Actas do Seminario de Iniciación á Investigación (2007
Actas do Seminario de Iniciación á Investigación (2007
Actas do Seminario de Iniciación á Investigación (2007
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
R. M. Crujeiras Casais<br />
P. Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />
M.T. S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />
S. Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z<br />
EDITORES<br />
As matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño<br />
<strong>Actas</strong> <strong>do</strong> <strong>Seminario</strong> <strong>de</strong> <strong>Iniciación</strong> <strong>á</strong> <strong>Investigación</strong><br />
<strong>2007</strong><br />
INSTITUTO DE MATEMÁTICAS
ACTAS DO SEMINARIO<br />
DE<br />
INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
ANO <strong>2007</strong><br />
Comité editorial:<br />
Rosa María Crujeiras-Casais<br />
Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />
María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />
Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z
Imprime:<br />
Imprenta Universitaria<br />
Campus universitario sur<br />
15782 Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />
D. L.
Defien<strong>de</strong> tu <strong>de</strong>recho a pensar, porque incluso pensar <strong>de</strong><br />
manera errónea es mejor que no pensar.<br />
iii<br />
Hipatia <strong>de</strong> Alejandría
- Maxesta<strong>de</strong>, os sabios est<strong>á</strong>n aquí.<br />
Un por un, ocuparon o seu lugar: o profeta, ro<strong>de</strong>a<strong>do</strong> por unha aura <strong>de</strong> divinda<strong>de</strong>; o<br />
xurista, cos libros das leis non escritas e un home <strong>de</strong> ciencia. Pesan<strong>do</strong> sobre as súas costas<br />
a responsabilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> alimentar ao pobo, o profeta interveu: "Maxesta<strong>de</strong>, auguro un ano <strong>de</strong><br />
choivas en tempo, <strong>de</strong> colleitas abundantes e <strong>de</strong> pastos fértiles. O pobo non ten motivo para<br />
preocuparse. Gar<strong>de</strong> o gran para a súa Maxesta<strong>de</strong>". A súa Maxesta<strong>de</strong> <strong>de</strong>u or<strong>de</strong> <strong>de</strong> informar<br />
ao pobo <strong>de</strong> que se achegaba un perío<strong>do</strong> <strong>de</strong> prosperida<strong>de</strong> para to<strong>do</strong>s, e que palacio gardaría<br />
o gran, como se viñera facen<strong>do</strong> ata daquela. "As terras son vosas, e tamén o que producen:<br />
o gran e as sementes. O pobo <strong>de</strong>bería estar agra<strong>de</strong>ci<strong>do</strong> pola vosa con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia, por<br />
compartir con eles o que é voso."A súa Maxesta<strong>de</strong> <strong>de</strong>u or<strong>de</strong> <strong>de</strong> informar ao pobo <strong>de</strong> que,<br />
por lei, as terras e to<strong>do</strong> o que producían eran da súa Maxesta<strong>de</strong>, pero que pola súa bonda<strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong>ixaría que o pobo as traballase e recollese parte <strong>do</strong> froito. Conforta<strong>do</strong> pola aprobación<br />
<strong>do</strong>s sabios, preguntou ao último <strong>de</strong>les o seu parecer. "A súa Maxesta<strong>de</strong> non precisa da<br />
opinión dun humil<strong>de</strong> home <strong>de</strong> ciencia. Esta tería valor se quixera<strong>de</strong>s resolver o problema,<br />
se a vosa intención fose facer un reparto xusto <strong>do</strong> gran entre o pobo, se en verda<strong>de</strong> vos<br />
interesara coñecer o que ocorre fóra das portas <strong>de</strong> palacio. Non queira<strong>de</strong>s avalar coa ciencia<br />
o que non busca resposta nela".<br />
v
Prefacio<br />
El otro día me invitaron a dar una conferencia en el centro <strong>de</strong> enseñanza en el que cursé<br />
el bachillerato. Me pidieron que les hablara a los estudiantes sobre mi experiencia como<br />
universitario. Yo comencé mi charla comentan<strong>do</strong> que los universitarios tenemos el gran<br />
privilegio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>dicar nuestra vida profesional a buscar la verdad y, a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
hacerlo en un clima <strong>de</strong> completa autonomía y libertad. También les dije que los mejores<br />
universitarios que conozco reaccionan ante este privilegio con responsabilidad, esforz<strong>á</strong>n<strong>do</strong>se<br />
to<strong>do</strong> lo que pue<strong>de</strong>n por mantener el conocimiento científico y por ampliar sus fronteras.<br />
Por supuesto, estas afirmaciones podrían ser matizadas pero, en lo b<strong>á</strong>sico, reflejan mi<br />
mo<strong>do</strong> <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la vida universitaria. Por eso me llena <strong>de</strong> satisfacción prologar estas<br />
actas. Al verlas me vienen a la cabeza las palabras que escribí antes: búsqueda, verdad,<br />
libertad, responsabilidad, esfuerzo, conocimiento, ciencia. Ojal<strong>á</strong> que los jóvenes autores<br />
<strong>de</strong> estos artículos nunca pierdan su ilusión presente y que algún día, al mirar atr<strong>á</strong>s, puedan<br />
sentirse orgullosos porque han vivi<strong>do</strong> con honra<strong>de</strong>z su vida como universitarios.<br />
vii<br />
Ignacio García Jura<strong>do</strong>
Índice Xeral<br />
Introducción 1<br />
Ana Belén Rodríguez Raposo<br />
“Álxebra é nome <strong>de</strong> muller” 3<br />
Rosa María Crujeiras Casais<br />
“Técnicas espectrais na estatística” 7<br />
María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />
“¿Por qué se rompe una viga?” 11<br />
Carlos Meniño Cotón<br />
“Categoría L-S en Foliaciones” 15<br />
Manuel A. Mosquera Rodríguez<br />
“¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?” 19<br />
Néstor García Chan<br />
“Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control medioambiental” 23<br />
Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />
“Homología y GAP” 27<br />
Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros<br />
“Conxuntos <strong>de</strong> Cantor e din<strong>á</strong>mica” 31<br />
María Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba<br />
“Número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol” 35<br />
José Carlos Díaz Ramos<br />
“O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s” 39<br />
Manuel García Magariños<br />
“Estadística y genética” 43<br />
ix
Laura Saavedra Lago<br />
“Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto” 47<br />
Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z<br />
“Algunas curvas famosas” 51<br />
Carlos Soneira Calvo<br />
“Categorías en xeometría” 55<br />
A<strong>de</strong>la Martínez Calvo<br />
“Regresión non paramétrica funcional” 59<br />
Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez<br />
“Curvatura e Relativida<strong>de</strong>” 63<br />
x
Introducción<br />
O presente volume contén os resumos das charlas que se impartiron ó longo <strong>do</strong> ano <strong>2007</strong><br />
no <strong>Seminario</strong> <strong>de</strong> <strong>Iniciación</strong> <strong>á</strong> <strong>Investigación</strong> (SII). Tal seminario, organiza<strong>do</strong> por alumnos<br />
<strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento, ten lugar na Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Compostela e enc<strong>á</strong>drase <strong>de</strong>ntro das activida<strong>de</strong>s <strong>do</strong> Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas.<br />
O SII ten a súa orixe a comezos <strong>do</strong> ano 2005, como unha iniciativa <strong>do</strong>s alumnos <strong>de</strong><br />
Terceiro Ciclo da Faculta<strong>de</strong> e como resposta <strong>á</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crear un seminario que<br />
cumprise, can<strong>do</strong> menos, os seguintes obxectivos:<br />
1. Fomentar o intercambio <strong>de</strong> coñecemento.<br />
2. Proporcionar un lugar on<strong>de</strong> dar a coñecer os campos nos que cada ún centra as súas<br />
investigacións.<br />
3. Facilitar a pr<strong>á</strong>ctica <strong>de</strong> falar en público, m<strong>á</strong>is en concreto dar charlas e afacerse a<br />
escoitar e practicipar activamente neste tipo <strong>de</strong> eventos.<br />
4. Proporcionar un marco on<strong>de</strong> se poidan levar a cabo as activida<strong>de</strong>s necesarias para que<br />
cada quen saiba explicar as i<strong>de</strong>as fundamentais <strong>do</strong>s seus traballos incluso a persoas<br />
non especialistas no seu campo.<br />
Por terceiro ano consecutivo o SII aca<strong>do</strong>u estes obxectivos b<strong>á</strong>sicos e a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>is proporcionou<br />
un marco <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> coñecemento entre alumnos <strong>de</strong> tó<strong>do</strong>los <strong>de</strong>partamentos<br />
da Faculta<strong>de</strong>. Continuan<strong>do</strong> coas pautas marcadas nos anos anteriores, e ag<strong>á</strong>s baixo causas<br />
xustificadas, o seminario <strong>de</strong>senvolveuse cunha periodicida<strong>de</strong> semanal. Comenzan<strong>do</strong> no<br />
mes <strong>de</strong> Xaneiro, as charlas continuaron ata o mes <strong>de</strong> Xuño, suspendén<strong>do</strong>se en Outono <strong>de</strong>bi<strong>do</strong><br />
a que, nestas datas, a maior parte <strong>do</strong>s organiza<strong>do</strong>res e asistentes se atopaban en viaxes<br />
<strong>de</strong> investigación noutras universida<strong>de</strong>s. Neste terceiro ano, a diferenza das edicións anteriores,<br />
o SII abriu as súas portas non só os alumnos <strong>do</strong>s diferentes <strong>de</strong>partamentos, senón que<br />
por primeira vez permitiu a asistencia <strong>do</strong> profesora<strong>do</strong> da faculta<strong>de</strong>.<br />
No referente <strong>á</strong> organización <strong>do</strong> SII, este ano renovouse o comité organiza<strong>do</strong>r, forma<strong>do</strong><br />
durante este ano por catro estudiantes <strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento, que se encargaron tanto da coordinación<br />
<strong>do</strong> evento en si: calendario <strong>de</strong> charlas, anuncio das mesmas, reserva <strong>de</strong> aula, proporcionar<br />
o material necesario ao poñente, etc; como da publicación <strong>de</strong>ste anuario, on<strong>de</strong> se<br />
recolle un resumo <strong>de</strong> cada unha das charlas impartidas. Este mesmo comité organiza<strong>do</strong>r encargouse<br />
da confección <strong>de</strong>ste volume a partir <strong>do</strong>s resumos proporciona<strong>do</strong>s polos poñentes,<br />
1
e figura neste como comité editorial. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>is é importante salientar que cada un <strong>do</strong>s resumos<br />
aquí recolli<strong>do</strong>s pasou un proceso <strong>de</strong> revisión por parte dun alumno <strong>de</strong> Terceiro Ciclo<br />
dun <strong>de</strong>partamento distinto ao <strong>do</strong> autor, logrango así que os resumos sexan comprensibles<br />
por aqueles que non son expertos no campo correspon<strong>de</strong>nte.<br />
Os membros <strong>do</strong> comité organiza<strong>do</strong>r <strong>de</strong>ste último ano queremos agra<strong>de</strong>cer os membros<br />
<strong>do</strong> comité <strong>do</strong>s <strong>do</strong>us anos anteriores o lega<strong>do</strong> que nos <strong>de</strong>ixaron, trala súa iniciativa <strong>de</strong><br />
compartir entre tó<strong>do</strong>los <strong>de</strong>partamentos a investigación que se realizan en cada un <strong>de</strong>les,<br />
tratan<strong>do</strong> así <strong>de</strong> estreitalos lazos entre as distintas ramas <strong>de</strong>sta ciencia que compartimos to<strong>do</strong>s,<br />
as Matem<strong>á</strong>ticas. A<strong>de</strong>mais seguin<strong>do</strong> con esta iniciativa, os membros <strong>do</strong> actual comité<br />
<strong>de</strong>ixamos paso as novas xeracións <strong>de</strong> estudantes <strong>de</strong> Terceiro Ciclo, para que continuen coa<br />
organización <strong>de</strong>ste seminario durante os posteriores anos. Por to<strong>do</strong> isto, queremos facer<br />
expreso o noso m<strong>á</strong>is sinceiro agra<strong>de</strong>cemento a to<strong>do</strong>s aqueles que, dun xeito ou outro, nos<br />
axudaron nesta tarefa.<br />
Agra<strong>de</strong>cementos<br />
Quixeramos mencionar neste aparta<strong>do</strong> que a organización <strong>do</strong> seminario tería si<strong>do</strong>, sen<br />
dúbida, moito m<strong>á</strong>is difícil <strong>de</strong> non contarmos coa colaboración <strong>de</strong>sinteresada <strong>de</strong> moita<br />
xente. Por este motivo, <strong>de</strong>sexamos agra<strong>de</strong>cer a to<strong>do</strong>s os que participaron no SII, ben como<br />
poñentes, ben como oíntes, e moi especialmente aos que participaron no proceso <strong>de</strong> arbitraxe:<br />
Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez, Esteban Calviño Louzao, José Carlos Díaz Ramos, Francisco<br />
Javier Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z, Luz García García, Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros, María<br />
Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba, María Piñeiro Lamas e A<strong>de</strong>la Martínez Campos . Merece<br />
unha mención <strong>de</strong>stacada Beatriz Pateiro López, autora da portada <strong>de</strong>stas actas.<br />
Como xa indicamos, o comité editorial ser<strong>á</strong> renova<strong>do</strong>. Por este motivo, non queremos<br />
<strong>de</strong>ixar pasar esta oportunida<strong>de</strong> para dar o noso alento aos novos membros <strong>do</strong> comité e<br />
<strong>de</strong>sexarlles a mellor das sortes.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela, 28 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2008.<br />
2<br />
O Comité Editorial.
Resumo<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Álxebra é nome <strong>de</strong> muller<br />
Ana Belén Rodríguez Raposo<br />
Departamento <strong>de</strong> Álxebra<br />
16 <strong>de</strong> Xaneiro <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
Sexa por tradición ou por esa convicción tan arraigada na socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> que existen traballos<br />
<strong>de</strong> homes e traballos <strong>de</strong> mulleres, moitas veces, e <strong>de</strong> maneira inconsciente, <strong>á</strong>s iniciais <strong>do</strong>s<br />
matem<strong>á</strong>ticos que aparecen nas nosas investigacións (e na historia) poñémoslles nomes masculinos.<br />
Pero <strong>de</strong> vez en can<strong>do</strong> suce<strong>de</strong> que esa inicial escon<strong>de</strong> unha Susan, unha Gabriella<br />
... ou unha Emmy. Neste caso resulta inevitable preguntarse on<strong>de</strong> est<strong>á</strong>n as <strong>de</strong>mais. Que<br />
pasou con todas estas mulleres que quixeron estudiar matem<strong>á</strong>ticas e que o conseguiron.<br />
Como resultaría moi extenso falar <strong>de</strong> todas, aínda que non o pareza, centrareime na<br />
biografía dunha <strong>de</strong>las, na que se resumen moitas das dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bidas ó feito <strong>de</strong> ser<br />
muller e a brillantez e o xenio matem<strong>á</strong>tico ó alcance <strong>de</strong> poucos homes <strong>do</strong> seu tempo.<br />
Po<strong>de</strong>ría explicar con moito m<strong>á</strong>is <strong>de</strong>talle os motivos polos que escollín a Emmy Noether.<br />
Era alxebrista, a mai (e pai) da <strong>á</strong>lxebra mo<strong>de</strong>rna, un <strong>do</strong>s mellores matem<strong>á</strong>ticos 1 <strong>do</strong> século<br />
XX, fundamental na concepción da física mo<strong>de</strong>rna e crea<strong>do</strong>ra dunha importante escola <strong>de</strong><br />
<strong>á</strong>lxebra abstracta. Sen embargo a elección <strong>de</strong> Emmy como protagonista <strong>de</strong>sta charla ten<br />
unha razón fundamentalmente sentimental: unha das satisfaccións da miña investigación<br />
foi <strong>de</strong>scubrir que un <strong>do</strong>s teoremas da miña tese é unha xeralización dun teorema <strong>de</strong> Emmy<br />
Noether. Se esta razón non vos parece v<strong>á</strong>lida, por favor, qued<strong>á</strong><strong>de</strong>vos con que ela é a culpable<br />
da maioría da <strong>á</strong>lxebra que se estudia hoxe en día.<br />
Antes <strong>de</strong> empezar a falar <strong>de</strong> Emmy, farei un breve resumo das vidas dalgunhas mulleres<br />
que antes que ela (e que nós) se <strong>de</strong>dicaron <strong>á</strong>s matem<strong>á</strong>ticas. A continunación recordarei os<br />
momentos m<strong>á</strong>is importantes na vida <strong>de</strong> Emmy Noether, así coma os seus <strong>de</strong>scubrimentos<br />
matem<strong>á</strong>ticos fundamentais, e finalmente darei este resulta<strong>do</strong> que mencionaba antes.<br />
Hipatia<br />
Sempre que se fala <strong>de</strong> mulleres matem<strong>á</strong>ticas, a primeira que se nos vén <strong>á</strong> cabeza é Hipatia<br />
<strong>de</strong> Alexandría. Hipatia viviu entre os anos 370 e 415. Foi filla <strong>do</strong> matem<strong>á</strong>tico Teón <strong>de</strong><br />
Alexandría, <strong>do</strong> que apren<strong>de</strong>u gran<strong>de</strong> parte das matem<strong>á</strong>ticas que sabía. Axiña <strong>de</strong>mostrou<br />
a súa valía como científica, comentan<strong>do</strong> os Elementos e inventan<strong>do</strong> un astrolabio. Foi<br />
profesora da Escola <strong>de</strong> Alexandría, unha das m<strong>á</strong>is importantes <strong>do</strong> momento, e tivo varios<br />
PALABRAS CLAVE: Emmy Noether<br />
1 Escribo aquí matem<strong>á</strong>tico conscientemente, xa que se <strong>de</strong>be incluír a homes e a mulleres <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>sta afir-<br />
mación<br />
3
4 SII Álxebra é nome <strong>de</strong> muller<br />
alumnos. Can<strong>do</strong> os radicais cristi<strong>á</strong>ns entraron en Alexandría, non pui<strong>de</strong>ron permitir que<br />
unha muller sabia, libre e pagana vivise, así que a mataron arrinc<strong>á</strong>n<strong>do</strong>lle a pel a tiras nas<br />
rúas <strong>de</strong> Alexandría.<br />
Caroline Herschel<br />
Seguramente <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> Hipatia parecería m<strong>á</strong>is lóxico falar <strong>de</strong> Maria Agnesi, matem<strong>á</strong>tica<br />
recoñecida no seu tempo, e non da <strong>de</strong>scoñecida Caroline Herschel. Escollina a ela porque<br />
foi unha muller humil<strong>de</strong>, pouco amiga da notorieda<strong>de</strong>, e igual que moitas mulleres <strong>de</strong>ixou<br />
que os homes que a ro<strong>de</strong>aban levasen a fama que ela merecía. Naceu no ano 1750 en<br />
Alemania, e viviu 98 anos. Morreu en Inglaterra <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar gran<strong>de</strong> parte da súa<br />
vida ó seu irm<strong>á</strong>n e ó seu sobriño. Púxose en contacto coa ciencia a través dun familiar, igual<br />
que Hipatia, neste caso o astrónomo William Herschel. Caroline comezou axudan<strong>do</strong> ó seu<br />
irm<strong>á</strong>n nas súas investigacións, pero pouco a pouco <strong>de</strong>mostrou que ela tamén tiña un gran<strong>de</strong><br />
talento para a astronomía. S<strong>á</strong>bese que <strong>de</strong>scubriu moitos obxectos celestes, e sospeitase<br />
que algúns <strong>do</strong>s <strong>de</strong>scubrimentos <strong>de</strong> William e <strong>do</strong> seu sobriño John Herschel son <strong>de</strong>bi<strong>do</strong>s a<br />
ela. Xa moi maior, preto <strong>do</strong>s 80 anos, foi nomeada membro honorario da Real Aca<strong>de</strong>mia<br />
inglesa e da Real Aca<strong>de</strong>mia irlan<strong>de</strong>sa, aínda que nunca foi membro numerario pola súa<br />
condición feminina.<br />
Sophie Germain<br />
Sen dúbida, unha das gran<strong>de</strong>s matem<strong>á</strong>ticas da historia. Naceu en París en 1776 <strong>de</strong>ntro<br />
dunha familia acomodada. Gracias <strong>á</strong> súa boa posición económica pui<strong>do</strong>se permitir estudiar<br />
(pola súa conta, iso sí), latín, grego e ciencias. Como non podía asisitir <strong>á</strong>s clases na<br />
universida<strong>de</strong> valíase <strong>do</strong>s apuntes que lle pasaba un amigo <strong>de</strong>la, Antoine Auguste Leblanc.<br />
M<strong>á</strong>is adiante utilizou este nome para manter unha correspon<strong>de</strong>ncia con Lagrange, xa que<br />
temía que a rexeitase se sabía que era unha muller. A pesar <strong>de</strong> que m<strong>á</strong>is adiante Lagrange<br />
soubo a súa verda<strong>de</strong>ira i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>, apoiouna no seu intento <strong>de</strong> ingreso na Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />
Ciencias <strong>de</strong> Paris. O mesmo suce<strong>de</strong>u con Gauss, que ó saber que Monsieur Leblanc era en<br />
realida<strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>moiselle Germain dixo: Can<strong>do</strong> unha persoa <strong>do</strong> seu sexo [...] <strong>de</strong>be atopar<br />
infinitamente m<strong>á</strong>is obst<strong>á</strong>culos e dificulta<strong>de</strong>s que os homes para familiarizarse son esas investigacións<br />
espinosas, sabe a pesar diso franquear trabas e penetrar no m<strong>á</strong>is profun<strong>do</strong>,<br />
fai falla sen dúbida que teña o m<strong>á</strong>is noble coraxe, os talentos m<strong>á</strong>is extraordinarios, a intelixencia<br />
superior. A pesar <strong>de</strong>stas palabras <strong>de</strong> Gauss <strong>de</strong>neg<strong>á</strong>ronlle un premio na aca<strong>de</strong>mia<br />
das Ciencias <strong>de</strong> Paris, que m<strong>á</strong>is adiante conseguiu, a pesar <strong>de</strong> que nese momento se viu<br />
humillada por Cauchy, inimigo <strong>de</strong> toda innovación e talento que non viñesen <strong>de</strong>l.<br />
Sofia Kovalevskaia<br />
Sofia Kovalevskaia, ou mellor dito Sofia Vasilievna, naceu en Moscú o 15 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong><br />
1950. Foi filla dun xeneral ruso e dunha dama da nobleza alemana, é dicir, filla dunha<br />
familia pudiente que se preocupou <strong>de</strong> darlle unha educación. A súa paixón polas matem<strong>á</strong>ticas<br />
non naceu, sen embargo, <strong>do</strong>s preceptores que lle proporcionaron seus pais, senón <strong>do</strong>
Ana Belén Rodríguez Raposo SII 5<br />
papel que cubría a súa habitación en Polibno, que estaba saca<strong>do</strong> dun trata<strong>do</strong> <strong>de</strong> an<strong>á</strong>lise<br />
<strong>de</strong> Ostrogradski. A pesar <strong>de</strong> atopar moitas trabas, non ce<strong>de</strong>u no seu empeño, e arranxou<br />
un matrimonio ficticio cun estudiante <strong>de</strong> bioloxía, Vladimir Kovalevski, que marchaba a<br />
estudiar a Hei<strong>de</strong>lberg, en Alemania, lugar on<strong>de</strong> as mulleres si podían estudiar. Unha vez<br />
alí púxose en contacto cos matem<strong>á</strong>ticos m<strong>á</strong>is importantes da época, sen<strong>do</strong> o seu gran<strong>de</strong><br />
mentor Karl Weierstrass, a quen sorpren<strong>de</strong>u coas brillantes solucións duns problemas <strong>de</strong><br />
an<strong>á</strong>lise que lle plantexara coa fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>sfacerse <strong>de</strong>la. Foi o propio Weierstrass o que presentou<br />
os seus traballos m<strong>á</strong>is importantes sobre os aneis <strong>de</strong> Saturno, ecuacións en <strong>de</strong>rivadas<br />
parciais e integrais abelianas. Estes traballos valéronlle un gran<strong>de</strong> recoñecemento <strong>de</strong>ntro<br />
da comunida<strong>de</strong> matem<strong>á</strong>tica, e permitíronlle acadar o título <strong>de</strong> catedr<strong>á</strong>tica na universida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Estocolmo, sen<strong>do</strong> a terceira muller en conseguir unha posición académica semellante.<br />
Debi<strong>do</strong> a tódalas dificulta<strong>de</strong>s que atopou ó longo da súa carreira foi durante toda a súa vida<br />
unha activa feminista e loitou en pro das liberda<strong>de</strong>s. Morreu en Estocolmo, en pleno auxe<br />
da súa carreira, <strong>de</strong> tuberculose ós 41 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />
Emmy Noether, nai da <strong>á</strong>lxebra mo<strong>de</strong>rna<br />
Emmy naceu nunha pequena cida<strong>de</strong> ó sur <strong>de</strong> Gottinga, en Erlangen, on<strong>de</strong> seu pai, Max<br />
Noether, era catedr<strong>á</strong>tico <strong>de</strong> matem<strong>á</strong>ticas. Den<strong>de</strong> moi pequena estivo en contacto co mun<strong>do</strong><br />
das matem<strong>á</strong>ticas, e recibiu unha boa educación nun instituto alem<strong>á</strong>n. Tiña o título <strong>de</strong> profesora<br />
<strong>de</strong> francés, pero a súa afición polas matem<strong>á</strong>ticas foi m<strong>á</strong>is forte, e <strong>do</strong>ctorouse en<br />
matem<strong>á</strong>ticas en 1907 baixo a supervisión dun amigo <strong>do</strong> seu pai, Paul Gordan, can<strong>do</strong> as<br />
mulleres non estudiaban na universida<strong>de</strong> e moito menos se <strong>do</strong>utoraban. No ano 1908 comezou<br />
a súa época <strong>do</strong>urada como matem<strong>á</strong>tica, a pesar <strong>de</strong> tódalas dificulta<strong>de</strong>s que tivo para<br />
atopar un traballo axeita<strong>do</strong> a un cerebro da súa categoría. En 1908 entrou a formar parte <strong>do</strong><br />
Circolo Matematico di Palermo, e o ano seguinte da Asociación Alemana <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticos.<br />
Alí pui<strong>do</strong> presentar os seus traballos, e gracias a esta publicida<strong>de</strong> no ano 1915 foi invitada<br />
por Hilbert ó centro <strong>do</strong> saber matem<strong>á</strong>tico <strong>do</strong> momento: a universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Gotinga. Tres<br />
anos <strong>de</strong>spois publicou o seu famoso teorema <strong>de</strong> Noether, tan importante para a relativida<strong>de</strong><br />
e a física <strong>de</strong> partículas, e <strong>de</strong>riva<strong>do</strong> <strong>do</strong> seu estudio anterior da teoría <strong>de</strong> invariantes. Durante<br />
moito tempo os <strong>do</strong>us gran<strong>de</strong>s matem<strong>á</strong>ticos <strong>de</strong> Gotinga, Klein e Hilbert, intentaron que se<br />
lle conce<strong>de</strong>se a Emmy un posto fixo <strong>de</strong> profesora. Xamais o conseguiron. To<strong>do</strong> o que<br />
conseguiron foi que impartise seminarios baixo o nome <strong>de</strong> Hilbert, ata que en 1919 conseguiu<br />
que se lle recoñecese un posto <strong>de</strong> profesora, non remunera<strong>do</strong>, iso si. Sen embargo,<br />
esta discriminación só a pa<strong>de</strong>cía <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o mun<strong>do</strong> da administración da universida<strong>de</strong>, xa que<br />
tiña o recoñecemento <strong>de</strong> tó<strong>do</strong>los seus colegas, como o <strong>de</strong>mostran as súas colaboracións<br />
con matem<strong>á</strong>ticos da talla <strong>de</strong> Hermann Weyl. Foi profesora <strong>de</strong> alxebristas como Krull ou<br />
Schmidt, e <strong>de</strong>ixou o seu lega<strong>do</strong> m<strong>á</strong>is a través <strong>do</strong>s seus alumnos que <strong>do</strong>s seus propios escritos,<br />
como suce<strong>de</strong>u con Caroline Herschel.<br />
En 1933, <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> <strong>á</strong> súa condición <strong>de</strong> xudía e muller, marchou a Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, on<strong>de</strong><br />
atopou unha posición como profesora nunha universida<strong>de</strong> feminina, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> pasar unha<br />
temporada no Instituto <strong>de</strong> Estudios Avanza<strong>do</strong>s <strong>de</strong> Princeton, lugar on<strong>de</strong> Einstein e Gö<strong>de</strong>l<br />
traballaron. Morreu, como Sofia Kovalevskaia, <strong>de</strong> tuberculose, <strong>de</strong>ixan<strong>do</strong> un oco imposible<br />
<strong>de</strong> encher para os seus alumnos e colabora<strong>do</strong>res.
6 SII Álxebra é nome <strong>de</strong> muller<br />
As matem<strong>á</strong>ticas <strong>de</strong> Emmy<br />
Dentro <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> crea<strong>do</strong>r <strong>de</strong> Emmy po<strong>de</strong>mos distinguir fundamentalmente tres etapas:<br />
1. 1904-1915, Erlangen: Nesta etapa estudiou con Paul Gordan. O seu méto<strong>do</strong> <strong>de</strong> estudio<br />
era fundamentalmente formalista. Comezou a estudiar a teoría <strong>do</strong>s invariantes,<br />
que a levou m<strong>á</strong>is adiante ó seu teorema <strong>de</strong> Noether.<br />
2. 1915-1933, Gottinga: Esta foi a etapa m<strong>á</strong>is fructífera da vida matem<strong>á</strong>tica <strong>de</strong> Emmy.<br />
No ano 1918 enunciou o teorema <strong>de</strong> Noether que relaciona os principios <strong>de</strong> conservación<br />
<strong>de</strong> magnitu<strong>de</strong>s físicas coa existencia dalgunha simetría (grupo <strong>de</strong> transformacións<br />
que preservan certas características <strong>do</strong> sistema físico a estudiar):<br />
Teorema 1. Sexa un sistema din<strong>á</strong>mico <strong>de</strong>scrito por unha acción S, e invariante<br />
baixo un grupo <strong>de</strong> simetría cun número finito <strong>de</strong> xera<strong>do</strong>res. Entón asocia<strong>do</strong> a cada<br />
xera<strong>do</strong>r temos unha corrente e unha carga conservadas.<br />
Comezou en torno a 1920 a estudiar a teoría abstracta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ais, o que a levou a<br />
unificar importantes resulta<strong>do</strong>s da teoría <strong>de</strong> números e a xeometría alxébrica. Estes<br />
resulta<strong>do</strong>s permitiron unificar dúas ramas fundamentais da <strong>á</strong>lxebra. Fun<strong>do</strong>u tamén<br />
nesta época a teoría <strong>de</strong> <strong>á</strong>lxebras non conmutativas.<br />
3. 1933-1935, Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s: A penas viviu <strong>do</strong>us anos en Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, co cal a súa<br />
contribución nesta etapa é moito menor, estan<strong>do</strong> fundamentalmente ligada <strong>á</strong> <strong>á</strong>lxebra<br />
non conmutativa.<br />
Epílogo<br />
Non po<strong>do</strong> menos que dicir aquí que as matem<strong>á</strong>ticas, as alxebristas, non acaban con Emmy.<br />
O seu lega<strong>do</strong>, matem<strong>á</strong>tico e non matem<strong>á</strong>tico, foi recolli<strong>do</strong> por moitas mulleres que non se<br />
asustaron ante as dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bidas ó seu sexo (a parte das inherentes <strong>á</strong> materia). Aínda<br />
que humil<strong>de</strong>, quero rendirlle tributo <strong>de</strong>n<strong>de</strong> aquí a tódalas Hipatias, Sofias, Emmys. Que<br />
non as esquenzamos nunca.
Resumo<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Técnicas espectrais na estatística<br />
Rosa María Crujeiras Casais<br />
Departamento <strong>de</strong> Estatística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />
30 <strong>de</strong> Xaneiro <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
No estu<strong>do</strong> <strong>de</strong> datos espaciais ten gran<strong>de</strong> importancia a i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estruturas <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />
que <strong>de</strong>scriban o comportamento das variables aleatorias referenciadas a puntos<br />
no espazo. Se <strong>de</strong>notamos por {Z(s), s ∈ R 2 } un campo aleatorio no espazo, é <strong>de</strong> interese<br />
obter unha estimación da súa función <strong>de</strong> covarianzas:<br />
C(u) = Cov(Z(s), Z(s + u)),<br />
que mi<strong>de</strong> a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia entre os datos. Esta <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia tamén po<strong>de</strong> ser reflictida a través<br />
<strong>do</strong> variograma, que recolle a variabilida<strong>de</strong> das diferenzas entre as observacións <strong>do</strong> proceso.<br />
Na literatura sobre este tema existen diferentes opcións <strong>á</strong> hora <strong>de</strong> dar unha estimación<br />
<strong>de</strong>sta función, tanto paramétricas como nonparamétricas, pero moi pouco se tiña feito para<br />
comprobar a a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> tales estimacións aos datos. De feito, as únicas referencias que<br />
atopamos neste senso son os traballos <strong>de</strong> Diblasi e Bowman [1], que propoñen un test para<br />
chequear a in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia dun proceso (basea<strong>do</strong> no variograma), e a conseguinte extensión<br />
feita en [2], no que se contrasta un mo<strong>de</strong>lo par<strong>á</strong>metrico para esta función. Con to<strong>do</strong>, os<br />
contrastes basa<strong>do</strong>s neste tipo <strong>de</strong> funcións, tanto no covariograma coma no variograma, non<br />
presentan un bo comportamento, da<strong>do</strong> que coas características <strong>de</strong>stas funcións non é sinxelo<br />
capturar comportamentos singulares no proceso. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>is, se nos datos, como é previsible,<br />
existe unha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, est<strong>á</strong> trasladarase tamén <strong>á</strong>s correspon<strong>de</strong>ntes estimacións <strong>do</strong><br />
covariograma e <strong>do</strong> variograma, o que dificulta a obtención da distribución <strong>de</strong> estatísticos<br />
nos que interveñan estas funcións.<br />
Unha alternativa ao mo<strong>de</strong>la<strong>do</strong> da <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que evita os problemas <strong>de</strong> utilizar unha<br />
estimación <strong>do</strong> covariograma ou <strong>do</strong> variograma, atópase nas técnicas espectrais, no espazo<br />
<strong>de</strong> frecuencias. Neste caso, a función que <strong>de</strong>scribe a estrutura <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia é a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong><br />
espectral, que non é m<strong>á</strong>is que a transformada <strong>de</strong> Fourier da función <strong>de</strong> covarianzas:<br />
f(λ) = 1<br />
(2π) 2<br />
<br />
C(u)e −iu′ λ du.<br />
PALABRAS CLAVE: contrastes; <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral; <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia.<br />
7
8 SII Técnicas espectrais na estatística<br />
O estima<strong>do</strong>r nonparamétrico cl<strong>á</strong>sico da <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral é o perio<strong>do</strong>grama, que se<br />
<strong>de</strong>fine nas frecuencias <strong>de</strong> Fourier λk como:<br />
1<br />
I(λk) =<br />
(2π) 2 <br />
<br />
<br />
Z(s)e<br />
N <br />
−is′ <br />
2<br />
λk<br />
,<br />
<br />
pero que, reescribin<strong>do</strong> o sumatorio no valor absoluto, po<strong>de</strong> verse como a transformada<br />
<strong>de</strong> Fourier discreta das covarianzas mostrais. Este estima<strong>do</strong>r é asintoticamente insesga<strong>do</strong><br />
para a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral, pero non é consistente da<strong>do</strong> que a súa varianza é proporcional<br />
ao valor da <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral en cada frecuencia e non se reduce can<strong>do</strong> o número <strong>de</strong><br />
observacións aumenta. Con to<strong>do</strong>, o principal atractivo <strong>do</strong> perio<strong>do</strong>grama radica en que<br />
os seus valores, para distintas frecuencias <strong>de</strong> Fourier son asintoticamente in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes.<br />
A<strong>de</strong>mais, para unha gran<strong>de</strong> varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> procesos estoc<strong>á</strong>sticos no espazo, o perio<strong>do</strong>grama<br />
po<strong>de</strong> escribirse como:<br />
I(λk) = f(λk)Vk + RN(λk),<br />
on<strong>de</strong> f(λk) é a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral na correspon<strong>de</strong>nte frecuencia <strong>de</strong> Fourier, Vk son variables<br />
aleatorias in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes e in<strong>de</strong>nticamente distribuídas segun<strong>do</strong> unha variable exponencial<br />
<strong>de</strong> par<strong>á</strong>metro unida<strong>de</strong>, e o termo RN(λk) (que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>do</strong> número <strong>de</strong> datos N) é<br />
asintoticamente <strong>de</strong>spreciable. Este feito permítenos construír distintos estatísticos <strong>de</strong> contraste<br />
para ver a bonda<strong>de</strong> <strong>do</strong> axuste dun estima<strong>do</strong>r paramétrico, establecen<strong>do</strong> a<strong>de</strong>mais a súa<br />
distribución. Por exemplo, un estatístico <strong>de</strong> contraste po<strong>de</strong> darse utilizan<strong>do</strong> unha distancia<br />
L2−pon<strong>de</strong>rada:<br />
T1 = N|H| 1/4<br />
<br />
Π 2<br />
<br />
1<br />
N|H| 1/2<br />
<br />
k<br />
s<br />
K(H −1/2 <br />
I(λ)<br />
(λ − λk)) − 1<br />
fˆ θ (λ) 2 dλ,<br />
on<strong>de</strong> fθ é unha estimación paramétrica para a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral (ou calquera outra estimación),<br />
K é unha función núcleo e H é unha matriz ventana que regula o grao <strong>de</strong><br />
suavización que inducimos no estatístico. Po<strong>de</strong> verse que este estatístico segue, asintoticamente,<br />
unha distribución normal [3].<br />
Se aplicamos logaritmos na expresión <strong>do</strong> perio<strong>do</strong>grama, obtemos que o log-perio<strong>do</strong>grama<br />
po<strong>de</strong> escribirse como:<br />
Yk = Y (λk) = m(λk) + zk + rk,<br />
<br />
sen<strong>do</strong> zk = log(Vk) e rk = log 1 + RN(λk)<br />
<br />
, o que recorda <strong>á</strong> representación dun<br />
f(λk)Vk<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión. Neste caso, po<strong>de</strong> ser a<strong>de</strong>cua<strong>do</strong> consi<strong>de</strong>rar un estatístico basea<strong>do</strong><br />
nunha distancia <strong>de</strong> verosimilitu<strong>de</strong>:<br />
T2 = <br />
<br />
,<br />
k<br />
<br />
e Yk−mˆ θ (λk) + mˆ θ (λk) − e Yk− ˆm(λk) − ˆm(λk)<br />
on<strong>de</strong> mˆ θ é unha estimación paramétrica da log-<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral e ˆm é unha estimación<br />
nonparamétrica da mesma función. Pó<strong>de</strong>se comprobar que este estatístico tamén se distribúe<br />
asintoticamente como unha normal [3].
Rosa María Crujeiras Casais SII 9<br />
Bibliografía<br />
[1] A. Diblasi e A.W. Bowman; On the use of the variogram in checking for in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce<br />
in spatial data, Biometrics 57 (2001), 211–218.<br />
[2] D. Maglione e A. Diblasi; Exploring a valid mo<strong>de</strong>l for the variogram of an isotropic<br />
spatial process, Stochastic Environmental Research and Risk Assessment 18 (2004),<br />
366–376.<br />
[3] R.M. Crujeiras Casais; Contributions to spectral spatial statistics. PhD Thesis, Universida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, <strong>2007</strong>.
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
¿Por qué se rompe una viga?<br />
María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />
Departamento <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>tica Aplicada<br />
13 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
La relativa sencillez <strong>de</strong> los ensayos <strong>de</strong> flexión hace que sean los m<strong>á</strong>s utiliza<strong>do</strong>s para <strong>de</strong>terminar<br />
el módulo <strong>de</strong> ruptura (MOR) para materiales fr<strong>á</strong>giles: la tensión m<strong>á</strong>xima que una<br />
probeta sometida al ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos pue<strong>de</strong> soportar antes <strong>de</strong> romper (véase<br />
Figura 1). El MOR se calcula a través <strong>de</strong> una expresión explícita, que involucra el módulo<br />
<strong>de</strong> la fuerza m<strong>á</strong>xima que soporta la probeta, la distancia entre los apoyos y el segun<strong>do</strong><br />
momento <strong>de</strong> inercia <strong>de</strong> la sección transversal <strong>de</strong> la probeta.<br />
Figura 1: Ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos.<br />
El ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos consiste en lo siguiente: Se coloca una probeta <strong>de</strong><br />
cierto material fr<strong>á</strong>gil entre tres cilindros sin sujeción adicional <strong>de</strong>jan<strong>do</strong> que el actua<strong>do</strong>r o<br />
cilindro superior ejerza una carga gradualmente creciente hasta que se produzca la ruptura<br />
<strong>de</strong> la probeta (véase Figura 1).<br />
En los libros cl<strong>á</strong>sicos <strong>de</strong> ingenería, el MOR <strong>de</strong> una viga cuadrada <strong>de</strong> la<strong>do</strong> 2a que soporta<br />
una carga <strong>de</strong> ruptura <strong>de</strong> módulo H es<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> 2l es la distancia entre los cilindros inferiores o apoyos.<br />
σft = 3Hl<br />
, (1)<br />
8a3 PALABRAS CLAVE: Módulo <strong>de</strong> ruptura; ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos; simulación numérica<br />
11
12 SII ¿Por qué se rompe una viga?<br />
Por lo tanto, para calcular el MOR <strong>de</strong> cierto material, realizamos ensayos <strong>de</strong> flexión en<br />
distintas muestras <strong>de</strong>l material calculan<strong>do</strong> las fuerzas m<strong>á</strong>ximas <strong>de</strong> ruptura (dato <strong>de</strong> salida<br />
<strong>de</strong> la m<strong>á</strong>quina que realiza el experimento). Utilizan<strong>do</strong> la fórmula (1), obtenemos el MOR<br />
para dicho material.<br />
Sin embargo, el hecho <strong>de</strong> que distintas muestras <strong>de</strong> un mismo material lleven a valores<br />
diferentes para el MOR es habitual, pero hasta ahora no existen estudios sobre este comportamiento.<br />
Por ello, hemos obteni<strong>do</strong> el mo<strong>de</strong>lo matem<strong>á</strong>tico asocia<strong>do</strong> al ensayo <strong>de</strong> flexión<br />
en tres puntos y una nueva fórmula para calcular el MOR.<br />
Mo<strong>de</strong>lo matem<strong>á</strong>tico<br />
Consi<strong>de</strong>ramos una probeta que ocupa en reposo el <strong>do</strong>minio Ω = ω × (−L, L), L > 0,<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> ω <strong>de</strong>nota su sección transversal. Sea Γ la frontera <strong>de</strong> la probeta que es unión <strong>de</strong><br />
la frontera lateral Γl y las bases Γ± = ω × {±L} y sea n el vector normal exterior a<br />
Γ. Suponemos que la frontera lateral Γl se divi<strong>de</strong> en tres regiones abiertas, no vacías y<br />
disjuntas entre sí, ΓC, ΓN1 y ΓN2 .<br />
ΓC es la región <strong>de</strong> la probeta susceptible <strong>de</strong> entrar en contacto con los cilindros inferiores<br />
o apoyos. Los apoyos se suponen rígi<strong>do</strong>s, así que la probeta no pue<strong>de</strong> penetrar en<br />
ellos, es <strong>de</strong>cir, la componente normal <strong>de</strong> los <strong>de</strong>splazamientos, un = u · n, no pue<strong>de</strong> ser<br />
positiva. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> al principio <strong>de</strong> acción-reacción, <strong>do</strong>n<strong>de</strong> existe un contacto efectivo,<br />
un = 0, los apoyos ejercen una presión en la dirección <strong>de</strong>l vector normal y hacia<br />
arriba. Por ello, la componente normal <strong>de</strong>l vector <strong>de</strong> esfuerzos, σn = σn · n, verifica que<br />
σn ≤ 0. Por el contrario, <strong>do</strong>n<strong>de</strong> no existe contacto, un < 0, la distancia entre la probeta<br />
y los apoyos es no nula y, en consecuencia, el movimiento tiene lugar libremente, σn = 0.<br />
Por último, suponemos que no existe rozamiento en la zona <strong>de</strong> contacto, es <strong>de</strong>cir, la componente<br />
tangencial <strong>de</strong>l vector <strong>de</strong> esfuerzos, στ = σn − σnn, es nula. Resumiento, en la<br />
zona <strong>de</strong> contacto con los apoyos, consi<strong>de</strong>ramos una condición <strong>de</strong> contacto unilateral sin<br />
rozamiento, conocida como condición <strong>de</strong> Signorini (véase [1]):<br />
στ = 0, σn ≤ 0, un ≤ 0, σnun = 0 sobre ΓC.<br />
ΓN1 se correspon<strong>de</strong> con la región <strong>de</strong> la frontera sobre la cual el actua<strong>do</strong>r ejerce fuerzas<br />
superficiales <strong>de</strong> tracción <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad h = (0, −h, 0), h > 0.<br />
Finalmente, ΓN2 representa el resto <strong>de</strong> la frontera lateral <strong>de</strong> la probeta sobre la que no<br />
actúa ningún tipo <strong>de</strong> fuerza. Las bases <strong>de</strong> la probeta también se suponen libres <strong>de</strong> fuerzas.<br />
Para completar el mo<strong>de</strong>lo consi<strong>de</strong>ramos un material el<strong>á</strong>stico, es <strong>de</strong>cir, el tensor <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>formaciones est<strong>á</strong> relaciona<strong>do</strong> con el tensor <strong>de</strong> tensiones a través <strong>de</strong> la ley <strong>de</strong> Hooke<br />
(véase [2]). A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, suponemos que la probeta est<strong>á</strong> bajo la acción <strong>de</strong> su propio peso,<br />
f = (0, −ρg, 0) <strong>do</strong>n<strong>de</strong> ρ la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong>l material consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong>.<br />
Resumien<strong>do</strong>, el problema que queremos resolver es el siguiente:
María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa SII 13<br />
Problema (P ):<br />
Encontrar el vector <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazamientos u(x) y el tensor <strong>de</strong> tensiones σ(x), en cada punto<br />
x ∈ Ω, verifican<strong>do</strong>:<br />
−div(σ) = f en Ω,<br />
σn = h sobre ΓN1 ,<br />
σn = 0 sobre ΓN2 ∪ Γ±,<br />
στ = 0, σn ≤ 0, un ≤ 0, σnun = 0 sobre ΓC,<br />
Eν<br />
E<br />
σ =<br />
tr(ε(u))I + ε(u) en Ω,<br />
(1 − 2ν)(1 + ν) 1 + ν<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> E y ν son el módulo <strong>de</strong> Young y el coeficiente <strong>de</strong> Poisson <strong>de</strong>l material, respectivamente.<br />
An<strong>á</strong>lisis asintótico y nueva fórmula para el MOR<br />
Para tratar <strong>de</strong> justificar la fórmula teórica cl<strong>á</strong>sica (1) para el MOR utilizaremos el méto<strong>do</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollos asintóticos (véase [2]). Esta meto<strong>do</strong>logía nos permite obtener un mo<strong>de</strong>lo<br />
límite unidimensional a partir <strong>de</strong>l problema tridimensional cuan<strong>do</strong> el <strong>á</strong>rea <strong>de</strong> la sección<br />
transversal es pequeña con respeto a la longitud <strong>de</strong> la viga.<br />
El mo<strong>de</strong>lo límite unidimensional obteni<strong>do</strong> para el ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos es<br />
similar al presenta<strong>do</strong> en [2], pero el <strong>de</strong>splazamiento vertical involucra una <strong>de</strong>sigualdad<br />
variacional <strong>de</strong>bida a la condición <strong>de</strong> contacto con los apoyos.<br />
La nueva fórmula para el MOR <strong>de</strong> una viga rectangular <strong>de</strong> la<strong>do</strong> 2a sometida a una<br />
fuerza <strong>de</strong> ruptura <strong>de</strong> módulo H viene dada por<br />
ˆσft = 3H<br />
8a3 <br />
l − δ<br />
<br />
−<br />
2<br />
3F<br />
(L − 2l), (2)<br />
16a3 <strong>do</strong>n<strong>de</strong> 2δ es el espesor <strong>de</strong> la zona <strong>do</strong>n<strong>de</strong> el actua<strong>do</strong>r ejerce la fuerza <strong>de</strong> ruptura y F es el<br />
módulo <strong>de</strong> la fuerza gravitacional.<br />
Po<strong>de</strong>mos ver que si la resultante <strong>de</strong> las fuerzas <strong>de</strong> volumen F pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>spreciarse y<br />
el actua<strong>do</strong>r ejerce realmente una fuerza puntual (es <strong>de</strong>cir, δ = 0), la expresión anterior<br />
coinci<strong>de</strong> con la fórmula teórica cl<strong>á</strong>sica (1).<br />
Resulta<strong>do</strong>s numéricos<br />
Vamos a presentar a continuación los resulta<strong>do</strong>s numéricos obteni<strong>do</strong>s, comparan<strong>do</strong> los distintos<br />
valores <strong>de</strong>l MOR. En nuestro experimento vamos a consi<strong>de</strong>rar vigas hechas <strong>de</strong> porcelana.<br />
Los par<strong>á</strong>metros característicos <strong>de</strong> la porcelana son los siguientes:<br />
E = 6.9975 × 10 10 Pa, ν = 0.175, ρ = 2340 kg/m 3 .<br />
Usaremos vigas cuadradas <strong>de</strong> la<strong>do</strong> 2a = 0.00425m y longitud 2L = 0.118m. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s,<br />
consi<strong>de</strong>raremos <strong>do</strong>s distancias entre los apoyos, 2l1 = 0.06m y 2l2 = 0.10m.<br />
La meto<strong>do</strong>logía para calcular los distintos valores <strong>de</strong>l MOR es la siguiente:
14 SII ¿Por qué se rompe una viga?<br />
• En primer lugar, gracias al Instituto <strong>de</strong> Cer<strong>á</strong>mica (USC), hemos lleva<strong>do</strong> a cabo varios<br />
experimentos sobre probetas <strong>de</strong> porcelana, <strong>de</strong>terminan<strong>do</strong> la fuerza <strong>de</strong> ruptura experimental<br />
H. Los valores <strong>de</strong> estas fuerzas aparecen en la segunda columna <strong>de</strong> la Tabla<br />
1.<br />
• A continuación, usan<strong>do</strong> la fórmula teórica cl<strong>á</strong>sica (1), para la fuerza <strong>de</strong> ruptura experimental<br />
H calculamos un primer valor para el MOR, σft (véase la tercera columna<br />
<strong>de</strong> la Tabla 1).<br />
• De nuevo, para la fuerza <strong>de</strong> ruptura experimental H, mediante simulaciones tridimensionales<br />
calculamos las tensiones sufridas por la probeta y el correspondiente<br />
MOR numérico, σfn (véase la cuarta columna <strong>de</strong> la Tabla 1).<br />
• Finalmente, a partir <strong>de</strong>l an<strong>á</strong>lisis asintótico <strong>de</strong>l ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos, calculamos<br />
<strong>do</strong>s nuevas aproximaciones para el MOR: un MOR numérico ˆσfn a partir<br />
<strong>de</strong>l problema límite unidimensional y un MOR teórico ˆσft utilizan<strong>do</strong> la fórmula (2).<br />
El MOR numérico ˆσfn tiene gran importancia para calcular el MOR <strong>de</strong> materiales<br />
fr<strong>á</strong>giles ya que las simulaciones tridimensionales pue<strong>de</strong>n ser poco precisas cuan<strong>do</strong><br />
la razón entre el <strong>á</strong>rea <strong>de</strong> la sección transversal y la longitud <strong>de</strong> la probeta es muy<br />
pequeña.<br />
H (N) σft (Pa) σfn (Pa) ˆσfn (Pa) ˆσft (Pa)<br />
2l1 = 0.06 m 240.1 3.52 × 10 7 3.27 × 10 7 3.45 × 10 7 3.37 × 10 7<br />
2l2 = 0.1 m 156.8 3.83 × 10 7 3.63 × 10 7 3.75 × 10 7 3.73 × 10 7<br />
Tabla 1: Fuerza <strong>de</strong> ruptura y MOR para vigas rectangurlares.<br />
De la Tabla 1 po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que la fuerza <strong>de</strong> ruptura H <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> enormemente <strong>de</strong><br />
la distancia entre apoyos. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, el valor ˆσft, obteni<strong>do</strong> usan<strong>do</strong> la nueva fórmula teórica<br />
(2), se aproxima m<strong>á</strong>s a σfn que el valor teórico cl<strong>á</strong>sico σft. Por lo tanto, creemos que la<br />
fórmula (2) dar<strong>á</strong> una mejor aproximaxión <strong>de</strong>l MOR para materiales fr<strong>á</strong>giles.<br />
Bibliografía<br />
[1] N. Kikuchi, J.T. O<strong>de</strong>n; Contact problems in elasticity: a study of variational inequalities<br />
and finite element methods, SIAM Studies in Applied Mathematics, 1988.<br />
[2] M.T. S<strong>á</strong>nchez. ¡¡¡De tres dimensiones a solo una!!!, As matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño. <strong>Actas</strong><br />
<strong>do</strong> SII, 2006.
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Categoría L-S en Foliaciones<br />
Carlos Meniño Cotón<br />
Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />
27 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
La categoría <strong>de</strong> Lusternik-Schnirelmann para espacios topológicos fue introducida en 1934<br />
en el contexto <strong>de</strong>l c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong> variaciones. Se trata <strong>de</strong> un invariante <strong>de</strong> homotopía que<br />
preten<strong>de</strong> corregir ciertas <strong>de</strong>ficiencias en la teoría <strong>de</strong> Morse, en relación con los puntos<br />
críticos <strong>de</strong> funciones suaves sobre varieda<strong>de</strong>s cerradas. Para compren<strong>de</strong>r cual es la cuestión<br />
recordamos brevemente qué es una función <strong>de</strong> Morse y que son los grupos <strong>de</strong> Cohomología<br />
(<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham) asocia<strong>do</strong>s a una variedad diferenciable. Para una buena introducción a este<br />
tema remitimos a [3].<br />
Definición 1 (Función <strong>de</strong> Morse). Sea M n una variedad suave (es <strong>de</strong>cir C ∞ ) y sea f :<br />
M → R una función diferenciable. Diremos que la función es <strong>de</strong> Morse si sus puntos<br />
críticos admiten un entorno <strong>do</strong>n<strong>de</strong> la función f pue<strong>de</strong> ser parametrizada <strong>de</strong> la forma:<br />
f(x1, ..., xn) = x 2 1 + ... + x 2 p − x 2 p+1 − ... − x 2 n , (1)<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> el punto origen representa al punto crítico en cuestión y el entero p pue<strong>de</strong> variar<br />
<strong>de</strong>pendien<strong>do</strong> <strong>de</strong>l punto. El índice <strong>de</strong> un punto crítico x ∈ M se <strong>de</strong>fine por ind(x) = n − p.<br />
Observación 2. Observamos qué ésta no es la <strong>de</strong>finición original <strong>de</strong> función <strong>de</strong> Morse<br />
pero es equivalente, la <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> esta equivalencia constituye un bello teorema <strong>de</strong><br />
topología diferencial. Se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición que los puntos críticos <strong>de</strong> f est<strong>á</strong>n aisla<strong>do</strong>s,<br />
algo que no ocurre para funciones suaves en su contexto m<strong>á</strong>s general.<br />
Definición 3 (Complejo <strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham). De nuevo, sea M n una variedad suave, el complejo<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham se <strong>de</strong>fine como la siguiente sucesión <strong>de</strong> espacios vectoriales.<br />
0 −→ Ω 0 (M) −→ Ω 1 (M) −→ ... −→ Ω n (M) −→ 0 , (2)<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> Ω p (M) <strong>de</strong>nota el espacio <strong>de</strong> las p-formas diferenciales sobre M y las flechas vienen<br />
representadas por la palicación diferencial exterior (a esta aplicación la <strong>de</strong>notaremos por<br />
dp : Ω p (M) −→ Ω p+1 (M)).<br />
Observación 4. Suponemos que estos conceptos son conoci<strong>do</strong>s para el lector, sin embargo,<br />
para que tenga senti<strong>do</strong> la próxima <strong>de</strong>finición sólo es preciso observar que dp+1 ◦ dp = 0<br />
para to<strong>do</strong> p.<br />
PALABRAS CLAVE: Morse,Cohomología,homotopía,contr<strong>á</strong>ctil,foliación<br />
15
16 SII Categoría L-S en Foliaciones<br />
Definición 5 (Cohomología <strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham). Se <strong>de</strong>fine el p-ésimo grupo <strong>de</strong> Cohomología <strong>de</strong><br />
M como<br />
El p-ésimo número <strong>de</strong> Betti bp es la dimensión <strong>de</strong> H p (M).<br />
H p (M) = Nuc(dp)<br />
. (3)<br />
im(dp−1)<br />
Teorema 6 (Desigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Morse). Sea f : M n → R una función suave sobre una<br />
variedad cerrada (es <strong>de</strong>cir, compacta, conexa y sin bor<strong>de</strong>) entonces para to<strong>do</strong> entero 0 ≤<br />
p ≤ n se tiene:<br />
bp ≤ número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> índice p . (4)<br />
De manera que el sumatorio <strong>de</strong> los números <strong>de</strong> Betti es un invariante <strong>de</strong> la variedad que<br />
acota inferiormente el número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> cualquier función <strong>de</strong> Morse. Se podría<br />
pensar que esta cota es universal <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> funciones suaves en M tenien<strong>do</strong> en<br />
cuenta que las funciones <strong>de</strong> Morse forman un subespacio <strong>de</strong>nso, pero esto es falso.<br />
La categoría L-S es un invariante que soluciona este <strong>de</strong>fecto dan<strong>do</strong> una cota universal<br />
para el número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> cualquier función suave.<br />
Definición 7 (Abierto categórico). Sea M una variedad y sea U ⊂ M un abierto, <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />
i <strong>de</strong>notar<strong>á</strong> a la aplicación inclusión. Se dice que U es categórico si existe una homotopía<br />
H : U × I → M con H(x, 0) = i(x) y H(x, 1) = c (c constante).<br />
Observación 8. Supondremos que las homotopías son también C ∞ aunque to<strong>do</strong> funciona<br />
bien con suponer sólo continuidad.<br />
También observamos la similitud <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>finición con la <strong>de</strong> espacio contr<strong>á</strong>ctil, pero<br />
remarcamos que son conceptos distintos. Un abierto contr<strong>á</strong>ctil siempre es categórico pero<br />
el inverso no siempre es cierto.<br />
Definición 9 (Categoría L-S). Sea M una variedad se <strong>de</strong>fine la categoría L-S <strong>de</strong> M,<br />
Cat(M), como el menor número <strong>de</strong> abiertos categóricos necesarios para cubrir dicha<br />
variedad.<br />
Teorema 10 (Desigualdad general). Sea f : M → R una función suave sobre una variedad<br />
cerrada, entonces:<br />
Cat(M) ≤ número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> f . (5)<br />
Aunque la categoría L-S es un invariante sencillo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>de</strong>sgraciadamente es tremendamente<br />
difícil <strong>de</strong> calcular. R<strong>á</strong>pidamente se pue<strong>de</strong> conocer la categoría L-S <strong>de</strong> cualquier<br />
esfera. Como no son contr<strong>á</strong>ctiles su categoría es mayor que 1 y toman<strong>do</strong> el hemisferio<br />
norte y sur (un poco amplia<strong>do</strong>s) obtenemos que es menor o igual que 2.<br />
El principal problema resi<strong>de</strong> en conseguir buenas cotas inferiores. Las superiores<br />
pue<strong>de</strong>n conseguirse a partir <strong>de</strong> cualquier recubrimiento categórico. Apuntamos que siempre<br />
tenemos una cota superior a partir <strong>de</strong> la dimensión <strong>de</strong> la variedad: Cat(M) ≤ dim M + 1.
Carlos Meniño Cotón SII 17<br />
Proponemos esta <strong>de</strong>sigualdad como ejercicio dan<strong>do</strong> como indicación que nuestras varieda<strong>de</strong>s<br />
son triangulables.<br />
Para conseguir una cota inferior hay que recurrir a los grupos <strong>de</strong> cohomología. Recordamos<br />
que en formas diferenciales tenemos <strong>de</strong>fini<strong>do</strong> el producto exterior<br />
∧ : Ω p × Ω q (M) → Ω p+q (M).<br />
Se tiene que d(ω ∧ τ) = dω ∧ τ + (−1) p ω ∧ dτ y es f<strong>á</strong>cil a partir <strong>de</strong> esto probar que ∧<br />
<strong>de</strong>fine un producto exterior en cohomología.<br />
Definición 11 (Anillo <strong>de</strong> cohomologías). Para una variedad suave se <strong>de</strong>fine el anillo <strong>de</strong><br />
cohomologías como el anillo gradua<strong>do</strong><br />
H ∗ <br />
p<br />
(M) = H i <br />
(M), ∧ .<br />
i=0<br />
El anillo <strong>de</strong> cohomologías reduci<strong>do</strong> se <strong>de</strong>fine por<br />
H ∗ <br />
p<br />
(M) = H i <br />
(M), ∧ .<br />
i=1<br />
A partir <strong>de</strong> la propiedad <strong>de</strong> graduación es f<strong>á</strong>cil comprobar que el anillo <strong>de</strong> cohomologías<br />
reduci<strong>do</strong> es un anillo nilpotente, su or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> nilpotencia mi<strong>de</strong> el número mínimo <strong>de</strong> veces<br />
que el anillo <strong>de</strong>be ser opera<strong>do</strong> consigo mismo para obtener el anillo nulo.<br />
Teorema 12 (Cota en cohomolgía). Sea M una variedad suave, se tiene la siguiente<br />
<strong>de</strong>sigualdad:<br />
Nil( H ∗ (M)) ≤ Cat(M).<br />
En realidad el teorema funciona para los anillos <strong>de</strong> cohomología singular reduci<strong>do</strong>s<br />
con coeficientes en cualquier anillo conmutativo. Estos anillos no tienen necesariamente<br />
el mismo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> nilpotencia por tanto nos dan una familia <strong>de</strong> cotas inferiores para la<br />
categoría L-S.<br />
La inmensa mayoría <strong>de</strong> los c<strong>á</strong>lculos efectivos <strong>de</strong> categoría L-S se realizan mediante el<br />
uso <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s.<br />
Ejemplo 13. El toro generaliza<strong>do</strong> <strong>de</strong> dimensión n, que <strong>de</strong>notamos T n , es el producto <strong>de</strong> n<br />
copias <strong>de</strong> S 1 . Es una variedad compacta orientable, por tanto cualquier forma <strong>de</strong> volumen<br />
da en cohomología un elemento no trivial.<br />
Una forma <strong>de</strong> volumen pue<strong>de</strong> obtenerse a partir <strong>de</strong>l producto exterior <strong>de</strong> las 1-formas<br />
inducidas por las formas <strong>de</strong> volumen <strong>de</strong> cada copia <strong>de</strong> S 1 . Por tanto Nil( H ∗ (M)) = n+1.<br />
Tenien<strong>do</strong> en cuenta la cota superior en la dimensión se obtiene <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> inmediato que<br />
Cat(T n ) = n + 1.<br />
Técnicas similares muestran que la categoría L-S <strong>de</strong> cualquier superficie distinta <strong>de</strong> la<br />
esfera es 3. También que la categoría L-S <strong>de</strong>l espacio proyectivo n-dimensional real (RP n )<br />
es n + 1.
18 SII Categoría L-S en Foliaciones<br />
Este interesante invariante admite distintas adaptaciones al contexto <strong>de</strong> foliaciones. Es<br />
<strong>de</strong> esperar que nos <strong>de</strong>n información cualitativa sobre funciones suaves que respeten la estructura<br />
foliada. Localmente una variedad foliada se presenta como un producto cartesiano<br />
R p × R q y globalmente es una unión disjunta <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dimensión p que se<br />
parametrizan localmente por las "placas" R p × {y}. Es <strong>de</strong>cir, las varieda<strong>de</strong>s localmente<br />
discurren paralelamente. En una foliación siempre hay <strong>do</strong>s formas distinguidas <strong>de</strong> "moverse".<br />
La forma tangente alu<strong>de</strong> a un movimiento que <strong>de</strong>cansa en una misma hoja, la forma<br />
transversa alu<strong>de</strong> a un movimiento que corta a cada hoja <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> secante.<br />
Atendien<strong>do</strong> a estos posibles movimientos surgen <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> natural <strong>do</strong>s tipos <strong>de</strong> homotopías:<br />
la homotopía tangente y la homotopía transversa. De mo<strong>do</strong> an<strong>á</strong>lago al caso<br />
cl<strong>á</strong>sico se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir abiertos tangencialmente categóricos y transversalmente categóricos.<br />
Recubrimientos minimales con abiertos con estas características sugieren la <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> categoría tangente y categoría transversa <strong>de</strong> una foliación.<br />
Existen méto<strong>do</strong>s en cohomología para obtener cotas inferiores <strong>de</strong> estas categorías (ver<br />
[1] y [2]). El problema m<strong>á</strong>s complica<strong>do</strong> (a parte <strong>de</strong> los c<strong>á</strong>lculos explícitos) resi<strong>de</strong> en adaptar<br />
el Teorema 10 <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> satisfactorio. En [2] se pue<strong>de</strong> encontrar una solución a este<br />
problema para categoría transversa.<br />
Bibliografía<br />
[1] E.Vogt y W.Singhoff, Tangential category of foliations, Topology 42 (2003), 603–627.<br />
[2] Hellen Colman Vale; Categoría L-S en foliaciones, Tesis, Departamento <strong>de</strong> Xeometría<br />
e Topoloxía,Universidad <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 1998.<br />
[3] B.Dubrovin,S.Nóvikov,A.Fomenko; Geometría Mo<strong>de</strong>rna, méto<strong>do</strong>s <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> cohomologías,<br />
Mir Moscú, traducción al español 1987.
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?<br />
Manuel A. Mosquera Rodríguez<br />
Departamento <strong>de</strong> Estadística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />
12 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
Nuestro objetivo ser<strong>á</strong> mo<strong>de</strong>lizar matem<strong>á</strong>ticamente el problema <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> los costes que<br />
genera la construcción y el mantenimiento <strong>de</strong> una autopista utilizan<strong>do</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos<br />
cooperativa.<br />
Un juego <strong>de</strong> coste cooperativo con utilidad transferible (TU) es un par (N, c) con<br />
N = {1, . . . , n}, n ∈ N, representan<strong>do</strong> el conjunto <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res y c : 2 N −→ R es la<br />
función característica <strong>de</strong>l juego <strong>do</strong>n<strong>de</strong>, para cada coalición S ⊆ N, c(S) representa el<br />
coste que tendrían que pagar los juga<strong>do</strong>res <strong>de</strong> S si <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n cooperar entre ellos. Decimos<br />
que un juego <strong>de</strong> coste TU es cóncavo si el coste que aporta un juga<strong>do</strong>r a una coalición es<br />
mayor cu<strong>á</strong>nto menor sea la coalición. Formalmente, para to<strong>do</strong> juga<strong>do</strong>r i ∈ N y para to<strong>do</strong><br />
par <strong>de</strong> coaliciones S ⊆ T ⊆ N \ {i} se cumple<br />
c(S ∪ {i}) − c(S) ≥ c(T ∪ {i}) − c(T ).<br />
Así, los juga<strong>do</strong>res tendr<strong>á</strong>n m<strong>á</strong>s incentivos a unirse a la coalición a la que menor coste<br />
aporten, es <strong>de</strong>cir, la cooperación entre to<strong>do</strong>s los juga<strong>do</strong>res ser<strong>á</strong> lo m<strong>á</strong>s beneficioso.<br />
El objetivo principal <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> coste cooperativos TU es repartir el coste<br />
total c(N) genera<strong>do</strong> por la cooperación <strong>de</strong> to<strong>do</strong>s los juga<strong>do</strong>res <strong>de</strong> forma que se cumplan<br />
ciertas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estabilidad o justicia. Formalmente se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir el objetivo<br />
como: encontrar un vector <strong>de</strong> números no negativos x ∈ R n + tal que x(N) = n<br />
i=1 xi =<br />
c(N). Decimos que un reparto es coalicionalmente estable si x(S) ≤ c(S) para to<strong>do</strong><br />
S ⊆ N. Definimos el núcleo <strong>de</strong> un juego <strong>de</strong> coste TU como el conjunto <strong>de</strong> repartos<br />
coalicionalmente estables,<br />
C(N, c) = x ∈ R n + | x(N) = c(N), x(S) ≤ c(S) para cada S ⊂ N .<br />
Un resulta<strong>do</strong> bastante importante nos dice que el núcleo <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> coste TU cóncavos<br />
es siempre no vacío y por tanto siempre po<strong>de</strong>mos encontrar repartos coalicionalmente estables.<br />
Un reparto que siempre est<strong>á</strong> en el núcleo cuan<strong>do</strong> el juego es cóncavo es el valor <strong>de</strong><br />
Shapley. Da<strong>do</strong> un juego <strong>de</strong> coste TU (N, c), el valor <strong>de</strong> Shapley propone que el juga<strong>do</strong>r<br />
i ∈ N <strong>de</strong>be <strong>de</strong> asumir el coste:<br />
Φi(N, c) = <br />
S⊆N\{i}<br />
|S|!(|N| − |S| − 1)!<br />
(c(S ∪ {i}) − c(S)).<br />
|N|!<br />
PALABRAS CLAVE: Juegos cooperativos, reparto <strong>de</strong> costes, juegos <strong>de</strong> autopista.<br />
19
20 SII ¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?<br />
Una interpretación que se le pue<strong>de</strong> dar al valor <strong>de</strong> Shapley es la siguiente: supongamos que<br />
los juga<strong>do</strong>res van llegan<strong>do</strong> a un punto <strong>de</strong> encuentro en un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>termina<strong>do</strong> y a cada uno<br />
se le va asignan<strong>do</strong> el coste que aporta a la coalición <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res que han llega<strong>do</strong> antes<br />
que él, si hacemos esto con to<strong>do</strong>s los posibles ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> llegada y los consi<strong>de</strong>ramos to<strong>do</strong>s<br />
equiprobables obtenemos el valor <strong>de</strong> Shapley. Ve<strong>á</strong>moslo con un ejemplo.<br />
Ejemplo 1 (El juego <strong>de</strong>l guante modifica<strong>do</strong>). Tres juga<strong>do</strong>res quieren comprar un par <strong>de</strong><br />
guantes que vale 10 euros. Los juga<strong>do</strong>res 2 y 3 realmente no tienen prisa por comprarlo<br />
pero el juga<strong>do</strong>r 1 si tienen prisa por comprarlo pero no pue<strong>de</strong> hacerlo sin la presencia<br />
<strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los otros juga<strong>do</strong>res. El objetivo es comprar el par <strong>de</strong> guantes entre to<strong>do</strong>s y<br />
repartirse el coste genera<strong>do</strong>. El juego <strong>de</strong> coste TU asocia<strong>do</strong> a este problema es el siguiente:<br />
S ∅ {1} {2} {3} {1, 2} {1, 3} {2, 3} N<br />
c(S) 0 0 0 0 10 10 0 10<br />
El c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> Shapley est<strong>á</strong> representa<strong>do</strong> en la siguiente tabla <strong>do</strong>n<strong>de</strong> en la<br />
primera columna est<strong>á</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llegada y en las otras columnas est<strong>á</strong> lo que tiene que<br />
pagar cada uno <strong>de</strong> los juga<strong>do</strong>res según el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llegada consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong>.<br />
Juga<strong>do</strong>r<br />
Or<strong>de</strong>n<br />
1 2 3<br />
123 0 10 0<br />
132 0 0 10<br />
213 10 0 0<br />
231 10 0 0<br />
312 10 0 0<br />
321 10 0 0<br />
Shapley<br />
Por ejemplo, para el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llegada 231, primero llega el juga<strong>do</strong>r 2 y aporta coste 0,<br />
<strong>de</strong>spués llega el juga<strong>do</strong>r 3 y aporta coste 0, y por último llega el juga<strong>do</strong>r 1 y aporta coste<br />
10. Por tanto se le asigna coste 10 a ese juga<strong>do</strong>r y el reparto para ese or<strong>de</strong>n es (10, 0, 0).<br />
Es f<strong>á</strong>cil comprobar que este juego no es cóncavo, C(N, c) = ∅ y por lo tanto Φ(N, c) ∈<br />
C(N, c).<br />
El principal problema que tiene el valor <strong>de</strong> Shapley es que su coste computacional<br />
aumenta exponencialmente con el número <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res. Sin embargo, en muchas clases<br />
<strong>de</strong> juegos se pue<strong>de</strong> encontrar una expresión para el valor <strong>de</strong> Shapley en la que su coste<br />
computacional no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res.<br />
Otra regla <strong>de</strong> reparto interesante para juegos <strong>de</strong> coste TU y que cumple buenas propieda<strong>de</strong>s<br />
es el valor <strong>de</strong> compromiso. Esta regla se <strong>de</strong>fine como el único reparto que est<strong>á</strong> en la<br />
línea que une el vector <strong>de</strong> mínimos <strong>de</strong>rechos y el vector <strong>de</strong> utopía. Para cada juga<strong>do</strong>r i ∈ N<br />
se <strong>de</strong>fine el valor <strong>de</strong> utopía como lo que el juga<strong>do</strong>r aporta a la gran coalición<br />
20<br />
3<br />
5<br />
3<br />
5<br />
3<br />
Mi(N, c) = c(N) − c(N \ {i}),
Manuel A. Mosquera Rodríguez SII 21<br />
y se <strong>de</strong>fine el mínimo <strong>de</strong>recho como lo mejor que pue<strong>de</strong> obtener el juga<strong>do</strong>r si al resto <strong>de</strong><br />
juga<strong>do</strong>res se les conce<strong>de</strong> su valor <strong>de</strong> utopía<br />
<br />
mi(N, c) = min c(S ∪ {i}) −<br />
S⊆N\{i}<br />
<br />
<br />
Mj(N, c) .<br />
El valor <strong>de</strong> compromiso (o τ-value) es el único reparto, si existe, que est<strong>á</strong> en la recta que<br />
une los vectores M(N, c) y m(N, c), es <strong>de</strong>cir<br />
τ(N, c) = αM(N, c) + (1 − α)m(N, c)<br />
con α ∈ [0, 1] tal que <br />
i∈N τi(N, c) = c(N). A continuación estudiaremos el valor <strong>de</strong><br />
Shapley y el valor <strong>de</strong> compromiso en el contexto <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> autopista.<br />
El problema <strong>de</strong> las autopistas<br />
To<strong>do</strong>s sabemos que una autopista est<strong>á</strong> formada por distintos tramos. A cada tramo se le<br />
asigna un peaje con el objetivo <strong>de</strong> sufragar los distintos costes <strong>de</strong>riva<strong>do</strong>s <strong>de</strong> su construcción<br />
y mantenimiento. Uno <strong>de</strong> los muchos problemas a estudiar es cómo asignar los peajes a los<br />
distintos tramos. A continuación veremos cómo mo<strong>de</strong>lar matem<strong>á</strong>ticamente este problema<br />
y cómo lo po<strong>de</strong>mos resolver utilizan<strong>do</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos cooperativa.<br />
Para simplificar el problema vamos a suponer que la autopista es lineal, es <strong>de</strong>cir, existen<br />
<strong>do</strong>s puntos extremos uni<strong>do</strong>s por la autopista y por el medio existen ciertos puntos <strong>de</strong> entrada<br />
y salida <strong>de</strong> la autopista, pero no existen ramificaciones. Tomemos por ejemplo el trozo <strong>de</strong><br />
la autopista AP-9 que une A Coruña con Vigo, y por simplicidad tomemos los puntos <strong>de</strong><br />
entrada y salida que se marcan en la siguiente figura.<br />
j∈S<br />
A Coruña 1 2 3 4 5 Vigo<br />
Santiago <strong>de</strong> C.<br />
Padrón<br />
Pontevedra<br />
Figura 1: Autopista A Coruña-Vigo.<br />
Un problema <strong>de</strong> autopista es una 4-tupla (N, M, C, T ) dón<strong>de</strong>:<br />
(i) N es el conjunto <strong>de</strong> los distintos viajes que se realizan por la autopista,<br />
(ii) M es el conjunto <strong>de</strong> tramos <strong>de</strong> los que consta la autopista,<br />
(iii) C : M −→ R++ es una función que a cada tramo le asigna el coste, estrictamente<br />
positivo, <strong>de</strong> sufragar dicho tramo,<br />
(iv) T : N −→ 2 M es una función que a cada viaje le asigna los tramos <strong>de</strong> autopista<br />
que realiza, a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s <strong>de</strong>be cumplir que a cada viaje le asigne un conjunto <strong>de</strong> tramos<br />
consecutivos <strong>de</strong> autopista, es <strong>de</strong>cir, para cada i ∈ N, existen ai, bi ∈ M tales que<br />
ai ≤ bi y T (i) = {t ∈ M | ai ≤ t ≤ bi}.
22 SII ¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?<br />
A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, asumiremos que cada tramo <strong>de</strong> autopista es usa<strong>do</strong> por al menos <strong>do</strong>s viajes. En<br />
otro caso, si el tramo no es usa<strong>do</strong> se elimina <strong>de</strong>l problema y si es usa<strong>do</strong> por un único viaje,<br />
este ser<strong>á</strong> el que pague to<strong>do</strong> el tramo.<br />
El problema <strong>de</strong>l reparto <strong>de</strong> los coste totales se pue<strong>de</strong> abordar <strong>de</strong> una forma directa, sin<br />
necesidad <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos. Dos formas bastante intuitivas <strong>de</strong> repartir los costes son:<br />
1. el reparto igualitario: el coste <strong>de</strong> cada tramo se reparte igualitariamente entre el<br />
número <strong>de</strong> viajes que lo usan, p. ej. si un tramo tiene coste 8 y lo usan 4 viajes,<br />
entonces, cada viaje pagar<strong>á</strong> una parte <strong>de</strong> este coste igual a 2,<br />
2. el reparto proporcional: cada viaje tiene que pagar una parte <strong>de</strong>l coste total que es<br />
proporcional al coste que tendría que pagar si ese fuese el único viaje <strong>de</strong> la autopista,<br />
p. ej., si el coste total es 24, hay cuatro posibles viajes y los costes individuales<br />
<strong>de</strong> cada viaje vienen da<strong>do</strong>s por el vector (12, 10, 12, 24), entonces el reparto que se<br />
propone es 12<br />
58<br />
24, 10<br />
58<br />
24, 12<br />
58<br />
24, 24<br />
58 24 .<br />
Asocia<strong>do</strong> a cada problema <strong>de</strong> autopista (N, M, C, T ) se <strong>de</strong>fine el juego <strong>de</strong> autopista<br />
como el juego <strong>de</strong> coste cooperativo TU (N, c) con<br />
c(S) = <br />
C(t) para cada S ⊆ N,<br />
t∈T (S)<br />
dón<strong>de</strong> T (S) = {t ∈ M | t ∈ T (i) para algún i ∈ S} . c(S) representa el coste que la<br />
coalición <strong>de</strong> viajes S tiene que pagar si la autopista est<strong>á</strong> formada sólo por los tramos <strong>de</strong><br />
T (S) y esos viajes son los únicos que se realizan sobre esa parte <strong>de</strong> la autopista.<br />
Teorema 2. Da<strong>do</strong> un problema <strong>de</strong> autopista (N, M, C, T ) y su juego <strong>de</strong> autopista asocia<strong>do</strong><br />
(N, c),<br />
(i) el reparto igualitario <strong>de</strong> (N, M, C, T ) coinci<strong>de</strong> con el valor <strong>de</strong> Shapley <strong>de</strong> (N, c),<br />
(ii) el reparto proporcional <strong>de</strong> (N, M, C, T ) coinci<strong>de</strong> con el valor <strong>de</strong> compromiso <strong>de</strong><br />
(N, c).<br />
Este resulta<strong>do</strong> nos indica que tanto el valor <strong>de</strong> Shapley como el valor <strong>de</strong> compromiso<br />
para la clase <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> autopista tienen interpretaciones intuitivas y sus expresiones son<br />
sencillas, evitan<strong>do</strong> así su complejidad computacional.
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control<br />
medioambiental<br />
Introducción<br />
Néstor García Chan<br />
Departamento <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>tica Aplicada<br />
20 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
La gestión, tratamiento y eliminación <strong>de</strong> aguas residuales es uno <strong>de</strong> los problemas ambientales<br />
m<strong>á</strong>s importantes en la actualidad. La solución m<strong>á</strong>s común es tratar las aguas residuales<br />
en plantas <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración y posteriormente <strong>de</strong>scargarlas a través <strong>de</strong> emisarios submarinos<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un <strong>do</strong>minio ocupa<strong>do</strong> por aguas poco profundas (estuarios, ríos, lagos, etc.).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es utilizar técnicas <strong>de</strong> control multiobjetivo para <strong>de</strong>finir una estrategia<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>puración óptima cuan<strong>do</strong> en un <strong>do</strong>minio en el que existen una serie <strong>de</strong> zonas<br />
a proteger (playas, viveros, etc.), son varias las plantas <strong>de</strong>pura<strong>do</strong>ras que vierten sus aguas<br />
residuales y a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s cada una <strong>de</strong> ellas est<strong>á</strong> gestionada por un organismo diferente.<br />
Elementos y planteamiento <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> control óptimo.<br />
1. Sea Ω ⊂ R 2 acota<strong>do</strong> y ocupa<strong>do</strong> con aguas poco profundas. Sean Pj ∈ Ω, j =<br />
1, . . . , NE <strong>do</strong>n<strong>de</strong> las plantas realizan verti<strong>do</strong>s y sean Al ⊂ Ω, l = 1, . . . , Nz zonas a<br />
proteger <strong>do</strong>n<strong>de</strong> la concentración <strong>de</strong>l contaminante <strong>de</strong>be ser inferior a un cierto valor<br />
σl.<br />
2. Sistema <strong>de</strong> Esta<strong>do</strong>: El contaminante consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> son las coliformes fecales (CF),<br />
cuyas concentraciones est<strong>á</strong>n dadas por el mo<strong>de</strong>lo<br />
∂ρ<br />
+ u · ∇ρ − β∆ρ + κρ =<br />
∂t NE<br />
1<br />
h j=1 mj(t)δ(x<br />
⎫<br />
<br />
⎪⎬<br />
− Pj) en Ω × (0, T )<br />
(1)<br />
ρ(x, 0) = ρ0(x) en Ω<br />
∂ρ<br />
= 0 sobre ∂Ω × (0, T )<br />
⎪⎭<br />
∂n<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong>:<br />
PALABRAS CLAVE: Equilibrio <strong>de</strong> Nash, problema <strong>de</strong> control, gestión <strong>de</strong> aguas residuales, sistema <strong>de</strong><br />
optimalidad, condición <strong>de</strong> optimalidad<br />
23
24 SII Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control medioambiental<br />
• ρ es la concentración <strong>de</strong> CF promediada en altura,<br />
• h ∈ C( ¯ Ω × [0, T ]) es la altura <strong>de</strong>l agua,<br />
• u ∈ [L ∞ (0, T ; W 1,∞ (Ω))] 2 es la velocidad horizontal <strong>de</strong>l agua promediada en<br />
altura,<br />
• β > 0 es un coeficiente <strong>de</strong> viscosidad horizontal,<br />
• κ ∈ R es un coeficiente experimental relaciona<strong>do</strong> con la mortalidad <strong>de</strong> CF,<br />
• mj ∈ L ∞ (0, T ) es el flujo m<strong>á</strong>sico <strong>de</strong> CF vertida en Pj,<br />
• δ(x − Pj) representa la medida <strong>de</strong> Dirac en el punto Pj,<br />
• ρ0 ∈ C( ¯ Ω) es la concentración inicial <strong>de</strong> CF.<br />
3. Controles: Cada planta pue<strong>de</strong> controlar el flujo m<strong>á</strong>sico que vierte; el control <strong>de</strong> la<br />
planta j es la función mj(t).<br />
4. Funciones objetivo: Para la planta j viene dada por<br />
Jj(m1, m2, . . . , mNE ) =<br />
T<br />
fj(mj(t))dt + (2)<br />
0<br />
nj <br />
<br />
1<br />
ɛi<br />
i=n (j−1) +1<br />
Ai×(0,T )<br />
ψ(ρ(x, t) − σi)dxdt<br />
El primer suman<strong>do</strong> representa el coste <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración y el segun<strong>do</strong> indica<br />
una penalización impuesta cuan<strong>do</strong> la <strong>de</strong>puración no ha si<strong>do</strong> suficiente.<br />
5. Espacio <strong>de</strong> estrategias y problema <strong>de</strong> control óptimo: Razones tecnológicas exigen<br />
que, en cada planta, m j ≤ mj(t) ≤ ¯mj sien<strong>do</strong> 0 ≤ m j < ¯mj. Así, <strong>de</strong>finimos<br />
Mj = {m ∈ L ∞ (0, T ); 0 < m j ≤ m(t) ≤ ¯mj, c.p.d. en (0, T )} como espacio <strong>de</strong><br />
estrategias y consi<strong>de</strong>ramos el problema <strong>de</strong> control óptimo<br />
Problema (P): Para j = 1, . . . , NE, encontrar la función mj(t) ∈ Mj que minimice<br />
el funcional Jj(m1, m2, . . . , mNE ) da<strong>do</strong> por (2), sien<strong>do</strong> ρ(x, t) la solución <strong>de</strong>l<br />
sistema (1).<br />
6. Objetivo: Encontrar un Equilibrio <strong>de</strong> Nash para el problema (P), esto es, un m ∗ =<br />
(m ∗ 1 , ..., m∗ NE ) ∈ NE<br />
j=1 Mj tal que, para j = 1, 2, . . . , NE<br />
Jj(m ∗ 1, ..., m ∗ j−1, m ∗ j, m ∗ j+1, ..., m ∗ NE ) =<br />
min Jj(m<br />
mj∈Mj<br />
∗ 1, ..., m ∗ j−1, mj, m ∗ j+1, ..., m ∗ NE ) (3)<br />
La existencia <strong>de</strong> por lo menos un punto <strong>de</strong> equilibrio (m ∗ 1 , ..., m∗ NE ) esta garantizada<br />
da<strong>do</strong> que consi<strong>de</strong>ramos a fj ∈ C[m j, mj] y fj es estrictamente convexa en [m j, mj]<br />
para cada j = 1, . . . , NE.
Néstor García Chan SII 25<br />
Sistema <strong>de</strong> optimalidad.<br />
Introducimos el sistema adjunto con el objetivo <strong>de</strong> enunciar <strong>de</strong> forma simple las <strong>de</strong>rivadas<br />
(m). A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s suponemos que el mínimo en (3) es alcanza<strong>do</strong> en puntos <strong>de</strong> Mj<br />
parciales ∂Jj<br />
∂mj<br />
para to<strong>do</strong> j = 1, . . . , NE, entonces se cumple la condición <strong>de</strong> optimalidad ∂Jj<br />
(m) =<br />
∂mj <br />
0 para to<strong>do</strong> j = 1, . . . , NE . Así pues para plantear un caso simple suponemos que NE =<br />
2 y NZ = 2, con n1 = 1, n2 = 2, entonces enunciamos el problema adjunto como sigue<br />
− ∂pk<br />
∂t − β∆pk − div(pku) + κpk =<br />
1<br />
χAk ψ′ (ρ − σk) en Ω × (0, T ) (4)<br />
para <strong>de</strong>finir las condiciones <strong>de</strong> optimalidad<br />
∂Jj<br />
∂mj<br />
ɛk<br />
β ∂pk<br />
∂n + pk(u · n) = 0 sobre ∂Ω × (0, T ) (5)<br />
pk(x, T ) = 0 en Ω (6)<br />
(m ∗ ) = f ′ k (m∗k ) +<br />
1<br />
h(Pk, t) pk(Pk, t) = 0 (7)<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> k = 1, 2. Por tanto el sistema que caracteriza las soluciones <strong>de</strong> nuestro problema<br />
est<strong>á</strong> forma<strong>do</strong> por el (enuncia<strong>do</strong> con las suposiciones anteriores) problema <strong>de</strong> esta<strong>do</strong> (1), el<br />
problema adjunto (4)-(6) y las condiciones <strong>de</strong> optimalidad (7); dicho sistema es el llama<strong>do</strong><br />
sistema <strong>de</strong> optimalidad y es el que ser<strong>á</strong> resuelto.<br />
Resolución numérica.<br />
En la discretización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> optimalidad así forma<strong>do</strong> se emplea un méto<strong>do</strong> que<br />
combina características para la discretización en tiempo con elementos finitos <strong>de</strong> Lagrange<br />
P1 para la discretización en espacio. Ello conduce al siguiente problema totalmente dis-<br />
creto: Da<strong>do</strong>s ˆρ 0 h = (ρh0(x1), ρh0(x2), . . . , ρh0(xNv)) t y ˆp N 1h = ˆpN 2h = (0, 0, . . . , 0)t , para<br />
k = 1, 2 y n = 0, 1, . . . , N − 1, encontrar m n+1<br />
k<br />
satisfaga:<br />
A1h ˆρ n+1<br />
h − Bn 1h ˆρn h =<br />
A n 2h ˆpn kh<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong>, para i, j = 1, 2, . . . , Nv:<br />
• ˆρ n+1<br />
h<br />
− Bn+1<br />
2h ˆpn+1<br />
kh = βn kh<br />
f ′<br />
k (mn+1<br />
k ) = −<br />
∈ R, ˆρ n+1<br />
h ∈ R Nv , ˆp n kh ∈ RNv que<br />
m n+1<br />
1<br />
hn+1 (P1) b1h + mn+1 2<br />
h n+1 (P2) b2h, (8)<br />
, (9)<br />
1<br />
, (10)<br />
hn+1 (Pk) Ckh ˆp n+1<br />
kh<br />
= (ρn+1<br />
h (x1), ..., ρ n+1<br />
h (xNv)) t , ˆp n+1<br />
kh = (pn+1<br />
kh (x1), ..., p n+1<br />
kh (xNv)) t .
26 SII Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control medioambiental<br />
• (A1h)ij, (B n 1h )ij y (A n 2h )ij, (B n+1<br />
2h )ij son las matrices propias <strong>de</strong> la discretización <strong>de</strong><br />
elementos finitos y (bkh)i = ˜vi(Pk) es la “función <strong>de</strong> base” evaluada en Pk.<br />
<br />
χAk ψ′<br />
<br />
Nv <br />
(ˆρ n h )l˜vl<br />
<br />
− σk ˜vi<br />
• (β n kh )i = 1<br />
ɛk<br />
Ω<br />
l=1<br />
• Ckh es la matriz <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n 1 × Nv que extrae el valor p n+1<br />
kh (Pk) a partir <strong>de</strong>l vector<br />
ˆp n+1<br />
kh .<br />
Este sistema discreto se escribe en forma compacta (F (m) = 0) como un sistema cuadra<strong>do</strong>,<br />
no lineal y en su resolución se empleó el coman<strong>do</strong> FSOLVE <strong>de</strong> MATLAB.<br />
Ejemplo: experimento numérico en un entorno real<br />
Resulta<strong>do</strong>s sobre la ría <strong>de</strong> Vigo <strong>do</strong>n<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ramos <strong>do</strong>s puntos <strong>de</strong> verti<strong>do</strong> y <strong>do</strong>s zonas a<br />
proteger, eligien<strong>do</strong> como cotas <strong>de</strong> CF σ1 = 0.0003 y σ2 = 0.0005, δ = 0.00001 y ɛ2 < ɛ1,<br />
es <strong>de</strong>cir, mayor penalización para la planta responsable <strong>de</strong>l verti<strong>do</strong> en P2.<br />
mtil<strong>de</strong>(t)<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0 20 40 60<br />
Tiempo t<br />
80 100 120<br />
Figura 1: Verti<strong>do</strong>s óptimos m1(t) (∗∗) y m2(t) (oo) para ɛ1 = 1, ɛ2 = 10 −3<br />
Figura 2: Concentraciones <strong>de</strong> CF en el último instante <strong>de</strong> la simulación para ɛ1 = 1, ɛ2 =<br />
10 −3
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Homología y GAP<br />
Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />
Departamento <strong>de</strong> Álxebra<br />
27 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
La teoría <strong>de</strong> (co)homología es una <strong>de</strong> las ramas m<strong>á</strong>s importantes <strong>de</strong>l <strong>á</strong>lgebra. Para introducirla,<br />
y como ejemplo paradigm<strong>á</strong>tico, veremos cómo se calcula la homología en la categoría<br />
<strong>de</strong> R-módulos, así como el concepto dual <strong>de</strong> cohomología. Para esto, comenzaremos<br />
vien<strong>do</strong> algunas <strong>de</strong>finiciones.<br />
Definición 1. Un complejo ca<strong>de</strong>na C es una familia <strong>de</strong> R-módulos junto con una familia<br />
<strong>de</strong> morfismos <strong>de</strong> R-módulos C = {Cn, dn}, n ∈ Z:<br />
· · ·<br />
dn+1 <br />
Cn+1<br />
<br />
Cn<br />
dn <br />
Cn−1<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> dn ◦ dn+1 = 0, es <strong>de</strong>cir, Im(dn+1) ⊆ Ker(dn), para n ∈ Z.<br />
<br />
· · ·<br />
Definición 2. Una resolución <strong>de</strong>l R-módulo C es un complejo ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l tipo:<br />
· · ·<br />
<br />
C1<br />
d1 <br />
C0<br />
d0 <br />
C<br />
El primer paso para calcular la (co)homología <strong>de</strong>l R-módulo C es construir una resolución<br />
<strong>de</strong> C que ha <strong>de</strong> ser exacta, es <strong>de</strong>cir Im(dn+1) = Ker(dn), y proyectiva (cada<br />
punto <strong>de</strong> la resolución <strong>de</strong>be ser proyectivo). El hecho <strong>de</strong> que se exija la exactitud implica<br />
que C = Coker(C1 → C0), y por tanto no se pier<strong>de</strong> información al suprimir C en la<br />
resolución. Se consi<strong>de</strong>ra entonces la resolución exacta y proyectiva:<br />
· · ·<br />
<br />
C2<br />
d2 <br />
C1<br />
d1 <br />
C0<br />
<br />
0<br />
d0 <br />
0<br />
El siguiente paso es aplicar a esta resolución un funtor, al que se le conoce como los<br />
coeficientes <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> (co)homología. En el caso <strong>de</strong> los R-módulos los funtores que<br />
se utilizan son:<br />
− ⊗ X : R-Mod → R-Mod Hom(−, X) : R-Mod → R-Mod<br />
PALABRAS CLAVE: Homología, GAP<br />
27
28 SII Homología y GAP<br />
los cuales proporcionan los complejos:<br />
0<br />
· · · <br />
C2 ⊗ X d2 <br />
C1 ⊗ X d1 <br />
C0 ⊗ X d0 <br />
˜d0<br />
˜d1 <br />
Hom(C1, X) <br />
Hom(C1, X) <br />
Hom(C2, X)<br />
0<br />
˜d2 <br />
· · ·<br />
El segun<strong>do</strong> es un complejo coca<strong>de</strong>na, concepto dual al <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, que se obtiene por<br />
ser Hom(−, X) un funtor contravariante. Se <strong>de</strong>finen entonces la homología y cohomología<br />
<strong>de</strong> C con coeficientes en X <strong>de</strong> la siguiente manera [3]:<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> n ≥ 0.<br />
Hn(C, X) = Ker( dn)/ Im( dn+1)<br />
H n (C, X) = Ker( ˜ dn+1)/ Im( ˜ dn)<br />
Una vez introduci<strong>do</strong> el concepto <strong>de</strong> (co)homología nos centraremos en la homología <strong>de</strong><br />
ciertos grupos nilpotentes libres, con el objetivo <strong>de</strong> calcular ésta y proporcionar un méto<strong>do</strong><br />
m<strong>á</strong>s r<strong>á</strong>pi<strong>do</strong> y efectivo que el que hasta ahora se venía utilizan<strong>do</strong>. Para ello se ha usa<strong>do</strong> GAP<br />
(Groups, algorithms, programming) [1], un programa <strong>de</strong> código libre orienta<strong>do</strong> hacia el <strong>á</strong>lgebra<br />
computacional. Proporciona un lenguaje <strong>de</strong> programación y librerías con algoritmos<br />
y objetos algebraicos. Este sistema y toda la <strong>do</strong>cumentación y manuales relaciona<strong>do</strong>s se<br />
pue<strong>de</strong>n encontrar en:<br />
http://www.gap-system.org/gap.html<br />
A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, GAP cuenta con una extensa lista <strong>de</strong> paquetes, los cuales proporcionan funcionalida<strong>de</strong>s<br />
específicas. Se usar<strong>á</strong> en particular el paquete HAP (Homological algebra<br />
programming) que est<strong>á</strong> especialmente enfoca<strong>do</strong> hacia los c<strong>á</strong>lculos relaciona<strong>do</strong>s con la<br />
(co)homología <strong>de</strong> grupos [2]. Veremos a continuación varias <strong>de</strong>finiciones.<br />
Definición 3. Da<strong>do</strong> un grupo G, se <strong>de</strong>fine su serie central <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte como sigue:<br />
G1 = G, Gn = [Gn−1, G] = [[[G, G], G], n)<br />
· · · G],<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> [Gn−1, G] <strong>de</strong>nota el subgrupo <strong>de</strong> G genera<strong>do</strong> por los elementos <strong>de</strong> la forma<br />
x −1 y −1 xy, x ∈ Gn−1, y ∈ G.<br />
A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, si existe un n tal que Gn+1 = {e}, entonces se dice que G es nilpotente <strong>de</strong><br />
clase a lo sumo n. Si m es el menor número natural que satisface dicha propiedad se dice<br />
que G es nilpotente <strong>de</strong> clase m.<br />
Definición 4. Se dice que un grupo G es nilpotente libre <strong>de</strong> clase c y rango n si G ∼ = F/Fc,<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> F es un grupo libre <strong>de</strong> rango n.<br />
Da<strong>do</strong> un grupo G, a partir <strong>de</strong> él se pue<strong>de</strong> construir un <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie L(G). Consi<strong>de</strong>remos<br />
su serie central <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte; como Gn+1 es normal en Gn, po<strong>de</strong>mos tomar los<br />
cocientes Ln(G) = Gn/Gn+1 que resultan ser abelianos [3].
Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz SII 29<br />
Toman<strong>do</strong> ahora la suma directa L(G) = L1(G)⊕L2(G)⊕L3(G)⊕· · · la po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />
un <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie ya que el conmuta<strong>do</strong>r <strong>de</strong> G induce funciones Li(G)×Lj(G) →<br />
Li+j(G) que proporcionan una operación corchete bilineal [ , ] : L(G)×L(G) → L(G)<br />
que satisface la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> Jacobi.<br />
A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, esta construcción induce un funtor:<br />
L : Grupos → Álgebras <strong>de</strong> Lie sobre Z<br />
Existe un resulta<strong>do</strong> interesante sobre este funtor:<br />
Teorema 5. Sea G un grupo nilpotente libre <strong>de</strong> clase 2. Se tiene:<br />
Hn(G, Z) ∼ = Hn(L(G), Z).<br />
Es <strong>de</strong>cir, este resulta<strong>do</strong> permite calcular la homología <strong>de</strong> ciertos grupos por medio <strong>de</strong> su<br />
<strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada, y no directamente utilizan<strong>do</strong> una resolución <strong>de</strong>l grupo. Por esto,<br />
se han escrito varias funciones, sien<strong>do</strong> algunas <strong>de</strong> sus utilida<strong>de</strong>s las siguientes:<br />
• Computar el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada a un grupo.<br />
• Construir el complejo <strong>de</strong> Chevalley-Eilenberg asocia<strong>do</strong> a un <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie, necesario<br />
para calcular su homología.<br />
La primera observación que se pue<strong>de</strong> realizar es que calcular el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada<br />
a un grupo y su homología es mucho m<strong>á</strong>s r<strong>á</strong>pi<strong>do</strong> y menos exigente computacionalmente<br />
que calcular la homología <strong>de</strong>l grupo directamente.<br />
Por ejemplo, si consi<strong>de</strong>ramos un grupo nilpotente libre <strong>de</strong> clase 2 y rango 4, calcular su<br />
cuarta homología directamente lleva m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> cuarenta segun<strong>do</strong>s. Sin embargo, hacerlo por<br />
medio <strong>de</strong>l <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada supone menos <strong>de</strong> medio segun<strong>do</strong>.<br />
Por otro la<strong>do</strong>, si tomamos un grupo G nilpotente libre <strong>de</strong> clase 2 y rango 6, no podremos<br />
calcular su sexta homología <strong>de</strong> manera directa, pues los c<strong>á</strong>lculos implica<strong>do</strong>s son <strong>de</strong>masia<strong>do</strong><br />
gran<strong>de</strong>s. Sin embargo, si utilizamos el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie, sí podremos obtener el resulta<strong>do</strong>:<br />
H6(L(G), Z) = Z3 ⊕ 651)<br />
· · · ⊕ Z3 ⊕ Z ⊕ 11984)<br />
· · · ⊕ Z.<br />
Nos preguntamos ahora si se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>bilitar las hipótesis <strong>de</strong>l teorema. En cuanto a<br />
la hipótesis nilpotente libre parece que no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bilitada. Por ejemplo, si tomamos<br />
como G el grupo <strong>de</strong> Heisenberg con 3 genera<strong>do</strong>res, tenemos que G es un grupo nilpotente<br />
<strong>de</strong> clase 2 libre <strong>de</strong> torsión. Calculan<strong>do</strong> su homología obtenemos:<br />
H3(G, Z) = Z2 ⊕ Z ⊕ 14)<br />
· · · ⊕ Z.<br />
Por otro la<strong>do</strong>, si calculamos la homología <strong>de</strong> su <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada L(G) se comprueba<br />
que ésta no es isomorfa a H3(G, Z):<br />
H3(L(G), Z) = Z ⊕ 19)<br />
· · · ⊕ Z.
30 SII Homología y GAP<br />
Sin embargo, tenien<strong>do</strong> en cuenta numerosos c<strong>á</strong>lculos realiza<strong>do</strong>s con grupos nilpotentes<br />
libres <strong>de</strong> clase mayor que 2, parece que la hipótesis <strong>de</strong> clase 2 podría ser eliminada. Como<br />
ejemplo, consi<strong>de</strong>remos el grupo G nilpotente libre <strong>de</strong> clase 3 y rango 3. Usan<strong>do</strong> HAP para<br />
realizar los c<strong>á</strong>lculos, obtenemos:<br />
• H1(G, Z) = Z ⊕ Z ⊕ Z.<br />
• H2(G, Z) = Z ⊕ 18)<br />
· · · ⊕ Z.<br />
• H3(G, Z) = Z ⊕ 73)<br />
· · · ⊕ Z.<br />
• H4(G, Z) = Z2 ⊕ Z2 ⊕ Z2 ⊕ Z ⊕ 171)<br />
· · · ⊕ Z.<br />
• . . .<br />
Si tomamos el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada y calculamos su homología, se obtienen los<br />
mismos resulta<strong>do</strong>s.<br />
Esta conjetura pue<strong>de</strong> ser probada para los <strong>do</strong>s primeros grupos <strong>de</strong> homología.<br />
Proposición 6. Sea G un grupo nilpotente libre. Entonces, se tienen isomorfismos:<br />
Bibliografía<br />
H1(G, Z) ∼ = H1(L(G), Z).<br />
H2(G, Z) ∼ = H2(L(G), Z).<br />
[1] The GAP Group; GAP – Groups, Algorithms, and Programming, (2006)<br />
http://www.gap-system.org.<br />
[2] The GAP Group; GAP – Groups, Algorithms, and Programming, package HAP 1.6,<br />
(2006) http://www.gap-system.org.<br />
[3] P.J. Hilton, U. Stammbach; A course in homological algebra, Springer-Verlag, 1971.<br />
[4] Yu. V. Kuz’min, Yu. S. Semenov; On the homology of a free nilpotent group of class<br />
2, Sbornik: Mathematics 189:4 (1998), 527–560.
Resumo<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Conxuntos <strong>de</strong> Cantor e din<strong>á</strong>mica<br />
Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros<br />
Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />
17 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
O conxunto <strong>de</strong> Cantor po<strong>de</strong> pensarse coma o chanzo intermedio entre o punto e a recta. É<br />
un conxunto “con moitos buracos”, non obstante ten tantos puntos como R. Ten lonxitu<strong>de</strong><br />
nula, polo que po<strong>de</strong>ría dicirse que é “pequeno”, mais é non numerable, logo neste senso<br />
é “gran<strong>de</strong>”. Tr<strong>á</strong>tase dun conxunto <strong>de</strong> gran utilida<strong>de</strong> en topoloxía, an<strong>á</strong>lise ou <strong>á</strong>lxebra. En<br />
concreto, os conxuntos <strong>de</strong> Cantor xogan un importante papel no campo das foliacións e <strong>do</strong>s<br />
sistemas din<strong>á</strong>micos.<br />
Sobre os conxuntos <strong>de</strong> Cantor [4]<br />
En 1875, H. J. S. Smith, catedr<strong>á</strong>tico da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Oxford, publica o artigo On<br />
the integration of discontinuous functions, J. Lon<strong>do</strong>n Math. Soc. 1(6), 140-153, no que<br />
presenta, na parte final, un méto<strong>do</strong> para construír conxuntos “nada-<strong>de</strong>nsos”. Este parece<br />
ser o primeiro rexistro publica<strong>do</strong> no que aparece o que hoxe se coñece coma un conxunto<br />
<strong>de</strong> Cantor.<br />
En 1882, Cantor envíalle a De<strong>de</strong>kind unha carta na que lle presenta o seu conxunto<br />
ternario C = {z ∈ [0, 1] : z = ∞ i=1 αi<br />
3i , αi = 0, 2} coma un conxunto perfecto, é dicir,<br />
que non posúe puntos illa<strong>do</strong>s, e <strong>de</strong> interior baleiro.<br />
0<br />
Esquema da construción <strong>do</strong> conxunto ternario <strong>de</strong> Cantor<br />
Satisfai tamén outras importantes propieda<strong>de</strong>s, como que é compacto, totalmente disconexo,<br />
autosemellante (i.e., é a unión disxunta <strong>de</strong> dúas copias <strong>de</strong> si mesmo) ou homoxéneo (i.e.,<br />
para cada par <strong>de</strong> puntos, existe un homeomorfismo <strong>do</strong> conxunto en si mesmo que envía<br />
un no outro). A<strong>de</strong>mais, to<strong>do</strong>s os espacios métricos non baleiros, compactos, perfectos e<br />
totalmente disconexos son homeomorfos ao conxunto ternario <strong>de</strong> Cantor, é dicir, este é<br />
un representante da súa clase <strong>de</strong> homeomorfía. Por este motivo, os espacios métricos que<br />
PALABRAS CLAVE: Conxunto <strong>de</strong> Cantor, sistema din<strong>á</strong>mico cl<strong>á</strong>sico, m<strong>á</strong>quina <strong>de</strong> sumar binaria, espazo<br />
folia<strong>do</strong>, din<strong>á</strong>mica transversa.<br />
31<br />
1
32 SII Conxuntos <strong>de</strong> Cantor e din<strong>á</strong>mica<br />
cumpren estas tres propieda<strong>de</strong>s reciben o nome <strong>de</strong> conxuntos <strong>de</strong> Cantor xeneraliza<strong>do</strong>s, ou<br />
simplemente conxuntos <strong>de</strong> Cantor.<br />
Sistemas din<strong>á</strong>micos cl<strong>á</strong>sicos<br />
Un sistema din<strong>á</strong>mico sobre un conxunto <strong>de</strong> Cantor C é unha acción continua G ×C → C<br />
dun grupo discreto G sobre C. Nos sistemas din<strong>á</strong>micos cl<strong>á</strong>sicos, G = Z (ou N). Un<br />
coñeci<strong>do</strong> exemplo <strong>de</strong> sistema din<strong>á</strong>mico cl<strong>á</strong>sico é o seguinte:<br />
Sexa {0, 1} N o espazo das sucesións infinitas <strong>de</strong> 0 ′ s e 1 ′ s, que é un conxunto <strong>de</strong> Cantor<br />
coa topoloxía producto da topoloxía discreta sobre {0, 1}, xerada polos cilindros<br />
Cβ0···βn = {α ∈ {0, 1}N : α0 = β0, . . . , αn = βn}<br />
<strong>de</strong>termina<strong>do</strong>s polas sucesións finitas β0 · · · βn ∈ {0, 1} n . Ch<strong>á</strong>mase m<strong>á</strong>quina <strong>de</strong> sumar binaria<br />
ao sistema din<strong>á</strong>mico xera<strong>do</strong> pola transformación T : {0, 1} N −→ {0, 1} N <strong>de</strong>finida<br />
por <br />
T (α)0 = 1 , T (α)n = αn se α0 = 0<br />
T (α)0 = 0 , T (α)1 = T (σ(α))0 se α0 = 1<br />
on<strong>de</strong> σ : {0, 1} N −→ {0, 1} N é a transformación tal que σ(αn) = αn+1, coñecida como<br />
<strong>de</strong>sprazamento <strong>de</strong> Bernoulli. A <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> m<strong>á</strong>quina <strong>de</strong> sumar binaria débese a que a<br />
transformación T coinci<strong>de</strong> coa suma <strong>de</strong> 1<br />
S : x ∈ Z2 ↦−→ x + 1 ∈ Z2<br />
no anel Z2 <strong>do</strong>s enteiros 2-<strong>á</strong>dicos. Por outra banda, a órbita por T dunha sucesión α coinci<strong>de</strong><br />
coa súa clase <strong>de</strong> cofinalida<strong>de</strong> (dúas sucesións α, β dinse cofinais se os seus termos<br />
coinci<strong>de</strong>n a partir dun certo índice, é dicir, se existe m ≥ 0 tal que αn = βn, ∀ n ≥ m),<br />
ag<strong>á</strong>s no caso das clases <strong>de</strong> cofinalida<strong>de</strong> <strong>de</strong> 000 . . . e 111 . . . , contidas na mesma órbita. O<br />
que estamos dicin<strong>do</strong> é que a din<strong>á</strong>mica que <strong>de</strong>finen estas dúas relacións <strong>de</strong> equivalencia é a<br />
mesma.<br />
Din<strong>á</strong>mica transversa <strong>de</strong> espazos folia<strong>do</strong>s tranversalmente Cantor<br />
O exemplo anterior representa a din<strong>á</strong>mica transversa (véxase [3]) <strong>de</strong> espazos folia<strong>do</strong>s<br />
relativamente complexos coma o espazo folia<strong>do</strong> <strong>de</strong> Ghys-Kenyon [1] ou o espazo <strong>do</strong>s mosaicos<br />
<strong>de</strong> Robinson [2]. En xeral, a din<strong>á</strong>mica transversa <strong>de</strong> boa parte <strong>do</strong>s espazos folia<strong>do</strong>s<br />
transversalmente Cantor est<strong>á</strong> dada por unha acción <strong>de</strong> Z.<br />
Bibliografía<br />
[1] F. Alcal<strong>de</strong> Cuesta, A. Lozano Rojo e M. Macho Stadler, Dynamique transverse <strong>de</strong> la<br />
lamination <strong>de</strong> Ghys-Kenyon. Por aparecer en Bull. Braz. Math. Soc.<br />
[2] P. Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros; A din<strong>á</strong>mica <strong>do</strong>s mosaicos <strong>de</strong> Robinson. Publicacións <strong>do</strong> Departamento<br />
<strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía da USC 107, 2006.
Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros SII 33<br />
[3] A. Lozano Rojo, Hojas con mucho código, As matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño 2006.<br />
[4] M. Macho Stadler, Curiosida<strong>de</strong>s sobre el conjunto <strong>de</strong> Cantor, Un Paseo por la<br />
Geometría y la Topología (Dto. Matem<strong>á</strong>ticas. UPV-EHU) 3 (1999/2000), 97–116.<br />
(http://www.rsme.es/rec/paseo.htm)
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol<br />
María Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba<br />
Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />
26 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
Un grafo es un par G = (V, E) forma<strong>do</strong> por un conjunto <strong>de</strong> vértices V y un conjunto<br />
<strong>de</strong> aristas E ⊂ V × V . Dos vértices v1 y v2 est<strong>á</strong>n uni<strong>do</strong>s por una arista si y sólo si<br />
(v1, v2) ∈ E, en ese caso <strong>de</strong>cimos que v1 y v2 son vecinos. Un <strong>á</strong>rbol T es un grafo conexo<br />
sin ciclos (caminos <strong>de</strong> aristas cerra<strong>do</strong>s), sin lazos (aristas que salen y entran en un mismo<br />
vértice) y sin aristas múltiples (aristas diferentes con los mismos extremos). Un <strong>á</strong>rbol es un<br />
espacio métrico, la distancia entre <strong>do</strong>s vértices se <strong>de</strong>fine como la longitud <strong>de</strong>l único camino<br />
<strong>de</strong> aristas geodésico que los une.<br />
En general, vamos a trabajar con <strong>á</strong>rboles infinitos y enraiza<strong>do</strong>s, es <strong>de</strong>cir, fijaremos<br />
un vértice 0 <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol que llamaremos origen e imaginaremos el <strong>á</strong>rbol como crecien<strong>do</strong> a<br />
medida que nos alejamos <strong>de</strong> la raíz 0. En este contexto, los hijos <strong>de</strong> un vértice arbitrario<br />
v ∈ T ser<strong>á</strong>n aquellos vértices vecinos que se encuentren m<strong>á</strong>s aleja<strong>do</strong>s <strong>de</strong> la raíz 0.<br />
En el <strong>á</strong>rbol binario, to<strong>do</strong>s los vértices tienen <strong>do</strong>s hijos.<br />
La noción <strong>de</strong> número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol (dada por R. Lyons en [1] y [2]) mi<strong>de</strong><br />
el número medio <strong>de</strong> hijos por vértice. Conviene introducir previamente la interpretación<br />
geométrica <strong>de</strong> dicho concepto para que la <strong>de</strong>finición se nos presente m<strong>á</strong>s comprensible:<br />
Sea T un <strong>á</strong>rbol infinito y enraiza<strong>do</strong>. Pensemos las aristas <strong>de</strong> T como tubos, a través<br />
<strong>de</strong> los cuales fluye el agua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la raíz <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol hasta el infinito, repartién<strong>do</strong>se por las<br />
distintas ramas que nacen <strong>de</strong> cada vértice. Fija<strong>do</strong> λ ≥ 1, añadimos la siguiente restricción:<br />
la cantidad <strong>de</strong> agua m<strong>á</strong>xima que pue<strong>de</strong> fluir a través <strong>de</strong> una arista a distancia n <strong>de</strong>l origen, es<br />
λ −n . Es <strong>de</strong>cir, la capacidad <strong>de</strong> los tubos disminuye a medida que nos alejamos <strong>de</strong>l origen.<br />
Obsérvese que para un <strong>á</strong>rbol fija<strong>do</strong>, cuanto m<strong>á</strong>s gran<strong>de</strong> tomemos λ, la capacidad <strong>de</strong> las<br />
aristas se har<strong>á</strong> cada vez m<strong>á</strong>s pequeña, dificultan<strong>do</strong> que el agua fluya a través <strong>de</strong> sus ramas.<br />
De hecho, existe un punto crítico br(T ) tal que para to<strong>do</strong> λ < br(T ) el agua fluye y para<br />
PALABRAS CLAVE: Grafos, dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff<br />
35
36 SII Número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol<br />
to<strong>do</strong> λ > br(T ) el agua se estanca. Es importante enten<strong>de</strong>r que cuan<strong>do</strong> el <strong>á</strong>rbol est<strong>á</strong> muy<br />
ramifica<strong>do</strong>, el punto crítico br(T ) es mayor que cuan<strong>do</strong> est<strong>á</strong> poco ramifica<strong>do</strong>. Se <strong>de</strong>fine,<br />
por tanto, el número <strong>de</strong> ramificación br(T ) <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol T como el supremo <strong>de</strong> aquellos λ que<br />
permiten fluir el agua a través <strong>de</strong> T , o equivalentemente, el ínfimo <strong>de</strong> los λ que no permiten<br />
fluir el agua.<br />
Veamos ahora <strong>de</strong> manera explícita la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> br(T ). Una separatriz Π <strong>de</strong> un<br />
<strong>á</strong>rbol T es un conjunto <strong>de</strong> aristas <strong>de</strong> T que separan la raíz <strong>de</strong>l infinito, es <strong>de</strong>cir, si las<br />
elimin<strong>á</strong>semos, la raíz 0 y el infinito permanecerían en componentes conexas distintas, o<br />
equivalentemente, to<strong>do</strong> camino infinito cortaría a Π en al menos una arista.<br />
Ejemplo <strong>de</strong> separatriz<br />
Se <strong>de</strong>fine el número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol T como:<br />
br(T ) = inf{λ ≥ 1 | infΠ<br />
<br />
e∈Π λ−d(0,e) = 0}<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> d(0, e) = max{d(0, x), d(0, y)} con e = (x, y). El sumatorio <br />
e∈Π λ−d(0,e) es<br />
la capacidad <strong>de</strong> las aristas (pensadas como tubos) <strong>de</strong> una separatriz Π. El hecho <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />
encontrar para un λ ≥ 1 una separatriz con capacidad tan pequeña como queramos, significa<br />
que el agua no pue<strong>de</strong> fluir para dicho λ. Obsérvese que la <strong>de</strong>finición coinci<strong>de</strong> con la<br />
i<strong>de</strong>a intuitiva <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar el número <strong>de</strong> ramificación con el ínfimo <strong>de</strong> los λ ≥ 1 que no<br />
permiten fluir el agua.<br />
Presentamos a continuación algunas <strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> ramificación:<br />
• El número <strong>de</strong> ramificación no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la elección <strong>de</strong>l origen.<br />
• Si T ′ es un sub<strong>á</strong>rbol <strong>de</strong> T , entonces br(T ′ ) ≤ br(T ).<br />
• La tasa <strong>de</strong> crecimiento inferior <strong>de</strong>finida como gr(T ) = lim infn→∞ s(n) 1<br />
n (<strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />
s(n) es el número <strong>de</strong> elementos <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol que est<strong>á</strong>n a distancia n <strong>de</strong>l origen) se<br />
relaciona con el número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> la siguiente manera: br(T ) ≤ gr(T ).<br />
• El número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol T se relaciona con la dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff<br />
<strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> finales ∂T <strong>de</strong>l siguiente mo<strong>do</strong>: br(T ) = e DH(∂T ) .<br />
A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> la introducción <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> número <strong>de</strong> ramificación, el objetivo <strong>de</strong> la<br />
charla es explicar su relación con la dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff. En primer lugar recordaremos<br />
la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol:
María Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba SII 37<br />
Sea T un <strong>á</strong>rbol enraiza<strong>do</strong> y sea ∂T el conjunto <strong>de</strong> to<strong>do</strong>s los caminos geodésicos infinitos<br />
(rayos) que parten <strong>de</strong> la raíz. Dicho espacio, llama<strong>do</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> T o espacio <strong>de</strong> finales <strong>de</strong><br />
T , es un espacio métrico: si <strong>do</strong>s rayos ξ, η ∈ ∂T tienen exactamente n aristas en común<br />
entonces d(ξ, η) = e−n .<br />
Una colección C <strong>de</strong> subconjuntos <strong>de</strong> ∂T es un recubrimiento si <br />
B∈C B = ∂T y por<br />
tanto, la dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff <strong>de</strong> ∂T se <strong>de</strong>fine como:<br />
DH(∂T ) = sup{α | inf<br />
C<br />
<br />
diam(B) α > 0}<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> diam(B) = max{d(ξ, η) | ξ, η ∈ B}. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff<br />
nos resulta familiar, puesto que nos recuerda a la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> número <strong>de</strong> ramificación. De<br />
hecho, como se anunció previamente, se tiene:<br />
B∈C<br />
br(T ) = e DH(∂T ) .<br />
Para probarlo, consi<strong>de</strong>ramos para cada vértice x ∈ T el conjunto<br />
Bx := {ξ ∈ ∂T | ξ pasa por x}.<br />
Obsérvese que diam(Bx) ≤ e−d(0,x) (<strong>de</strong> hecho diam(Bx) = e−d(0,x) para to<strong>do</strong> x ∈ T<br />
que tenga m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> un hijo). La importancia <strong>de</strong> estos conjuntos es la siguiente: un conjunto<br />
<strong>de</strong> aristas Π es una separatriz si y sólo si {By | (x, y) ∈ Π} es un recubrimiento <strong>de</strong> ∂T .<br />
A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, siempre po<strong>de</strong>mos encontrar otra separatriz Π ′ <strong>de</strong> capacidad igual o menor que<br />
verifique diam(By) = e−d(0,y) para to<strong>do</strong> (x, y) ∈ Π ′ . Por tanto,<br />
br(T ) = inf{λ ≥ 1 | inf<br />
Π<br />
= exp sup{α | inf<br />
Π<br />
<br />
(x,y)∈Π<br />
<br />
(x,y)∈Π<br />
λ −d(0,y) = 0} = sup{λ ≥ 1 | inf<br />
Π<br />
e −d(0,y)α > 0} = exp sup{α | inf<br />
Π<br />
<br />
(x,y)∈Π<br />
<br />
(x,y)∈Π<br />
λ −d(0,y) > 0} =<br />
diam(By) α > 0}.<br />
Puesto que para cada rayo geodésico ξ, la familia {By | ξ pasa por y} es un sistema<br />
fundamental <strong>de</strong> entornos <strong>de</strong> ξ, da igual que tomemos toda la familia <strong>de</strong> recubrimientos<br />
arbitrarios o que tomemos la familia <strong>de</strong> recubrimientos <strong>de</strong> la forma {By | (x, y) ∈ Π} con<br />
Π una separatriz. Por ello, se obtiene finalmente el resulta<strong>do</strong> busca<strong>do</strong>:<br />
Bibliografía<br />
br(T ) = exp sup{α | inf<br />
Π<br />
= exp sup{α | inf<br />
C<br />
<br />
B∈C<br />
<br />
(x,y)∈Π<br />
diam(By) α > 0} =<br />
diam(B) α > 0} = e DH(∂T ) .<br />
[1] R. Lyons, Y. Peres. Probability on trees and networks. Draft, version of 22 November<br />
2004.<br />
[2] R. Lyons, Ran<strong>do</strong>m walks and percolation on trees. Ann. Probab. 18 (1990), 931-958.
Resumo<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s<br />
José Carlos Díaz Ramos<br />
Department of Mathematics, University College Cork<br />
30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
Arquíme<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Siracusa (287 A.C. - 212 A.C.) foi un matem<strong>á</strong>tico, físico e enxeñeiro da<br />
antiga Grecia. Consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> como un <strong>do</strong>s gran<strong>de</strong>s xenios da historia, o seu lega<strong>do</strong> científico<br />
non se limita soamente ós seus traballos matem<strong>á</strong>ticos e físicos, se non tamén <strong>á</strong> producción<br />
<strong>de</strong> m<strong>á</strong>quinas que estaban moi por diante <strong>do</strong> seu tempo.<br />
Os <strong>de</strong>scubrimentos científicos e sobre to<strong>do</strong> matem<strong>á</strong>ticos <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s estiveron perdi<strong>do</strong>s<br />
durante moitos anos. Os seus traballos sobreviviron en forma <strong>de</strong> copias feitas en<br />
latín e <strong>á</strong>rabe, pero a maior parte <strong>de</strong>les foron <strong>de</strong>struí<strong>do</strong>s como consecuencia <strong>do</strong>s incendios<br />
da biblioteca <strong>de</strong> Alexandría on<strong>de</strong> se cría que estaban ditas copias. Non obstante, en 1906<br />
atopouse o chama<strong>do</strong> “palimpsesto <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s” que supuxo a recuperación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong><br />
parte da súa obra. Un palimpsesto é unha peza <strong>de</strong> pergamino na que o texto orixinal foi<br />
borra<strong>do</strong> (neste caso unha copia <strong>do</strong>s traballos <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s feita no século X) e substituí<strong>do</strong><br />
por outro (unha serie <strong>de</strong> oracións escritas sobre o antigo texto no século XIII). Incluso hoxe<br />
en día séguense empregan<strong>do</strong> diversos méto<strong>do</strong>s para tratar <strong>de</strong> recuperar completamente o<br />
texto científico borra<strong>do</strong>.<br />
Anque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista científico se coñece parte da obra <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s, os<br />
<strong>de</strong>talles da súa vida privada son bastante escuros. Por exemplo, non se sabe se estivo<br />
casa<strong>do</strong> ou tivo fillos.<br />
A anéc<strong>do</strong>ta m<strong>á</strong>is coñecida sobre Arquíme<strong>de</strong>s é o xeito no que <strong>de</strong>scubriu o principio <strong>do</strong>s<br />
corpos flotantes. Segun<strong>do</strong> a historia, ó rei Hieron fixéronlle unha coroa supostamente <strong>de</strong><br />
ouro, pero ante a <strong>de</strong>sconfianza <strong>de</strong>ste, encargóuselle a Arquíme<strong>de</strong>s a tarefa <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar,<br />
sen danala, se efectivamente a coroa era <strong>de</strong>ste metal. Mentres tomaba un baño, Arquíme<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>use <strong>de</strong> conta <strong>de</strong> que o nivel da auga subía can<strong>do</strong> el se metía <strong>de</strong>ntro e que podía empregar<br />
este efecto para <strong>de</strong>terminar o volume da coroa, e por tanto a súa <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong><br />
pesala. A <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> da coroa sería menor c<strong>á</strong> <strong>do</strong> ouro puro se metais m<strong>á</strong>is baratos e menos<br />
<strong>de</strong>nsos foran emprega<strong>do</strong>s na súa construcción. Arquíme<strong>de</strong>s saiu <strong>á</strong> rúa, tan contento <strong>de</strong>sta<br />
i<strong>de</strong>a que se esqueceu <strong>de</strong> que ía nu, berran<strong>do</strong> “Eureka” (atopeino). Esta historia non aparece<br />
nos traballos <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s, pero no seu trata<strong>do</strong> “Sobre os corpos flotantes” acuñou o que<br />
hoxe en día se coñece como o Principio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s: to<strong>do</strong> corpo mergulla<strong>do</strong> nun flui<strong>do</strong><br />
experimenta un empuxe vertical cara arriba equivalente <strong>á</strong> masa <strong>do</strong> fluí<strong>do</strong> <strong>de</strong>splaza<strong>do</strong>.<br />
PALABRAS CLAVE: Arquíme<strong>de</strong>s, esferas xeodésicas, tubos, volume <strong>de</strong> obxectos xeométricos<br />
39
40 SII O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s<br />
Outra invención <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s e o “parafuso <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s”, unha m<strong>á</strong>quina que<br />
podía ser accionada manualmente consistente nun helicoi<strong>de</strong> coloca<strong>do</strong> <strong>de</strong>ntro dun cilindro<br />
e que servía, entre outras cousas, para subir auga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto baixo a un m<strong>á</strong>is eleva<strong>do</strong>.<br />
Este artiluxio séguese empregan<strong>do</strong> hoxe en día con ese propósito en países en fase <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>senvolvemento e tamén ten aplicacións na industria alimenticia para a fabricación <strong>de</strong><br />
embuti<strong>do</strong>s.<br />
Anque non foi invento <strong>de</strong>l, Arquíme<strong>de</strong>s foi o primeiro en dar unha explicación rigurosa<br />
<strong>do</strong> principio da palanca. Segun<strong>do</strong> Pappus, o seu estudio sobre as palancas levouno a afirmar<br />
“d<strong>á</strong><strong>de</strong>me un punto <strong>de</strong> apoio e moverei o mun<strong>do</strong>”. Esta lei establécese hoxe en día nos<br />
trata<strong>do</strong>s <strong>de</strong> física como o enuncia<strong>do</strong> m<strong>á</strong>is xeral <strong>de</strong> “conservación <strong>do</strong> momento angular”.<br />
Parte <strong>do</strong> traballo <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s base<strong>á</strong>base nas necesida<strong>de</strong>s da súa cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Siracusa.<br />
Outra fazaña que se lle atribúe é a <strong>de</strong> queimar barcos romanos durante a segunda guerra<br />
púnica, can<strong>do</strong> estes asediaron a cida<strong>de</strong>, por medio dunha serie <strong>de</strong> espellos que concentraban<br />
a luz solar nun punto. Hoxe ch<strong>á</strong>mase a esta i<strong>de</strong>a o “raio mortal <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s” e aínda<br />
segue a controversia sobre a veracida<strong>de</strong> <strong>de</strong>ste feito. Se ben teoricamente é posible, os<br />
medios <strong>do</strong>s que dispoñía Arquíme<strong>de</strong>s eran escasos. Actualmente crese que, anque este<br />
experimento po<strong>de</strong> ser reproduci<strong>do</strong> con tales medios, as condicións que se necesitan son tan<br />
i<strong>de</strong>ais que se consi<strong>de</strong>ra que é soamente un mito. Non obstante, é probable que empregase<br />
méto<strong>do</strong>s similares para cegar ou confundir o inimigo.<br />
Á marxe <strong>de</strong>stes e outros <strong>de</strong>scubrimentos científicos, o certo é que a razón pola que se<br />
consi<strong>de</strong>ra a Arquíme<strong>de</strong>s un <strong>do</strong>s gran<strong>de</strong>s xenios da humanida<strong>de</strong> é pola súa obra matem<strong>á</strong>tica.<br />
Os seus méto<strong>do</strong>s son moi similares ós <strong>do</strong> c<strong>á</strong>lculo infinitesimal que coñecemos hoxe en<br />
día, se ben cómpre sinalar que a <strong>de</strong>mostración <strong>do</strong>s seus resulta<strong>do</strong>s é m<strong>á</strong>is rigurosa c<strong>á</strong> que<br />
empregarían, case <strong>do</strong>us milenios <strong>de</strong>spois, Newton e Leibnitz.<br />
Arquíme<strong>de</strong>s moreu no 212 A.C. durante a segunda guerra púnica. Segun<strong>do</strong> di a tradición,<br />
Arquíme<strong>de</strong>s estaba contemplan<strong>do</strong> un diagrama matem<strong>á</strong>tico can<strong>do</strong> foi captura<strong>do</strong>. Un<br />
solda<strong>do</strong> ma<strong>do</strong>ulle <strong>de</strong>ixar o que estaba facen<strong>do</strong> e Arquíme<strong>de</strong>s respostoulle que tiña que<br />
acabar o seu problema e que non o molestase. Anque non hai evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>stas palabras,<br />
dise que Arquíme<strong>de</strong>s lle dixo ó solda<strong>do</strong> “non molestes os meus círculos”. O solda<strong>do</strong> romano,<br />
enfada<strong>do</strong>, matou a Arquíme<strong>de</strong>s coa súa espada, o cal anoxou moito o xeneral romano<br />
a cargo da operación, habida conta <strong>do</strong> prestixio e <strong>do</strong> respeto que to<strong>do</strong> o mun<strong>do</strong> tiña por Arquíme<strong>de</strong>s.<br />
Na tumba <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s había unha inscripción co seu<br />
diagrama matem<strong>á</strong>tico favorito e <strong>do</strong> que se atopaba m<strong>á</strong>is<br />
orgulloso. Este consistía nunha esfera inscrita nun cilindro<br />
<strong>do</strong> mesmo radio e con altura igual ó di<strong>á</strong>metro <strong>do</strong> cilindro.<br />
O diagrama viña a representar o feito <strong>de</strong>mostra<strong>do</strong> por Arquíme<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> que o volume da esfera inscrita é <strong>do</strong>us tercios o<br />
volume <strong>do</strong> cilindro. Esta charla preten<strong>de</strong> discutir como po<strong>de</strong><br />
ser xeneraliza<strong>do</strong> este resulta<strong>do</strong> e ata que punto é importante.<br />
A partir <strong>de</strong> agora traballaremos no contexto das varieda<strong>de</strong>s riemannianas. Para unha<br />
introducción intuitiva a este concepto, véxase [1].
José Carlos Díaz Ramos SII 41<br />
Sexa pois (M n , g) unha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann, on<strong>de</strong> n é a dimensión e g <strong>de</strong>nota a<br />
métrica da varieda<strong>de</strong>. Recor<strong>de</strong>mos que unha métrica é un producto interior que varía<br />
diferenciablemente co punto, <strong>de</strong> xeito que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir non só lonxitu<strong>de</strong>s e <strong>á</strong>ngulos<br />
entre vectores senón tamén lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> curvas e volumes. Unha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann<br />
convírtese pois nun espacio métrico on<strong>de</strong> a distancia entre <strong>do</strong>us puntos é o ínfimo das<br />
lonxitu<strong>de</strong>s das curvas que unen ditos puntos. Para xeneralizar o teorema <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s o<br />
primeiro que <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>finir é o an<strong>á</strong>lgo a un cilindro e a unha esfera.<br />
O concepto <strong>de</strong> esfera, <strong>de</strong> feito, xeneralízase <strong>de</strong> xeito moi natural: unha bóla xeodésica<br />
centrada no punto m ∈ M e <strong>de</strong> radio r > 0, Sm(r), é o conxunto <strong>do</strong>s puntos <strong>de</strong> M que<br />
distan menos ou igual ca r <strong>de</strong> m, é dicir, Sm(r) = {p ∈ M : d(m, p) ≤ r}.<br />
O an<strong>á</strong>logo a un cilindro é tamén moi natural, se ben para a súa <strong>de</strong>finición rigurosa<br />
cómpre certa preparación. Unha xeodésica é unha curva que ten aceleración cero. Xeometricamente,<br />
isto implica que a curva minimiza (localmente) a distancia entre os puntos que<br />
une, <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> que as xeodésicas nunha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann son a xeneralización natural<br />
das rectas no espacio euclidiano. É ben sabi<strong>do</strong> que da<strong>do</strong> un punto m e un vector tanxente v<br />
en m existe unha única xeodésica (maximal) γv que pasa por m e ten por vector tanxente v.<br />
Da<strong>do</strong> un punto m ∈ M, po<strong>de</strong>mos pois consi<strong>de</strong>rar todas as xeodésicas que saen <strong>de</strong> m con<br />
distintas velocida<strong>de</strong>s iniciais. Así pois po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir a chamada aplicación exponencial<br />
centrada en m como a aplicación exp m : v ∈ TmM ↦→ exp m(v) = γv(1) ∈ M on<strong>de</strong><br />
γv <strong>de</strong>nota a xeodésica que pasa por m e é tanxente a v. É dicir, exp m(v) consiste en<br />
percorrer unha distancia v na dirección marcada por v <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto m. Por exemplo,<br />
est<strong>á</strong> claro que con esta notación unha bóla xeodésica vén dada por Sm(r) = {exp m(rv) :<br />
v ∈ TmM, v ≤ 1}.<br />
Sexa pois γ : [a, b] → M unha xeodésica.<br />
Un tubo arre<strong>do</strong>r <strong>de</strong> γ <strong>de</strong> radio r é por <strong>de</strong>finición Tγ(r) =<br />
{exp γ(t)(rv) : t ∈ [a, b], v ∈ T γ(t)M, v ≤ 1, v ⊥ ˙γ(t)}<br />
(en rigor, o concepto <strong>de</strong> tubo po<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse ó longo dunha<br />
curva arbitraria; non obstante, da<strong>do</strong> que preten<strong>de</strong>mos xeneralizar<br />
o concepto <strong>de</strong> cilindro só consi<strong>de</strong>ramos tubos arre<strong>do</strong>r<br />
<strong>de</strong> xeodésicas). É dicir, un tubo <strong>de</strong> radio r arre<strong>do</strong>r dunha<br />
xeodésica é o conxunto <strong>de</strong> puntos que est<strong>á</strong>n a unha distancia<br />
menor ou igual ca r partin<strong>do</strong> perpendicularmente <strong>de</strong> dita<br />
xeodésica. No espacio euclidiano as xeodésicas son as rectas<br />
e os tubos arre<strong>do</strong>r <strong>de</strong>las coinci<strong>de</strong>n exactamente cos cilindros.<br />
Así pois, o concepto <strong>de</strong> tubo arre<strong>do</strong>r dunha xeodésica é<br />
a xeneralización inmediata <strong>de</strong> cilindro: só cómpre reescribir a<br />
<strong>de</strong>finición euclidiana en termos <strong>de</strong> xeometría riemanniana.<br />
Ó contrario que no espacio euclidiano, o volume dunha bóla xeodésica ou dun tubo non<br />
é coñeci<strong>do</strong> en xeral. Sen embargo, pó<strong>de</strong>se aproximar este mediante unha serie <strong>de</strong> potencias.
42 SII O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s<br />
Os primeiros termos <strong>de</strong>stes <strong>de</strong>senvolvementos son:<br />
vol(Sm(r)) = cnr n<br />
<br />
1 − τ(m)<br />
vol(Tγ(r)) = cn−1r n−1<br />
6(n + 2) r2 + O(r 4 )<br />
r <br />
−r<br />
<br />
,<br />
1 − τ(γ(t)) + ρ ˙γ(t) ˙γ(t)<br />
r<br />
6(n + 1)<br />
2 + O(r 4 )<br />
<br />
dt.<br />
Aquí, cn representa o volume dunha esfera (maciza) en R n <strong>de</strong> radio un. Dito volume é<br />
coñeci<strong>do</strong> explicitamente para calquera dimensión e non é dificil ver que é cn = π n<br />
2 /( n<br />
2 )!,<br />
on<strong>de</strong> x! = Γ(x + 1) e Γ é a función gamma Γ(x) = ∞<br />
o tx−1e−tdt. Nas expresións<br />
anteriores ρ <strong>de</strong>nota o tensor <strong>de</strong> Ricci e τ a curvatura escalar. Non discutiremos os obxectos<br />
ρ e τ; tan só mencionamos que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n da curvatura. Obviamente, no espacio euclidiano<br />
a curvatura é cero e por tanto os respectivos volumes son cnrn e 2cn−1rn .<br />
De feito, da anterior discusión séguese unha xeneralización inmediata <strong>do</strong> teorema <strong>de</strong><br />
Arquíme<strong>de</strong>s para dimensións superiores: a relación entre o volume dunha esfera n-dimen-<br />
cn<br />
sional e o cilindro que a circunscribe é . Se tomamos n = 3 obtemos, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong><br />
2cn−1<br />
c<strong>á</strong>lculos elementais que precisamente tal número é 2/3.<br />
En xeral, nunha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann a relación vol(Sγ(0)(r))/vol(Tγ(r)), on<strong>de</strong> γ :<br />
[−r, r] → M é unha xeodésica parametrizada por arco, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>do</strong> radio, <strong>do</strong> punto e da<br />
dirección <strong>do</strong> eixe <strong>do</strong> tubo (a xeodésica) a<strong>de</strong>mais que da propia varieda<strong>de</strong>. Asombrosamente,<br />
o número anterior caracteriza a xeometría euclidiana:<br />
Teorema 1. [2] Sexa (M n , g) unha varieda<strong>de</strong> tal que para calquera punto m e todas as<br />
xeodésicas γ pasan<strong>do</strong> por m o número vol(Sm(r))/vol(Tγ(r)) é constantemente igual a<br />
cn para calquera radio suficientemente pequeno. Entón, M é ch<strong>á</strong>, ou o que é o mesmo,<br />
2cn−1<br />
M é localmente isométrica a un espacio euclidiano.<br />
No caso particular en que n = 3 obtemos que o número 2/3 caracteriza, polo menos<br />
localmente, a xeometría euclidiana tridimensional. A beleza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> resulta<strong>do</strong> ponse <strong>de</strong> manifesto<br />
ó vela na perspectiva que lle correspon<strong>de</strong> ó resulta<strong>do</strong> <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s. A relación 2/3<br />
obtida por este é un teorema difícil e fermoso que asombrou e asombra a varias xeracións<br />
<strong>de</strong> matem<strong>á</strong>ticos. A<strong>de</strong>mais os seus méto<strong>do</strong>s foron precursores das técnicas <strong>do</strong> c<strong>á</strong>lculo infinitesimal<br />
que se <strong>de</strong>senvolveron séculos m<strong>á</strong>is tar<strong>de</strong>. O propio Arquíme<strong>de</strong>s foi consciente da<br />
súa trascen<strong>de</strong>ncia e fermosura. E sen embargo, a relación 2/3 vai moito m<strong>á</strong>is aló: Eucli<strong>de</strong>s<br />
po<strong>de</strong>ría ter emprega<strong>do</strong> este número para <strong>de</strong>finir a súa xeometría tridimensional.<br />
Bibliografía<br />
[1] J. C. Díaz-Ramos, Unha introducción <strong>á</strong> curvatura, As Matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño 1 (2006),<br />
Instituto <strong>de</strong> matem<strong>á</strong>ticas, USC, 3–4.<br />
[2] M. Djorić, L. Vanhecke, A theorem of Archime<strong>de</strong>s about spheres and cylin<strong>de</strong>rs and<br />
two-point homogeneous spaces, Bull. Austral. Math. Soc. 43 (1991), no. 2, 283–294.
Resumen<br />
Motivación<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Estadística y genética<br />
Manuel García Magariños<br />
Departamento <strong>de</strong> Estatística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />
8 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
En los últimos años la proliferación <strong>de</strong> tecnologías encaminadas al genotipa<strong>do</strong> <strong>de</strong> muestras<br />
humanas ha da<strong>do</strong> como resulta<strong>do</strong> cantida<strong>de</strong>s masivas <strong>de</strong> datos que es necesario analizar.<br />
Partien<strong>do</strong> <strong>de</strong> esto, y suman<strong>do</strong> a ello el ´boom´ que ha sufri<strong>do</strong> la genética en los últimos<br />
tiempos, que se traduce en multimillonarias y crecientes inversiones con abaratamientos<br />
progresivos <strong>de</strong> los costes, se pue<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la creciente necesidad <strong>de</strong> que estos ´inputs´<br />
o datos <strong>de</strong> entrada <strong>de</strong>n lugar a resulta<strong>do</strong>s <strong>de</strong> los que se pueda beneficiar la sociedad en su<br />
conjunto.<br />
De entre los múltiples tipos <strong>de</strong> estudios que involucran variables genéticas nos interesan<br />
especialmente aquellos que buscan asociaciones <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s humanas complejas<br />
con componentes <strong>de</strong>l genoma. El calificativo ´complejas´ aplica<strong>do</strong> a las enfermeda<strong>de</strong>s nos<br />
ayuda a diferenciarlas <strong>de</strong> las enfermeda<strong>de</strong>s ´men<strong>de</strong>lianas´, que son aquellas en las que una<br />
posición génica única y generalmente conocida es responsable <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la enfermedad<br />
si y solo si en ella se da una <strong>de</strong>terminada variante. Por el contrario, en las enfermeda<strong>de</strong>s<br />
complejas, como la diabetes o algunos tipos <strong>de</strong> c<strong>á</strong>ncer, se cree que incrementos<br />
en las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sufrir la enfermedad pue<strong>de</strong>n venir da<strong>do</strong>s únicamente por intrinca<strong>do</strong>s<br />
patrones <strong>de</strong> variantes genéticas. Es por ello que las técnicas tradicionales usadas en el<br />
pasa<strong>do</strong> para el estudio <strong>de</strong> las enfermeda<strong>de</strong>s ´men<strong>de</strong>lianas´ han fracasa<strong>do</strong> en el estudio <strong>de</strong><br />
las enfermeda<strong>de</strong>s complejas.<br />
En la especie humana, los individuos se diferencian unos <strong>de</strong> otros únicamente a través<br />
<strong>de</strong> un 1% <strong>de</strong>l genoma, lo cual reduce ya <strong>de</strong> un mo<strong>do</strong> significativo el campo <strong>de</strong> estudio.<br />
Este 1% compren<strong>de</strong> diferentes tipos <strong>de</strong> variantes, como por ejemplo los STRs, que son los<br />
marca<strong>do</strong>res comúnmente usa<strong>do</strong>s en los estudios <strong>de</strong> paternidad. Los estudios <strong>de</strong> asociación<br />
genotipo-enfermedad con que trabajamos <strong>de</strong> forma habitual usan SNPs (<strong>de</strong>l inglés Single<br />
Nucleoti<strong>de</strong> Polymorphisms), que son variantes <strong>de</strong> un único nucleóti<strong>do</strong> en la secuencia <strong>de</strong>l<br />
ADN. Si tenemos en cuenta que nuestro ADN est<strong>á</strong> forma<strong>do</strong> por un par <strong>de</strong> secuencias, cada<br />
una <strong>de</strong> un progenitor, entonces es trivial enten<strong>de</strong>r que cada SNP ser<strong>á</strong>, a efectos estadísticos,<br />
una variable categórica que toma 3 posibles valores, que se codifican <strong>de</strong> la siguiente<br />
manera:<br />
PALABRAS CLAVE: Estadística; genética; clasificación; asociación; CART<br />
43
44 SII Estadística y genética<br />
• 1 = homocigoto en la variante m<strong>á</strong>s común (ej. AA)<br />
• 2 = heterocigoto (ej. AT)<br />
• 3 = homocigoto en la variante menos común (ej. TT)<br />
Estos estudios <strong>de</strong> asociación enfermedad-genotipo toman generalmente <strong>de</strong>cenas o incluso<br />
cientos <strong>de</strong> SNPs para su an<strong>á</strong>lisis sobre una muestra que incluye casos (enfermos) y<br />
controles (sanos) en una proporción generalmente <strong>de</strong> 1:1. El objetivo es <strong>de</strong>tectar patrones<br />
diferenciales entre ambos grupos <strong>de</strong> individuos en el conjunto <strong>de</strong> SNPs. Para ello han si<strong>do</strong><br />
usadas en la literatura científica diferentes técnicas estadísticas, tales como el MDR [3],<br />
los SVMs [4] o los Ran<strong>do</strong>m Forests [2]. Nuestro interés se centrar<strong>á</strong> aquí en el CART, un<br />
méto<strong>do</strong> <strong>de</strong> m<strong>á</strong>s f<strong>á</strong>cil interpretación que los anteriores.<br />
Árboles <strong>de</strong> clasificación (CART)<br />
Los <strong>á</strong>rboles <strong>de</strong> clasificación y regresión (CART, <strong>de</strong>l inglés Classification and Regression<br />
Trees) fueron inicialmente <strong>de</strong>sarrolla<strong>do</strong>s por [1], y son el resulta<strong>do</strong> <strong>de</strong> un proceso inicial<br />
<strong>de</strong> partición recursiva y uno posterior <strong>de</strong> poda. Tal y como se pue<strong>de</strong> apreciar en la figura<br />
1, constan esencialmente <strong>de</strong> no<strong>do</strong>s, que se subdivi<strong>de</strong>n en ramas. El no<strong>do</strong> al comienzo <strong>de</strong>l<br />
<strong>á</strong>rbol es llama<strong>do</strong> no<strong>do</strong> raíz y contiene a la muestra completa <strong>de</strong> individuos, mientras que<br />
to<strong>do</strong>s los <strong>de</strong>m<strong>á</strong>s est<strong>á</strong>n forma<strong>do</strong>s por subconjuntos <strong>de</strong> dicha muestra. Los no<strong>do</strong>s terminales<br />
son aquellos que no se divi<strong>de</strong>n en ramas, por lo que también son llama<strong>do</strong>s hojas.<br />
1<br />
75/23<br />
V3< 1.5<br />
1<br />
49/17<br />
V2< 1.5<br />
1<br />
17/8<br />
V2< 2.5<br />
|<br />
V43>=1.5<br />
Figura 1: Árbol <strong>de</strong> clasificación<br />
2<br />
44/75<br />
2<br />
15/77<br />
La fase inicial <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol es la <strong>de</strong> crecimiento o partición recursiva.<br />
Dicha fase comienza ramifican<strong>do</strong> el no<strong>do</strong> raíz en <strong>do</strong>s no<strong>do</strong>s ´hijos´ y repitien<strong>do</strong> dicho proceso<br />
<strong>de</strong> forma recursiva sobre ellos. La ramificación <strong>de</strong> un no<strong>do</strong> en <strong>do</strong>s no<strong>do</strong>s ´hijos´ se<br />
lleva a cabo a partir <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las covariables (SNPs). Esto se hace usan<strong>do</strong>
Manuel García Magariños SII 45<br />
algun tipo <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> ´impureza´ i(t) <strong>de</strong> los no<strong>do</strong>s. La razón <strong>de</strong> que lo que se mida sea<br />
la ´impureza´ es que, a través <strong>de</strong> la ramificación recursiva en los no<strong>do</strong>s, uno <strong>de</strong> los objetivos<br />
que se persigue con los <strong>á</strong>rboles es construir subconjuntos o submuestras homogéneas<br />
(´puras´) <strong>de</strong> individuos, al menos en los referente a aquellas covariables (SNPs) con un<br />
mayor po<strong>de</strong>r discriminante. De ese mo<strong>do</strong>, si una rama s en un no<strong>do</strong> t envía una proporción<br />
pr <strong>de</strong> los individuos a un no<strong>do</strong> ´hijo´ tr y una proporción pl a tl, entonces la disminución<br />
en impureza <strong>de</strong> esa ramificación viene dada por<br />
∆i(s, t) = i(t) − pri(tr) − pli(tl)<br />
y tomaremos en un no<strong>do</strong> t aquella rama s que maximice dicha disminución<br />
s = argmaxs∆i(s, t)<br />
Así, cualquier <strong>á</strong>rbol seguir<strong>á</strong> crecien<strong>do</strong> hasta que llega<strong>do</strong> un momento to<strong>do</strong>s sus no<strong>do</strong>s estén<br />
forma<strong>do</strong>s por subconjuntos muestrales homogéneos (casos o controles).<br />
La fase final <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol es la <strong>de</strong> poda. Consiste, <strong>de</strong> forma resumida, en<br />
eliminar aquellas ramas cuyo efecto pudiera ser consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> superficial o cuya construcción<br />
en la fase <strong>de</strong> crecimiento estuviese basada en tamaños muestrales bajos.<br />
Una <strong>de</strong> las principales ventajas <strong>de</strong> los <strong>á</strong>rboles respecto a otros méto<strong>do</strong>s <strong>de</strong> clasificación,<br />
a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> su interpretabilidad, es que no es necesario imputar los datos perdi<strong>do</strong>s previamente<br />
a la ejecución <strong>de</strong>l méto<strong>do</strong>. Esto es <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> a las ´ramas sustitutas´ que los <strong>á</strong>rboles<br />
construyen en la fase <strong>de</strong> crecimiento. La ´rama sustituta´ ˆs <strong>de</strong> una rama s es aquella rama<br />
que, para un cierto subconjunto <strong>de</strong> individuos, imita <strong>de</strong> un mo<strong>do</strong> m<strong>á</strong>s preciso la acción <strong>de</strong><br />
s. Esta característica permite que los <strong>á</strong>rboles se adapten mucho mejor que otras técnicas<br />
al campo <strong>de</strong> la genética, extremadamente proclive a la aparición <strong>de</strong> los datos perdi<strong>do</strong>s o<br />
faltantes.<br />
Bibliografía<br />
[1] L. Breiman, J. Friedman, C.J. Stone y R.A. Olshen; Classification and Regression<br />
Trees, Wadsworth cop., 1984.<br />
[2] A. Bureau, J. Dupuis, K. Falls, K.L. Lunetta, B. Hayward, T.P. Keith y P. Van<br />
Eer<strong>de</strong>wegh, I<strong>de</strong>ntifying SNPs predictive of phenotype using ran<strong>do</strong>m forests, Genet.<br />
Epi<strong>de</strong>miol. 28 (2005), 171–182.<br />
[3] M.D. Ritchie, L.W. Hahn, N. Roodi, L.R. Bailey, W.D. Dupont, F.F. Parl y J.H.<br />
Moore, Multifactor-dimensionality reduction reveals high-or<strong>de</strong>r interactions among<br />
estrogen-metabolism genes in sporadic breast cancer, Am. J. Hum. Genet. 69 (2001),<br />
138–147.<br />
[4] H. Schwen<strong>de</strong>r, M. Zucknick, K. Ickstadt, H.M. Bolt y The GENICA network, A pilot<br />
study on the application of statistical classification procedures to molecular epi<strong>de</strong>miological<br />
data, Toxicol. Lett. 151 (2004), 291–299.
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto<br />
Laura Saavedra Lago<br />
Departamento <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>tica Aplicada<br />
15 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
El protocolo <strong>de</strong> Kyoto sobre el cambio clim<strong>á</strong>tico es un instrumento internacional que tiene<br />
por objeto reducir las emisiones <strong>de</strong> los gases que producen el calentamiento global como,<br />
por ejemplo, el CO2, el N2O o el SO2. Estos gases junto con los compuestos NOx<br />
son los que preocupan a las centrales térmicas en las que se quema carbón. En mayo<br />
<strong>de</strong> <strong>2007</strong>, WWF/A<strong>de</strong>na presentó un informe que situaba a la central térmica <strong>de</strong> En<strong>de</strong>sa en<br />
As Pontes como la novena m<strong>á</strong>s contaminate <strong>de</strong> Europa. El trabajo que nosotros realizamos<br />
para esta central consiste en hacer simulaciones numéricas <strong>de</strong> la combustión <strong>de</strong> carbón<br />
pulveriza<strong>do</strong> en el hogar <strong>de</strong> una nueva cal<strong>de</strong>ra, con distintos tipos <strong>de</strong> carbones y diferentes<br />
condiciones <strong>de</strong> funcionamiento <strong>de</strong> la cal<strong>de</strong>ra. Se preten<strong>de</strong>, por un la<strong>do</strong>, ver la concentracion<br />
<strong>de</strong> contaminantes expulsa<strong>do</strong>s a la atmósfera y, por otro la<strong>do</strong>, analizar el funcionamiento <strong>de</strong><br />
la cal<strong>de</strong>ra con los nuevos carbones <strong>de</strong> importación que se utilizan <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> al agotamiento<br />
<strong>de</strong>l carbón <strong>de</strong> la mina.<br />
La nueva cal<strong>de</strong>ra es <strong>de</strong> tipo torre, con 6 molinos, y quema<strong>do</strong>res en disposición tangencial.<br />
Poseen 6 entradas <strong>de</strong> fuelóleo para el arranque y 6 entradas <strong>de</strong> aire secundario (OFA).<br />
Cada quema<strong>do</strong>r se divi<strong>de</strong> en cuatro niveles, cada uno <strong>de</strong> los cuales consta <strong>de</strong> <strong>do</strong>s entradas<br />
<strong>de</strong> gas/carbón intercaladas con tres entradas <strong>de</strong> aire.<br />
Por otra parte, la cal<strong>de</strong>ra dispone en su parte inferior <strong>de</strong> una salida por la que se evacuan<br />
las partículas que caen hacia esa zona, procedién<strong>do</strong>se a su apaga<strong>do</strong>. Así pues, cuan<strong>do</strong> una<br />
partícula llega a esa zona, se elimina <strong>de</strong>l <strong>do</strong>minio computacional perdién<strong>do</strong>se toda su masa<br />
y energía.<br />
De los 6 molinos existentes sólo 5 se encuentran en funcionamiento, hacién<strong>do</strong>se la<br />
selección <strong>de</strong>l quema<strong>do</strong>r que no est<strong>á</strong> operativo <strong>de</strong> forma arbitraria. Que el quema<strong>do</strong>r no esté<br />
operativo significa que no se introduce ni gas <strong>de</strong> recirculación ni carbón pero sí se sigue<br />
introducien<strong>do</strong> aire. Un esquema <strong>de</strong> esta nueva cal<strong>de</strong>ra pue<strong>de</strong> verse en la figura 1.<br />
Las simulaciones se realizan utilizan<strong>do</strong> el programa Fluent. En la figura 2 se muestra<br />
la concentracion <strong>de</strong> CO2 obtenida en una simulación.<br />
PALABRAS CLAVE: Combustión, carbón pulveriza<strong>do</strong>.<br />
47
48 SII Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto<br />
Figura 1: Esquema <strong>de</strong> la nueva cal<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> En<strong>de</strong>sa<br />
Figura 2: Concentración <strong>de</strong> CO2<br />
Actualmente trabajamos también en el estudio e implementación <strong>de</strong> nuevos mo<strong>de</strong>los<br />
<strong>de</strong> combustión que se incorporar<strong>á</strong>n a un programa <strong>de</strong>sarrolla<strong>do</strong> en el <strong>de</strong>partamento llama<strong>do</strong><br />
SC3D (Simulación <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ras en 3 Dimensiones).
Laura Saavedra Lago SII 49<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> combustión que usamos, que ha si<strong>do</strong> <strong>de</strong>sarrolla<strong>do</strong> en [2], trata los procesos<br />
simult<strong>á</strong>neos <strong>de</strong> evaporación <strong>de</strong> la humedad y la <strong>de</strong>volatilización, junto con las reacciones<br />
heterogéneas <strong>de</strong> gasificación <strong>de</strong>l carbono fijo (“char”) , que ocurren durante la combustión<br />
<strong>de</strong> una partícula <strong>de</strong> carbón. Este mo<strong>de</strong>lo presenta <strong>do</strong>s fases fuertemente acopladas.<br />
Este acoplamiento se <strong>de</strong>be, por un la<strong>do</strong>, a las fuentes que aporta la fase discreta a las ecuaciones<br />
<strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y energía <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo para la fase gaseosa y, por otro la<strong>do</strong>, a<br />
que la fase gaseosa <strong>de</strong>termina cómo se mueve y la atmósfera en la que se quema la partícula.<br />
El mo<strong>de</strong>lo cinético simplifica<strong>do</strong> que consi<strong>de</strong>ramos consiste en los siguientes procesos<br />
físico-químicos:<br />
• en el interior <strong>de</strong> las partículas:<br />
1 CO2 + C (s) → 2 CO + (q1)<br />
2<br />
1<br />
2 O2 + C (s) → CO + (q2)<br />
3 H2O + C (s) → CO + H2 + (q3)<br />
4 V (s) → V (g) + (q4)<br />
5 H2O (s) → H2O (g) + (q5)<br />
• en el gas que ro<strong>de</strong>a las partículas:<br />
6 CO + 1<br />
2 O2 → CO2<br />
+ (q6)<br />
7 V (g) + ν1 O2 → ν2 CO2 + ν3 H2O + ν4 SO2 + (q7)<br />
8 H2 + 1<br />
2 O2 → H2O + (q8)<br />
La hipótesis fundamental <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo es la Hipótesis <strong>de</strong> Burke-Schumann, que dice<br />
que las reacciones en fase gaseosa o no ocurren o lo hacen con velocidad infinita en una<br />
llama <strong>de</strong> difusión. Encontramos <strong>de</strong> esta forma <strong>do</strong>s regiones en la fase gaseosa, ΩO, <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />
no hay oxígeno, y ΩF , <strong>do</strong>n<strong>de</strong> no hay reactantes. Las reacciones en fase gaseosa se suponen<br />
controladas por la difusión y tienen lugar en una llama ΓF que separa las <strong>do</strong>s regiones.<br />
Se <strong>de</strong>finen los números <strong>de</strong> Damköhler como<br />
Dai = (a 2 /De)Bie −Ei/RTp , i = 1, 2, 3,<br />
<strong>do</strong>n<strong>de</strong> a es el radio <strong>de</strong> la partícula, De es el coeficiente <strong>de</strong> difusión a través <strong>de</strong> la partícula<br />
porosa, Bi y Ei son el prefactor <strong>de</strong> Arrhenius y la energía <strong>de</strong> activacion <strong>de</strong> la reacción i, Tp<br />
es la temperatura <strong>de</strong> la partícula y R es la constante universal <strong>de</strong> los gases. Estos números<br />
<strong>de</strong>terminan la etapa <strong>de</strong> gasificación en la que se encuentra la partícula.<br />
• Primera etapa: Reacciones <strong>de</strong> gasificación <strong>de</strong>l char congeladas (Dai ≪ 1).<br />
• Segunda etapa: Reacciones <strong>de</strong> gasificación <strong>de</strong>l char infinitamente r<strong>á</strong>pidas (Dai ≫ 1).<br />
• Tercera etapa: Particula inerte (la gasificación <strong>de</strong>l char o bien no se ha inicia<strong>do</strong> o ha<br />
finaliza<strong>do</strong>).
50 SII Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto<br />
Según la etapa en la que nos encontremos <strong>de</strong>bemos resolver distintos sistemas <strong>de</strong> ecuaciones<br />
no lineales, que combinaremos con la resolución <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> la fase gaseosa<br />
utilizan<strong>do</strong> el méto<strong>do</strong> <strong>de</strong> los elementos finitos y características <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n 2.<br />
El algoritmo <strong>de</strong> resolución consiste en lo siguiente:<br />
1. Se leen los datos <strong>de</strong> la fase gaseosa y se calculan la velocidad y la posición <strong>de</strong> la<br />
partícula.<br />
2. Se calculan las velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> volatilización y evaporación <strong>de</strong> la humedad.<br />
3. Si todavía hay carbono fijo en la partícula (rc > 0, sien<strong>do</strong> rc el radio <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong><br />
la partícula):<br />
• Si Dai < 1, i = 1, 2, 3, se consi<strong>de</strong>ra que las reacciones 1,2 y 3 no tienen lugar.<br />
• Si Dai > 1, i = 1, 2, 3, las reacciones 1,2 y 3 se consi<strong>de</strong>ran infinitamente<br />
r<strong>á</strong>pidas y se obtienen sus velocida<strong>de</strong>s adimesionales y el radio rc resolvien<strong>do</strong><br />
sistemas <strong>de</strong> ecuaciones no lineales distintos según la región en la que se encuentre<br />
la partícula.<br />
4. Se resuelve la ecuación <strong>de</strong> la energía para calcular Tp.<br />
5. Se calculan las fuentes para la fase gaseosa según el caso.<br />
Bibliografía<br />
[1] A. Bermú<strong>de</strong>z, Continuum thermomechanics. Birkhèauser, Verlag, Berlin, 2005.<br />
[2] A. Bermú<strong>de</strong>z, J. L. Ferrín y A. Liñ<strong>á</strong>n.The mo<strong>de</strong>lling of the generation of volatiles,<br />
H2 and CO, and their simultaneous diffusion controlled oxidation, in pulverised furnaces.<br />
Pendiente <strong>de</strong> publicación.<br />
[3] S.P. Burke and T.E.W. Schumann, textitDiffusion flames. Ind. and Eng. Chemistry,<br />
20:998-1004 (1928).<br />
[4] J. L. Ferrín. Algunas contribuciones a la mo<strong>de</strong>lización matem<strong>á</strong>tica <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong><br />
combustión <strong>de</strong> carbón. Tesis. Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 1999.<br />
[5] L. Saavedra. Simulación numérica <strong>de</strong> la combustión <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> carbón y simulación<br />
numérica en Mec<strong>á</strong>nica <strong>de</strong> Flui<strong>do</strong>s. Trabajo <strong>de</strong> <strong>Investigación</strong> Tutela<strong>do</strong>. Universidad<br />
<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 2006.
Resumen<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Algunas curvas famosas<br />
Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z<br />
Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />
22 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
En matem<strong>á</strong>ticas, el concepto <strong>de</strong> curva intenta capturar la i<strong>de</strong>a intuitiva <strong>de</strong> línea continua<br />
en una dimensión. Ejemplos sencillos y muy conoci<strong>do</strong>s <strong>de</strong> curvas son la circunferencia, la<br />
elipse, la hipérbola o la par<strong>á</strong>bola. Existen otros ejemplos <strong>de</strong> curvas <strong>de</strong> las que no se oye<br />
hablar con tanta frecuencia y que sin embargo tienen propieda<strong>de</strong>s muy curiosas.<br />
En este resumen se preten<strong>de</strong> dar unha breve introducción sobre algunas <strong>de</strong> estas curvas.<br />
En concreto, se hablar<strong>á</strong> <strong>de</strong> la familia <strong>de</strong> las cicloi<strong>de</strong>s. Las curvas <strong>de</strong> esta familia<br />
se caracterizan por estar <strong>de</strong>scritas por las distintas posiciones que ocupa un punto <strong>de</strong> una<br />
circunferencia cuan<strong>do</strong> rueda, sin <strong>de</strong>slizamiento, sobre otra curva (recta o circunferencia).<br />
Antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir alguna <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> esta familia y sus propieda<strong>de</strong>s vamos a recordar<br />
distintas maneras <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir curvas en el plano:<br />
• En geometría, una curva C es la imagen <strong>de</strong> un intervalo abierto I por una aplicación<br />
diferenciable α : I → R 2 , esto es, C = {α(t)/t ∈ I}. Se dice que α es una<br />
parametrización <strong>de</strong> C.<br />
• Una curva pue<strong>de</strong> ser un lugar geométrico, esto es, el conjunto <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong>l plano<br />
que cumplen una propiedad. Por ejemplo, la circunferencia se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como<br />
el conjunto <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong>l plano que equidistan <strong>de</strong> un punto fijo llama<strong>do</strong> centro <strong>de</strong> la<br />
circunferencia.<br />
• Una curva se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir por medio <strong>de</strong> una ecuación <strong>de</strong>l tipo f(x, y) = 0, <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />
f : R 2 −→ R es una función <strong>de</strong> <strong>do</strong>s variables. Por ejemplo, la circunferencia <strong>de</strong><br />
centro (0, 0) y radio 1 se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir mediante la ecuación x 2 + y 2 − 1 = 0 <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />
f(x, y) = x 2 + y 2 − 1.<br />
• En física, una curva se <strong>de</strong>fine como la trayectoria que sigue una partícula que se<br />
mueve en el plano. En esta <strong>de</strong>scripción, en cada instante <strong>de</strong> tiempo t, la partícula se<br />
encuentra en un punto <strong>de</strong>l plano que viene <strong>de</strong>termina<strong>do</strong> por sus coor<strong>de</strong>nadas (x, y).<br />
Para indicar la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l tiempo se representan por (x(t), y(t)).<br />
PALABRAS CLAVE: cicloi<strong>de</strong>, epicicloi<strong>de</strong>, hipocicloi<strong>de</strong>.<br />
51
52 SII Algunas curvas famosas<br />
La cicloi<strong>de</strong><br />
La cicloi<strong>de</strong> es la curva plana que <strong>de</strong>scribe la trayectoria <strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> una circunferencia<br />
(ruleta) cuan<strong>do</strong> esta gira, sin <strong>de</strong>slizarse, sobre una recta.<br />
Ecuaciones paramétricas<br />
Para obtener las ecuaciones paramétricas <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong>, fij<strong>á</strong>n<strong>do</strong>nos en la siguiente figura,<br />
es suficiente tener en cuenta que, al no existir <strong>de</strong>slizamiento, el arco ⌢<br />
P B y la distancia<br />
rectilínea OB coinci<strong>de</strong>n.<br />
Así, llaman<strong>do</strong> R al radio <strong>de</strong> la circunferencia y α al <strong>á</strong>ngulo en el centro, las coor<strong>de</strong>nadas<br />
<strong>de</strong>l punto P en nuestro sistema son:<br />
x = OA = OB − AB = ⌢<br />
P B −P D · sen α = R · α − R · sen α = R · (α − sen α) ,<br />
y = P A = DB − DC = DB − P D · cos α = R − R · cos α = R · (1 − cos α).<br />
Así se obtiene la ecuación en coor<strong>de</strong>nadas paramétricas (par<strong>á</strong>metro α) <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong>:<br />
Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong><br />
x = R · (α − sen α) ,<br />
y = R · (1 − cos α) .<br />
Esta curva fue estudiada por primera vez por Nicol<strong>á</strong>s <strong>de</strong> Cusa y posteriormente por Mersenne<br />
(monje amigo <strong>de</strong> Descartes). En 1599 Galileo estudió esta curva y le dio el nombre con el<br />
cual se conoce hoy en día.<br />
Algunas propieda<strong>de</strong>s curiosas <strong>de</strong> esta curva son:<br />
1. El <strong>á</strong>rea bajo un arco <strong>de</strong> cicloi<strong>de</strong> es tres veces el <strong>de</strong> la ruleta. (G.P. <strong>de</strong> Roberval, 1634).<br />
2. La longitud <strong>de</strong> un arco <strong>de</strong> cicloi<strong>de</strong> es cuatro veces el di<strong>á</strong>metro <strong>de</strong> la ruleta. (Christopher<br />
Wren, 1658)<br />
3. La cicloi<strong>de</strong> tiene la propiedad <strong>de</strong> ser tautócrona, (Huygens, 1673), es <strong>de</strong>cir, si un<br />
punto se <strong>de</strong>splaza a lo largo <strong>de</strong> la curva invertida, en caída libre, llegar<strong>á</strong> al punto<br />
mínimo <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong> en un tiempo que no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la posición inicial <strong>de</strong>l punto.
Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z SII 53<br />
4. La cicloi<strong>de</strong> tiene la propiedad <strong>de</strong> ser braquistócrona, es <strong>de</strong>cir, es la curva <strong>de</strong> <strong>de</strong>scenso<br />
m<strong>á</strong>s r<strong>á</strong>pi<strong>do</strong> en presencia <strong>de</strong> gravedad. Este problema fue plantea<strong>do</strong> por Johann<br />
Bernoulli en el siglo XVII y resuelto por diferentes matem<strong>á</strong>ticos <strong>de</strong> la época como<br />
Newton o Huygens.<br />
Área R1 = R2 = R3 tautócrona braquistócrona<br />
Como aplicación <strong>de</strong> esta curva se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que las cicloi<strong>de</strong>s se emplean en el diseño<br />
<strong>de</strong> los dientes <strong>de</strong> los engranajes (así lo propuso Gérard Desargues en el año 1630). También<br />
se pue<strong>de</strong> comprobar en física que un péndulo que tenga por límites una curva cicloi<strong>de</strong> es<br />
isócrono (perío<strong>do</strong> constante in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> la amplitud) y el centro <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong>l peso<br />
<strong>de</strong>scribe a su vez una cicloi<strong>de</strong>.<br />
Las trocoi<strong>de</strong>s<br />
Las trocoi<strong>de</strong>s son una familia <strong>de</strong> curvas que se <strong>de</strong>finen <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> an<strong>á</strong>logo a la cicloi<strong>de</strong><br />
pero en esta ocasión el punto que <strong>de</strong>scribe la trayectoria no est<strong>á</strong> sobre la ruleta sino a una<br />
distancia d <strong>de</strong>l centro. Cuan<strong>do</strong> la distancia d es mayor que el radio R <strong>de</strong> la ruleta se llama<br />
cicloi<strong>de</strong> alargada y cuan<strong>do</strong> es menor cicloi<strong>de</strong> acortada. En la siguiente figura se observa la<br />
forma <strong>de</strong> estas curvas.<br />
Epicicloi<strong>de</strong> e hipocicloi<strong>de</strong><br />
cicloi<strong>de</strong> alargada cicloi<strong>de</strong> acortada<br />
La epicicloi<strong>de</strong> es la curva generada por un punto P <strong>de</strong> una circunferencia <strong>de</strong> radio r cuan<strong>do</strong><br />
gira, sin <strong>de</strong>slizarse, por la cara exterior <strong>de</strong> otra circunferencia <strong>de</strong> radio R, con r
54 SII Algunas curvas famosas<br />
Cardioi<strong>de</strong> Nefroi<strong>de</strong> Ranunculus<br />
R=r R=2r R=5r R=2.1r<br />
La hipocicloi<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fine <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> an<strong>á</strong>logo a la epicicloi<strong>de</strong> pero en esta ocasión la<br />
circunferencia ruleta se <strong>de</strong>splaza por el interior <strong>de</strong> la circunferencia base. Las ecuaciones<br />
paramétricas en esta ocasión est<strong>á</strong>n dadas por:<br />
<br />
R−r<br />
x = (R − r) cos α + r cos α ,<br />
Algunos ejemplos <strong>de</strong> hipocicloi<strong>de</strong>s son :<br />
y = (R − r) cos α − r sen R−r<br />
r<br />
r<br />
α .<br />
<strong>de</strong>ltoi<strong>de</strong> astroi<strong>de</strong><br />
R=3r R=4r R=2.1 r R=5.5 r<br />
Por último, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que, al igual que en la cicloi<strong>de</strong>, también se pue<strong>de</strong> hablar<br />
<strong>de</strong> epicicloi<strong>de</strong> (resp., hipocicloi<strong>de</strong>) alargada y acortada, cuan<strong>do</strong> el punto que <strong>de</strong>scribe la<br />
trayectoria no es <strong>de</strong> la ruleta sino exterior o interior a la misma, respectivamente. En este<br />
caso reciben el nombre <strong>de</strong> epitrocoi<strong>de</strong>s e hipotrocoi<strong>de</strong>s. Un instrumento <strong>de</strong> gran utilidad<br />
para dibujar estas curvas es el espirógrafo, que consta <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> ruedas <strong>de</strong> diversos<br />
tamaños, cada una <strong>de</strong> las cuales tiene distintos orificios para pasar la punta <strong>de</strong> un l<strong>á</strong>piz y<br />
dibujar distintas curvas. Una versión para computa<strong>do</strong>r <strong>de</strong> este aparato pue<strong>de</strong> encontrarse<br />
en la p<strong>á</strong>gina<br />
http://temasmatematicos.unian<strong>de</strong>s.edu.co/Trocoi<strong>de</strong>s/paginas/espirografo.htm<br />
Bibliografía<br />
[1] C.S. Chinea; La cicloi<strong>de</strong>. Una curva <strong>de</strong> mucho empaque.<br />
http://personales.ya.com/casanchi/mat/cicloi<strong>de</strong>01.pdf<br />
[2] M. <strong>de</strong> Guzm<strong>á</strong>n; Aventuras Matem<strong>á</strong>ticas. Unha ventana hacia el caos y otros episodios.<br />
Ed. Pir<strong>á</strong>mi<strong>de</strong>.(2000)<br />
[3] M. <strong>de</strong> Guzm<strong>á</strong>n; Ecuaciones y <strong>de</strong>mostraciones <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong>.<br />
http://usuarios.bitmailer.com/e<strong>de</strong>guzman/GeometLab/ecua.htm
Resumo<br />
Motivazóns<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Categorías en xeometría<br />
Carlos Soneira Calvo<br />
Departamento <strong>de</strong> Álxebra<br />
24 <strong>de</strong> Maio <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
En xeometría alxébrica faise fincapé nos morfismos entre esquemas, que po<strong>de</strong>mos enten<strong>de</strong>r<br />
coma figuras, porque ten<strong>do</strong> un esquema base as figuras po<strong>de</strong>n interpretarse coma morfismos.<br />
Un morfismo <strong>de</strong> esquemas f : X −→ Y non só leva puntos en puntos, senón que<br />
tamén translada as correspon<strong>de</strong>ntes estruturas xeométricas <strong>do</strong>s esquemas, mediante os funtores<br />
imaxe directa e imaxe recíproca.<br />
Imaxe directa: sexa F ∈ OX Módulo e U ∈ Y un aberto, <strong>de</strong>fínese<br />
f∗F(U) = F(f −1 (U))<br />
que é un OY Módulo.<br />
Imaxe recíproca: sexa G ∈ OY Módulo e V ∈ X un aberto, <strong>de</strong>fínese<br />
f ∗ G(V ) = f −1 G(V ) ⊗ f −1 OY (V ) OX(V )<br />
que é un OX Módulo.<br />
Veríficase que f ∗ é adxunto pola esquerda <strong>de</strong> f∗. Estes funtores presentan a eiva <strong>de</strong><br />
non seren exactos, en concreto a imaxe directa é exacta <strong>á</strong> <strong>de</strong>reita e a inversa exacta <strong>á</strong> esquerda,<br />
polo que hai umha perda <strong>de</strong> información can<strong>do</strong> lle aplicamos un <strong>de</strong>stes funtores a<br />
unha sucesión exacta. A información recupérase achan<strong>do</strong> sucesións exactas tales que nos<br />
seus extremos coincidan coas dadas, pra po<strong>de</strong>r dar conta <strong>do</strong>s conúcleos e os núcleos que<br />
per<strong>de</strong>mos na sucesión <strong>de</strong> partida: A sucesión exacta longa asociada a unha sucesión exacta<br />
curta dada. Clasicamente, a solución <strong>á</strong> cuestión <strong>do</strong>u-se mediante resolucións flasgas (res.<br />
ch<strong>á</strong>ns) <strong>de</strong> feixes <strong>de</strong> módulos, construín<strong>do</strong> os chama<strong>do</strong>s funtores <strong>de</strong>riva<strong>do</strong>s n-ésimos. Isto<br />
fai que aparezan en escea, e sexan esenciais, os complexos <strong>de</strong> feixes e os morfismos entre<br />
complexos. O enfoque mo<strong>de</strong>rno da cuestión soluciona o problema establecen<strong>do</strong> unhas categorías<br />
on<strong>de</strong> viven os obxectos e morfismos a estudar, e on<strong>de</strong> a información relevante pra o<br />
noso problema sexa a que se ten en conta, é dicir, unhas categorías que criben a información<br />
e fagan fincapé nas estruturas. Estas son as categorías <strong>de</strong>rivadas.<br />
PALABRAS CLAVE: Catergorías <strong>de</strong>rivadas, xeometría alxébrica<br />
55
56 SII Categorías en xeometría<br />
Construción da categoría <strong>de</strong>rivada<br />
Faremos a construción en varios pasos. Partimos dunha categoría abeli<strong>á</strong>n A, e <strong>de</strong>notamos<br />
por K = K(A) a categoría homotópica <strong>de</strong> A, isto é, a que ten coma obxectos os complexos<br />
<strong>de</strong> obxectos <strong>de</strong> A e coma morfismos as clases <strong>de</strong> homotopía <strong>de</strong> morfismos <strong>de</strong> complexos.<br />
Xa que logo, as igualda<strong>de</strong>s considéran-se ag<strong>á</strong>s homotopía e as conmutativida<strong>de</strong>s <strong>do</strong>s diagramas<br />
tamén.<br />
Da<strong>do</strong> un complexo C . , posto que por <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> complexo <strong>de</strong> coca<strong>de</strong>ias as diferenciais<br />
verifican d n d n−1 = 0, ten-se que d n−1 induce:<br />
C n−1 −→ ker d n ,<br />
que ten coma conúcleo a cohomoloxía H n (C . ). Un morfismo <strong>de</strong> complexos u : A . −→ B .<br />
induce aplicacións:<br />
H n (u) : H n (A . ) −→ H n (B . ), n ∈ Z<br />
<strong>de</strong> tal xeito que estas aplicacións só <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n da clase <strong>de</strong> homotopía <strong>de</strong> u, xa que se <strong>do</strong>us<br />
complexos son homótopos daquela as súas homoloxías son isomorfas. Isto <strong>de</strong>fine unha<br />
familia <strong>de</strong> funtores<br />
H n : K −→ A, n ∈ Z.<br />
Diremos que u é un quasi-isomorfismo se a aplicación H n (u) é un isomorfismo pra<br />
to<strong>do</strong> n ∈ Z.<br />
Estamos agora en condicións <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a categoría <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> A, not<strong>á</strong>n<strong>do</strong>a D(A)<br />
ou D, coma aquela que ten por obxectos os mesmos ca K, mais na que cada morfismos<br />
A . −→ B . é a clase <strong>de</strong> equivalencia f/s dun par (s, f)<br />
A ←− s C . −→ f B .<br />
<strong>de</strong> morfismos en K, con s un quasi-isomorfismo, isto é, un morfismo <strong>de</strong> coca<strong>de</strong>ias que<br />
induce un isomorfismo en cohomoloxía, on<strong>de</strong> <strong>do</strong>us pares (s, f) e (s ′ , f ′ ) son equivalentes<br />
se existe un terceiro par (s ′′ , f ′′ ) e un diagrama conmutativo en K<br />
C .<br />
s<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
f<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
A .<br />
C ′′ <br />
s<br />
.<br />
<br />
′′<br />
f<br />
<br />
′′<br />
<br />
.<br />
B<br />
C ′ s<br />
.<br />
′<br />
<br />
f ′<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
A composición <strong>de</strong> <strong>do</strong>us morfismos f/s : A . −→ B . e f ′ /s ′ : B . −→ B ′. é f ′ g/st,<br />
on<strong>de</strong> (t, g) é un par tal que ft = s ′ g. Can<strong>do</strong> sempre existen un par (g, t) verifican<strong>do</strong> a
Carlos Soneira Calvo SII 57<br />
igualda<strong>de</strong> ft = s ′ g dise que a categoría ten c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong> fraccións. No noso caso, a categoría<br />
K ten c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong> fraccións, feito que se <strong>de</strong>du<strong>de</strong> <strong>de</strong> que K verifica os axiomas <strong>de</strong> categoría<br />
triangulada.<br />
Nótese que se s é un quasi-isomorfismo, daquela (s/1) pasa a ser un isomorfismo en<br />
D, pois (s/1)(1/s) = 1 = (1/s)(s/1); logo en D estamos a invertir formalmente os<br />
quasi-isomorfismos. Existe un funtor natural Q : K −→ D con Q(A . ) = A . pra to<strong>do</strong><br />
obxecto <strong>de</strong> K, e Q(f) = f/1A . pra to<strong>do</strong> f ∈ K(A. −→ B . ). Se f é un quasi-isomorfismo<br />
daquela Q(f) = f/1A . é un isomorfismo con inverso 1A ./f, e neste senso Q é universal:<br />
calquera funtor Q ′ : K −→ E que leve quiasi-isomorfismos en isomorfismos factoríza-se<br />
<strong>de</strong> xeito único vía Q, é dicer, existe un único funtor ˜ Q ′ : D −→ E con Q ′ = ˜ Q ′ Q tal que<br />
˜Q ′ (A . ) = Q ′ (A . ) e ˜ Q ′ (f/s) = Q ′ (f)Q ′ (s) −1 . O par (D, Q) est<strong>á</strong> xa que logo <strong>de</strong>termina<strong>do</strong><br />
ag<strong>á</strong>s isomorfismo canónico. A<strong>de</strong>mais, calquera morfismo Q ′ 1 −→ Q′ 2 <strong>de</strong> funtores nesas<br />
condicións estén<strong>de</strong>-se <strong>de</strong> xeito único a un morfismo ˜ Q ′ 1 −→ ˜ Q ′ 2. Daquela, a composición<br />
con Q d<strong>á</strong>, pra calquera categoría E un isomorfismo da categoría <strong>de</strong> funtores Hom(D, E) na<br />
subcategoría chea <strong>de</strong> Hom(K, E) que ten por obxectos os funtores que transforman quasiisomorfismos<br />
en K en isomorfismos en E. Véxa-se a analoxía cos aneis <strong>de</strong> fraccións da<br />
<strong>á</strong>lxebra conmutativa.<br />
Pra rematar, nóte-se que hai un isomorfismo da categoría <strong>de</strong> partida A na subcategoría<br />
chea <strong>de</strong> D(A) que leva calquera obxecto X <strong>de</strong> A no complexo X . que é X en <strong>de</strong>grao<br />
cero e 0 nos outros <strong>de</strong>graos, e que leva o morfismo f : X −→ Y en A en d . /1X . on<strong>de</strong><br />
f . : X . −→ Y . é a clase <strong>de</strong> homotopía que é f en <strong>de</strong>grao cero e cero nos outros. Posto<br />
que hai un isomorfismo funtorial natural Z H0 (Z . ) con Z ∈ A, ac<strong>á</strong>dase unha bixección<br />
entre os morfismos entre X e Y pensa<strong>do</strong>s en A e os morfismos entre X . e Y . pensa<strong>do</strong>s en<br />
D(A).<br />
Bibliografía<br />
[1] J. A. Dieu<strong>do</strong>nné A. Grothendieck, Eléments <strong>de</strong> Géometrie Algebrique, Springer-<br />
Verlag Die Grundlehren <strong>de</strong>r mathematischen Wissenschaften in Einzeldarstellungen<br />
166 (1971).<br />
[2] J. Lipman; Notes on <strong>de</strong>rived functors and Grothendieck duality, na re<strong>de</strong>.<br />
[3] C. Weibel, An Introduction to Homological Algebra, Cambridge University Press<br />
Cambridge studies in advanced mathematics 38 (1994).
Resumo<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Regresión non paramétrica funcional<br />
A<strong>de</strong>la Martínez Calvo<br />
Departamento <strong>de</strong> Estatística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />
5 <strong>de</strong> Xuño <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
Can<strong>do</strong> se fala <strong>de</strong> estimación en Estatística, o primeiro que se lle vén a un <strong>á</strong> cabeza é estimar<br />
a media dunha poboación, a súa varianza, os seus cuantiles..., é dicir, estimar algo <strong>de</strong><br />
natureza real ou como moito vectorial. Sen embargo, <strong>á</strong>s veces o que nos interesa é estimar<br />
unha curva f pertencente a un espazo <strong>de</strong> dimensión infinita, como a función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong><br />
ou a función <strong>de</strong> regresión. Na estimación <strong>de</strong> curvas, como na estimación <strong>de</strong> par<strong>á</strong>metros<br />
finitodimensionais, preséntansenos dúas vías:<br />
Estimación paramétrica: Suponse que f ≡ fθ0 ∈ Fθ = {fθ, θ ∈ Θ} con Θ ∈ R p e<br />
limítase o problema a estimar unicamente o par<strong>á</strong>metro θ0. Isto é o que se fai can<strong>do</strong>,<br />
para estimar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> dunha poboación <strong>de</strong>scoñecida, supoñemos que é normal e<br />
simplemente estimamos a media e a varianza.<br />
Estimación non paramétrica: Non se esixe que f pertenza a ningunha familia paramétrica,<br />
senón que só se lle pi<strong>de</strong> que verifique certas condicións <strong>de</strong> regularida<strong>de</strong>. Por exemplo,<br />
can<strong>do</strong> intentamos aproximar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> mediante un histograma.<br />
Unha ventaxa clara da estimación paramétrica é que pasamos <strong>de</strong> estimar unha curva (dimensión<br />
infinita) a estimar un par<strong>á</strong>metro en Θ (dimensión finita). Sen embargo, este enfoque<br />
po<strong>de</strong> ser moi restrictivo e resultar nefasto se f /∈ Fθ. Por isto, aínda que m<strong>á</strong>is<br />
complexa, a estimación non paramétrica é a mellor opción can<strong>do</strong> non temos información<br />
que nos garanta que a curva pertence a unha familia paramétrica dada. Centrarémonos pois<br />
nos estima<strong>do</strong>res non paramétricos <strong>de</strong> curvas, en concreto nos estima<strong>do</strong>res tipo núcleo.<br />
Estimación non paramétrica da <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong><br />
Sexa X unha variable aleatoria real (v.a.r.), con función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> f, e sexa {Xi} n i=1<br />
unha mostra aleatoria simple <strong>de</strong> X. O estima<strong>do</strong>r non paramétrico m<strong>á</strong>is sinxelo <strong>de</strong> f, e<br />
quizais o m<strong>á</strong>is popular, é o histograma. Para a súa construcción, elíxese un punto inicial<br />
x0, diví<strong>de</strong>se o soporte en intervalos (bins) <strong>de</strong> lonxitu<strong>de</strong> h, Bj = [x0+(j−1)h, x0+jh) con<br />
j ∈ Z, e asígnaselle a cada bin o valor nj<br />
nh , <strong>de</strong>notan<strong>do</strong> por nj ao número <strong>de</strong> observacións<br />
PALABRAS CLAVE: Estimación non paramétrica, <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, regresión, datos funcionais.<br />
59
60 SII Regresión non paramétrica funcional<br />
que hai no bin j. De xeito m<strong>á</strong>is formal, estariamos a estimar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> por<br />
ˆfh(x) = 1<br />
nh<br />
n <br />
I(Xi ∈ Bj)I(x ∈ Bj)<br />
i=1 j∈Z<br />
<br />
1 se y ∈ Y<br />
on<strong>de</strong> I(y ∈ Y ) =<br />
. A pesar <strong>de</strong> ser un estima<strong>do</strong>r moi “intuitivo”, o<br />
0 noutro caso<br />
histograma presenta varios problemas: non é unha función continua, asigna o mesmo valor<br />
a to<strong>do</strong>s os x <strong>do</strong> mesmo bin e precisa dunha elección previa <strong>do</strong>s valores <strong>de</strong> x0 e h.<br />
Para tratar <strong>de</strong> superar estes <strong>de</strong>fectos tomemos bins <strong>de</strong> lonxitu<strong>de</strong> 2h e recor<strong>de</strong>mos que o<br />
histograma xur<strong>de</strong> da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> estimar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> nun punto x por<br />
#{Observacións que caen nun intervalo pequeno que contén a x}<br />
.<br />
2nh<br />
Polo tanto po<strong>de</strong>riamos evitar a elección dun x0 sen m<strong>á</strong>is que<br />
#{Observacións que caen nun intervalo pequeno centra<strong>do</strong> en x}<br />
2nh<br />
e, sen<strong>do</strong> K(u) = 1<br />
2I(|u| ≤ 1), estimar f por<br />
ˆfh(x) = #{Xi ∈ [x − h, x + h)}<br />
2nh<br />
= 1<br />
nh<br />
n<br />
<br />
x − Xi<br />
K .<br />
h<br />
Deste xeito, K asígnalle peso 1<br />
2 a cada Xi observa<strong>do</strong> que diste <strong>de</strong> x menos <strong>de</strong> h. Se o que<br />
queremos é que se lle asigne maior peso <strong>á</strong>s observacións m<strong>á</strong>is próximas a x e menos <strong>á</strong>s<br />
m<strong>á</strong>is apartadas, habería que consi<strong>de</strong>rar outro tipo <strong>de</strong> funcións K, como por exemplo:<br />
• K(u) = (1 − |u|)I(|u| ≤ 1) (triangular),<br />
• K(u) = 3<br />
4 (1 − u2 )I(|u| ≤ 1) (Epanechnikov),<br />
• K(u) = 1<br />
√ 2π exp(− 1<br />
2 u2 ) (gaussiano),. . .<br />
i=1<br />
Xur<strong>de</strong> así o estima<strong>do</strong>r tipo núcleo, que a<strong>do</strong>pta a forma xeral<br />
ˆfh(x) = 1<br />
nh<br />
n<br />
<br />
x − Xi<br />
K<br />
h<br />
i=1<br />
= 1<br />
n<br />
n<br />
Kh(x − Xi)<br />
sen<strong>do</strong> Kh(u) = 1<br />
hK <br />
u<br />
h . K, que acostuma ser unha función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, recibe o nome<br />
<strong>de</strong> función núcleo, e h o <strong>de</strong> par<strong>á</strong>metro <strong>de</strong> suaviza<strong>do</strong> ou bandwidth. O estima<strong>do</strong>r tipo núcleo<br />
mellora os resulta<strong>do</strong>s obti<strong>do</strong>s co histograma xa que é unha función continua e non precisa<br />
dun punto inicial x0. Sen embargo, mantense o problema da elección <strong>do</strong> h (como se po<strong>de</strong><br />
ver en [3], a elección <strong>do</strong> par<strong>á</strong>metro <strong>de</strong> suaviza<strong>do</strong> a<strong>de</strong>cua<strong>do</strong> é unha cuestión sumamente<br />
complexa posto que o sesgo <strong>do</strong> estima<strong>do</strong>r crece segun<strong>do</strong> se incrementa h e a varianza<br />
aumenta conforme <strong>de</strong>crece h).<br />
i=1
A<strong>de</strong>la Martínez Calvo SII 61<br />
Estimación non paramétrica da regresión<br />
Supoñamos agora que temos dúas v.a.r. X e Y con funcións <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> fX e fY , respectivamente.<br />
Se consi<strong>de</strong>ramos estas dúas variables como un vector aleatorio (X, Y ), po<strong>de</strong>mos<br />
traballar coa función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> bidimensional asociada f (nótese que empregaremos a<br />
notación f para a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> conxunta e f con subíndice X ou Y para as correspon<strong>de</strong>ntes<br />
marxinais).<br />
Unha cuestión <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> interese en moitos campos da ciencia é establecer a relación<br />
existente entre X e Y , isto é, atopar unha función m, chamada función <strong>de</strong> regresión, tal<br />
que Y = m(X) + ɛ. Neste caso, X <strong>de</strong>nomínase variable in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte, explicativa ou<br />
regresora, Y recibe o nome <strong>de</strong> variable <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte e ɛ é unha v.a.r, habitualmente con<br />
media 0 e varianza σ 2 , chamada erro. A<strong>de</strong>mais, s<strong>á</strong>bese que m(x) = E(Y |X = x) =<br />
f(x,y)<br />
y fX(x) dy =<br />
yf(x,y)dy<br />
fX(x) .<br />
Sen<strong>do</strong> {(Xi, Yi)} n i=1 in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes e i<strong>de</strong>nticamente distribui<strong>do</strong>s a (X, Y ), f e fX po-<br />
(fX) h (x) = 1 n n j=1 Kh(x − Xj) e ˆ fh,g(x, y) =<br />
<strong>de</strong>n estimarse cos estima<strong>do</strong>res tipo núcleo ˆ<br />
1 n n i=1 Kh(x − Xi)Kg(y − Yi). Entón, se K é simétrico respecto a orixe, y ˆ fh,g(x, y)dy<br />
= 1 n n i=1 Kh(x − Xi) yKg(y − Yi)dy = 1<br />
n<br />
ma<strong>do</strong>r <strong>de</strong> Nadaraya-Watson (1964)<br />
ˆmh(x) =<br />
n<br />
i=1 Kh(x − Xi)Yi, e obtemos o esti-<br />
n i=1 Kh(x − Xi)Yi<br />
1<br />
n<br />
1 n n j=1 Kh(x − Xj)<br />
(nótese que ˆmh(x) = n<br />
i=1 Whi(x)Yi con Whi(x) =<br />
n<br />
j=1<br />
Kh(x−Xi)<br />
Kh(x−Xj) , polo que este esti-<br />
ma<strong>do</strong>r vén sen<strong>do</strong> unha media pon<strong>de</strong>rada <strong>do</strong>s valores <strong>de</strong> Y observa<strong>do</strong>s). Como no caso da<br />
<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, a selección dunha h que equilibre a relación sesgo-varianza volve a ser crucial<br />
na construcción <strong>de</strong>ste estima<strong>do</strong>r.<br />
Estimación non paramétrica da regresión funcional<br />
Na actualida<strong>de</strong> en diferentes campos das ciencias aplicadas (enxeñería medioambiental,<br />
química, medicina, econometría,...) é habitual atoparnos con variables aleatorias observadas<br />
en continuo, polo que se po<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que o que se observa é realmente a realización<br />
discretizada dunha variable funcional (en [2] pó<strong>de</strong>nse ver exemplos <strong>de</strong> datos funcionais<br />
no campo financeiro, biométrico,...). Sexa entón X = {X(t), t ∈ T } unha variable<br />
aleatoria funcional nun espazo <strong>de</strong> Hilbert H e Y unha v.a.r. tales que<br />
Y = m(X) + ɛ<br />
con m : H → R un opera<strong>do</strong>r funcional e ɛ unha v.a.r. con media 0 e varianza σ 2 . Sen<strong>do</strong><br />
d unha semimétrica en H, en [1] proponse estimar m mediante a extensión natural <strong>do</strong><br />
estima<strong>do</strong>r <strong>de</strong> Nadaraya-Watson<br />
ˆmh(x) =<br />
n i=1 Kh(d(x, Xi))Yi<br />
1<br />
n<br />
1 n n j=1 Kh(d(x, Xj))
62 SII Regresión non paramétrica funcional<br />
con K núcleo asimétrico e h > 0 real. Neste novo contexto non só xur<strong>de</strong> o problema <strong>de</strong><br />
elixir h, senón que tamén teriamos que elixir a semimétrica d. En [1] amósase o comportamento<br />
<strong>de</strong>ste estima<strong>do</strong>r co seguinte exemplo.<br />
Exemplo 1. Téñense 215 pezas moi finas <strong>de</strong> carne e obsérvanse cadansúa curva espectrométrica<br />
correspon<strong>de</strong>nte <strong>á</strong>s medidas <strong>de</strong> absorbancia en 100 lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda entre<br />
850nm e 1050nm (Xi) representadas na primeira gr<strong>á</strong>fica<br />
da Figura 1 (Nota: en espectros-<br />
I<br />
copía, a absorbancia vén dada por − log10 on<strong>de</strong> I0 é a intensida<strong>de</strong> da luz antes <strong>de</strong><br />
I0<br />
atravesar a mostra e I é a intensida<strong>de</strong> da luz unha vez que pasou por ela). Para cada peza<br />
<strong>de</strong> carne calcúlase o seu conti<strong>do</strong> en graxa (Yi) mediante un proceso analítico químico.<br />
Como este proceso é complexo, interesa atopar a relación entre a curva espectrométrica<br />
e o conti<strong>do</strong> en graxa que nos permita obter Y en función <strong>de</strong> X sen ter que analizar cada<br />
peza <strong>de</strong> carne. Para isto, constrúese unha mostra <strong>de</strong> entrenamento (learning sample) coas<br />
curvas e os conti<strong>do</strong>s en graxa <strong>de</strong> 160 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carne, e con elas o estima<strong>do</strong>r ˆmh, e<br />
déixanse as outras 55 unida<strong>de</strong>s para testar o proce<strong>de</strong>mento (testing sample). Na segunda<br />
gr<strong>á</strong>fica da Figura 1 represéntanse os valores Yi <strong>de</strong>stas 55 pezas <strong>de</strong> carne fronte os valores<br />
ˆmh(Xi) que <strong>de</strong>volve o estima<strong>do</strong>r.<br />
Absorbancias<br />
2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5<br />
Bibliografía<br />
850 900 950 1000 1050<br />
Lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda<br />
Resposta predita Y<br />
10 20 30 40<br />
MSE= 1.92<br />
10 20 30 40<br />
Resposta real Y<br />
Figura 1: Curvas espectrométricas e resulta<strong>do</strong>s<br />
[1] F. Ferraty, P. Vieu; Nonparametric Functional Data Analysis: Theory and Practice,<br />
Springer, 2006.<br />
[2] J.O. Ramsay, B.W. Silverman; Functional Data Analysis, Springer, 2005.<br />
[3] M.P. Wand, M.C. Jones; Kernel Smoothing, Chapman and Hall, 1995.
Resumo<br />
SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />
Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />
Curvatura e Relativida<strong>de</strong><br />
Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez<br />
Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />
12 <strong>de</strong> Xuño <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />
O obxectivo <strong>de</strong>sta charla e, en consecuencia, <strong>do</strong> presente resumo é acheg<strong>á</strong>rmonos <strong>de</strong> xeito<br />
intuitivo <strong>á</strong> noción <strong>de</strong> curvatura en dimensión superior a <strong>do</strong>us. Como aplicación directa<br />
estudamos o significa<strong>do</strong> das Ecuacións <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong> Einstein.<br />
A curvatura <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista xeométrico.<br />
O contexto no que nos situamos é unha varieda<strong>de</strong> Riemanniana (M, g) <strong>de</strong> dimensión n, con<br />
n en principio maior ou igual que 2. Isto é dicir que temos unha varieda<strong>de</strong> M <strong>do</strong>tada en<br />
cada punto p, dun produto interior gp para o seu espazo tanxente TpM. Deste xeito, g é un<br />
tensor métrico que permite medir lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> curvas na varieda<strong>de</strong> ou calcular o <strong>á</strong>ngulo<br />
que forman dúas curvas ó cortarse. Falan<strong>do</strong> <strong>de</strong> curvas, recor<strong>de</strong>mos que a curvatura dunha<br />
curva no espazo euclí<strong>de</strong>o vén dada pola aceleración dunha parametrización por lonxitu<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> arco. Esta noción correspón<strong>de</strong>se coa i<strong>de</strong>a intuitiva que temos: unha liña recta non ten<br />
curvatura ningunha e ter<strong>á</strong> m<strong>á</strong>is curvatura canto m<strong>á</strong>is vire con respecto a sí mesma.<br />
Can<strong>do</strong> analizamos o concepto <strong>de</strong> curvatura en dimensión 2, m<strong>á</strong>is concretamente en superficies<br />
embebidas no espazo euclí<strong>de</strong>o, po<strong>de</strong>mos empregar a i<strong>de</strong>a anterior <strong>de</strong> curvatura<br />
dunha curva e ver a curvatura <strong>de</strong> Gauss como o produto das curvaturas principais. Outro<br />
achegamento <strong>á</strong> curvatura en superficies é o da<strong>do</strong> pola relación entre a <strong>á</strong>rea <strong>de</strong> discos<br />
xeodésicos. É claro que unha superficie dicimos que é ch<strong>á</strong> se a súa xeometría é a dun<br />
plano no espacio. Un xeito moi sinxelo <strong>de</strong> visualizar a diferencia entre curvatura positiva e<br />
negativa é o seguinte exemplo: se collemos un casquete esférico (por exemplo media pela<br />
<strong>de</strong> laranxa) e o aplastamos, vemos que este rompe, o cal da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a súa <strong>á</strong>rea é menor<br />
que a dun disco no plano que teña o mesmo radio. Isto correspon<strong>de</strong> <strong>á</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> curvatura<br />
positiva que ten a esfera. An<strong>á</strong>logamente, se collemos unha saia con voo e a estiramos sobre<br />
unha mesa, vemos que aquela ten m<strong>á</strong>is <strong>á</strong>rea que esta; correspondén<strong>do</strong>se este feito coa<br />
noción <strong>de</strong> curvura negativa.<br />
Unha das dificulta<strong>de</strong>s que afrontamos ao consi<strong>de</strong>rarmos o concepto <strong>de</strong> curvatura en<br />
dimensión superior (maior que <strong>do</strong>us), é a perda <strong>de</strong> intuición. Sen embargo, <strong>de</strong> xeito similar<br />
a como un po<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a curvatura <strong>de</strong> Gauss <strong>de</strong> superficies en termos da curvatura nas<br />
direccións principais en cada punto da superficie, en dimensión superior empregaremos a<br />
curvatura <strong>de</strong> Gauss. Farémolo como segue: sexa p un punto <strong>de</strong> M e TpM o espazo tanxente<br />
PALABRAS CLAVE: Xeometría Riemanniana, curvatura, relativida<strong>de</strong>, mo<strong>de</strong>lo cosmolóxico.<br />
63
64 SII Curvatura e Relativida<strong>de</strong><br />
en p. Tomemos <strong>do</strong>us vectores x e y en TpM que xeneran un plano. Definimos a curvatura<br />
seccional Kxy en función da curvatura <strong>de</strong> Gauss da superficie que é subvarieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> M<br />
e ten por plano tanxente o xenera<strong>do</strong> por x e y. A curvatura seccional K <strong>de</strong>finida <strong>de</strong>ste<br />
mo<strong>do</strong>, asocia unha curvatura a cada plano <strong>do</strong> espazo tanxente. Por conveniencia, en vez <strong>de</strong><br />
traballar con esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> curvatura seccional, linearizamos esta aplicación K para obter un<br />
tensor R <strong>de</strong> tipo (0, 4), é dicir,<br />
R : TpM × TpM × TpM × TpM −→ R<br />
é unha aplicación linear, que a<strong>de</strong>mais se <strong>de</strong>fine en función <strong>de</strong> K como<br />
R(x, y, x, y) = Kxy<br />
para calesquera vectores unitarios x e y. Este tensor curvatura R contén a información <strong>de</strong><br />
todas as curvaturas seccionais e é o que coñecemos como tensor curvatura. A<strong>de</strong>mais o<br />
tensor R proporciona a comodida<strong>de</strong> das aplicacións lineares pero, como contrapartida, por<br />
ter 4 argumentos distintos faise pouco manexable.<br />
A mencionada complexida<strong>de</strong> <strong>do</strong> tensor curvatura xustifica que en moitas ocasións se<br />
traballe con outros tensores ou opera<strong>do</strong>res m<strong>á</strong>is sinxelos que se obteñen <strong>de</strong> R. A forma<br />
m<strong>á</strong>is habitual <strong>de</strong> obter tensores m<strong>á</strong>is sinxelos é contraen<strong>do</strong>, <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> similar a como se<br />
calcula a traza dunha matrix linear, pero en temos da métrica g. A seguinte contracción <strong>de</strong><br />
R d<strong>á</strong> lugar ó tensor <strong>de</strong> Ricci ρ, e a contracción <strong>de</strong>sta <strong>á</strong> curvatura escalar:<br />
ρ(x, y) =<br />
n<br />
R(ei, x, ei, y), τ =<br />
i=1<br />
n<br />
ρ(ei, ei),<br />
on<strong>de</strong> {ei} é unha base ortonormal con respecto a g.<br />
Tanto o tensor <strong>de</strong> Ricci como a curvatura escalar encerran certa información da curvatura<br />
da varieda<strong>de</strong>, se ben, como é natural, non toda, pois ó contraermos obtemos un<br />
tensor m<strong>á</strong>is simple a costa <strong>de</strong> sacrificar certa información. A continuación veremos a<br />
<strong>de</strong>scomposición <strong>do</strong> tensor curvatura, isto permitir<strong>á</strong> ver m<strong>á</strong>is concretamente o tipo <strong>de</strong> información<br />
codificada nestes <strong>do</strong>us tensores. Para dar esta <strong>de</strong>scomposición faremos uso <strong>do</strong><br />
chama<strong>do</strong> produto <strong>de</strong> Kulkarni-Nomizu, que se <strong>de</strong>fine para <strong>do</strong>us tensor A e B <strong>de</strong> tipo (0, 2)<br />
como:<br />
A•B(x, y, z, w) = A(x, z)B(y, w)+A(y, w)B(x, z)−A(x, w)B(y, z)−A(y, z)B(x, w).<br />
Temos pois que a curvatura se <strong>de</strong>scompón como R = U ⊕ Z ⊕ W , on<strong>de</strong><br />
τ<br />
U = g • g,<br />
n(n − 1)<br />
1<br />
<br />
Z = ρ −<br />
n − 2<br />
τ<br />
n g<br />
<br />
• g, e W = R − U − Z.<br />
Estas tres compoñentes teñen un significa<strong>do</strong> xeométrico claro. A compoñente U é, como<br />
vemos, é un múltiplo da curvatura escalar. A<strong>de</strong>mais U ten curvatura seccional constante, é<br />
dicir, para calquera x e y tense que Kxy = k para unha certa constante k.<br />
A compoñente Z non ten un significa<strong>do</strong> tan claro a simple vista, pero encerra a información<br />
da parte sen traza <strong>do</strong> tensor <strong>de</strong> Ricci. O feito m<strong>á</strong>is importante é que Z = 0 se e<br />
i=1
Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez SII 65<br />
só se o tensor <strong>de</strong> Ricci é un múltiplo da métrica; o que é equivalente a que ρ = τ<br />
ng. As<br />
varieda<strong>de</strong>s que cumplen esta condición <strong>de</strong>nomínanse varieda<strong>de</strong>s Einstein e xogan, como<br />
veremos, un papel fundamental en cosmoloxía.<br />
Por último, a compoñente W <strong>de</strong>fínese como a parte restante <strong>do</strong> tensor curvatura. A pesar<br />
da súa complexa expresión se a escribimos explícitamente, o seu significa<strong>do</strong> xeométrico<br />
é relativamente sinxelo para dimensión maior ou igual que catro, pois W = 0 se e só se a<br />
varieda<strong>de</strong> é localmente conformemente equivalente ao espazo euclí<strong>de</strong>o (curvatura cero).<br />
A curvatura en cosmoloxía: a ecuación <strong>de</strong> Einstein<br />
Centrémonos agora nos mo<strong>de</strong>los cosmolóxicos que <strong>de</strong>scriben o Universo. Neste caso tratamos<br />
con espacio-tempos, que son varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lorentz (a métrica da varieda<strong>de</strong> ten signatura<br />
(1, n − 1), é dicir, unha dirección ten norma negativa e no seu espazo ortogonal a<br />
métrica é <strong>de</strong>finida positiva) <strong>de</strong> dimensión catro. Nesta situación aplícase <strong>do</strong> mesmo mo<strong>do</strong><br />
a <strong>de</strong>scripción que <strong>de</strong>mos anteriormente <strong>do</strong> tensor curvatura.<br />
Unha das gran<strong>de</strong>s proezas <strong>de</strong> Albert Einstein consistiu en compren<strong>de</strong>r o feito <strong>de</strong> que a<br />
xeometría <strong>do</strong> Universo <strong>de</strong>termina fenómenos físicos como po<strong>de</strong> ser a gravida<strong>de</strong>. Por este<br />
motivo temos oí<strong>do</strong>, probablemente en numerosas ocasións, que a gravida<strong>de</strong> non é m<strong>á</strong>is<br />
que a curvatura <strong>do</strong> espacio-tempo. En 1915 Einstein presentou as que se coñecen como<br />
ecuacións <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> Einstein, que relacionan a xeometría coa a enerxía e o momento da<br />
materia e que se expresan como:<br />
ρ − 1 8πG<br />
g = T, (1)<br />
2 c4 on<strong>de</strong> G é a constante <strong>de</strong> gravitación, c é a velocida<strong>de</strong> da luz no baleiro e T é un tensor tipo<br />
(0, 2) que se <strong>de</strong>nomina tensor enerxía-momento. Así, vemos que o termo da esquerda da<br />
ecuación encerra a información relativa <strong>á</strong> xeometría da varieda<strong>de</strong> en termos <strong>do</strong> tensor <strong>de</strong><br />
Ricci, a curvatura escalar e a métrica, mentres que a parte <strong>de</strong>reita contén información física<br />
a través <strong>do</strong> tensor enerxía-momento T .<br />
Entre as propieda<strong>de</strong>s que cumple o tensor T , e que permitiron atopar a expresión anterior<br />
da ecuación, est<strong>á</strong>n as seguintes:<br />
• T (x, x) ≥ 0 para to<strong>do</strong> vector x temporal, ou<br />
• div T = 0,<br />
entre outras, que teñen un significa<strong>do</strong> físico concreto e que non entraremos a analizar aquí.<br />
Observemos que o tensor T da<strong>do</strong> pola ecuación (1) é un múltiplo da métrica g se e só se<br />
ρ é un múltiplo da métrica. Esta situación correspón<strong>de</strong>se coa <strong>de</strong>scrita anteriormente para<br />
as varieda<strong>de</strong>s Einstein, que teñen unha importancia relevante <strong>á</strong> hora <strong>de</strong> buscar a solución<br />
da ecuación <strong>de</strong> campo por supoñer unha simplificación consi<strong>de</strong>rable das mesmas. Isto<br />
xustifica que naquela ocasión <strong>de</strong>nomin<strong>á</strong>semos por Einstein a este tipo <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s.<br />
Resultou que as ecuación dadas anteriormente non admiten solucións est<strong>á</strong>ticas e espacialmente<br />
homoxéneas e isotrópicas. Dito <strong>do</strong>utro xeito, se asumimos as ecuacións anteriores,<br />
non é posible que o Universo sexa est<strong>á</strong>tico cun espazo que ten a mesma apariencia
66 SII Curvatura e Relativida<strong>de</strong><br />
en to<strong>do</strong> punto. Calquera <strong>de</strong>stas dúas condicións se entendía natural naquela época, o que<br />
levou a Einstein a modificar a ecuación (1) introducin<strong>do</strong> a chamada constante cosmolóxica,<br />
que transformaba (1) en:<br />
ρ − 1 8πG<br />
g + Λg = T. (2)<br />
2 c4 Isto supuxo un novo cambio relevante, pero a verda<strong>de</strong> é que, como suce<strong>de</strong> tantas veces<br />
na historia da Ciencia, tivo que vir alguén que botara por terra os feitos asumi<strong>do</strong>s sen proba<br />
algunha e, neste caso, mostrar que o Universo non ten por que ser est<strong>á</strong>tico. Así, numerosas<br />
solucións xor<strong>de</strong>ron das ecuacións <strong>de</strong> Einstein con constante cosmolóxica cero e, aínda hoxe<br />
en día non est<strong>á</strong> claro se <strong>de</strong>be ou non <strong>de</strong>be ser cero. Noutras verbas, o <strong>de</strong>bate segue aberto<br />
sobre se as ecuación a<strong>de</strong>cuadas son (1) ou (2).<br />
Bibliografía<br />
[1] J. M. Senovilla, La Cosmología y los matem<strong>á</strong>ticos, Gaceta <strong>de</strong> la RSME 8 (2005),<br />
597–636.