strong>de</strong> se<br />

mostrará <strong>la</strong> fecundidad interpretativa <strong>de</strong> su refl exión, don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>mostrará <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su visión.<br />

<strong>El</strong> fi lósofo <strong>como</strong> <strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> ti<strong>en</strong>e que ofrecer<br />

un diagnóstico <strong>de</strong>l pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>cultura</strong>l por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

auscultación <strong>de</strong> los ídolos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> moral. Por eso, el <strong>médico</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> es un herm<strong>en</strong>euta que ve síntomas <strong>en</strong> los l<strong>en</strong>guajes,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s morales, <strong>en</strong> los valores 11 . Observará <strong>en</strong> todo<br />

prejuicio, <strong>en</strong> todo temor moral, <strong>en</strong> todo lo escrito, todo lo<br />

que hasta ahora se ha sil<strong>en</strong>ciado; observará <strong>en</strong> los signos y<br />

<strong>en</strong> los símbolos el medio <strong>de</strong>l sil<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to; observará el<br />

condicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los instintos <strong>en</strong>tre sí, <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivabilidad<br />

<strong>de</strong> los instintos bu<strong>en</strong>os <strong>de</strong> los malos. <strong>El</strong> psicólogo al pasar el<br />

cuchillo a <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una época, inicia <strong>la</strong> tarea curativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fi losofía 12 . Este método <strong>de</strong> trabajo busca p<strong>en</strong>etrar <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>tresijos <strong>de</strong>l alma mo<strong>de</strong>rna; hacer una vivisección <strong>de</strong>l<br />

alma a través <strong>de</strong> sus símbolos y <strong>de</strong> sus ídolos. <strong>La</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

o <strong>la</strong> salud manifi esta un <strong>de</strong>terminado or<strong>de</strong>n jerárquico <strong>de</strong><br />

los instintos. Por eso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l psicólogo el<br />

problema fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una<br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l instinto, pero sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong><br />

los instintos <strong>en</strong>tre sí. Toda moral dado que expresa una re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> jerarquía <strong>en</strong>tre los instintos, se inscribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

una tipología <strong>de</strong> los valores y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s morales <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida <strong>en</strong> asc<strong>en</strong>so o <strong>en</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia. <strong>La</strong> moral <strong>de</strong> los señores,<br />

<strong>la</strong> moral <strong>de</strong> los esc<strong>la</strong>vos. A mi juicio, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación que<br />

muestra con justeza el problema es: los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte o los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>nte.<br />

Cada época ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su medida <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía una medida<br />

<strong>de</strong> qué virtu<strong>de</strong>s le están permitidas y cuáles prohibidas.<br />

O bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> asc<strong>en</strong>so, y <strong>en</strong>tonces se<br />

resiste a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, o bi<strong>en</strong> es una vida <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, y [...] odia todo aquello que sólo se justifi ca por<br />

<strong>la</strong> pl<strong>en</strong>itud, por <strong>la</strong> riqueza excesiva <strong>de</strong> fuerzas 13 .<br />

1986, FTO 212.<br />

11 “<strong>El</strong> juicio moral [...] <strong>en</strong> cuanto semiótica no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser inestimable:<br />

[...] <strong>la</strong> moral es meram<strong>en</strong>te un hab<strong>la</strong>r por signos, meram<strong>en</strong>te una<br />

sintomatología: hay que saber <strong>de</strong> qué se trata para sacar provecho <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong>”. (F. Nietzsche, <strong>El</strong> crepúsculo <strong>de</strong> los ídolos, Madrid, Alianza Editorial,<br />

1979, p. 72.<br />

12 Leemos <strong>en</strong> Más allá <strong>de</strong>l Bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l Mal, “Al poner su cuchillo […] precisam<strong>en</strong>te<br />

sobre el pecho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su tiempo…” Op. cit., p. 212.<br />

<strong>El</strong> <strong>Cotidiano</strong> 127<br />

17


A<strong>de</strong>más, <strong>como</strong> <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> esta empresa herm<strong>en</strong>éutica<br />

es curativa, esto es, el restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong>l surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> valores vitales, afi rmadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida,<br />

Nietzsche consi<strong>de</strong>rará que “toda moral sana está regida por<br />

un instinto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida” 14 . Pues <strong>de</strong> acuerdo con ese instinto<br />

vital “<strong>La</strong> vida [...] es instinto <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> duración,<br />

<strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fuerzas, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r” 15 . Vida, crecimi<strong>en</strong>to,<br />

asc<strong>en</strong>so, es todo lo que hay que restablecer para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

vida vigorosa.<br />

Es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad e i<strong>de</strong>alismo<br />

Si los valores guiados por el instinto <strong>de</strong> vida es el signo<br />

inequívoco <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>en</strong> asc<strong>en</strong>so, el diagnóstico fi nal<br />

y global realizado por Nietzsche sobre el alma mo<strong>de</strong>rna <strong>en</strong><br />

el año <strong>de</strong> 1888 es “que todos los valores <strong>en</strong> que <strong>la</strong> humanidad<br />

resume ahora sus más altos <strong>de</strong>seos son valores <strong>de</strong><br />

déca<strong>de</strong>nce 16 . <strong>El</strong> hombre sosti<strong>en</strong>e valores <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el<br />

arte, <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>la</strong> religión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> política. Y tras<br />

los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia se oculta una vida empobrecida,<br />

<strong>de</strong>bilitada, cansada, con<strong>de</strong>nada: una voluntad <strong>de</strong> fi nal. Los<br />

valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia son pues, nihilistas. Si <strong>en</strong>fermedad<br />

es pérdida <strong>de</strong> los instintos, <strong>la</strong> fi losofía es una refl exión sobre<br />

el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>: sobre el fundam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to y el distanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida 17 .<br />

Nietzsche <strong>como</strong> psicólogo y “adivino nato e irremediable<br />

<strong>de</strong> almas” <strong>en</strong>contró que el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia se<br />

l<strong>la</strong>ma i<strong>de</strong>alismo, que el i<strong>de</strong>alismo arrastra hacia abajo, que<br />

el i<strong>de</strong>alismo y su i<strong>de</strong>al ascético convirtieron al mundo <strong>en</strong><br />

recinto <strong>de</strong> hombres <strong>en</strong>fermos: <strong>El</strong> i<strong>de</strong>alismo por paradójico<br />

que parezca nunca conduce hacia arriba. Pues “atacar <strong>la</strong>s<br />

pasiones <strong>en</strong> su raíz, signifi ca atacar <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> su raíz” 18 . <strong>El</strong><br />

i<strong>de</strong>alismo es todo un modo <strong>de</strong> estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida:<br />

es separación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>de</strong>l cuerpo. I<strong>de</strong>alismo<br />

es <strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong> castración <strong>de</strong>l instinto y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Por<br />

eso, <strong>en</strong> última instancia, <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s morales e<strong>la</strong>borada<br />

a partir <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>so y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so es<br />

también <strong>de</strong> índole ontológica-metafísica; pues mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong><br />

moral <strong>de</strong>l asc<strong>en</strong>so embellece <strong>la</strong>s cosas, <strong>la</strong>s transfi gura, hace<br />

racional al mundo, <strong>la</strong> moral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, <strong>la</strong>s empobrece,<br />

<strong>la</strong>s empali<strong>de</strong>ce, hace aborrecible el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, niega<br />

13 F. Nietzsche, <strong>El</strong> caso Wagner, Op. cit., p. 57.<br />

14 F. Nietzsche, Crepúsculo <strong>de</strong>... Op. cit., p. 56.<br />

15 F. Nietzsche, <strong>El</strong> anticristo, Op. cit., p. 30.<br />

16 Ibi<strong>de</strong>m.<br />

17 Por eso, dice Nietzsche: “Yo l<strong>la</strong>mo corrompido a un animal, a una<br />

especie, a un individuo cuando pier<strong>de</strong> sus instintos, cuando elige, cuando<br />

prefi ere lo que a él le es perjudicial”, Ibi<strong>de</strong>m.<br />

18 F. Nietzsche, <strong>El</strong> crepúsculo... Op. cit., p. 54.<br />

18<br />

Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>lirio<br />

el mundo 19 . Vida <strong>en</strong> auge y vida <strong>en</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

fundam<strong>en</strong>to ontológico pues <strong>en</strong>cierran una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida, <strong>de</strong>l cuerpo y <strong>de</strong>l mundo. Y, si el i<strong>de</strong>alismo es <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong>l exterminio es porque produce un<br />

corte y una fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> mundo s<strong>en</strong>sible<br />

y mundo inteligible. <strong>El</strong> i<strong>de</strong>alismo al producir el primer<br />

gran corte o escisión <strong>en</strong> el mundo hará más tar<strong>de</strong> posible<br />

todas <strong>la</strong>s escisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Se hace necesario traspasar<br />

el i<strong>de</strong>alismo y su interminable dualismo productor <strong>de</strong> un<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to anti-vital, por un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que al abolir <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia mundo verdad y mundo m<strong>en</strong>tira que<strong>de</strong> sólo un<br />

mundo: <strong>la</strong> tierra y su s<strong>en</strong>tido. Para el <strong>médico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

es necesario sospechar <strong>de</strong> todo cuanto separa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida,<br />

<strong>de</strong>l orgullo <strong>de</strong> sí mismo, <strong>de</strong> lo creador, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tusiasmo, pues<br />

todo lo que conduce a <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za está al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y <strong>de</strong>l cuerpo. <strong>La</strong> <strong>cultura</strong> al convertirse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong> castración <strong>de</strong>l instinto, sel<strong>la</strong> su voluntad<br />

<strong>de</strong> exterminio. <strong>La</strong> empresa <strong>de</strong>l exterminio se manifi esta<br />

con toda su pureza <strong>en</strong> <strong>la</strong> castración <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, es <strong>de</strong>cir, el cuerpo y <strong>la</strong> Tierra. De este<br />

modo, cualquier fundam<strong>en</strong>talismo <strong>de</strong> corte <strong>de</strong>mocrático<br />

o religioso al sust<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> criterios <strong>de</strong> bondad o vida<br />

verda<strong>de</strong>ra, y no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, al consi<strong>de</strong>rar que<br />

<strong>la</strong> vida verda<strong>de</strong>ra fl uye <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do <strong>de</strong> un solo Dios, <strong>de</strong> una so<strong>la</strong><br />

vía o <strong>de</strong> un solo s<strong>en</strong>tido, irremediablem<strong>en</strong>te producirá <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong>l resto, g<strong>en</strong>erara eternam<strong>en</strong>te los síntomas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia, int<strong>en</strong>tarán <strong>de</strong>struir todo cuanto se opone<br />

a su i<strong>de</strong>al. <strong>La</strong> vida cuando se da se da <strong>en</strong> el todo.<br />

<strong>El</strong> i<strong>de</strong>alismo es indig<strong>en</strong>cia, nos transforma <strong>en</strong> hambri<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> eterna espera con <strong>la</strong> compulsiva obsesión <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al,<br />

<strong>de</strong>l ser, <strong>de</strong>l amor, <strong>de</strong>l mundo-verdad, <strong>de</strong> lo incondicionado.<br />

Des<strong>de</strong> esa razón indig<strong>en</strong>te el mundo siempre sonará a<br />

hueco. Cuando <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cajona <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido, i<strong>de</strong>al,<br />

mo<strong>de</strong>lo, e incluso amor, fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida efectiva, cualquiera<br />

que éste sea; cuando <strong>la</strong> vida se at<strong>en</strong>aza y se ubica <strong>en</strong> otro<br />

lugar, cuando ponemos <strong>en</strong> otro lugar el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> nuestra<br />

vida, el mundo y el cuerpo y los días <strong>de</strong> nuestra vida per<strong>de</strong>rán<br />

precisam<strong>en</strong>te por eso todo su s<strong>en</strong>tido. En Occi<strong>de</strong>nte<br />

<strong>la</strong> vida y el cuerpo carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido, éste es el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

Occi<strong>de</strong>nte. Para bulímicas y anoréxicas, asesinos y vio<strong>la</strong>dores,<br />

belicistas y armam<strong>en</strong>tistas, este cuerpo y este mundo<br />

carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido. P<strong>en</strong>semos así <strong>en</strong> el neoliberalismo:<br />

guiado exclusivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> macroeconomía,<br />

sacrifi ca <strong>la</strong> microeconomía, es <strong>de</strong>cir, el contexto don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

los seres humanos se alim<strong>en</strong>tan y sobreviv<strong>en</strong> a diario. <strong>El</strong><br />

neoliberalismo es el holocausto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Nuestro mundo<br />

contemporáneo opta por el sacrifi cio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> pos <strong>de</strong><br />

un i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> belleza, perfección, confort, amor separado <strong>de</strong>l


cuerpo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y esto es <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia. <strong>La</strong> vida, si se da,<br />

se da <strong>en</strong> el todo, no <strong>en</strong> alguna parte. <strong>El</strong> i<strong>de</strong>alismo ha propiciado<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra: a fi n <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas existe<br />

otro mundo qué buscar, conquistar, <strong>de</strong>sear y otro cuerpo<br />

que <strong>de</strong>sear, conquistar o amar. <strong>El</strong> i<strong>de</strong>alismo es <strong>de</strong>stino y<br />

estructura <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, no es algo casual y arbitrario,<br />

está <strong>en</strong> los esc<strong>en</strong>arios más inimaginables <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, está<br />

pres<strong>en</strong>te no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi losofía, su dominio se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />

moral, a <strong>la</strong> política, a <strong>la</strong> religión, al conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífi co,<br />

a <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas, cerc<strong>en</strong>a <strong>en</strong> cada<br />

lugar don<strong>de</strong> crece <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia efectiva por un más allá<br />

hipotético, imaginario y fi cticio, hasta que todo se vuelva<br />

digno <strong>de</strong> perecer.<br />

Si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos exclusivam<strong>en</strong>te a los títulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras<br />

<strong>de</strong>l último año, esto es, 1888, Crepúsculo <strong>de</strong> los ídolos, <strong>El</strong><br />

Anticristo, Nietzsche contra Wagner, con exclusión <strong>de</strong><br />

Ecce-Homo y Ditirimbos dionisiácos y <strong>El</strong> caso Wagner, se<br />

manifi esta un espíritu que se <strong>de</strong>dica con gran int<strong>en</strong>sidad<br />

intelectual a socavar, hacer caer, cualquier síntoma <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alismo.<br />

Este tipo <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Nietzsche, <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir tras<br />

<strong>la</strong> primera caverna otra, y <strong>de</strong>spués otra, <strong>de</strong> ir <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

más y más <strong>en</strong> su ofi cio <strong>de</strong> psicólogo signifi có introducirse<br />

imp<strong>la</strong>cablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los recovecos don<strong>de</strong> el i<strong>de</strong>al<br />

habita. Así, Nietzsche, <strong>en</strong> <strong>El</strong> caso Wagner, nos dice que si<br />

se ha ocupado profundam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> algo es <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia. También dice haber <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un ojo para<br />

mirar los signos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia y haber tomado partido<br />

contra toda <strong>en</strong>fermedad. <strong>El</strong> fi lósofo-psicológo <strong>en</strong> el que<br />

ahora Nietzsche se ha convertido <strong>de</strong>scribirá <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad y<br />

el res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hombre mo<strong>de</strong>rno, a través <strong>de</strong> su crítica<br />

<strong>de</strong> los i<strong>de</strong>ales ascéticos.<br />

Hospitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra<br />

Ese viejo y gran mago <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra el disp<strong>la</strong>cer,<br />

-el sacerdote ascético –evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te había triunfado,<br />

su reino había llegado: <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no se quejaba ya contra<br />

el dolor, sino que lo anhe<strong>la</strong>ba: …Todo<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que causase<br />

daño, todo lo que quebrantaba, trastornaba, ap<strong>la</strong>staba,<br />

extasiaba, embelesaba, el misterio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cámaras <strong>de</strong><br />

tortura, <strong>la</strong> capacidad inv<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong>l mismo infi erno- todo<br />

eso se hal<strong>la</strong>ba ahora <strong>de</strong>scubierto, adivinado, aprovechado,<br />

todo estaba al servicio <strong>de</strong>l hechicero, todo sirvió <strong>en</strong> lo<br />

sucesivo al servicio <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al, <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al ascético 20 .<br />

19 F. Nietzsche, Caso Wagner... Op. cit., p. 57.<br />

<strong>El</strong> i<strong>de</strong>alismo <strong>en</strong> pos <strong>de</strong> un más allá hipotético y fi cticio<br />

es capaz <strong>de</strong> cerc<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> vida real y efectiva. <strong>La</strong> empresa<br />

<strong>de</strong>structora <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida anida <strong>en</strong> cualquier forma <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alismo,<br />

pero <strong>la</strong> institución que <strong>la</strong> realizó a pl<strong>en</strong>itud fue el cristianismo.<br />

Los efectos <strong>de</strong> esta institución <strong>en</strong> el mundo aún no se<br />

pue<strong>de</strong>n medir, mucho m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>la</strong>rización es ap<strong>en</strong>as pret<strong>en</strong>dida. Dirigida y<br />

vehicu<strong>la</strong>da <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte por el cristianismo y<br />

sus i<strong>de</strong>ales ascéticos, su historia es <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l nihilismo.<br />

Baste esta breve anécdota <strong>de</strong> los Altos <strong>de</strong> Jalisco re<strong>la</strong>tada<br />

por Antonio A<strong>la</strong>torre para mostrar que para un auténtico<br />

cristiano <strong>la</strong> meta y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad terr<strong>en</strong>a o <strong>en</strong> esta vida sino <strong>en</strong> el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Cristo, o <strong>como</strong> individuo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra vida.<br />

“Oiga, padre, ¿es verdad todo eso que usted nos ha dicho?<br />

¿Es verdad que con esta confesión y esta comunión<br />

el alma me ha quedado bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>vada, <strong>como</strong> una b<strong>la</strong>nca<br />

paloma, y que si me muero me voy <strong>de</strong>rechito al Cielo?”<br />

<strong>El</strong> predicador sonríe, tranquilizado, se lleva a <strong>la</strong> boca <strong>la</strong><br />

sopa <strong>de</strong> choco<strong>la</strong>te y respon<strong>de</strong>: “C<strong>la</strong>ro que sí, mi hijito,<br />

<strong>de</strong> eso no t<strong>en</strong>gas duda”. Entonces el ranchero hace un<br />

brusco movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> brazo por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l jorongo, se<br />

tambalea y cae al suelo, don<strong>de</strong> no tarda <strong>en</strong> formarse un<br />

charco <strong>de</strong> sangre 21 .<br />

<strong>El</strong> cristianismo aleja al crey<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo real y efectivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida, <strong>en</strong> cambio busca perpetuar el sufrimi<strong>en</strong>to haci<strong>en</strong>do<br />

necesario s<strong>en</strong>tirse pecador, no serlo, haci<strong>en</strong>do que importe<br />

más <strong>la</strong> esperanza que <strong>la</strong> felicidad acontecida, más <strong>la</strong> esperanza<br />

que no pue<strong>de</strong> ser suprimida. “<strong>La</strong> fe no <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za montañas,<br />

sino que emp<strong>la</strong>za montañas don<strong>de</strong> no <strong>la</strong>s hay” 22 .<br />

Tanto <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido <strong>como</strong> <strong>en</strong> otro <strong>la</strong> vida es un camino<br />

errado, pu<strong>en</strong>te hacia otra vida. <strong>El</strong> cristianismo al no t<strong>en</strong>er su<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> gravedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra vida, crea <strong>la</strong>s<br />

bases para el exterminio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Cansancio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> fi nal es lo que mueve a Occi<strong>de</strong>nte 23 . De acuerdo<br />

con ese criterio, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte no es un continuo<br />

progreso hacia lo mejor, ni <strong>la</strong> religión <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia más alta<br />

que <strong>de</strong> sí ti<strong>en</strong>e un pueblo <strong>como</strong> <strong>en</strong> Hegel, sino el índice <strong>de</strong><br />

su <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong> su muerte. <strong>La</strong> corrupción <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje<br />

<strong>de</strong> Jesús por Pablo es el inicio <strong>de</strong> esta historia. Nietzsche, al<br />

pasar revisión al l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> Jesús, a <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Jesús, no ve <strong>en</strong><br />

20 F. Nietzsche, G<strong>en</strong>ealogía Op. cit., p. 164.<br />

21 Rafael Doniz, Casa Santa, introd. Antonio A<strong>la</strong>torre, México, FCE,<br />

1986, p. 11.<br />

22 F. Nietzsche, <strong>El</strong> anticristo, Op. cit., p. 87.<br />

23 Cfr: Revisar el Tratado tercero <strong>de</strong> <strong>La</strong> g<strong>en</strong>ealogía…, intitu<strong>la</strong>do “¿Qué<br />

<strong>El</strong> <strong>Cotidiano</strong> 127<br />

19


él a un <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>nte, sino a un ‘gran simbolista’ pues, cuando<br />

Jesús <strong>de</strong> Nazaret dice “reino <strong>de</strong> los cielos”, “vida eterna”,<br />

“agua viva”, hay toda una semiótica, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra toda una<br />

forma <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r metafórica cuyo único fi n es transformar<br />

<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> vida. “Justo el no tomar ninguna<br />

pa<strong>la</strong>bra literalm<strong>en</strong>te es, para este antirrealista, <strong>la</strong> condición<br />

previa para po<strong>de</strong>r hab<strong>la</strong>r sin más” 24 . Ese constante uso<br />

<strong>de</strong> vocablos <strong>como</strong> ‘vida’, ‘verdad’, ‘luz’ son metáforas que<br />

indican lo más íntimo, mi<strong>en</strong>tras que los libros, los cultos,<br />

los ritos, <strong>de</strong> los fariseos están fuera <strong>de</strong> esa experi<strong>en</strong>cia.<br />

Esa experi<strong>en</strong>cia que Jesús <strong>en</strong>carna, no es esperanza, es <strong>la</strong><br />

bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanza, trasluce lo real y efectivo <strong>de</strong> una práctica<br />

<strong>de</strong> vida. Estar <strong>en</strong> el reino <strong>de</strong> los cielos, ocurre según Jesús,<br />

para “cualquiera que haga y <strong>en</strong>señe los mandami<strong>en</strong>tos” y<br />

no <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra vida 25 . Según <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> Nietzsche <strong>de</strong> los<br />

evangelios, s<strong>en</strong>tirse bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turado, s<strong>en</strong>tirse evangélico e<br />

incluso hijo <strong>de</strong> Dios, es lo más alejado a una promesa, lo<br />

más lejano a un estado <strong>de</strong> esperanza. Jesús, no promueve<br />

<strong>la</strong> duplicación <strong>de</strong> mundo, sino una única realidad, un modo<br />

<strong>de</strong> vida real y efectivo. En Jesús no es el dogma y <strong>la</strong> ley lo<br />

que importa, sino <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que sale <strong>de</strong>l corazón, <strong>la</strong> que<br />

está sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida y para <strong>la</strong> vida. Es <strong>de</strong>cir, Jesús no<br />

era un i<strong>de</strong>alista.<br />

<strong>El</strong> cristianismo <strong>en</strong> <strong>de</strong>fi nitiva no se funda <strong>en</strong> el simbolismo<br />

originario <strong>de</strong> Jesús, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> fi gura <strong>de</strong> Jesús <strong>en</strong> <strong>la</strong> cruz<br />

tal y <strong>como</strong> lo repres<strong>en</strong>ta Mel Gibson <strong>en</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> <strong>la</strong> Pasión.<br />

Para el cristianismo cualquier sufrimi<strong>en</strong>to es poco y necesita<br />

llevar cada vez más y más lejos <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong>l<br />

sufrimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> culpabilidad con <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que no<br />

exista posibilidad alguna <strong>de</strong> expiación. Su sufrimi<strong>en</strong>to jamás<br />

será equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> culpa. <strong>El</strong> cristianismo abrirá un abismo<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> culpa y <strong>la</strong> expiación. Y le serán necesarios siempre<br />

más y mejores medios <strong>de</strong>l sufrimi<strong>en</strong>to. “Esa peligrosísima<br />

sistematización <strong>de</strong> todos los medios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>s<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />

sufrimi<strong>en</strong>to bajo <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os santos se ha<br />

inscrito <strong>de</strong> un modo terrible e inolvidable <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong>tera<br />

<strong>de</strong>l hombre” 26 . <strong>El</strong> cristianismo <strong>como</strong> empresa negadora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida produce incesantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> hospitalizacion <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Tierra. ¿Qué resta? Nietzsche <strong>en</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>ealogía hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

preservación <strong>de</strong> los seres humanos anímicam<strong>en</strong>te mejor<br />

constituidos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. Los <strong>en</strong>fermos constituy<strong>en</strong><br />

un peligro pues <strong>en</strong> ellos anidan s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ganza,<br />

y están dispuestos a <strong>de</strong>scargar su odio ahí don<strong>de</strong> todavía<br />

signifi can los i<strong>de</strong>ales ascéticos?”.<br />

24 F. Nietzsche, <strong>El</strong> Anticristo, Op. cit., p. 63. Sin embargo, <strong>la</strong> reconsi<strong>de</strong>ración<br />

y resignifi cación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi gura <strong>de</strong> Jesús <strong>de</strong> Nazaret hay que revisar<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes fragm<strong>en</strong>tos: 32, 33, 34, 35, 36, 37 y 39.<br />

25 Santa Biblia, Mateo 5:19, Miami, Editorial Caribe, 1965.<br />

20<br />

Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>lirio<br />

crece <strong>la</strong> fortaleza, el orgullo, <strong>la</strong> confi anza. “Que los sanos<br />

permanezcan separados <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, guardados incluso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos”, nos dice Nietzsche” 27 . <strong>La</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />

y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas <strong>como</strong> corrupción <strong>de</strong>l<br />

cuerpo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida am<strong>en</strong>azan con contagiar a los todavía<br />

sanos y con futuro. “Sólo ellos son <strong>la</strong>s arras <strong>de</strong>l futuro, sólo<br />

ellos están comprometidos para el porv<strong>en</strong>ir <strong>de</strong>l hombre<br />

[…] Y por ello, ¡aire puro!, ¡aire puro! Y, <strong>en</strong> todo caso, ¡lejos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> todos los manicomios y hospitales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong>!” 28 . <strong>El</strong> sacerdote es qui<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ta este rebaño <strong>de</strong><br />

hombres <strong>en</strong>fermos. Él es el gran justifi cador <strong>de</strong>l sufrimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> culpa. De este modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte<br />

el cristianismo ha sido <strong>la</strong> gran justifi cación <strong>de</strong> lo más bajo,<br />

vil y pecaminoso, al g<strong>en</strong>erar una y otra vez <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

expiación y con ello <strong>de</strong> mayor dolor y mayor sufrimi<strong>en</strong>to.<br />

<strong>La</strong> institución <strong>de</strong>l cristianismo ofrece una interpretación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia: “el suprimir<br />

cualquier ca<strong>la</strong>midad iba <strong>en</strong> contra su utilidad más profunda,<br />

-el<strong>la</strong> ha vivido <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>mida<strong>de</strong>s, con el fi n <strong>de</strong> eternizarse a<br />

sí misma…” 29 <strong>El</strong> cristianismo g<strong>en</strong>era mayor bajeza, mayor<br />

<strong>en</strong>fermedad, mayor <strong>de</strong>bilidad y sólo se justifi ca por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad, <strong>de</strong> <strong>la</strong> bajeza y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Efectivam<strong>en</strong>te<br />

el cristianismo convierte a <strong>la</strong> Tierra <strong>en</strong> un hospital<br />

<strong>de</strong> hombres <strong>en</strong>fermos. <strong>La</strong> hospitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra que es<br />

<strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad actual respon<strong>de</strong>ría a <strong>la</strong> semil<strong>la</strong><br />

sembrada por el cristianismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />

<strong>La</strong> fi nalidad y tarea <strong>de</strong>l cristianismo es <strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong>l<br />

hombre y <strong>la</strong> hospitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tierra.<br />

<strong>El</strong> exterminio <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>La</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> Nietzsche <strong>en</strong> Más allá… se bifurcan:<br />

<strong>como</strong> fi lósofo busca reconducir <strong>la</strong> vida hacia Dionisos, crear<br />

valores contrapuestos, buscar el asc<strong>en</strong>so, arar el futuro,<br />

crear una moral <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> sí mismo, <strong>en</strong> concordancia con<br />

su imperativo zaratustriano sed duros; pero, <strong>como</strong> psicólogo,<br />

se <strong>de</strong>dicó a constatar, bajo <strong>la</strong> escisión que t<strong>en</strong>dió sobre<br />

<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

l<strong>la</strong>mada hombre mo<strong>de</strong>rno (<strong>la</strong>s distintas formas <strong>de</strong>l reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los instintos, <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l nihilismo o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia). Nietzsche se <strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre el psicológo y el<br />

fi lósofo y, <strong>como</strong> veremos, aun más, el <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>nte. “¿A dón<strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>dremos que acudir nosotros con nuestras esperanzas?<br />

–A nuevos fi lósofos, no queda otra elección; a espíritus sufi -<br />

26 F. Nietzsche, <strong>La</strong> g<strong>en</strong>ealogía, Op. cit., p. 166.<br />

27 Ibi<strong>de</strong>m, p. 145.<br />

28 Ibi<strong>de</strong>m.


ci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fuertes y originarios <strong>como</strong> para empujar hacia<br />

valoraciones contrapuestas y para transvalorar, para invertir<br />

«valores eternos»; a precursores, a hombres <strong>de</strong>l futuro, que<br />

at<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> coacción y el nudo, que coaccion<strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> mil<strong>en</strong>ios a seguir nuevas vías. Para <strong>en</strong>señar al<br />

hombre que el futuro <strong>de</strong>l hombre es voluntad suya” 30 . Y, sin<br />

embargo, ahí está el psicólogo, que constata que no sólo el<br />

hombre ordinario rueda hacia abajo <strong>como</strong> sobre un p<strong>la</strong>no<br />

inclinado, también los hombres superiores. Su prosa se va<br />

ll<strong>en</strong>ando <strong>de</strong> inquietantes signos <strong>de</strong> fi nal, <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> fi nal. Así <strong>en</strong> Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Caso Wagner intitu<strong>la</strong>do <strong>El</strong> psicólogo<br />

toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra Nietzsche escribe lo sigui<strong>en</strong>te: “Cuanto más<br />

se vuelve un psicólogo […] hacia los casos y los hombres<br />

más selectos, tanto más aum<strong>en</strong>ta su peligro <strong>de</strong> asfi xiarse<br />

<strong>de</strong> compasión […] <strong>La</strong> corrupción, <strong>la</strong> ruina <strong>de</strong> los hombres<br />

superiores, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s almas <strong>de</strong> constitución más extraña, repres<strong>en</strong>tan,<br />

<strong>en</strong> efecto, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>: es terrible t<strong>en</strong>er siempre ante los<br />

ojos semejante reg<strong>la</strong>. <strong>La</strong> multiforme tortura <strong>de</strong>l psicólogo<br />

que ha <strong>de</strong>scubierto esa ruina, que ha <strong>de</strong>scubierto una vez,<br />

y luego casi siempre, toda esa ‘incurabilidad’ interna <strong>de</strong>l<br />

hombre superior, ese eterno «<strong>de</strong>masiado tar<strong>de</strong>» <strong>en</strong> todos<br />

los s<strong>en</strong>tidos, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong>tera, pue<strong>de</strong> llegar<br />

quizá a convertirse un día <strong>en</strong> causa <strong>de</strong> que se vuelva con<br />

amargura contra su propia suerte y haga un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>strucción,<br />

<strong>de</strong> que se corrompa a sí mismo” 31 . Aquí se<br />

abre un <strong>en</strong>igma: Constatar <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> superación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l nihilismo y <strong>de</strong>l adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los valores<br />

<strong>de</strong>l asc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong>l exterminio, ¿no<br />

conduce a <strong>la</strong> postre también a <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

y su s<strong>en</strong>tido? ¿No conduce a <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia vida<br />

intelectual <strong>de</strong> Nietzsche, a su co<strong>la</strong>pso?<br />

Si <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi losofía <strong>de</strong>l amanecer el fi lósofo<br />

había alcanzado <strong>la</strong> libertad, <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> pájaro, <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> mirar <strong>de</strong> manera distanciada el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fi losofía y <strong>la</strong> vida, el i<strong>de</strong>alismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> moral, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

costumbres, e incluso era capaz <strong>de</strong> afi rmar <strong>en</strong> Gaya Ci<strong>en</strong>cia:<br />

“no quiero acusar, ni siquiera acusar al acusador. ¡Que el<br />

apartar <strong>la</strong> vista sea mi única negación! Y, para <strong>de</strong>cirlo todo <strong>de</strong><br />

una vez y completam<strong>en</strong>te: ¡alguna vez quiero ser so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

uno que dice sí!” 32 ; <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> 1888 último año <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

intelectual <strong>de</strong> Nietzsche ocurre <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> tomar<br />

justam<strong>en</strong>te distancia fr<strong>en</strong>te aquel problema capital al escribir<br />

29 F. Nietzsche, <strong>El</strong> anticristo, Op. cit., p. 109.<br />

30 F. Nietzsche, Más allá <strong>de</strong>l..., Op. cit., p. 135.<br />

31 Ibid, p. 237.<br />

32 F. Nietzsche, <strong>La</strong> ci<strong>en</strong>cia jovial, Caracas, Monte Ávi<strong>la</strong> Editores, 1985,<br />

<strong>en</strong> <strong>El</strong> caso Wagner: “Wagner resume <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad. No más<br />

remedio, primero hay que ser un wagneriano” 33 . Nietzsche<br />

se pone a sí mismo <strong>en</strong> juego al refl exionar sobre el problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>; no pone<br />

más un límite <strong>en</strong>tre él mismo y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>, él mismo y <strong>la</strong><br />

civilización. Dice <strong>en</strong> <strong>El</strong> Caso Wagner:<br />

¿Qué es lo primero y lo último que un fi lósofo se exige?<br />

V<strong>en</strong>cer <strong>en</strong> sí mismo a su tiempo, v<strong>en</strong>ir a ser «intemporal».<br />

¿Con qué ha <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tonces su más dura conti<strong>en</strong>da?<br />

Justam<strong>en</strong>te con aquello <strong>en</strong> que es hijo <strong>de</strong> su tiempo. ¡Muy<br />

bi<strong>en</strong>! Soy tan hijo suyo <strong>como</strong> Wagner, quiero <strong>de</strong>cir, un<br />

déca<strong>de</strong>nt: sólo que yo lo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí; sólo que yo me <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dí.<br />

<strong>El</strong> fi lósofo, <strong>en</strong> mí se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió 34 .<br />

<strong>El</strong> fi lósofo es el que resiste a <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia porque<br />

busca el futuro, porque busca hacer posible el hombre<br />

que aún ti<strong>en</strong>e que llegar, “el hombre <strong>de</strong>l gran amor y el<br />

gran <strong>de</strong>sprecio”; pero, <strong>en</strong> el hombre Nietzsche, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>l fi lósofo y el psicólogo habita el <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>nte. <strong>El</strong> hombre<br />

<strong>de</strong>l asc<strong>en</strong>so y el hombre <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so. En el año <strong>de</strong> 1888<br />

Nietzsche vislumbró con mayor cru<strong>de</strong>za <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong><br />

imposibilidad <strong>de</strong> una transformación efectiva e inmediata<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>cultura</strong>l e histórica que lo ro<strong>de</strong>aba. Nietzsche<br />

<strong>como</strong> psicólogo investigó los límites <strong>de</strong>l re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con<br />

Dioniso, y lo que <strong>de</strong>scubrió fue justam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>como</strong> un <strong>de</strong>stino.<br />

Si Wagner disfrazó su incapacidad para organizar <strong>la</strong>s<br />

formas bajo un principio, lo cual concuerda con su atrevida<br />

ambi<strong>en</strong>tación; si, a falta <strong>de</strong> <strong>la</strong> direccionalidad <strong>de</strong>l instinto,<br />

nos muestra <strong>la</strong> convulsión <strong>de</strong> los afectos, <strong>la</strong> sobreexitación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad, un gusto que pi<strong>de</strong> más condim<strong>en</strong>tación y<br />

sabor, <strong>como</strong> se explica <strong>en</strong> <strong>El</strong> caso Wagner, es porque Wagner<br />

expresa el alma mo<strong>de</strong>rna, lo que para Nietzsche todos<br />

somos. En el alma <strong>la</strong> vida no fl uye <strong>en</strong> el todo. Por eso, si el<br />

alma mo<strong>de</strong>rna ti<strong>en</strong>e un estilo es el estilo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia,<br />

cuyo s<strong>en</strong>tido más importante es el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vida<br />

misma es un artefacto, el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vida no existe<br />

más <strong>como</strong> un todo completo. “Pero todos, contra nuestra<br />

voluntad, contra nuestro conocimi<strong>en</strong>to, t<strong>en</strong>emos metidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> carne valores, pa<strong>la</strong>bras, fórmu<strong>la</strong>s y morales <strong>de</strong> oríg<strong>en</strong>es<br />

opuestos” 35 . Este es el veredicto que Nietzsche <strong>como</strong><br />

psicólogo adivinador <strong>de</strong> almas ofrece sobre él y nosotros<br />

mismos <strong>en</strong> <strong>El</strong> Caso Wagner y, al colocar <strong>la</strong> mirada sobre<br />

p. 159.<br />

33 F. Nietzsche, <strong>El</strong> caso Wagner, Op. cit., p. 22.<br />

34 Ibid. p. 21.<br />

<strong>El</strong> <strong>Cotidiano</strong> 127<br />

21


ese amasijo <strong>de</strong> instintos contradictorios que es el hombre<br />

mo<strong>de</strong>rno, comprueba una vez más el fi n <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza.<br />

Este ofi cio <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sar que no <strong>de</strong>ja nada para sí, que va<br />

convirti<strong>en</strong>do al p<strong>en</strong>sador <strong>en</strong> altar y <strong>en</strong> víctima <strong>de</strong>l sacrifi -<br />

cio, que lo llevó a escribir <strong>en</strong> Aurora, ‘¡Uste<strong>de</strong>s celestiales!<br />

Otorgadme <strong>la</strong> locura, para que termine por creer <strong>en</strong> mí<br />

mismo’ 36 , hizo fi nalm<strong>en</strong>te que, Nietzsche no pudiera ser<br />

<strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> reg<strong>la</strong>. Repito el fragm<strong>en</strong>to: “Cuanto<br />

más se vuelve un psicólogo […] hacia los casos y los<br />

hombres más selectos, tanto más aum<strong>en</strong>ta su peligro <strong>de</strong><br />

asfi xiarse <strong>de</strong> compasión […] <strong>La</strong> corrupción, <strong>la</strong> ruina <strong>de</strong><br />

los hombres superiores, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s almas <strong>de</strong> constitución más<br />

extraña, repres<strong>en</strong>tan, <strong>en</strong> efecto, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>: es terrible t<strong>en</strong>er<br />

siempre ante los ojos semejante reg<strong>la</strong>. <strong>La</strong> multiforme tortura<br />

<strong>de</strong>l psicólogo que ha <strong>de</strong>scubierto esa ruina, que ha <strong>de</strong>scubierto<br />

una vez, y luego casi siempre, toda esa ‘incurabilidad’<br />

interna <strong>de</strong>l hombre superior, ese eterno «<strong>de</strong>masiado tar<strong>de</strong>»<br />

<strong>en</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong>tera, pue<strong>de</strong><br />

llegar quizá a convertirse un día <strong>en</strong> causa <strong>de</strong> que se vuelva<br />

con amargura contra su propia suerte y haga un <strong>en</strong>sayo<br />

<strong>de</strong> auto<strong>de</strong>strucción, <strong>de</strong> que se corrompa a sí mismo”. ¿No<br />

es éste el saber <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>turado y <strong>de</strong>masiado cierto al cual<br />

Nietzsche hace alusión <strong>en</strong> Nietzsche contra Wagner?: “<strong>la</strong><br />

misma locura pue<strong>de</strong> ser máscara para una <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>turada<br />

sabiduría <strong>de</strong>masiado cierta” 37 . Ahora Nietzsche, utilizando<br />

<strong>como</strong> Epílogo <strong>de</strong> Nietzsche contra Wagner los parágrafos<br />

3 y 4 <strong>de</strong>l prólogo a <strong>La</strong> ci<strong>en</strong>cia jovial, (escritos <strong>en</strong> 1886) expresa,<br />

“los que sabemos, sabemos <strong>de</strong>masiado bi<strong>en</strong> algunas<br />

cosas: ¡Oh cuán bi<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos ahora a olvidar, a no saber<br />

bi<strong>en</strong>” 38 . Estas líneas muestran al psicólogo que, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

estar <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l cristianismo, <strong>de</strong> Wagner, <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>alismo,<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l alma mo<strong>de</strong>rna<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong> fi nalm<strong>en</strong>te, a olvidar, a no saber, lo que él l<strong>la</strong>mó un<br />

“tipo <strong>de</strong> evasión y <strong>de</strong> olvido”. Pues esta es <strong>la</strong> curación que<br />

el psicólogo adivinador <strong>de</strong> almas necesita. Al respecto dice<br />

<strong>en</strong> Nietzsche contra Wagner, “el horror a su memoria es su<br />

rasgo peculiar” que necesita “alguna c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> fuga y olvido<br />

para alejarse <strong>de</strong> lo que su perspicacia y sus disecciones,<br />

su ofi cio, han llevado a su conci<strong>en</strong>cia” 39 . Aquel ‘<strong>de</strong>masiado<br />

35 Traducción mía. Cfr., Ibid. p. 59.<br />

36 “Ach, so gebt doch Wahnsinn, ihr Himmlisch<strong>en</strong>! Wahnsinn, dass ich<br />

<strong>en</strong>dlich an mich selber g<strong>la</strong>ube!”(F. Nietzsche, Sämtliche Werke, Morg<strong>en</strong>röte<br />

Berlin/New York, Deutzscher, Tasch<strong>en</strong>buch Ver<strong>la</strong>g <strong>de</strong> Gruyter,<br />

1988, p. 28).<br />

37 F. Nietzsche, Nietzsche contra Wagner, Op. cit., p. 94 Estas líneas<br />

también aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el parágrafo 270 <strong>de</strong> Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal.<br />

38 F. Nietzsche, <strong>La</strong> ci<strong>en</strong>cia jovial, p. 6.<br />

39 “Un tipo <strong>de</strong> evasión y <strong>de</strong> olvido”, <strong>como</strong> estas dos últimas citas, aparec<strong>en</strong><br />

también, <strong>en</strong> el fragm<strong>en</strong>to 269 <strong>de</strong> Más allá <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l mal y <strong>en</strong> el<br />

22<br />

Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>lirio<br />

tar<strong>de</strong>’, zu spät, indica que por ahora no hay manera <strong>de</strong> dar<br />

lugar a cualquier reversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia.<br />

<strong>La</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia se cumple <strong>de</strong> manera irremediable. Nietzsche<br />

comprueba el fi n <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza. Lo sabía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

G<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> moral (1887), al escribir:<br />

Alguna vez, sin embargo, <strong>en</strong> una época más fuerte que<br />

este pres<strong>en</strong>te corrompido, que duda <strong>de</strong> sí mismo, ti<strong>en</strong>e<br />

que v<strong>en</strong>ir a nosotros el hombre re<strong>de</strong>ntor, el hombre <strong>de</strong>l<br />

gran amor y <strong>de</strong>l gran <strong>de</strong>sprecio, el espíritu creador, al que<br />

su fuerza impulsiva aleja una y otra vez <strong>de</strong> todo apartami<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong> todo más allá…Ese hombre <strong>de</strong>l futuro, que<br />

nos liberará <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al exist<strong>en</strong>te hasta ahora y asimismo<br />

<strong>de</strong> lo que tuvo que nacer <strong>de</strong> él, <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran náusea, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nada….que <strong>de</strong>vuelve a <strong>la</strong> tierra su meta y<br />

al hombre su esperanza, ese anticristo y antinihilista ti<strong>en</strong>e<br />

que llegar, ese v<strong>en</strong>cedor <strong>de</strong> Dios y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nada…alguna vez<br />

ti<strong>en</strong>e que llegar 40 .<br />

Nietzsche fue recorri<strong>en</strong>do con su p<strong>en</strong>sar el amanecer,<br />

el mediodía y el crepúsculo. Al fi nal <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,<br />

t<strong>en</strong>emos una fi losofía crepuscu<strong>la</strong>r, una fi losofía que fi nalm<strong>en</strong>te<br />

toca <strong>la</strong> noche y el olvido. Los Ditirimbos dionisíacos,<br />

escritos también <strong>en</strong> 1888, son <strong>la</strong> expresión poética <strong>de</strong> dicha<br />

experi<strong>en</strong>cia, ahí leemos:<br />

¡Día <strong>de</strong> mi vida!<br />

<strong>El</strong> sol <strong>de</strong>clina.<br />

Dorada está ya<br />

<strong>la</strong> superfi cie <strong>de</strong>l agua.<br />

Día <strong>de</strong> mi vida<br />

ya anochece<br />

Ya tus ojos bril<strong>la</strong>n<br />

semicerrados,<br />

ya ca<strong>en</strong> gota a gota<br />

lágrimas <strong>de</strong> tu rocío,<br />

ya sobre <strong>la</strong> b<strong>la</strong>ncura <strong>de</strong> los mares<br />

se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> tu purpúreo amor<br />

tu última felicidad vaci<strong>la</strong>nte 41<br />

o bi<strong>en</strong>:<br />

apartado “<strong>El</strong> psicólogo toma <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra” <strong>de</strong> Nietzsche contra Wagner.<br />

40 F. Nietzsche, <strong>La</strong> g<strong>en</strong>ealogía, Op. cit., p. 110.<br />

41 F. Nietzsche, Poemas Ditirimbos dionisíacos, “<strong>El</strong> sol <strong>de</strong>clina”, Edicio-


Cuando <strong>la</strong> luz se va <strong>de</strong>svaneci<strong>en</strong>do<br />

y <strong>la</strong> hoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> luna<br />

ya se <strong>de</strong>sliza ver<strong>de</strong> y <strong>en</strong>vidiosa<br />

<strong>en</strong>tre ojos purpúreos<br />

<strong>en</strong>emiga <strong>de</strong>l día<br />

y sigilosam<strong>en</strong>te a cada paso<br />

<strong>la</strong>s guirnaldas <strong>de</strong> rosas<br />

siega, hasta que se hun<strong>de</strong>n<br />

pálidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche:<br />

así caí yo mismo alguna vez<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mi <strong>de</strong>svarío <strong>de</strong> verdad<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mis añoranzas <strong>de</strong> día<br />

cansado <strong>de</strong>l día, <strong>en</strong>fermo <strong>de</strong> luz<br />

caí hacia abajo, hacia <strong>la</strong> noche, hacia <strong>la</strong>s sombras 42 .<br />

En una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>como</strong><br />

constitutivo <strong>de</strong>l alma mo<strong>de</strong>rna, Nietzsche consi<strong>de</strong>ra que “el<br />

hombre mo<strong>de</strong>rno repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> términos biológicos una<br />

contradicción <strong>de</strong> valores, se si<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre dos sil<strong>la</strong>s, dice sí y<br />

no <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> voz. [...] todos [...] fi siológicam<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rados,<br />

somos falsos” 43 . En esta formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia,<br />

<strong>como</strong> m<strong>en</strong>dacidad y falsía, se subraya que el individuo<br />

mo<strong>de</strong>rno elige una y otra vez lo que le es fi siológicam<strong>en</strong>te<br />

opuesto, esto es, “prefi ere lo que a él le es perjudicial”. <strong>La</strong><br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>como</strong> falsía es una conste<strong>la</strong>ción que corroe a<br />

los cuerpos y a <strong>la</strong>s conci<strong>en</strong>cias, al arte y a <strong>la</strong> civilización <strong>en</strong><br />

su conjunto. Es lo que nos reúne <strong>como</strong> civilización. Por eso<br />

su refl exión se convierte <strong>en</strong> una refl exión sobre <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>como</strong> el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, tal y <strong>como</strong><br />

para Hei<strong>de</strong>gger es el olvido ontológico que compromete<br />

toda otra forma <strong>de</strong> manifestación <strong>de</strong>l espíritu. <strong>La</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>como</strong> falsía hace que <strong>la</strong> vida no fl uya <strong>como</strong> un todo, sino<br />

<strong>como</strong> algo manco, cojo averiado, porque “<strong>la</strong> vida ya no habita<br />

<strong>en</strong> el conjunto”. ¿Cómo propiciar <strong>la</strong> inversión o transvaloración<br />

<strong>de</strong> semejante <strong>de</strong>stino? Falta el fi lósofo, creador <strong>de</strong><br />

valores, el capaz <strong>de</strong> transvalorar. Ante <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>como</strong> <strong>de</strong>stino, Nietzsche no sólo es formador,<br />

sino un curador y un sanador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> y los valores. “Ser<br />

<strong>médico</strong> aquí, -dice Nietzsche- ser inexorable aquí, emplear<br />

el cuchillo aquí -¡eso es lo que nos correspon<strong>de</strong> a nosotros,<br />

esa es nuestra especie <strong>de</strong> amor a los hombres [...]!” 44<br />

<strong>La</strong> fi losofía ti<strong>en</strong>e una tarea sanadora, curadora, porque <strong>la</strong><br />

fi nalidad <strong>de</strong> su crítica no es <strong>la</strong> vivisección, sino <strong>la</strong> curación<br />

nes Hiperión, Madrid, 1994, pp. 99-100.<br />

42 F. Nietzsche, Op. cit. p. 73.<br />

43 F.Nietzsche, <strong>El</strong> caso Wagner, Op. cit., p. 59.<br />

<strong>como</strong> i<strong>de</strong>ntifi cación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cortaduras, <strong>de</strong>sgarraduras y<br />

escisiones que imponemos al alma y a <strong>la</strong> vida y cuya consecu<strong>en</strong>cia<br />

es <strong>la</strong> extirpación, castración y exterminio, <strong>en</strong> suma <strong>la</strong><br />

negación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida: <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. <strong>La</strong> fi losofía<br />

<strong>de</strong> Nietzsche nos <strong>la</strong>nza a <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> estar constantem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>do don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida fl uye <strong>como</strong> un todo, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida se<br />

da sin <strong>en</strong>gaños. “Qui<strong>en</strong> quiera al<strong>en</strong>tar y aspirar a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> un pueblo...se atreverá a refl exionar sobre el modo <strong>de</strong><br />

restablecer <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> un pueblo trastornado por <strong>la</strong> historia<br />

y sobre <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> volver a <strong>en</strong>contrar sus instintos y, con<br />

ello, su honra<strong>de</strong>z” 45 . Nietzsche <strong>como</strong> psicólogo supo que el<br />

límite <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> todo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

misma se l<strong>la</strong>ma i<strong>de</strong>alismo, que el i<strong>de</strong>alismo arrastra hacia<br />

abajo, que el i<strong>de</strong>alismo y su i<strong>de</strong>al ascético convirtieron al<br />

mundo <strong>en</strong> recinto <strong>de</strong> hombres <strong>en</strong>fermos. Fr<strong>en</strong>te a esto, el<br />

ofi cio <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sar ti<strong>en</strong>e una función radical: poner límites a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong>l mundo. P<strong>en</strong>sar es un ejercicio<br />

<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l mundo.<br />

En el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche Así habló Zaratustra<br />

cumple <strong>la</strong> función <strong>de</strong> un evangelio, <strong>de</strong> “unas nuevas sagradas<br />

escrituras”. Dice Nietzsche, “se trata <strong>de</strong> unas sagradas<br />

escrituras tan serias <strong>como</strong> cualquiera otras por mucho que<br />

incorpore <strong>la</strong> risa a <strong>la</strong> religión” 46 En ese texto leemos “el<br />

p<strong>la</strong>cer quiere eternidad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s cosas, ¡quiere!, profunda,<br />

profunda eternidad!” 47 . <strong>El</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> eternidad<br />

<strong>en</strong>raizado <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>cer, que a su vez <strong>en</strong>raiza más <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tierra,<br />

que obliga a no querer ni <strong>de</strong>sear otra vida ni otra Tierra,<br />

es el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión dionisíaca. “<strong>La</strong> religión<br />

dionisiaca <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>cer, <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad libre espera<br />

ser tomada <strong>en</strong> serio” dice Nietzsche a Malwida 48 . Nietzsche<br />

recurre a <strong>la</strong> tragedia, recurre a Dioniso, para dar a conocer<br />

el s<strong>en</strong>tido y el signifi cado que para él ti<strong>en</strong>e el concepto <strong>de</strong><br />

vida eterna, <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> lo sagrado. <strong>La</strong> explicación más c<strong>la</strong>ra<br />

y redonda al respecto <strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el Crepúsculo <strong>de</strong><br />

los ídolos (1888), don<strong>de</strong> queda c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> religión dionisíaca<br />

con los misterios permite: “<strong>la</strong> vida eterna, el eterno<br />

retorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida; el futuro prometido y consagrado <strong>en</strong><br />

el pasado; el sí triunfante dicho a <strong>la</strong> vida por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muerte y el cambio; <strong>la</strong> vida verda<strong>de</strong>ra <strong>como</strong> superviv<strong>en</strong>cia<br />

colectiva mediante <strong>la</strong> procreación, mediante los misterios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad” 49 . <strong>La</strong> procreación, el parto, el embarazo, el<br />

nacimi<strong>en</strong>to, todos ellos transidos <strong>de</strong> dolor y <strong>de</strong> gozo, son<br />

44 F. Nietzsche, <strong>El</strong> anticristo, p. 59.<br />

45 Friedrich Nietzsche, Sobre <strong>la</strong> utilidad y el perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

para <strong>la</strong> vida, Madrid, Biblioteca Nueva, 1999, p. 71.<br />

46 Walter Ross, Nietzsche: <strong>El</strong> águi<strong>la</strong> angustiada, Paidós, 1994, p. 702.<br />

47 F. Nietsche Así habló, Op. cit., p. 429.<br />

48 Walter Ross, Nietzsche, Op. cit., p. 702.<br />

<strong>El</strong> <strong>Cotidiano</strong> 127<br />

23


un sí exuberante dicho a <strong>la</strong> vida, y, por lo tanto, es <strong>en</strong> el<br />

cuerpo don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el futuro y <strong>la</strong> eternidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida. Es <strong>en</strong> <strong>la</strong> simbólica <strong>de</strong> Dioniso don<strong>de</strong> se ofrece <strong>la</strong> vía<br />

hacia <strong>la</strong> vida y su sacralización. <strong>El</strong> cuerpo es el cauce <strong>de</strong> lo<br />

sagrado, porque es el presupuesto mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. “En el<strong>la</strong><br />

el instinto más profundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, el <strong>de</strong>l futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida,<br />

el <strong>de</strong> <strong>la</strong> eternidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, es s<strong>en</strong>tido religiosam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

misma vía hacia <strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> procreación, es s<strong>en</strong>tida <strong>como</strong> <strong>la</strong> vía<br />

sagrada…” 50 . <strong>El</strong> cuerpo es <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> todo comi<strong>en</strong>zo<br />

y el i<strong>de</strong>alismo busca cerc<strong>en</strong>ar ese comi<strong>en</strong>zo.<br />

* * *<br />

<strong>El</strong> empalmami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre fi losofía y locura <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> Nietzsche un día llega a convertirse <strong>en</strong> símbolo y <strong>en</strong><br />

interrogación. Los escritos <strong>de</strong> 1888, los textos <strong>de</strong>l último<br />

año <strong>de</strong> vida intelectual <strong>de</strong>l fi lósofo, me refi ero a Nietzsche<br />

contra Wagner, Crepúsculos <strong>de</strong> los Ídolos, <strong>El</strong> caso Wagner,<br />

49 F. Nietzsche, <strong>El</strong> crepúsculo <strong>de</strong> los ídolos, Madrid, Alianza Editorial,<br />

24<br />

Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>lirio<br />

<strong>El</strong> anticristo, Ecce Homo, son <strong>en</strong> su conjunto el grito más<br />

<strong>de</strong>sesperado <strong>de</strong>l hombre por advertir a <strong>la</strong> humanidad que el<br />

i<strong>de</strong>alismo causante <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad es el único y verda<strong>de</strong>ro<br />

<strong>de</strong>structor <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. <strong>La</strong> última pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> Nietzsche <strong>como</strong><br />

fi lósofo queda <strong>en</strong> esas obras, <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>dicó a socavar<br />

todos los síntomas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>alismo que una y otra vez falsifi can<br />

<strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> error. Es conmovedor leer <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

última obra <strong>de</strong> Nietzsche líneas <strong>como</strong> ésta: “yo atravieso con<br />

una sombría caute<strong>la</strong> ese manicomio que ha sido el mundo<br />

durante mil<strong>en</strong>ios <strong>en</strong>teros, ya se l<strong>la</strong>me cristianismo, o fe<br />

cristiana, o Iglesia cristiana, me guardo <strong>de</strong> hacer responsable<br />

a <strong>la</strong> humanidad <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales” 51 . <strong>El</strong> pathos<br />

que movía al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche era el sigui<strong>en</strong>te,<br />

el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad se cumple,<br />

aun sin querer y todos los esfuerzos habidos hasta ahora<br />

para propiciar una <strong>cultura</strong> <strong>de</strong>l asc<strong>en</strong>so han sido <strong>en</strong> vano.<br />

‘En vano’, ‘<strong>de</strong>masiado tar<strong>de</strong>’, se repite Nietzsche una y otra<br />

vez <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong>l año <strong>de</strong> 1888. “¡Todo <strong>en</strong> vano!” 52 . <strong>El</strong><br />

cristianismo es <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> exterminio, sembró <strong>la</strong> Tierra<br />

<strong>de</strong> sal para que ahí no crezca a <strong>la</strong> postre vida alguna, para<br />

que no exista <strong>en</strong> el futuro vida alguna. <strong>El</strong> socavami<strong>en</strong>to y<br />

horadación <strong>de</strong> los valores cristianos condujo a Nietzsche<br />

al fi nalizar su última obra, precisam<strong>en</strong>te <strong>El</strong> anticristo, a<br />

una profundidad imposible, <strong>en</strong> que o bi<strong>en</strong> ya no se podía<br />

sost<strong>en</strong>er tanta verdad, <strong>en</strong> que o bi<strong>en</strong> se estaba solo, terriblem<strong>en</strong>te<br />

solo, ro<strong>de</strong>ado, cercado, ahogado por una vida y<br />

valores <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ntes; solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, solo <strong>en</strong> el mundo<br />

con su verdad y su impot<strong>en</strong>cia. En parte y <strong>en</strong> parte. Todo<br />

contribuyó al exterminio <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, no <strong>de</strong> su<br />

vida. Nietzsche, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ese <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889 hasta el 25<br />

agosto <strong>de</strong> 1900, vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> soledad y <strong>en</strong> el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

un hospital para <strong>en</strong>fermos m<strong>en</strong>tales o <strong>de</strong> un hospital para<br />

simplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermos. Esto <strong>de</strong> por sí es un signo: ¿p<strong>en</strong>sar?<br />

¿para qué p<strong>en</strong>sar?<br />

En uno <strong>de</strong> sus extremos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia vuelve al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

prescindible, lo extermina. Pero el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar una y otra vez arraigar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida y <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia. No pue<strong>de</strong> creer que el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte y <strong>de</strong> cualquier historia sea el exterminio.<br />

<strong>La</strong> vida <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido creador, <strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te, totalizador,<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte y g<strong>en</strong>eroso, se consagra <strong>en</strong> el instante, existe<br />

<strong>en</strong> lo que es y no se cerc<strong>en</strong>a <strong>en</strong> búsquedas, i<strong>de</strong>ales, futuros<br />

hipotéticos e inexist<strong>en</strong>tes. Al <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñar cualquier i<strong>de</strong>alismo,<br />

el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to presta oídos a los p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ros,<br />

amplía <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> futuro, averigua <strong>la</strong>s condiciones<br />

p. 134.<br />

50 F. Nietzsche, Op. cit., p. 135.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!