09.05.2013 Views

Actas do Seminario de Iniciación á Investigación (2007

Actas do Seminario de Iniciación á Investigación (2007

Actas do Seminario de Iniciación á Investigación (2007

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

R. M. Crujeiras Casais<br />

P. Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />

M.T. S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />

S. Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z<br />

EDITORES<br />

As matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño<br />

<strong>Actas</strong> <strong>do</strong> <strong>Seminario</strong> <strong>de</strong> <strong>Iniciación</strong> <strong>á</strong> <strong>Investigación</strong><br />

<strong>2007</strong><br />

INSTITUTO DE MATEMÁTICAS


ACTAS DO SEMINARIO<br />

DE<br />

INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

ANO <strong>2007</strong><br />

Comité editorial:<br />

Rosa María Crujeiras-Casais<br />

Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />

María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />

Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z


Imprime:<br />

Imprenta Universitaria<br />

Campus universitario sur<br />

15782 Santiago <strong>de</strong> Compostela<br />

D. L.


Defien<strong>de</strong> tu <strong>de</strong>recho a pensar, porque incluso pensar <strong>de</strong><br />

manera errónea es mejor que no pensar.<br />

iii<br />

Hipatia <strong>de</strong> Alejandría


- Maxesta<strong>de</strong>, os sabios est<strong>á</strong>n aquí.<br />

Un por un, ocuparon o seu lugar: o profeta, ro<strong>de</strong>a<strong>do</strong> por unha aura <strong>de</strong> divinda<strong>de</strong>; o<br />

xurista, cos libros das leis non escritas e un home <strong>de</strong> ciencia. Pesan<strong>do</strong> sobre as súas costas<br />

a responsabilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> alimentar ao pobo, o profeta interveu: "Maxesta<strong>de</strong>, auguro un ano <strong>de</strong><br />

choivas en tempo, <strong>de</strong> colleitas abundantes e <strong>de</strong> pastos fértiles. O pobo non ten motivo para<br />

preocuparse. Gar<strong>de</strong> o gran para a súa Maxesta<strong>de</strong>". A súa Maxesta<strong>de</strong> <strong>de</strong>u or<strong>de</strong> <strong>de</strong> informar<br />

ao pobo <strong>de</strong> que se achegaba un perío<strong>do</strong> <strong>de</strong> prosperida<strong>de</strong> para to<strong>do</strong>s, e que palacio gardaría<br />

o gran, como se viñera facen<strong>do</strong> ata daquela. "As terras son vosas, e tamén o que producen:<br />

o gran e as sementes. O pobo <strong>de</strong>bería estar agra<strong>de</strong>ci<strong>do</strong> pola vosa con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ncia, por<br />

compartir con eles o que é voso."A súa Maxesta<strong>de</strong> <strong>de</strong>u or<strong>de</strong> <strong>de</strong> informar ao pobo <strong>de</strong> que,<br />

por lei, as terras e to<strong>do</strong> o que producían eran da súa Maxesta<strong>de</strong>, pero que pola súa bonda<strong>de</strong>,<br />

<strong>de</strong>ixaría que o pobo as traballase e recollese parte <strong>do</strong> froito. Conforta<strong>do</strong> pola aprobación<br />

<strong>do</strong>s sabios, preguntou ao último <strong>de</strong>les o seu parecer. "A súa Maxesta<strong>de</strong> non precisa da<br />

opinión dun humil<strong>de</strong> home <strong>de</strong> ciencia. Esta tería valor se quixera<strong>de</strong>s resolver o problema,<br />

se a vosa intención fose facer un reparto xusto <strong>do</strong> gran entre o pobo, se en verda<strong>de</strong> vos<br />

interesara coñecer o que ocorre fóra das portas <strong>de</strong> palacio. Non queira<strong>de</strong>s avalar coa ciencia<br />

o que non busca resposta nela".<br />

v


Prefacio<br />

El otro día me invitaron a dar una conferencia en el centro <strong>de</strong> enseñanza en el que cursé<br />

el bachillerato. Me pidieron que les hablara a los estudiantes sobre mi experiencia como<br />

universitario. Yo comencé mi charla comentan<strong>do</strong> que los universitarios tenemos el gran<br />

privilegio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>dicar nuestra vida profesional a buscar la verdad y, a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

hacerlo en un clima <strong>de</strong> completa autonomía y libertad. También les dije que los mejores<br />

universitarios que conozco reaccionan ante este privilegio con responsabilidad, esforz<strong>á</strong>n<strong>do</strong>se<br />

to<strong>do</strong> lo que pue<strong>de</strong>n por mantener el conocimiento científico y por ampliar sus fronteras.<br />

Por supuesto, estas afirmaciones podrían ser matizadas pero, en lo b<strong>á</strong>sico, reflejan mi<br />

mo<strong>do</strong> <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la vida universitaria. Por eso me llena <strong>de</strong> satisfacción prologar estas<br />

actas. Al verlas me vienen a la cabeza las palabras que escribí antes: búsqueda, verdad,<br />

libertad, responsabilidad, esfuerzo, conocimiento, ciencia. Ojal<strong>á</strong> que los jóvenes autores<br />

<strong>de</strong> estos artículos nunca pierdan su ilusión presente y que algún día, al mirar atr<strong>á</strong>s, puedan<br />

sentirse orgullosos porque han vivi<strong>do</strong> con honra<strong>de</strong>z su vida como universitarios.<br />

vii<br />

Ignacio García Jura<strong>do</strong>


Índice Xeral<br />

Introducción 1<br />

Ana Belén Rodríguez Raposo<br />

“Álxebra é nome <strong>de</strong> muller” 3<br />

Rosa María Crujeiras Casais<br />

“Técnicas espectrais na estatística” 7<br />

María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />

“¿Por qué se rompe una viga?” 11<br />

Carlos Meniño Cotón<br />

“Categoría L-S en Foliaciones” 15<br />

Manuel A. Mosquera Rodríguez<br />

“¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?” 19<br />

Néstor García Chan<br />

“Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control medioambiental” 23<br />

Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />

“Homología y GAP” 27<br />

Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros<br />

“Conxuntos <strong>de</strong> Cantor e din<strong>á</strong>mica” 31<br />

María Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba<br />

“Número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol” 35<br />

José Carlos Díaz Ramos<br />

“O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s” 39<br />

Manuel García Magariños<br />

“Estadística y genética” 43<br />

ix


Laura Saavedra Lago<br />

“Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto” 47<br />

Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z<br />

“Algunas curvas famosas” 51<br />

Carlos Soneira Calvo<br />

“Categorías en xeometría” 55<br />

A<strong>de</strong>la Martínez Calvo<br />

“Regresión non paramétrica funcional” 59<br />

Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez<br />

“Curvatura e Relativida<strong>de</strong>” 63<br />

x


Introducción<br />

O presente volume contén os resumos das charlas que se impartiron ó longo <strong>do</strong> ano <strong>2007</strong><br />

no <strong>Seminario</strong> <strong>de</strong> <strong>Iniciación</strong> <strong>á</strong> <strong>Investigación</strong> (SII). Tal seminario, organiza<strong>do</strong> por alumnos<br />

<strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento, ten lugar na Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Compostela e enc<strong>á</strong>drase <strong>de</strong>ntro das activida<strong>de</strong>s <strong>do</strong> Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas.<br />

O SII ten a súa orixe a comezos <strong>do</strong> ano 2005, como unha iniciativa <strong>do</strong>s alumnos <strong>de</strong><br />

Terceiro Ciclo da Faculta<strong>de</strong> e como resposta <strong>á</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crear un seminario que<br />

cumprise, can<strong>do</strong> menos, os seguintes obxectivos:<br />

1. Fomentar o intercambio <strong>de</strong> coñecemento.<br />

2. Proporcionar un lugar on<strong>de</strong> dar a coñecer os campos nos que cada ún centra as súas<br />

investigacións.<br />

3. Facilitar a pr<strong>á</strong>ctica <strong>de</strong> falar en público, m<strong>á</strong>is en concreto dar charlas e afacerse a<br />

escoitar e practicipar activamente neste tipo <strong>de</strong> eventos.<br />

4. Proporcionar un marco on<strong>de</strong> se poidan levar a cabo as activida<strong>de</strong>s necesarias para que<br />

cada quen saiba explicar as i<strong>de</strong>as fundamentais <strong>do</strong>s seus traballos incluso a persoas<br />

non especialistas no seu campo.<br />

Por terceiro ano consecutivo o SII aca<strong>do</strong>u estes obxectivos b<strong>á</strong>sicos e a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>is proporcionou<br />

un marco <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> coñecemento entre alumnos <strong>de</strong> tó<strong>do</strong>los <strong>de</strong>partamentos<br />

da Faculta<strong>de</strong>. Continuan<strong>do</strong> coas pautas marcadas nos anos anteriores, e ag<strong>á</strong>s baixo causas<br />

xustificadas, o seminario <strong>de</strong>senvolveuse cunha periodicida<strong>de</strong> semanal. Comenzan<strong>do</strong> no<br />

mes <strong>de</strong> Xaneiro, as charlas continuaron ata o mes <strong>de</strong> Xuño, suspendén<strong>do</strong>se en Outono <strong>de</strong>bi<strong>do</strong><br />

a que, nestas datas, a maior parte <strong>do</strong>s organiza<strong>do</strong>res e asistentes se atopaban en viaxes<br />

<strong>de</strong> investigación noutras universida<strong>de</strong>s. Neste terceiro ano, a diferenza das edicións anteriores,<br />

o SII abriu as súas portas non só os alumnos <strong>do</strong>s diferentes <strong>de</strong>partamentos, senón que<br />

por primeira vez permitiu a asistencia <strong>do</strong> profesora<strong>do</strong> da faculta<strong>de</strong>.<br />

No referente <strong>á</strong> organización <strong>do</strong> SII, este ano renovouse o comité organiza<strong>do</strong>r, forma<strong>do</strong><br />

durante este ano por catro estudiantes <strong>de</strong> <strong>do</strong>utoramento, que se encargaron tanto da coordinación<br />

<strong>do</strong> evento en si: calendario <strong>de</strong> charlas, anuncio das mesmas, reserva <strong>de</strong> aula, proporcionar<br />

o material necesario ao poñente, etc; como da publicación <strong>de</strong>ste anuario, on<strong>de</strong> se<br />

recolle un resumo <strong>de</strong> cada unha das charlas impartidas. Este mesmo comité organiza<strong>do</strong>r encargouse<br />

da confección <strong>de</strong>ste volume a partir <strong>do</strong>s resumos proporciona<strong>do</strong>s polos poñentes,<br />

1


e figura neste como comité editorial. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>is é importante salientar que cada un <strong>do</strong>s resumos<br />

aquí recolli<strong>do</strong>s pasou un proceso <strong>de</strong> revisión por parte dun alumno <strong>de</strong> Terceiro Ciclo<br />

dun <strong>de</strong>partamento distinto ao <strong>do</strong> autor, logrango así que os resumos sexan comprensibles<br />

por aqueles que non son expertos no campo correspon<strong>de</strong>nte.<br />

Os membros <strong>do</strong> comité organiza<strong>do</strong>r <strong>de</strong>ste último ano queremos agra<strong>de</strong>cer os membros<br />

<strong>do</strong> comité <strong>do</strong>s <strong>do</strong>us anos anteriores o lega<strong>do</strong> que nos <strong>de</strong>ixaron, trala súa iniciativa <strong>de</strong><br />

compartir entre tó<strong>do</strong>los <strong>de</strong>partamentos a investigación que se realizan en cada un <strong>de</strong>les,<br />

tratan<strong>do</strong> así <strong>de</strong> estreitalos lazos entre as distintas ramas <strong>de</strong>sta ciencia que compartimos to<strong>do</strong>s,<br />

as Matem<strong>á</strong>ticas. A<strong>de</strong>mais seguin<strong>do</strong> con esta iniciativa, os membros <strong>do</strong> actual comité<br />

<strong>de</strong>ixamos paso as novas xeracións <strong>de</strong> estudantes <strong>de</strong> Terceiro Ciclo, para que continuen coa<br />

organización <strong>de</strong>ste seminario durante os posteriores anos. Por to<strong>do</strong> isto, queremos facer<br />

expreso o noso m<strong>á</strong>is sinceiro agra<strong>de</strong>cemento a to<strong>do</strong>s aqueles que, dun xeito ou outro, nos<br />

axudaron nesta tarefa.<br />

Agra<strong>de</strong>cementos<br />

Quixeramos mencionar neste aparta<strong>do</strong> que a organización <strong>do</strong> seminario tería si<strong>do</strong>, sen<br />

dúbida, moito m<strong>á</strong>is difícil <strong>de</strong> non contarmos coa colaboración <strong>de</strong>sinteresada <strong>de</strong> moita<br />

xente. Por este motivo, <strong>de</strong>sexamos agra<strong>de</strong>cer a to<strong>do</strong>s os que participaron no SII, ben como<br />

poñentes, ben como oíntes, e moi especialmente aos que participaron no proceso <strong>de</strong> arbitraxe:<br />

Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez, Esteban Calviño Louzao, José Carlos Díaz Ramos, Francisco<br />

Javier Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z, Luz García García, Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros, María<br />

Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba, María Piñeiro Lamas e A<strong>de</strong>la Martínez Campos . Merece<br />

unha mención <strong>de</strong>stacada Beatriz Pateiro López, autora da portada <strong>de</strong>stas actas.<br />

Como xa indicamos, o comité editorial ser<strong>á</strong> renova<strong>do</strong>. Por este motivo, non queremos<br />

<strong>de</strong>ixar pasar esta oportunida<strong>de</strong> para dar o noso alento aos novos membros <strong>do</strong> comité e<br />

<strong>de</strong>sexarlles a mellor das sortes.<br />

Santiago <strong>de</strong> Compostela, 28 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2008.<br />

2<br />

O Comité Editorial.


Resumo<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Álxebra é nome <strong>de</strong> muller<br />

Ana Belén Rodríguez Raposo<br />

Departamento <strong>de</strong> Álxebra<br />

16 <strong>de</strong> Xaneiro <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

Sexa por tradición ou por esa convicción tan arraigada na socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> que existen traballos<br />

<strong>de</strong> homes e traballos <strong>de</strong> mulleres, moitas veces, e <strong>de</strong> maneira inconsciente, <strong>á</strong>s iniciais <strong>do</strong>s<br />

matem<strong>á</strong>ticos que aparecen nas nosas investigacións (e na historia) poñémoslles nomes masculinos.<br />

Pero <strong>de</strong> vez en can<strong>do</strong> suce<strong>de</strong> que esa inicial escon<strong>de</strong> unha Susan, unha Gabriella<br />

... ou unha Emmy. Neste caso resulta inevitable preguntarse on<strong>de</strong> est<strong>á</strong>n as <strong>de</strong>mais. Que<br />

pasou con todas estas mulleres que quixeron estudiar matem<strong>á</strong>ticas e que o conseguiron.<br />

Como resultaría moi extenso falar <strong>de</strong> todas, aínda que non o pareza, centrareime na<br />

biografía dunha <strong>de</strong>las, na que se resumen moitas das dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bidas ó feito <strong>de</strong> ser<br />

muller e a brillantez e o xenio matem<strong>á</strong>tico ó alcance <strong>de</strong> poucos homes <strong>do</strong> seu tempo.<br />

Po<strong>de</strong>ría explicar con moito m<strong>á</strong>is <strong>de</strong>talle os motivos polos que escollín a Emmy Noether.<br />

Era alxebrista, a mai (e pai) da <strong>á</strong>lxebra mo<strong>de</strong>rna, un <strong>do</strong>s mellores matem<strong>á</strong>ticos 1 <strong>do</strong> século<br />

XX, fundamental na concepción da física mo<strong>de</strong>rna e crea<strong>do</strong>ra dunha importante escola <strong>de</strong><br />

<strong>á</strong>lxebra abstracta. Sen embargo a elección <strong>de</strong> Emmy como protagonista <strong>de</strong>sta charla ten<br />

unha razón fundamentalmente sentimental: unha das satisfaccións da miña investigación<br />

foi <strong>de</strong>scubrir que un <strong>do</strong>s teoremas da miña tese é unha xeralización dun teorema <strong>de</strong> Emmy<br />

Noether. Se esta razón non vos parece v<strong>á</strong>lida, por favor, qued<strong>á</strong><strong>de</strong>vos con que ela é a culpable<br />

da maioría da <strong>á</strong>lxebra que se estudia hoxe en día.<br />

Antes <strong>de</strong> empezar a falar <strong>de</strong> Emmy, farei un breve resumo das vidas dalgunhas mulleres<br />

que antes que ela (e que nós) se <strong>de</strong>dicaron <strong>á</strong>s matem<strong>á</strong>ticas. A continunación recordarei os<br />

momentos m<strong>á</strong>is importantes na vida <strong>de</strong> Emmy Noether, así coma os seus <strong>de</strong>scubrimentos<br />

matem<strong>á</strong>ticos fundamentais, e finalmente darei este resulta<strong>do</strong> que mencionaba antes.<br />

Hipatia<br />

Sempre que se fala <strong>de</strong> mulleres matem<strong>á</strong>ticas, a primeira que se nos vén <strong>á</strong> cabeza é Hipatia<br />

<strong>de</strong> Alexandría. Hipatia viviu entre os anos 370 e 415. Foi filla <strong>do</strong> matem<strong>á</strong>tico Teón <strong>de</strong><br />

Alexandría, <strong>do</strong> que apren<strong>de</strong>u gran<strong>de</strong> parte das matem<strong>á</strong>ticas que sabía. Axiña <strong>de</strong>mostrou<br />

a súa valía como científica, comentan<strong>do</strong> os Elementos e inventan<strong>do</strong> un astrolabio. Foi<br />

profesora da Escola <strong>de</strong> Alexandría, unha das m<strong>á</strong>is importantes <strong>do</strong> momento, e tivo varios<br />

PALABRAS CLAVE: Emmy Noether<br />

1 Escribo aquí matem<strong>á</strong>tico conscientemente, xa que se <strong>de</strong>be incluír a homes e a mulleres <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>sta afir-<br />

mación<br />

3


4 SII Álxebra é nome <strong>de</strong> muller<br />

alumnos. Can<strong>do</strong> os radicais cristi<strong>á</strong>ns entraron en Alexandría, non pui<strong>de</strong>ron permitir que<br />

unha muller sabia, libre e pagana vivise, así que a mataron arrinc<strong>á</strong>n<strong>do</strong>lle a pel a tiras nas<br />

rúas <strong>de</strong> Alexandría.<br />

Caroline Herschel<br />

Seguramente <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> Hipatia parecería m<strong>á</strong>is lóxico falar <strong>de</strong> Maria Agnesi, matem<strong>á</strong>tica<br />

recoñecida no seu tempo, e non da <strong>de</strong>scoñecida Caroline Herschel. Escollina a ela porque<br />

foi unha muller humil<strong>de</strong>, pouco amiga da notorieda<strong>de</strong>, e igual que moitas mulleres <strong>de</strong>ixou<br />

que os homes que a ro<strong>de</strong>aban levasen a fama que ela merecía. Naceu no ano 1750 en<br />

Alemania, e viviu 98 anos. Morreu en Inglaterra <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar gran<strong>de</strong> parte da súa<br />

vida ó seu irm<strong>á</strong>n e ó seu sobriño. Púxose en contacto coa ciencia a través dun familiar, igual<br />

que Hipatia, neste caso o astrónomo William Herschel. Caroline comezou axudan<strong>do</strong> ó seu<br />

irm<strong>á</strong>n nas súas investigacións, pero pouco a pouco <strong>de</strong>mostrou que ela tamén tiña un gran<strong>de</strong><br />

talento para a astronomía. S<strong>á</strong>bese que <strong>de</strong>scubriu moitos obxectos celestes, e sospeitase<br />

que algúns <strong>do</strong>s <strong>de</strong>scubrimentos <strong>de</strong> William e <strong>do</strong> seu sobriño John Herschel son <strong>de</strong>bi<strong>do</strong>s a<br />

ela. Xa moi maior, preto <strong>do</strong>s 80 anos, foi nomeada membro honorario da Real Aca<strong>de</strong>mia<br />

inglesa e da Real Aca<strong>de</strong>mia irlan<strong>de</strong>sa, aínda que nunca foi membro numerario pola súa<br />

condición feminina.<br />

Sophie Germain<br />

Sen dúbida, unha das gran<strong>de</strong>s matem<strong>á</strong>ticas da historia. Naceu en París en 1776 <strong>de</strong>ntro<br />

dunha familia acomodada. Gracias <strong>á</strong> súa boa posición económica pui<strong>do</strong>se permitir estudiar<br />

(pola súa conta, iso sí), latín, grego e ciencias. Como non podía asisitir <strong>á</strong>s clases na<br />

universida<strong>de</strong> valíase <strong>do</strong>s apuntes que lle pasaba un amigo <strong>de</strong>la, Antoine Auguste Leblanc.<br />

M<strong>á</strong>is adiante utilizou este nome para manter unha correspon<strong>de</strong>ncia con Lagrange, xa que<br />

temía que a rexeitase se sabía que era unha muller. A pesar <strong>de</strong> que m<strong>á</strong>is adiante Lagrange<br />

soubo a súa verda<strong>de</strong>ira i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>, apoiouna no seu intento <strong>de</strong> ingreso na Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

Ciencias <strong>de</strong> Paris. O mesmo suce<strong>de</strong>u con Gauss, que ó saber que Monsieur Leblanc era en<br />

realida<strong>de</strong> Ma<strong>de</strong>moiselle Germain dixo: Can<strong>do</strong> unha persoa <strong>do</strong> seu sexo [...] <strong>de</strong>be atopar<br />

infinitamente m<strong>á</strong>is obst<strong>á</strong>culos e dificulta<strong>de</strong>s que os homes para familiarizarse son esas investigacións<br />

espinosas, sabe a pesar diso franquear trabas e penetrar no m<strong>á</strong>is profun<strong>do</strong>,<br />

fai falla sen dúbida que teña o m<strong>á</strong>is noble coraxe, os talentos m<strong>á</strong>is extraordinarios, a intelixencia<br />

superior. A pesar <strong>de</strong>stas palabras <strong>de</strong> Gauss <strong>de</strong>neg<strong>á</strong>ronlle un premio na aca<strong>de</strong>mia<br />

das Ciencias <strong>de</strong> Paris, que m<strong>á</strong>is adiante conseguiu, a pesar <strong>de</strong> que nese momento se viu<br />

humillada por Cauchy, inimigo <strong>de</strong> toda innovación e talento que non viñesen <strong>de</strong>l.<br />

Sofia Kovalevskaia<br />

Sofia Kovalevskaia, ou mellor dito Sofia Vasilievna, naceu en Moscú o 15 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong><br />

1950. Foi filla dun xeneral ruso e dunha dama da nobleza alemana, é dicir, filla dunha<br />

familia pudiente que se preocupou <strong>de</strong> darlle unha educación. A súa paixón polas matem<strong>á</strong>ticas<br />

non naceu, sen embargo, <strong>do</strong>s preceptores que lle proporcionaron seus pais, senón <strong>do</strong>


Ana Belén Rodríguez Raposo SII 5<br />

papel que cubría a súa habitación en Polibno, que estaba saca<strong>do</strong> dun trata<strong>do</strong> <strong>de</strong> an<strong>á</strong>lise<br />

<strong>de</strong> Ostrogradski. A pesar <strong>de</strong> atopar moitas trabas, non ce<strong>de</strong>u no seu empeño, e arranxou<br />

un matrimonio ficticio cun estudiante <strong>de</strong> bioloxía, Vladimir Kovalevski, que marchaba a<br />

estudiar a Hei<strong>de</strong>lberg, en Alemania, lugar on<strong>de</strong> as mulleres si podían estudiar. Unha vez<br />

alí púxose en contacto cos matem<strong>á</strong>ticos m<strong>á</strong>is importantes da época, sen<strong>do</strong> o seu gran<strong>de</strong><br />

mentor Karl Weierstrass, a quen sorpren<strong>de</strong>u coas brillantes solucións duns problemas <strong>de</strong><br />

an<strong>á</strong>lise que lle plantexara coa fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>sfacerse <strong>de</strong>la. Foi o propio Weierstrass o que presentou<br />

os seus traballos m<strong>á</strong>is importantes sobre os aneis <strong>de</strong> Saturno, ecuacións en <strong>de</strong>rivadas<br />

parciais e integrais abelianas. Estes traballos valéronlle un gran<strong>de</strong> recoñecemento <strong>de</strong>ntro<br />

da comunida<strong>de</strong> matem<strong>á</strong>tica, e permitíronlle acadar o título <strong>de</strong> catedr<strong>á</strong>tica na universida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Estocolmo, sen<strong>do</strong> a terceira muller en conseguir unha posición académica semellante.<br />

Debi<strong>do</strong> a tódalas dificulta<strong>de</strong>s que atopou ó longo da súa carreira foi durante toda a súa vida<br />

unha activa feminista e loitou en pro das liberda<strong>de</strong>s. Morreu en Estocolmo, en pleno auxe<br />

da súa carreira, <strong>de</strong> tuberculose ós 41 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />

Emmy Noether, nai da <strong>á</strong>lxebra mo<strong>de</strong>rna<br />

Emmy naceu nunha pequena cida<strong>de</strong> ó sur <strong>de</strong> Gottinga, en Erlangen, on<strong>de</strong> seu pai, Max<br />

Noether, era catedr<strong>á</strong>tico <strong>de</strong> matem<strong>á</strong>ticas. Den<strong>de</strong> moi pequena estivo en contacto co mun<strong>do</strong><br />

das matem<strong>á</strong>ticas, e recibiu unha boa educación nun instituto alem<strong>á</strong>n. Tiña o título <strong>de</strong> profesora<br />

<strong>de</strong> francés, pero a súa afición polas matem<strong>á</strong>ticas foi m<strong>á</strong>is forte, e <strong>do</strong>ctorouse en<br />

matem<strong>á</strong>ticas en 1907 baixo a supervisión dun amigo <strong>do</strong> seu pai, Paul Gordan, can<strong>do</strong> as<br />

mulleres non estudiaban na universida<strong>de</strong> e moito menos se <strong>do</strong>utoraban. No ano 1908 comezou<br />

a súa época <strong>do</strong>urada como matem<strong>á</strong>tica, a pesar <strong>de</strong> tódalas dificulta<strong>de</strong>s que tivo para<br />

atopar un traballo axeita<strong>do</strong> a un cerebro da súa categoría. En 1908 entrou a formar parte <strong>do</strong><br />

Circolo Matematico di Palermo, e o ano seguinte da Asociación Alemana <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticos.<br />

Alí pui<strong>do</strong> presentar os seus traballos, e gracias a esta publicida<strong>de</strong> no ano 1915 foi invitada<br />

por Hilbert ó centro <strong>do</strong> saber matem<strong>á</strong>tico <strong>do</strong> momento: a universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Gotinga. Tres<br />

anos <strong>de</strong>spois publicou o seu famoso teorema <strong>de</strong> Noether, tan importante para a relativida<strong>de</strong><br />

e a física <strong>de</strong> partículas, e <strong>de</strong>riva<strong>do</strong> <strong>do</strong> seu estudio anterior da teoría <strong>de</strong> invariantes. Durante<br />

moito tempo os <strong>do</strong>us gran<strong>de</strong>s matem<strong>á</strong>ticos <strong>de</strong> Gotinga, Klein e Hilbert, intentaron que se<br />

lle conce<strong>de</strong>se a Emmy un posto fixo <strong>de</strong> profesora. Xamais o conseguiron. To<strong>do</strong> o que<br />

conseguiron foi que impartise seminarios baixo o nome <strong>de</strong> Hilbert, ata que en 1919 conseguiu<br />

que se lle recoñecese un posto <strong>de</strong> profesora, non remunera<strong>do</strong>, iso si. Sen embargo,<br />

esta discriminación só a pa<strong>de</strong>cía <strong>de</strong>n<strong>de</strong> o mun<strong>do</strong> da administración da universida<strong>de</strong>, xa que<br />

tiña o recoñecemento <strong>de</strong> tó<strong>do</strong>los seus colegas, como o <strong>de</strong>mostran as súas colaboracións<br />

con matem<strong>á</strong>ticos da talla <strong>de</strong> Hermann Weyl. Foi profesora <strong>de</strong> alxebristas como Krull ou<br />

Schmidt, e <strong>de</strong>ixou o seu lega<strong>do</strong> m<strong>á</strong>is a través <strong>do</strong>s seus alumnos que <strong>do</strong>s seus propios escritos,<br />

como suce<strong>de</strong>u con Caroline Herschel.<br />

En 1933, <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> <strong>á</strong> súa condición <strong>de</strong> xudía e muller, marchou a Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, on<strong>de</strong><br />

atopou unha posición como profesora nunha universida<strong>de</strong> feminina, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> pasar unha<br />

temporada no Instituto <strong>de</strong> Estudios Avanza<strong>do</strong>s <strong>de</strong> Princeton, lugar on<strong>de</strong> Einstein e Gö<strong>de</strong>l<br />

traballaron. Morreu, como Sofia Kovalevskaia, <strong>de</strong> tuberculose, <strong>de</strong>ixan<strong>do</strong> un oco imposible<br />

<strong>de</strong> encher para os seus alumnos e colabora<strong>do</strong>res.


6 SII Álxebra é nome <strong>de</strong> muller<br />

As matem<strong>á</strong>ticas <strong>de</strong> Emmy<br />

Dentro <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> crea<strong>do</strong>r <strong>de</strong> Emmy po<strong>de</strong>mos distinguir fundamentalmente tres etapas:<br />

1. 1904-1915, Erlangen: Nesta etapa estudiou con Paul Gordan. O seu méto<strong>do</strong> <strong>de</strong> estudio<br />

era fundamentalmente formalista. Comezou a estudiar a teoría <strong>do</strong>s invariantes,<br />

que a levou m<strong>á</strong>is adiante ó seu teorema <strong>de</strong> Noether.<br />

2. 1915-1933, Gottinga: Esta foi a etapa m<strong>á</strong>is fructífera da vida matem<strong>á</strong>tica <strong>de</strong> Emmy.<br />

No ano 1918 enunciou o teorema <strong>de</strong> Noether que relaciona os principios <strong>de</strong> conservación<br />

<strong>de</strong> magnitu<strong>de</strong>s físicas coa existencia dalgunha simetría (grupo <strong>de</strong> transformacións<br />

que preservan certas características <strong>do</strong> sistema físico a estudiar):<br />

Teorema 1. Sexa un sistema din<strong>á</strong>mico <strong>de</strong>scrito por unha acción S, e invariante<br />

baixo un grupo <strong>de</strong> simetría cun número finito <strong>de</strong> xera<strong>do</strong>res. Entón asocia<strong>do</strong> a cada<br />

xera<strong>do</strong>r temos unha corrente e unha carga conservadas.<br />

Comezou en torno a 1920 a estudiar a teoría abstracta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ais, o que a levou a<br />

unificar importantes resulta<strong>do</strong>s da teoría <strong>de</strong> números e a xeometría alxébrica. Estes<br />

resulta<strong>do</strong>s permitiron unificar dúas ramas fundamentais da <strong>á</strong>lxebra. Fun<strong>do</strong>u tamén<br />

nesta época a teoría <strong>de</strong> <strong>á</strong>lxebras non conmutativas.<br />

3. 1933-1935, Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s: A penas viviu <strong>do</strong>us anos en Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, co cal a súa<br />

contribución nesta etapa é moito menor, estan<strong>do</strong> fundamentalmente ligada <strong>á</strong> <strong>á</strong>lxebra<br />

non conmutativa.<br />

Epílogo<br />

Non po<strong>do</strong> menos que dicir aquí que as matem<strong>á</strong>ticas, as alxebristas, non acaban con Emmy.<br />

O seu lega<strong>do</strong>, matem<strong>á</strong>tico e non matem<strong>á</strong>tico, foi recolli<strong>do</strong> por moitas mulleres que non se<br />

asustaron ante as dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bidas ó seu sexo (a parte das inherentes <strong>á</strong> materia). Aínda<br />

que humil<strong>de</strong>, quero rendirlle tributo <strong>de</strong>n<strong>de</strong> aquí a tódalas Hipatias, Sofias, Emmys. Que<br />

non as esquenzamos nunca.


Resumo<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Técnicas espectrais na estatística<br />

Rosa María Crujeiras Casais<br />

Departamento <strong>de</strong> Estatística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />

30 <strong>de</strong> Xaneiro <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

No estu<strong>do</strong> <strong>de</strong> datos espaciais ten gran<strong>de</strong> importancia a i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estruturas <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />

que <strong>de</strong>scriban o comportamento das variables aleatorias referenciadas a puntos<br />

no espazo. Se <strong>de</strong>notamos por {Z(s), s ∈ R 2 } un campo aleatorio no espazo, é <strong>de</strong> interese<br />

obter unha estimación da súa función <strong>de</strong> covarianzas:<br />

C(u) = Cov(Z(s), Z(s + u)),<br />

que mi<strong>de</strong> a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia entre os datos. Esta <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia tamén po<strong>de</strong> ser reflictida a través<br />

<strong>do</strong> variograma, que recolle a variabilida<strong>de</strong> das diferenzas entre as observacións <strong>do</strong> proceso.<br />

Na literatura sobre este tema existen diferentes opcións <strong>á</strong> hora <strong>de</strong> dar unha estimación<br />

<strong>de</strong>sta función, tanto paramétricas como nonparamétricas, pero moi pouco se tiña feito para<br />

comprobar a a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> tales estimacións aos datos. De feito, as únicas referencias que<br />

atopamos neste senso son os traballos <strong>de</strong> Diblasi e Bowman [1], que propoñen un test para<br />

chequear a in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia dun proceso (basea<strong>do</strong> no variograma), e a conseguinte extensión<br />

feita en [2], no que se contrasta un mo<strong>de</strong>lo par<strong>á</strong>metrico para esta función. Con to<strong>do</strong>, os<br />

contrastes basa<strong>do</strong>s neste tipo <strong>de</strong> funcións, tanto no covariograma coma no variograma, non<br />

presentan un bo comportamento, da<strong>do</strong> que coas características <strong>de</strong>stas funcións non é sinxelo<br />

capturar comportamentos singulares no proceso. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>is, se nos datos, como é previsible,<br />

existe unha <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, est<strong>á</strong> trasladarase tamén <strong>á</strong>s correspon<strong>de</strong>ntes estimacións <strong>do</strong><br />

covariograma e <strong>do</strong> variograma, o que dificulta a obtención da distribución <strong>de</strong> estatísticos<br />

nos que interveñan estas funcións.<br />

Unha alternativa ao mo<strong>de</strong>la<strong>do</strong> da <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia que evita os problemas <strong>de</strong> utilizar unha<br />

estimación <strong>do</strong> covariograma ou <strong>do</strong> variograma, atópase nas técnicas espectrais, no espazo<br />

<strong>de</strong> frecuencias. Neste caso, a función que <strong>de</strong>scribe a estrutura <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia é a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong><br />

espectral, que non é m<strong>á</strong>is que a transformada <strong>de</strong> Fourier da función <strong>de</strong> covarianzas:<br />

f(λ) = 1<br />

(2π) 2<br />

<br />

C(u)e −iu′ λ du.<br />

PALABRAS CLAVE: contrastes; <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral; <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia.<br />

7


8 SII Técnicas espectrais na estatística<br />

O estima<strong>do</strong>r nonparamétrico cl<strong>á</strong>sico da <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral é o perio<strong>do</strong>grama, que se<br />

<strong>de</strong>fine nas frecuencias <strong>de</strong> Fourier λk como:<br />

1<br />

I(λk) =<br />

(2π) 2 <br />

<br />

<br />

Z(s)e<br />

N <br />

−is′ <br />

2<br />

λk<br />

,<br />

<br />

pero que, reescribin<strong>do</strong> o sumatorio no valor absoluto, po<strong>de</strong> verse como a transformada<br />

<strong>de</strong> Fourier discreta das covarianzas mostrais. Este estima<strong>do</strong>r é asintoticamente insesga<strong>do</strong><br />

para a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral, pero non é consistente da<strong>do</strong> que a súa varianza é proporcional<br />

ao valor da <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral en cada frecuencia e non se reduce can<strong>do</strong> o número <strong>de</strong><br />

observacións aumenta. Con to<strong>do</strong>, o principal atractivo <strong>do</strong> perio<strong>do</strong>grama radica en que<br />

os seus valores, para distintas frecuencias <strong>de</strong> Fourier son asintoticamente in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes.<br />

A<strong>de</strong>mais, para unha gran<strong>de</strong> varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> procesos estoc<strong>á</strong>sticos no espazo, o perio<strong>do</strong>grama<br />

po<strong>de</strong> escribirse como:<br />

I(λk) = f(λk)Vk + RN(λk),<br />

on<strong>de</strong> f(λk) é a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral na correspon<strong>de</strong>nte frecuencia <strong>de</strong> Fourier, Vk son variables<br />

aleatorias in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes e in<strong>de</strong>nticamente distribuídas segun<strong>do</strong> unha variable exponencial<br />

<strong>de</strong> par<strong>á</strong>metro unida<strong>de</strong>, e o termo RN(λk) (que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>do</strong> número <strong>de</strong> datos N) é<br />

asintoticamente <strong>de</strong>spreciable. Este feito permítenos construír distintos estatísticos <strong>de</strong> contraste<br />

para ver a bonda<strong>de</strong> <strong>do</strong> axuste dun estima<strong>do</strong>r paramétrico, establecen<strong>do</strong> a<strong>de</strong>mais a súa<br />

distribución. Por exemplo, un estatístico <strong>de</strong> contraste po<strong>de</strong> darse utilizan<strong>do</strong> unha distancia<br />

L2−pon<strong>de</strong>rada:<br />

T1 = N|H| 1/4<br />

<br />

Π 2<br />

<br />

1<br />

N|H| 1/2<br />

<br />

k<br />

s<br />

K(H −1/2 <br />

I(λ)<br />

(λ − λk)) − 1<br />

fˆ θ (λ) 2 dλ,<br />

on<strong>de</strong> fθ é unha estimación paramétrica para a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral (ou calquera outra estimación),<br />

K é unha función núcleo e H é unha matriz ventana que regula o grao <strong>de</strong><br />

suavización que inducimos no estatístico. Po<strong>de</strong> verse que este estatístico segue, asintoticamente,<br />

unha distribución normal [3].<br />

Se aplicamos logaritmos na expresión <strong>do</strong> perio<strong>do</strong>grama, obtemos que o log-perio<strong>do</strong>grama<br />

po<strong>de</strong> escribirse como:<br />

Yk = Y (λk) = m(λk) + zk + rk,<br />

<br />

sen<strong>do</strong> zk = log(Vk) e rk = log 1 + RN(λk)<br />

<br />

, o que recorda <strong>á</strong> representación dun<br />

f(λk)Vk<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión. Neste caso, po<strong>de</strong> ser a<strong>de</strong>cua<strong>do</strong> consi<strong>de</strong>rar un estatístico basea<strong>do</strong><br />

nunha distancia <strong>de</strong> verosimilitu<strong>de</strong>:<br />

T2 = <br />

<br />

,<br />

k<br />

<br />

e Yk−mˆ θ (λk) + mˆ θ (λk) − e Yk− ˆm(λk) − ˆm(λk)<br />

on<strong>de</strong> mˆ θ é unha estimación paramétrica da log-<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> espectral e ˆm é unha estimación<br />

nonparamétrica da mesma función. Pó<strong>de</strong>se comprobar que este estatístico tamén se distribúe<br />

asintoticamente como unha normal [3].


Rosa María Crujeiras Casais SII 9<br />

Bibliografía<br />

[1] A. Diblasi e A.W. Bowman; On the use of the variogram in checking for in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nce<br />

in spatial data, Biometrics 57 (2001), 211–218.<br />

[2] D. Maglione e A. Diblasi; Exploring a valid mo<strong>de</strong>l for the variogram of an isotropic<br />

spatial process, Stochastic Environmental Research and Risk Assessment 18 (2004),<br />

366–376.<br />

[3] R.M. Crujeiras Casais; Contributions to spectral spatial statistics. PhD Thesis, Universida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, <strong>2007</strong>.


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

¿Por qué se rompe una viga?<br />

María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa<br />

Departamento <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>tica Aplicada<br />

13 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

La relativa sencillez <strong>de</strong> los ensayos <strong>de</strong> flexión hace que sean los m<strong>á</strong>s utiliza<strong>do</strong>s para <strong>de</strong>terminar<br />

el módulo <strong>de</strong> ruptura (MOR) para materiales fr<strong>á</strong>giles: la tensión m<strong>á</strong>xima que una<br />

probeta sometida al ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos pue<strong>de</strong> soportar antes <strong>de</strong> romper (véase<br />

Figura 1). El MOR se calcula a través <strong>de</strong> una expresión explícita, que involucra el módulo<br />

<strong>de</strong> la fuerza m<strong>á</strong>xima que soporta la probeta, la distancia entre los apoyos y el segun<strong>do</strong><br />

momento <strong>de</strong> inercia <strong>de</strong> la sección transversal <strong>de</strong> la probeta.<br />

Figura 1: Ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos.<br />

El ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos consiste en lo siguiente: Se coloca una probeta <strong>de</strong><br />

cierto material fr<strong>á</strong>gil entre tres cilindros sin sujeción adicional <strong>de</strong>jan<strong>do</strong> que el actua<strong>do</strong>r o<br />

cilindro superior ejerza una carga gradualmente creciente hasta que se produzca la ruptura<br />

<strong>de</strong> la probeta (véase Figura 1).<br />

En los libros cl<strong>á</strong>sicos <strong>de</strong> ingenería, el MOR <strong>de</strong> una viga cuadrada <strong>de</strong> la<strong>do</strong> 2a que soporta<br />

una carga <strong>de</strong> ruptura <strong>de</strong> módulo H es<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> 2l es la distancia entre los cilindros inferiores o apoyos.<br />

σft = 3Hl<br />

, (1)<br />

8a3 PALABRAS CLAVE: Módulo <strong>de</strong> ruptura; ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos; simulación numérica<br />

11


12 SII ¿Por qué se rompe una viga?<br />

Por lo tanto, para calcular el MOR <strong>de</strong> cierto material, realizamos ensayos <strong>de</strong> flexión en<br />

distintas muestras <strong>de</strong>l material calculan<strong>do</strong> las fuerzas m<strong>á</strong>ximas <strong>de</strong> ruptura (dato <strong>de</strong> salida<br />

<strong>de</strong> la m<strong>á</strong>quina que realiza el experimento). Utilizan<strong>do</strong> la fórmula (1), obtenemos el MOR<br />

para dicho material.<br />

Sin embargo, el hecho <strong>de</strong> que distintas muestras <strong>de</strong> un mismo material lleven a valores<br />

diferentes para el MOR es habitual, pero hasta ahora no existen estudios sobre este comportamiento.<br />

Por ello, hemos obteni<strong>do</strong> el mo<strong>de</strong>lo matem<strong>á</strong>tico asocia<strong>do</strong> al ensayo <strong>de</strong> flexión<br />

en tres puntos y una nueva fórmula para calcular el MOR.<br />

Mo<strong>de</strong>lo matem<strong>á</strong>tico<br />

Consi<strong>de</strong>ramos una probeta que ocupa en reposo el <strong>do</strong>minio Ω = ω × (−L, L), L > 0,<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> ω <strong>de</strong>nota su sección transversal. Sea Γ la frontera <strong>de</strong> la probeta que es unión <strong>de</strong><br />

la frontera lateral Γl y las bases Γ± = ω × {±L} y sea n el vector normal exterior a<br />

Γ. Suponemos que la frontera lateral Γl se divi<strong>de</strong> en tres regiones abiertas, no vacías y<br />

disjuntas entre sí, ΓC, ΓN1 y ΓN2 .<br />

ΓC es la región <strong>de</strong> la probeta susceptible <strong>de</strong> entrar en contacto con los cilindros inferiores<br />

o apoyos. Los apoyos se suponen rígi<strong>do</strong>s, así que la probeta no pue<strong>de</strong> penetrar en<br />

ellos, es <strong>de</strong>cir, la componente normal <strong>de</strong> los <strong>de</strong>splazamientos, un = u · n, no pue<strong>de</strong> ser<br />

positiva. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> al principio <strong>de</strong> acción-reacción, <strong>do</strong>n<strong>de</strong> existe un contacto efectivo,<br />

un = 0, los apoyos ejercen una presión en la dirección <strong>de</strong>l vector normal y hacia<br />

arriba. Por ello, la componente normal <strong>de</strong>l vector <strong>de</strong> esfuerzos, σn = σn · n, verifica que<br />

σn ≤ 0. Por el contrario, <strong>do</strong>n<strong>de</strong> no existe contacto, un < 0, la distancia entre la probeta<br />

y los apoyos es no nula y, en consecuencia, el movimiento tiene lugar libremente, σn = 0.<br />

Por último, suponemos que no existe rozamiento en la zona <strong>de</strong> contacto, es <strong>de</strong>cir, la componente<br />

tangencial <strong>de</strong>l vector <strong>de</strong> esfuerzos, στ = σn − σnn, es nula. Resumiento, en la<br />

zona <strong>de</strong> contacto con los apoyos, consi<strong>de</strong>ramos una condición <strong>de</strong> contacto unilateral sin<br />

rozamiento, conocida como condición <strong>de</strong> Signorini (véase [1]):<br />

στ = 0, σn ≤ 0, un ≤ 0, σnun = 0 sobre ΓC.<br />

ΓN1 se correspon<strong>de</strong> con la región <strong>de</strong> la frontera sobre la cual el actua<strong>do</strong>r ejerce fuerzas<br />

superficiales <strong>de</strong> tracción <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad h = (0, −h, 0), h > 0.<br />

Finalmente, ΓN2 representa el resto <strong>de</strong> la frontera lateral <strong>de</strong> la probeta sobre la que no<br />

actúa ningún tipo <strong>de</strong> fuerza. Las bases <strong>de</strong> la probeta también se suponen libres <strong>de</strong> fuerzas.<br />

Para completar el mo<strong>de</strong>lo consi<strong>de</strong>ramos un material el<strong>á</strong>stico, es <strong>de</strong>cir, el tensor <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>formaciones est<strong>á</strong> relaciona<strong>do</strong> con el tensor <strong>de</strong> tensiones a través <strong>de</strong> la ley <strong>de</strong> Hooke<br />

(véase [2]). A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, suponemos que la probeta est<strong>á</strong> bajo la acción <strong>de</strong> su propio peso,<br />

f = (0, −ρg, 0) <strong>do</strong>n<strong>de</strong> ρ la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong>l material consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong>.<br />

Resumien<strong>do</strong>, el problema que queremos resolver es el siguiente:


María Teresa S<strong>á</strong>nchez Rúa SII 13<br />

Problema (P ):<br />

Encontrar el vector <strong>de</strong> <strong>de</strong>splazamientos u(x) y el tensor <strong>de</strong> tensiones σ(x), en cada punto<br />

x ∈ Ω, verifican<strong>do</strong>:<br />

−div(σ) = f en Ω,<br />

σn = h sobre ΓN1 ,<br />

σn = 0 sobre ΓN2 ∪ Γ±,<br />

στ = 0, σn ≤ 0, un ≤ 0, σnun = 0 sobre ΓC,<br />

Eν<br />

E<br />

σ =<br />

tr(ε(u))I + ε(u) en Ω,<br />

(1 − 2ν)(1 + ν) 1 + ν<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> E y ν son el módulo <strong>de</strong> Young y el coeficiente <strong>de</strong> Poisson <strong>de</strong>l material, respectivamente.<br />

An<strong>á</strong>lisis asintótico y nueva fórmula para el MOR<br />

Para tratar <strong>de</strong> justificar la fórmula teórica cl<strong>á</strong>sica (1) para el MOR utilizaremos el méto<strong>do</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollos asintóticos (véase [2]). Esta meto<strong>do</strong>logía nos permite obtener un mo<strong>de</strong>lo<br />

límite unidimensional a partir <strong>de</strong>l problema tridimensional cuan<strong>do</strong> el <strong>á</strong>rea <strong>de</strong> la sección<br />

transversal es pequeña con respeto a la longitud <strong>de</strong> la viga.<br />

El mo<strong>de</strong>lo límite unidimensional obteni<strong>do</strong> para el ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos es<br />

similar al presenta<strong>do</strong> en [2], pero el <strong>de</strong>splazamiento vertical involucra una <strong>de</strong>sigualdad<br />

variacional <strong>de</strong>bida a la condición <strong>de</strong> contacto con los apoyos.<br />

La nueva fórmula para el MOR <strong>de</strong> una viga rectangular <strong>de</strong> la<strong>do</strong> 2a sometida a una<br />

fuerza <strong>de</strong> ruptura <strong>de</strong> módulo H viene dada por<br />

ˆσft = 3H<br />

8a3 <br />

l − δ<br />

<br />

−<br />

2<br />

3F<br />

(L − 2l), (2)<br />

16a3 <strong>do</strong>n<strong>de</strong> 2δ es el espesor <strong>de</strong> la zona <strong>do</strong>n<strong>de</strong> el actua<strong>do</strong>r ejerce la fuerza <strong>de</strong> ruptura y F es el<br />

módulo <strong>de</strong> la fuerza gravitacional.<br />

Po<strong>de</strong>mos ver que si la resultante <strong>de</strong> las fuerzas <strong>de</strong> volumen F pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>spreciarse y<br />

el actua<strong>do</strong>r ejerce realmente una fuerza puntual (es <strong>de</strong>cir, δ = 0), la expresión anterior<br />

coinci<strong>de</strong> con la fórmula teórica cl<strong>á</strong>sica (1).<br />

Resulta<strong>do</strong>s numéricos<br />

Vamos a presentar a continuación los resulta<strong>do</strong>s numéricos obteni<strong>do</strong>s, comparan<strong>do</strong> los distintos<br />

valores <strong>de</strong>l MOR. En nuestro experimento vamos a consi<strong>de</strong>rar vigas hechas <strong>de</strong> porcelana.<br />

Los par<strong>á</strong>metros característicos <strong>de</strong> la porcelana son los siguientes:<br />

E = 6.9975 × 10 10 Pa, ν = 0.175, ρ = 2340 kg/m 3 .<br />

Usaremos vigas cuadradas <strong>de</strong> la<strong>do</strong> 2a = 0.00425m y longitud 2L = 0.118m. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s,<br />

consi<strong>de</strong>raremos <strong>do</strong>s distancias entre los apoyos, 2l1 = 0.06m y 2l2 = 0.10m.<br />

La meto<strong>do</strong>logía para calcular los distintos valores <strong>de</strong>l MOR es la siguiente:


14 SII ¿Por qué se rompe una viga?<br />

• En primer lugar, gracias al Instituto <strong>de</strong> Cer<strong>á</strong>mica (USC), hemos lleva<strong>do</strong> a cabo varios<br />

experimentos sobre probetas <strong>de</strong> porcelana, <strong>de</strong>terminan<strong>do</strong> la fuerza <strong>de</strong> ruptura experimental<br />

H. Los valores <strong>de</strong> estas fuerzas aparecen en la segunda columna <strong>de</strong> la Tabla<br />

1.<br />

• A continuación, usan<strong>do</strong> la fórmula teórica cl<strong>á</strong>sica (1), para la fuerza <strong>de</strong> ruptura experimental<br />

H calculamos un primer valor para el MOR, σft (véase la tercera columna<br />

<strong>de</strong> la Tabla 1).<br />

• De nuevo, para la fuerza <strong>de</strong> ruptura experimental H, mediante simulaciones tridimensionales<br />

calculamos las tensiones sufridas por la probeta y el correspondiente<br />

MOR numérico, σfn (véase la cuarta columna <strong>de</strong> la Tabla 1).<br />

• Finalmente, a partir <strong>de</strong>l an<strong>á</strong>lisis asintótico <strong>de</strong>l ensayo <strong>de</strong> flexión en tres puntos, calculamos<br />

<strong>do</strong>s nuevas aproximaciones para el MOR: un MOR numérico ˆσfn a partir<br />

<strong>de</strong>l problema límite unidimensional y un MOR teórico ˆσft utilizan<strong>do</strong> la fórmula (2).<br />

El MOR numérico ˆσfn tiene gran importancia para calcular el MOR <strong>de</strong> materiales<br />

fr<strong>á</strong>giles ya que las simulaciones tridimensionales pue<strong>de</strong>n ser poco precisas cuan<strong>do</strong><br />

la razón entre el <strong>á</strong>rea <strong>de</strong> la sección transversal y la longitud <strong>de</strong> la probeta es muy<br />

pequeña.<br />

H (N) σft (Pa) σfn (Pa) ˆσfn (Pa) ˆσft (Pa)<br />

2l1 = 0.06 m 240.1 3.52 × 10 7 3.27 × 10 7 3.45 × 10 7 3.37 × 10 7<br />

2l2 = 0.1 m 156.8 3.83 × 10 7 3.63 × 10 7 3.75 × 10 7 3.73 × 10 7<br />

Tabla 1: Fuerza <strong>de</strong> ruptura y MOR para vigas rectangurlares.<br />

De la Tabla 1 po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que la fuerza <strong>de</strong> ruptura H <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> enormemente <strong>de</strong><br />

la distancia entre apoyos. A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, el valor ˆσft, obteni<strong>do</strong> usan<strong>do</strong> la nueva fórmula teórica<br />

(2), se aproxima m<strong>á</strong>s a σfn que el valor teórico cl<strong>á</strong>sico σft. Por lo tanto, creemos que la<br />

fórmula (2) dar<strong>á</strong> una mejor aproximaxión <strong>de</strong>l MOR para materiales fr<strong>á</strong>giles.<br />

Bibliografía<br />

[1] N. Kikuchi, J.T. O<strong>de</strong>n; Contact problems in elasticity: a study of variational inequalities<br />

and finite element methods, SIAM Studies in Applied Mathematics, 1988.<br />

[2] M.T. S<strong>á</strong>nchez. ¡¡¡De tres dimensiones a solo una!!!, As matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño. <strong>Actas</strong><br />

<strong>do</strong> SII, 2006.


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Categoría L-S en Foliaciones<br />

Carlos Meniño Cotón<br />

Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />

27 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

La categoría <strong>de</strong> Lusternik-Schnirelmann para espacios topológicos fue introducida en 1934<br />

en el contexto <strong>de</strong>l c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong> variaciones. Se trata <strong>de</strong> un invariante <strong>de</strong> homotopía que<br />

preten<strong>de</strong> corregir ciertas <strong>de</strong>ficiencias en la teoría <strong>de</strong> Morse, en relación con los puntos<br />

críticos <strong>de</strong> funciones suaves sobre varieda<strong>de</strong>s cerradas. Para compren<strong>de</strong>r cual es la cuestión<br />

recordamos brevemente qué es una función <strong>de</strong> Morse y que son los grupos <strong>de</strong> Cohomología<br />

(<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham) asocia<strong>do</strong>s a una variedad diferenciable. Para una buena introducción a este<br />

tema remitimos a [3].<br />

Definición 1 (Función <strong>de</strong> Morse). Sea M n una variedad suave (es <strong>de</strong>cir C ∞ ) y sea f :<br />

M → R una función diferenciable. Diremos que la función es <strong>de</strong> Morse si sus puntos<br />

críticos admiten un entorno <strong>do</strong>n<strong>de</strong> la función f pue<strong>de</strong> ser parametrizada <strong>de</strong> la forma:<br />

f(x1, ..., xn) = x 2 1 + ... + x 2 p − x 2 p+1 − ... − x 2 n , (1)<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> el punto origen representa al punto crítico en cuestión y el entero p pue<strong>de</strong> variar<br />

<strong>de</strong>pendien<strong>do</strong> <strong>de</strong>l punto. El índice <strong>de</strong> un punto crítico x ∈ M se <strong>de</strong>fine por ind(x) = n − p.<br />

Observación 2. Observamos qué ésta no es la <strong>de</strong>finición original <strong>de</strong> función <strong>de</strong> Morse<br />

pero es equivalente, la <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> esta equivalencia constituye un bello teorema <strong>de</strong><br />

topología diferencial. Se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> la <strong>de</strong>finición que los puntos críticos <strong>de</strong> f est<strong>á</strong>n aisla<strong>do</strong>s,<br />

algo que no ocurre para funciones suaves en su contexto m<strong>á</strong>s general.<br />

Definición 3 (Complejo <strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham). De nuevo, sea M n una variedad suave, el complejo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham se <strong>de</strong>fine como la siguiente sucesión <strong>de</strong> espacios vectoriales.<br />

0 −→ Ω 0 (M) −→ Ω 1 (M) −→ ... −→ Ω n (M) −→ 0 , (2)<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> Ω p (M) <strong>de</strong>nota el espacio <strong>de</strong> las p-formas diferenciales sobre M y las flechas vienen<br />

representadas por la palicación diferencial exterior (a esta aplicación la <strong>de</strong>notaremos por<br />

dp : Ω p (M) −→ Ω p+1 (M)).<br />

Observación 4. Suponemos que estos conceptos son conoci<strong>do</strong>s para el lector, sin embargo,<br />

para que tenga senti<strong>do</strong> la próxima <strong>de</strong>finición sólo es preciso observar que dp+1 ◦ dp = 0<br />

para to<strong>do</strong> p.<br />

PALABRAS CLAVE: Morse,Cohomología,homotopía,contr<strong>á</strong>ctil,foliación<br />

15


16 SII Categoría L-S en Foliaciones<br />

Definición 5 (Cohomología <strong>de</strong> <strong>de</strong> Rham). Se <strong>de</strong>fine el p-ésimo grupo <strong>de</strong> Cohomología <strong>de</strong><br />

M como<br />

El p-ésimo número <strong>de</strong> Betti bp es la dimensión <strong>de</strong> H p (M).<br />

H p (M) = Nuc(dp)<br />

. (3)<br />

im(dp−1)<br />

Teorema 6 (Desigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Morse). Sea f : M n → R una función suave sobre una<br />

variedad cerrada (es <strong>de</strong>cir, compacta, conexa y sin bor<strong>de</strong>) entonces para to<strong>do</strong> entero 0 ≤<br />

p ≤ n se tiene:<br />

bp ≤ número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> índice p . (4)<br />

De manera que el sumatorio <strong>de</strong> los números <strong>de</strong> Betti es un invariante <strong>de</strong> la variedad que<br />

acota inferiormente el número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> cualquier función <strong>de</strong> Morse. Se podría<br />

pensar que esta cota es universal <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> funciones suaves en M tenien<strong>do</strong> en<br />

cuenta que las funciones <strong>de</strong> Morse forman un subespacio <strong>de</strong>nso, pero esto es falso.<br />

La categoría L-S es un invariante que soluciona este <strong>de</strong>fecto dan<strong>do</strong> una cota universal<br />

para el número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> cualquier función suave.<br />

Definición 7 (Abierto categórico). Sea M una variedad y sea U ⊂ M un abierto, <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />

i <strong>de</strong>notar<strong>á</strong> a la aplicación inclusión. Se dice que U es categórico si existe una homotopía<br />

H : U × I → M con H(x, 0) = i(x) y H(x, 1) = c (c constante).<br />

Observación 8. Supondremos que las homotopías son también C ∞ aunque to<strong>do</strong> funciona<br />

bien con suponer sólo continuidad.<br />

También observamos la similitud <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>finición con la <strong>de</strong> espacio contr<strong>á</strong>ctil, pero<br />

remarcamos que son conceptos distintos. Un abierto contr<strong>á</strong>ctil siempre es categórico pero<br />

el inverso no siempre es cierto.<br />

Definición 9 (Categoría L-S). Sea M una variedad se <strong>de</strong>fine la categoría L-S <strong>de</strong> M,<br />

Cat(M), como el menor número <strong>de</strong> abiertos categóricos necesarios para cubrir dicha<br />

variedad.<br />

Teorema 10 (Desigualdad general). Sea f : M → R una función suave sobre una variedad<br />

cerrada, entonces:<br />

Cat(M) ≤ número <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> f . (5)<br />

Aunque la categoría L-S es un invariante sencillo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>de</strong>sgraciadamente es tremendamente<br />

difícil <strong>de</strong> calcular. R<strong>á</strong>pidamente se pue<strong>de</strong> conocer la categoría L-S <strong>de</strong> cualquier<br />

esfera. Como no son contr<strong>á</strong>ctiles su categoría es mayor que 1 y toman<strong>do</strong> el hemisferio<br />

norte y sur (un poco amplia<strong>do</strong>s) obtenemos que es menor o igual que 2.<br />

El principal problema resi<strong>de</strong> en conseguir buenas cotas inferiores. Las superiores<br />

pue<strong>de</strong>n conseguirse a partir <strong>de</strong> cualquier recubrimiento categórico. Apuntamos que siempre<br />

tenemos una cota superior a partir <strong>de</strong> la dimensión <strong>de</strong> la variedad: Cat(M) ≤ dim M + 1.


Carlos Meniño Cotón SII 17<br />

Proponemos esta <strong>de</strong>sigualdad como ejercicio dan<strong>do</strong> como indicación que nuestras varieda<strong>de</strong>s<br />

son triangulables.<br />

Para conseguir una cota inferior hay que recurrir a los grupos <strong>de</strong> cohomología. Recordamos<br />

que en formas diferenciales tenemos <strong>de</strong>fini<strong>do</strong> el producto exterior<br />

∧ : Ω p × Ω q (M) → Ω p+q (M).<br />

Se tiene que d(ω ∧ τ) = dω ∧ τ + (−1) p ω ∧ dτ y es f<strong>á</strong>cil a partir <strong>de</strong> esto probar que ∧<br />

<strong>de</strong>fine un producto exterior en cohomología.<br />

Definición 11 (Anillo <strong>de</strong> cohomologías). Para una variedad suave se <strong>de</strong>fine el anillo <strong>de</strong><br />

cohomologías como el anillo gradua<strong>do</strong><br />

H ∗ <br />

p<br />

(M) = H i <br />

(M), ∧ .<br />

i=0<br />

El anillo <strong>de</strong> cohomologías reduci<strong>do</strong> se <strong>de</strong>fine por<br />

H ∗ <br />

p<br />

(M) = H i <br />

(M), ∧ .<br />

i=1<br />

A partir <strong>de</strong> la propiedad <strong>de</strong> graduación es f<strong>á</strong>cil comprobar que el anillo <strong>de</strong> cohomologías<br />

reduci<strong>do</strong> es un anillo nilpotente, su or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> nilpotencia mi<strong>de</strong> el número mínimo <strong>de</strong> veces<br />

que el anillo <strong>de</strong>be ser opera<strong>do</strong> consigo mismo para obtener el anillo nulo.<br />

Teorema 12 (Cota en cohomolgía). Sea M una variedad suave, se tiene la siguiente<br />

<strong>de</strong>sigualdad:<br />

Nil( H ∗ (M)) ≤ Cat(M).<br />

En realidad el teorema funciona para los anillos <strong>de</strong> cohomología singular reduci<strong>do</strong>s<br />

con coeficientes en cualquier anillo conmutativo. Estos anillos no tienen necesariamente<br />

el mismo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> nilpotencia por tanto nos dan una familia <strong>de</strong> cotas inferiores para la<br />

categoría L-S.<br />

La inmensa mayoría <strong>de</strong> los c<strong>á</strong>lculos efectivos <strong>de</strong> categoría L-S se realizan mediante el<br />

uso <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s.<br />

Ejemplo 13. El toro generaliza<strong>do</strong> <strong>de</strong> dimensión n, que <strong>de</strong>notamos T n , es el producto <strong>de</strong> n<br />

copias <strong>de</strong> S 1 . Es una variedad compacta orientable, por tanto cualquier forma <strong>de</strong> volumen<br />

da en cohomología un elemento no trivial.<br />

Una forma <strong>de</strong> volumen pue<strong>de</strong> obtenerse a partir <strong>de</strong>l producto exterior <strong>de</strong> las 1-formas<br />

inducidas por las formas <strong>de</strong> volumen <strong>de</strong> cada copia <strong>de</strong> S 1 . Por tanto Nil( H ∗ (M)) = n+1.<br />

Tenien<strong>do</strong> en cuenta la cota superior en la dimensión se obtiene <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> inmediato que<br />

Cat(T n ) = n + 1.<br />

Técnicas similares muestran que la categoría L-S <strong>de</strong> cualquier superficie distinta <strong>de</strong> la<br />

esfera es 3. También que la categoría L-S <strong>de</strong>l espacio proyectivo n-dimensional real (RP n )<br />

es n + 1.


18 SII Categoría L-S en Foliaciones<br />

Este interesante invariante admite distintas adaptaciones al contexto <strong>de</strong> foliaciones. Es<br />

<strong>de</strong> esperar que nos <strong>de</strong>n información cualitativa sobre funciones suaves que respeten la estructura<br />

foliada. Localmente una variedad foliada se presenta como un producto cartesiano<br />

R p × R q y globalmente es una unión disjunta <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dimensión p que se<br />

parametrizan localmente por las "placas" R p × {y}. Es <strong>de</strong>cir, las varieda<strong>de</strong>s localmente<br />

discurren paralelamente. En una foliación siempre hay <strong>do</strong>s formas distinguidas <strong>de</strong> "moverse".<br />

La forma tangente alu<strong>de</strong> a un movimiento que <strong>de</strong>cansa en una misma hoja, la forma<br />

transversa alu<strong>de</strong> a un movimiento que corta a cada hoja <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> secante.<br />

Atendien<strong>do</strong> a estos posibles movimientos surgen <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> natural <strong>do</strong>s tipos <strong>de</strong> homotopías:<br />

la homotopía tangente y la homotopía transversa. De mo<strong>do</strong> an<strong>á</strong>lago al caso<br />

cl<strong>á</strong>sico se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir abiertos tangencialmente categóricos y transversalmente categóricos.<br />

Recubrimientos minimales con abiertos con estas características sugieren la <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> categoría tangente y categoría transversa <strong>de</strong> una foliación.<br />

Existen méto<strong>do</strong>s en cohomología para obtener cotas inferiores <strong>de</strong> estas categorías (ver<br />

[1] y [2]). El problema m<strong>á</strong>s complica<strong>do</strong> (a parte <strong>de</strong> los c<strong>á</strong>lculos explícitos) resi<strong>de</strong> en adaptar<br />

el Teorema 10 <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> satisfactorio. En [2] se pue<strong>de</strong> encontrar una solución a este<br />

problema para categoría transversa.<br />

Bibliografía<br />

[1] E.Vogt y W.Singhoff, Tangential category of foliations, Topology 42 (2003), 603–627.<br />

[2] Hellen Colman Vale; Categoría L-S en foliaciones, Tesis, Departamento <strong>de</strong> Xeometría<br />

e Topoloxía,Universidad <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 1998.<br />

[3] B.Dubrovin,S.Nóvikov,A.Fomenko; Geometría Mo<strong>de</strong>rna, méto<strong>do</strong>s <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> cohomologías,<br />

Mir Moscú, traducción al español 1987.


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?<br />

Manuel A. Mosquera Rodríguez<br />

Departamento <strong>de</strong> Estadística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />

12 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

Nuestro objetivo ser<strong>á</strong> mo<strong>de</strong>lizar matem<strong>á</strong>ticamente el problema <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> los costes que<br />

genera la construcción y el mantenimiento <strong>de</strong> una autopista utilizan<strong>do</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos<br />

cooperativa.<br />

Un juego <strong>de</strong> coste cooperativo con utilidad transferible (TU) es un par (N, c) con<br />

N = {1, . . . , n}, n ∈ N, representan<strong>do</strong> el conjunto <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res y c : 2 N −→ R es la<br />

función característica <strong>de</strong>l juego <strong>do</strong>n<strong>de</strong>, para cada coalición S ⊆ N, c(S) representa el<br />

coste que tendrían que pagar los juga<strong>do</strong>res <strong>de</strong> S si <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n cooperar entre ellos. Decimos<br />

que un juego <strong>de</strong> coste TU es cóncavo si el coste que aporta un juga<strong>do</strong>r a una coalición es<br />

mayor cu<strong>á</strong>nto menor sea la coalición. Formalmente, para to<strong>do</strong> juga<strong>do</strong>r i ∈ N y para to<strong>do</strong><br />

par <strong>de</strong> coaliciones S ⊆ T ⊆ N \ {i} se cumple<br />

c(S ∪ {i}) − c(S) ≥ c(T ∪ {i}) − c(T ).<br />

Así, los juga<strong>do</strong>res tendr<strong>á</strong>n m<strong>á</strong>s incentivos a unirse a la coalición a la que menor coste<br />

aporten, es <strong>de</strong>cir, la cooperación entre to<strong>do</strong>s los juga<strong>do</strong>res ser<strong>á</strong> lo m<strong>á</strong>s beneficioso.<br />

El objetivo principal <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> coste cooperativos TU es repartir el coste<br />

total c(N) genera<strong>do</strong> por la cooperación <strong>de</strong> to<strong>do</strong>s los juga<strong>do</strong>res <strong>de</strong> forma que se cumplan<br />

ciertas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estabilidad o justicia. Formalmente se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir el objetivo<br />

como: encontrar un vector <strong>de</strong> números no negativos x ∈ R n + tal que x(N) = n<br />

i=1 xi =<br />

c(N). Decimos que un reparto es coalicionalmente estable si x(S) ≤ c(S) para to<strong>do</strong><br />

S ⊆ N. Definimos el núcleo <strong>de</strong> un juego <strong>de</strong> coste TU como el conjunto <strong>de</strong> repartos<br />

coalicionalmente estables,<br />

C(N, c) = x ∈ R n + | x(N) = c(N), x(S) ≤ c(S) para cada S ⊂ N .<br />

Un resulta<strong>do</strong> bastante importante nos dice que el núcleo <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> coste TU cóncavos<br />

es siempre no vacío y por tanto siempre po<strong>de</strong>mos encontrar repartos coalicionalmente estables.<br />

Un reparto que siempre est<strong>á</strong> en el núcleo cuan<strong>do</strong> el juego es cóncavo es el valor <strong>de</strong><br />

Shapley. Da<strong>do</strong> un juego <strong>de</strong> coste TU (N, c), el valor <strong>de</strong> Shapley propone que el juga<strong>do</strong>r<br />

i ∈ N <strong>de</strong>be <strong>de</strong> asumir el coste:<br />

Φi(N, c) = <br />

S⊆N\{i}<br />

|S|!(|N| − |S| − 1)!<br />

(c(S ∪ {i}) − c(S)).<br />

|N|!<br />

PALABRAS CLAVE: Juegos cooperativos, reparto <strong>de</strong> costes, juegos <strong>de</strong> autopista.<br />

19


20 SII ¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?<br />

Una interpretación que se le pue<strong>de</strong> dar al valor <strong>de</strong> Shapley es la siguiente: supongamos que<br />

los juga<strong>do</strong>res van llegan<strong>do</strong> a un punto <strong>de</strong> encuentro en un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>termina<strong>do</strong> y a cada uno<br />

se le va asignan<strong>do</strong> el coste que aporta a la coalición <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res que han llega<strong>do</strong> antes<br />

que él, si hacemos esto con to<strong>do</strong>s los posibles ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> llegada y los consi<strong>de</strong>ramos to<strong>do</strong>s<br />

equiprobables obtenemos el valor <strong>de</strong> Shapley. Ve<strong>á</strong>moslo con un ejemplo.<br />

Ejemplo 1 (El juego <strong>de</strong>l guante modifica<strong>do</strong>). Tres juga<strong>do</strong>res quieren comprar un par <strong>de</strong><br />

guantes que vale 10 euros. Los juga<strong>do</strong>res 2 y 3 realmente no tienen prisa por comprarlo<br />

pero el juga<strong>do</strong>r 1 si tienen prisa por comprarlo pero no pue<strong>de</strong> hacerlo sin la presencia<br />

<strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> los otros juga<strong>do</strong>res. El objetivo es comprar el par <strong>de</strong> guantes entre to<strong>do</strong>s y<br />

repartirse el coste genera<strong>do</strong>. El juego <strong>de</strong> coste TU asocia<strong>do</strong> a este problema es el siguiente:<br />

S ∅ {1} {2} {3} {1, 2} {1, 3} {2, 3} N<br />

c(S) 0 0 0 0 10 10 0 10<br />

El c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> Shapley est<strong>á</strong> representa<strong>do</strong> en la siguiente tabla <strong>do</strong>n<strong>de</strong> en la<br />

primera columna est<strong>á</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llegada y en las otras columnas est<strong>á</strong> lo que tiene que<br />

pagar cada uno <strong>de</strong> los juga<strong>do</strong>res según el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llegada consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong>.<br />

Juga<strong>do</strong>r<br />

Or<strong>de</strong>n<br />

1 2 3<br />

123 0 10 0<br />

132 0 0 10<br />

213 10 0 0<br />

231 10 0 0<br />

312 10 0 0<br />

321 10 0 0<br />

Shapley<br />

Por ejemplo, para el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> llegada 231, primero llega el juga<strong>do</strong>r 2 y aporta coste 0,<br />

<strong>de</strong>spués llega el juga<strong>do</strong>r 3 y aporta coste 0, y por último llega el juga<strong>do</strong>r 1 y aporta coste<br />

10. Por tanto se le asigna coste 10 a ese juga<strong>do</strong>r y el reparto para ese or<strong>de</strong>n es (10, 0, 0).<br />

Es f<strong>á</strong>cil comprobar que este juego no es cóncavo, C(N, c) = ∅ y por lo tanto Φ(N, c) ∈<br />

C(N, c).<br />

El principal problema que tiene el valor <strong>de</strong> Shapley es que su coste computacional<br />

aumenta exponencialmente con el número <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res. Sin embargo, en muchas clases<br />

<strong>de</strong> juegos se pue<strong>de</strong> encontrar una expresión para el valor <strong>de</strong> Shapley en la que su coste<br />

computacional no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> juga<strong>do</strong>res.<br />

Otra regla <strong>de</strong> reparto interesante para juegos <strong>de</strong> coste TU y que cumple buenas propieda<strong>de</strong>s<br />

es el valor <strong>de</strong> compromiso. Esta regla se <strong>de</strong>fine como el único reparto que est<strong>á</strong> en la<br />

línea que une el vector <strong>de</strong> mínimos <strong>de</strong>rechos y el vector <strong>de</strong> utopía. Para cada juga<strong>do</strong>r i ∈ N<br />

se <strong>de</strong>fine el valor <strong>de</strong> utopía como lo que el juga<strong>do</strong>r aporta a la gran coalición<br />

20<br />

3<br />

5<br />

3<br />

5<br />

3<br />

Mi(N, c) = c(N) − c(N \ {i}),


Manuel A. Mosquera Rodríguez SII 21<br />

y se <strong>de</strong>fine el mínimo <strong>de</strong>recho como lo mejor que pue<strong>de</strong> obtener el juga<strong>do</strong>r si al resto <strong>de</strong><br />

juga<strong>do</strong>res se les conce<strong>de</strong> su valor <strong>de</strong> utopía<br />

<br />

mi(N, c) = min c(S ∪ {i}) −<br />

S⊆N\{i}<br />

<br />

<br />

Mj(N, c) .<br />

El valor <strong>de</strong> compromiso (o τ-value) es el único reparto, si existe, que est<strong>á</strong> en la recta que<br />

une los vectores M(N, c) y m(N, c), es <strong>de</strong>cir<br />

τ(N, c) = αM(N, c) + (1 − α)m(N, c)<br />

con α ∈ [0, 1] tal que <br />

i∈N τi(N, c) = c(N). A continuación estudiaremos el valor <strong>de</strong><br />

Shapley y el valor <strong>de</strong> compromiso en el contexto <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> autopista.<br />

El problema <strong>de</strong> las autopistas<br />

To<strong>do</strong>s sabemos que una autopista est<strong>á</strong> formada por distintos tramos. A cada tramo se le<br />

asigna un peaje con el objetivo <strong>de</strong> sufragar los distintos costes <strong>de</strong>riva<strong>do</strong>s <strong>de</strong> su construcción<br />

y mantenimiento. Uno <strong>de</strong> los muchos problemas a estudiar es cómo asignar los peajes a los<br />

distintos tramos. A continuación veremos cómo mo<strong>de</strong>lar matem<strong>á</strong>ticamente este problema<br />

y cómo lo po<strong>de</strong>mos resolver utilizan<strong>do</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos cooperativa.<br />

Para simplificar el problema vamos a suponer que la autopista es lineal, es <strong>de</strong>cir, existen<br />

<strong>do</strong>s puntos extremos uni<strong>do</strong>s por la autopista y por el medio existen ciertos puntos <strong>de</strong> entrada<br />

y salida <strong>de</strong> la autopista, pero no existen ramificaciones. Tomemos por ejemplo el trozo <strong>de</strong><br />

la autopista AP-9 que une A Coruña con Vigo, y por simplicidad tomemos los puntos <strong>de</strong><br />

entrada y salida que se marcan en la siguiente figura.<br />

j∈S<br />

A Coruña 1 2 3 4 5 Vigo<br />

Santiago <strong>de</strong> C.<br />

Padrón<br />

Pontevedra<br />

Figura 1: Autopista A Coruña-Vigo.<br />

Un problema <strong>de</strong> autopista es una 4-tupla (N, M, C, T ) dón<strong>de</strong>:<br />

(i) N es el conjunto <strong>de</strong> los distintos viajes que se realizan por la autopista,<br />

(ii) M es el conjunto <strong>de</strong> tramos <strong>de</strong> los que consta la autopista,<br />

(iii) C : M −→ R++ es una función que a cada tramo le asigna el coste, estrictamente<br />

positivo, <strong>de</strong> sufragar dicho tramo,<br />

(iv) T : N −→ 2 M es una función que a cada viaje le asigna los tramos <strong>de</strong> autopista<br />

que realiza, a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s <strong>de</strong>be cumplir que a cada viaje le asigne un conjunto <strong>de</strong> tramos<br />

consecutivos <strong>de</strong> autopista, es <strong>de</strong>cir, para cada i ∈ N, existen ai, bi ∈ M tales que<br />

ai ≤ bi y T (i) = {t ∈ M | ai ≤ t ≤ bi}.


22 SII ¿Cu<strong>á</strong>nto <strong>de</strong>bería costar un peaje?<br />

A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, asumiremos que cada tramo <strong>de</strong> autopista es usa<strong>do</strong> por al menos <strong>do</strong>s viajes. En<br />

otro caso, si el tramo no es usa<strong>do</strong> se elimina <strong>de</strong>l problema y si es usa<strong>do</strong> por un único viaje,<br />

este ser<strong>á</strong> el que pague to<strong>do</strong> el tramo.<br />

El problema <strong>de</strong>l reparto <strong>de</strong> los coste totales se pue<strong>de</strong> abordar <strong>de</strong> una forma directa, sin<br />

necesidad <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> juegos. Dos formas bastante intuitivas <strong>de</strong> repartir los costes son:<br />

1. el reparto igualitario: el coste <strong>de</strong> cada tramo se reparte igualitariamente entre el<br />

número <strong>de</strong> viajes que lo usan, p. ej. si un tramo tiene coste 8 y lo usan 4 viajes,<br />

entonces, cada viaje pagar<strong>á</strong> una parte <strong>de</strong> este coste igual a 2,<br />

2. el reparto proporcional: cada viaje tiene que pagar una parte <strong>de</strong>l coste total que es<br />

proporcional al coste que tendría que pagar si ese fuese el único viaje <strong>de</strong> la autopista,<br />

p. ej., si el coste total es 24, hay cuatro posibles viajes y los costes individuales<br />

<strong>de</strong> cada viaje vienen da<strong>do</strong>s por el vector (12, 10, 12, 24), entonces el reparto que se<br />

propone es 12<br />

58<br />

24, 10<br />

58<br />

24, 12<br />

58<br />

24, 24<br />

58 24 .<br />

Asocia<strong>do</strong> a cada problema <strong>de</strong> autopista (N, M, C, T ) se <strong>de</strong>fine el juego <strong>de</strong> autopista<br />

como el juego <strong>de</strong> coste cooperativo TU (N, c) con<br />

c(S) = <br />

C(t) para cada S ⊆ N,<br />

t∈T (S)<br />

dón<strong>de</strong> T (S) = {t ∈ M | t ∈ T (i) para algún i ∈ S} . c(S) representa el coste que la<br />

coalición <strong>de</strong> viajes S tiene que pagar si la autopista est<strong>á</strong> formada sólo por los tramos <strong>de</strong><br />

T (S) y esos viajes son los únicos que se realizan sobre esa parte <strong>de</strong> la autopista.<br />

Teorema 2. Da<strong>do</strong> un problema <strong>de</strong> autopista (N, M, C, T ) y su juego <strong>de</strong> autopista asocia<strong>do</strong><br />

(N, c),<br />

(i) el reparto igualitario <strong>de</strong> (N, M, C, T ) coinci<strong>de</strong> con el valor <strong>de</strong> Shapley <strong>de</strong> (N, c),<br />

(ii) el reparto proporcional <strong>de</strong> (N, M, C, T ) coinci<strong>de</strong> con el valor <strong>de</strong> compromiso <strong>de</strong><br />

(N, c).<br />

Este resulta<strong>do</strong> nos indica que tanto el valor <strong>de</strong> Shapley como el valor <strong>de</strong> compromiso<br />

para la clase <strong>de</strong> juegos <strong>de</strong> autopista tienen interpretaciones intuitivas y sus expresiones son<br />

sencillas, evitan<strong>do</strong> así su complejidad computacional.


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control<br />

medioambiental<br />

Introducción<br />

Néstor García Chan<br />

Departamento <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>tica Aplicada<br />

20 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

La gestión, tratamiento y eliminación <strong>de</strong> aguas residuales es uno <strong>de</strong> los problemas ambientales<br />

m<strong>á</strong>s importantes en la actualidad. La solución m<strong>á</strong>s común es tratar las aguas residuales<br />

en plantas <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración y posteriormente <strong>de</strong>scargarlas a través <strong>de</strong> emisarios submarinos<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un <strong>do</strong>minio ocupa<strong>do</strong> por aguas poco profundas (estuarios, ríos, lagos, etc.).<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es utilizar técnicas <strong>de</strong> control multiobjetivo para <strong>de</strong>finir una estrategia<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>puración óptima cuan<strong>do</strong> en un <strong>do</strong>minio en el que existen una serie <strong>de</strong> zonas<br />

a proteger (playas, viveros, etc.), son varias las plantas <strong>de</strong>pura<strong>do</strong>ras que vierten sus aguas<br />

residuales y a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s cada una <strong>de</strong> ellas est<strong>á</strong> gestionada por un organismo diferente.<br />

Elementos y planteamiento <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> control óptimo.<br />

1. Sea Ω ⊂ R 2 acota<strong>do</strong> y ocupa<strong>do</strong> con aguas poco profundas. Sean Pj ∈ Ω, j =<br />

1, . . . , NE <strong>do</strong>n<strong>de</strong> las plantas realizan verti<strong>do</strong>s y sean Al ⊂ Ω, l = 1, . . . , Nz zonas a<br />

proteger <strong>do</strong>n<strong>de</strong> la concentración <strong>de</strong>l contaminante <strong>de</strong>be ser inferior a un cierto valor<br />

σl.<br />

2. Sistema <strong>de</strong> Esta<strong>do</strong>: El contaminante consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> son las coliformes fecales (CF),<br />

cuyas concentraciones est<strong>á</strong>n dadas por el mo<strong>de</strong>lo<br />

∂ρ<br />

+ u · ∇ρ − β∆ρ + κρ =<br />

∂t NE<br />

1<br />

h j=1 mj(t)δ(x<br />

⎫<br />

<br />

⎪⎬<br />

− Pj) en Ω × (0, T )<br />

(1)<br />

ρ(x, 0) = ρ0(x) en Ω<br />

∂ρ<br />

= 0 sobre ∂Ω × (0, T )<br />

⎪⎭<br />

∂n<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong>:<br />

PALABRAS CLAVE: Equilibrio <strong>de</strong> Nash, problema <strong>de</strong> control, gestión <strong>de</strong> aguas residuales, sistema <strong>de</strong><br />

optimalidad, condición <strong>de</strong> optimalidad<br />

23


24 SII Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control medioambiental<br />

• ρ es la concentración <strong>de</strong> CF promediada en altura,<br />

• h ∈ C( ¯ Ω × [0, T ]) es la altura <strong>de</strong>l agua,<br />

• u ∈ [L ∞ (0, T ; W 1,∞ (Ω))] 2 es la velocidad horizontal <strong>de</strong>l agua promediada en<br />

altura,<br />

• β > 0 es un coeficiente <strong>de</strong> viscosidad horizontal,<br />

• κ ∈ R es un coeficiente experimental relaciona<strong>do</strong> con la mortalidad <strong>de</strong> CF,<br />

• mj ∈ L ∞ (0, T ) es el flujo m<strong>á</strong>sico <strong>de</strong> CF vertida en Pj,<br />

• δ(x − Pj) representa la medida <strong>de</strong> Dirac en el punto Pj,<br />

• ρ0 ∈ C( ¯ Ω) es la concentración inicial <strong>de</strong> CF.<br />

3. Controles: Cada planta pue<strong>de</strong> controlar el flujo m<strong>á</strong>sico que vierte; el control <strong>de</strong> la<br />

planta j es la función mj(t).<br />

4. Funciones objetivo: Para la planta j viene dada por<br />

Jj(m1, m2, . . . , mNE ) =<br />

T<br />

fj(mj(t))dt + (2)<br />

0<br />

nj <br />

<br />

1<br />

ɛi<br />

i=n (j−1) +1<br />

Ai×(0,T )<br />

ψ(ρ(x, t) − σi)dxdt<br />

El primer suman<strong>do</strong> representa el coste <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración y el segun<strong>do</strong> indica<br />

una penalización impuesta cuan<strong>do</strong> la <strong>de</strong>puración no ha si<strong>do</strong> suficiente.<br />

5. Espacio <strong>de</strong> estrategias y problema <strong>de</strong> control óptimo: Razones tecnológicas exigen<br />

que, en cada planta, m j ≤ mj(t) ≤ ¯mj sien<strong>do</strong> 0 ≤ m j < ¯mj. Así, <strong>de</strong>finimos<br />

Mj = {m ∈ L ∞ (0, T ); 0 < m j ≤ m(t) ≤ ¯mj, c.p.d. en (0, T )} como espacio <strong>de</strong><br />

estrategias y consi<strong>de</strong>ramos el problema <strong>de</strong> control óptimo<br />

Problema (P): Para j = 1, . . . , NE, encontrar la función mj(t) ∈ Mj que minimice<br />

el funcional Jj(m1, m2, . . . , mNE ) da<strong>do</strong> por (2), sien<strong>do</strong> ρ(x, t) la solución <strong>de</strong>l<br />

sistema (1).<br />

6. Objetivo: Encontrar un Equilibrio <strong>de</strong> Nash para el problema (P), esto es, un m ∗ =<br />

(m ∗ 1 , ..., m∗ NE ) ∈ NE<br />

j=1 Mj tal que, para j = 1, 2, . . . , NE<br />

Jj(m ∗ 1, ..., m ∗ j−1, m ∗ j, m ∗ j+1, ..., m ∗ NE ) =<br />

min Jj(m<br />

mj∈Mj<br />

∗ 1, ..., m ∗ j−1, mj, m ∗ j+1, ..., m ∗ NE ) (3)<br />

La existencia <strong>de</strong> por lo menos un punto <strong>de</strong> equilibrio (m ∗ 1 , ..., m∗ NE ) esta garantizada<br />

da<strong>do</strong> que consi<strong>de</strong>ramos a fj ∈ C[m j, mj] y fj es estrictamente convexa en [m j, mj]<br />

para cada j = 1, . . . , NE.


Néstor García Chan SII 25<br />

Sistema <strong>de</strong> optimalidad.<br />

Introducimos el sistema adjunto con el objetivo <strong>de</strong> enunciar <strong>de</strong> forma simple las <strong>de</strong>rivadas<br />

(m). A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s suponemos que el mínimo en (3) es alcanza<strong>do</strong> en puntos <strong>de</strong> Mj<br />

parciales ∂Jj<br />

∂mj<br />

para to<strong>do</strong> j = 1, . . . , NE, entonces se cumple la condición <strong>de</strong> optimalidad ∂Jj<br />

(m) =<br />

∂mj <br />

0 para to<strong>do</strong> j = 1, . . . , NE . Así pues para plantear un caso simple suponemos que NE =<br />

2 y NZ = 2, con n1 = 1, n2 = 2, entonces enunciamos el problema adjunto como sigue<br />

− ∂pk<br />

∂t − β∆pk − div(pku) + κpk =<br />

1<br />

χAk ψ′ (ρ − σk) en Ω × (0, T ) (4)<br />

para <strong>de</strong>finir las condiciones <strong>de</strong> optimalidad<br />

∂Jj<br />

∂mj<br />

ɛk<br />

β ∂pk<br />

∂n + pk(u · n) = 0 sobre ∂Ω × (0, T ) (5)<br />

pk(x, T ) = 0 en Ω (6)<br />

(m ∗ ) = f ′ k (m∗k ) +<br />

1<br />

h(Pk, t) pk(Pk, t) = 0 (7)<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> k = 1, 2. Por tanto el sistema que caracteriza las soluciones <strong>de</strong> nuestro problema<br />

est<strong>á</strong> forma<strong>do</strong> por el (enuncia<strong>do</strong> con las suposiciones anteriores) problema <strong>de</strong> esta<strong>do</strong> (1), el<br />

problema adjunto (4)-(6) y las condiciones <strong>de</strong> optimalidad (7); dicho sistema es el llama<strong>do</strong><br />

sistema <strong>de</strong> optimalidad y es el que ser<strong>á</strong> resuelto.<br />

Resolución numérica.<br />

En la discretización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> optimalidad así forma<strong>do</strong> se emplea un méto<strong>do</strong> que<br />

combina características para la discretización en tiempo con elementos finitos <strong>de</strong> Lagrange<br />

P1 para la discretización en espacio. Ello conduce al siguiente problema totalmente dis-<br />

creto: Da<strong>do</strong>s ˆρ 0 h = (ρh0(x1), ρh0(x2), . . . , ρh0(xNv)) t y ˆp N 1h = ˆpN 2h = (0, 0, . . . , 0)t , para<br />

k = 1, 2 y n = 0, 1, . . . , N − 1, encontrar m n+1<br />

k<br />

satisfaga:<br />

A1h ˆρ n+1<br />

h − Bn 1h ˆρn h =<br />

A n 2h ˆpn kh<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong>, para i, j = 1, 2, . . . , Nv:<br />

• ˆρ n+1<br />

h<br />

− Bn+1<br />

2h ˆpn+1<br />

kh = βn kh<br />

f ′<br />

k (mn+1<br />

k ) = −<br />

∈ R, ˆρ n+1<br />

h ∈ R Nv , ˆp n kh ∈ RNv que<br />

m n+1<br />

1<br />

hn+1 (P1) b1h + mn+1 2<br />

h n+1 (P2) b2h, (8)<br />

, (9)<br />

1<br />

, (10)<br />

hn+1 (Pk) Ckh ˆp n+1<br />

kh<br />

= (ρn+1<br />

h (x1), ..., ρ n+1<br />

h (xNv)) t , ˆp n+1<br />

kh = (pn+1<br />

kh (x1), ..., p n+1<br />

kh (xNv)) t .


26 SII Equilibrio <strong>de</strong> Nash aplica<strong>do</strong> a un problema <strong>de</strong> control medioambiental<br />

• (A1h)ij, (B n 1h )ij y (A n 2h )ij, (B n+1<br />

2h )ij son las matrices propias <strong>de</strong> la discretización <strong>de</strong><br />

elementos finitos y (bkh)i = ˜vi(Pk) es la “función <strong>de</strong> base” evaluada en Pk.<br />

<br />

χAk ψ′<br />

<br />

Nv <br />

(ˆρ n h )l˜vl<br />

<br />

− σk ˜vi<br />

• (β n kh )i = 1<br />

ɛk<br />

Ω<br />

l=1<br />

• Ckh es la matriz <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n 1 × Nv que extrae el valor p n+1<br />

kh (Pk) a partir <strong>de</strong>l vector<br />

ˆp n+1<br />

kh .<br />

Este sistema discreto se escribe en forma compacta (F (m) = 0) como un sistema cuadra<strong>do</strong>,<br />

no lineal y en su resolución se empleó el coman<strong>do</strong> FSOLVE <strong>de</strong> MATLAB.<br />

Ejemplo: experimento numérico en un entorno real<br />

Resulta<strong>do</strong>s sobre la ría <strong>de</strong> Vigo <strong>do</strong>n<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ramos <strong>do</strong>s puntos <strong>de</strong> verti<strong>do</strong> y <strong>do</strong>s zonas a<br />

proteger, eligien<strong>do</strong> como cotas <strong>de</strong> CF σ1 = 0.0003 y σ2 = 0.0005, δ = 0.00001 y ɛ2 < ɛ1,<br />

es <strong>de</strong>cir, mayor penalización para la planta responsable <strong>de</strong>l verti<strong>do</strong> en P2.<br />

mtil<strong>de</strong>(t)<br />

160<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0 20 40 60<br />

Tiempo t<br />

80 100 120<br />

Figura 1: Verti<strong>do</strong>s óptimos m1(t) (∗∗) y m2(t) (oo) para ɛ1 = 1, ɛ2 = 10 −3<br />

Figura 2: Concentraciones <strong>de</strong> CF en el último instante <strong>de</strong> la simulación para ɛ1 = 1, ɛ2 =<br />

10 −3


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Homología y GAP<br />

Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz<br />

Departamento <strong>de</strong> Álxebra<br />

27 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

La teoría <strong>de</strong> (co)homología es una <strong>de</strong> las ramas m<strong>á</strong>s importantes <strong>de</strong>l <strong>á</strong>lgebra. Para introducirla,<br />

y como ejemplo paradigm<strong>á</strong>tico, veremos cómo se calcula la homología en la categoría<br />

<strong>de</strong> R-módulos, así como el concepto dual <strong>de</strong> cohomología. Para esto, comenzaremos<br />

vien<strong>do</strong> algunas <strong>de</strong>finiciones.<br />

Definición 1. Un complejo ca<strong>de</strong>na C es una familia <strong>de</strong> R-módulos junto con una familia<br />

<strong>de</strong> morfismos <strong>de</strong> R-módulos C = {Cn, dn}, n ∈ Z:<br />

· · ·<br />

dn+1 <br />

Cn+1<br />

<br />

Cn<br />

dn <br />

Cn−1<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> dn ◦ dn+1 = 0, es <strong>de</strong>cir, Im(dn+1) ⊆ Ker(dn), para n ∈ Z.<br />

<br />

· · ·<br />

Definición 2. Una resolución <strong>de</strong>l R-módulo C es un complejo ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l tipo:<br />

· · ·<br />

<br />

C1<br />

d1 <br />

C0<br />

d0 <br />

C<br />

El primer paso para calcular la (co)homología <strong>de</strong>l R-módulo C es construir una resolución<br />

<strong>de</strong> C que ha <strong>de</strong> ser exacta, es <strong>de</strong>cir Im(dn+1) = Ker(dn), y proyectiva (cada<br />

punto <strong>de</strong> la resolución <strong>de</strong>be ser proyectivo). El hecho <strong>de</strong> que se exija la exactitud implica<br />

que C = Coker(C1 → C0), y por tanto no se pier<strong>de</strong> información al suprimir C en la<br />

resolución. Se consi<strong>de</strong>ra entonces la resolución exacta y proyectiva:<br />

· · ·<br />

<br />

C2<br />

d2 <br />

C1<br />

d1 <br />

C0<br />

<br />

0<br />

d0 <br />

0<br />

El siguiente paso es aplicar a esta resolución un funtor, al que se le conoce como los<br />

coeficientes <strong>de</strong> la teoría <strong>de</strong> (co)homología. En el caso <strong>de</strong> los R-módulos los funtores que<br />

se utilizan son:<br />

− ⊗ X : R-Mod → R-Mod Hom(−, X) : R-Mod → R-Mod<br />

PALABRAS CLAVE: Homología, GAP<br />

27


28 SII Homología y GAP<br />

los cuales proporcionan los complejos:<br />

0<br />

· · · <br />

C2 ⊗ X d2 <br />

C1 ⊗ X d1 <br />

C0 ⊗ X d0 <br />

˜d0<br />

˜d1 <br />

Hom(C1, X) <br />

Hom(C1, X) <br />

Hom(C2, X)<br />

0<br />

˜d2 <br />

· · ·<br />

El segun<strong>do</strong> es un complejo coca<strong>de</strong>na, concepto dual al <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na, que se obtiene por<br />

ser Hom(−, X) un funtor contravariante. Se <strong>de</strong>finen entonces la homología y cohomología<br />

<strong>de</strong> C con coeficientes en X <strong>de</strong> la siguiente manera [3]:<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> n ≥ 0.<br />

Hn(C, X) = Ker( dn)/ Im( dn+1)<br />

H n (C, X) = Ker( ˜ dn+1)/ Im( ˜ dn)<br />

Una vez introduci<strong>do</strong> el concepto <strong>de</strong> (co)homología nos centraremos en la homología <strong>de</strong><br />

ciertos grupos nilpotentes libres, con el objetivo <strong>de</strong> calcular ésta y proporcionar un méto<strong>do</strong><br />

m<strong>á</strong>s r<strong>á</strong>pi<strong>do</strong> y efectivo que el que hasta ahora se venía utilizan<strong>do</strong>. Para ello se ha usa<strong>do</strong> GAP<br />

(Groups, algorithms, programming) [1], un programa <strong>de</strong> código libre orienta<strong>do</strong> hacia el <strong>á</strong>lgebra<br />

computacional. Proporciona un lenguaje <strong>de</strong> programación y librerías con algoritmos<br />

y objetos algebraicos. Este sistema y toda la <strong>do</strong>cumentación y manuales relaciona<strong>do</strong>s se<br />

pue<strong>de</strong>n encontrar en:<br />

http://www.gap-system.org/gap.html<br />

A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, GAP cuenta con una extensa lista <strong>de</strong> paquetes, los cuales proporcionan funcionalida<strong>de</strong>s<br />

específicas. Se usar<strong>á</strong> en particular el paquete HAP (Homological algebra<br />

programming) que est<strong>á</strong> especialmente enfoca<strong>do</strong> hacia los c<strong>á</strong>lculos relaciona<strong>do</strong>s con la<br />

(co)homología <strong>de</strong> grupos [2]. Veremos a continuación varias <strong>de</strong>finiciones.<br />

Definición 3. Da<strong>do</strong> un grupo G, se <strong>de</strong>fine su serie central <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte como sigue:<br />

G1 = G, Gn = [Gn−1, G] = [[[G, G], G], n)<br />

· · · G],<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> [Gn−1, G] <strong>de</strong>nota el subgrupo <strong>de</strong> G genera<strong>do</strong> por los elementos <strong>de</strong> la forma<br />

x −1 y −1 xy, x ∈ Gn−1, y ∈ G.<br />

A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, si existe un n tal que Gn+1 = {e}, entonces se dice que G es nilpotente <strong>de</strong><br />

clase a lo sumo n. Si m es el menor número natural que satisface dicha propiedad se dice<br />

que G es nilpotente <strong>de</strong> clase m.<br />

Definición 4. Se dice que un grupo G es nilpotente libre <strong>de</strong> clase c y rango n si G ∼ = F/Fc,<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> F es un grupo libre <strong>de</strong> rango n.<br />

Da<strong>do</strong> un grupo G, a partir <strong>de</strong> él se pue<strong>de</strong> construir un <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie L(G). Consi<strong>de</strong>remos<br />

su serie central <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte; como Gn+1 es normal en Gn, po<strong>de</strong>mos tomar los<br />

cocientes Ln(G) = Gn/Gn+1 que resultan ser abelianos [3].


Pablo Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z Ascariz SII 29<br />

Toman<strong>do</strong> ahora la suma directa L(G) = L1(G)⊕L2(G)⊕L3(G)⊕· · · la po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />

un <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie ya que el conmuta<strong>do</strong>r <strong>de</strong> G induce funciones Li(G)×Lj(G) →<br />

Li+j(G) que proporcionan una operación corchete bilineal [ , ] : L(G)×L(G) → L(G)<br />

que satisface la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> Jacobi.<br />

A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, esta construcción induce un funtor:<br />

L : Grupos → Álgebras <strong>de</strong> Lie sobre Z<br />

Existe un resulta<strong>do</strong> interesante sobre este funtor:<br />

Teorema 5. Sea G un grupo nilpotente libre <strong>de</strong> clase 2. Se tiene:<br />

Hn(G, Z) ∼ = Hn(L(G), Z).<br />

Es <strong>de</strong>cir, este resulta<strong>do</strong> permite calcular la homología <strong>de</strong> ciertos grupos por medio <strong>de</strong> su<br />

<strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada, y no directamente utilizan<strong>do</strong> una resolución <strong>de</strong>l grupo. Por esto,<br />

se han escrito varias funciones, sien<strong>do</strong> algunas <strong>de</strong> sus utilida<strong>de</strong>s las siguientes:<br />

• Computar el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada a un grupo.<br />

• Construir el complejo <strong>de</strong> Chevalley-Eilenberg asocia<strong>do</strong> a un <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie, necesario<br />

para calcular su homología.<br />

La primera observación que se pue<strong>de</strong> realizar es que calcular el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada<br />

a un grupo y su homología es mucho m<strong>á</strong>s r<strong>á</strong>pi<strong>do</strong> y menos exigente computacionalmente<br />

que calcular la homología <strong>de</strong>l grupo directamente.<br />

Por ejemplo, si consi<strong>de</strong>ramos un grupo nilpotente libre <strong>de</strong> clase 2 y rango 4, calcular su<br />

cuarta homología directamente lleva m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> cuarenta segun<strong>do</strong>s. Sin embargo, hacerlo por<br />

medio <strong>de</strong>l <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada supone menos <strong>de</strong> medio segun<strong>do</strong>.<br />

Por otro la<strong>do</strong>, si tomamos un grupo G nilpotente libre <strong>de</strong> clase 2 y rango 6, no podremos<br />

calcular su sexta homología <strong>de</strong> manera directa, pues los c<strong>á</strong>lculos implica<strong>do</strong>s son <strong>de</strong>masia<strong>do</strong><br />

gran<strong>de</strong>s. Sin embargo, si utilizamos el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie, sí podremos obtener el resulta<strong>do</strong>:<br />

H6(L(G), Z) = Z3 ⊕ 651)<br />

· · · ⊕ Z3 ⊕ Z ⊕ 11984)<br />

· · · ⊕ Z.<br />

Nos preguntamos ahora si se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>bilitar las hipótesis <strong>de</strong>l teorema. En cuanto a<br />

la hipótesis nilpotente libre parece que no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bilitada. Por ejemplo, si tomamos<br />

como G el grupo <strong>de</strong> Heisenberg con 3 genera<strong>do</strong>res, tenemos que G es un grupo nilpotente<br />

<strong>de</strong> clase 2 libre <strong>de</strong> torsión. Calculan<strong>do</strong> su homología obtenemos:<br />

H3(G, Z) = Z2 ⊕ Z ⊕ 14)<br />

· · · ⊕ Z.<br />

Por otro la<strong>do</strong>, si calculamos la homología <strong>de</strong> su <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada L(G) se comprueba<br />

que ésta no es isomorfa a H3(G, Z):<br />

H3(L(G), Z) = Z ⊕ 19)<br />

· · · ⊕ Z.


30 SII Homología y GAP<br />

Sin embargo, tenien<strong>do</strong> en cuenta numerosos c<strong>á</strong>lculos realiza<strong>do</strong>s con grupos nilpotentes<br />

libres <strong>de</strong> clase mayor que 2, parece que la hipótesis <strong>de</strong> clase 2 podría ser eliminada. Como<br />

ejemplo, consi<strong>de</strong>remos el grupo G nilpotente libre <strong>de</strong> clase 3 y rango 3. Usan<strong>do</strong> HAP para<br />

realizar los c<strong>á</strong>lculos, obtenemos:<br />

• H1(G, Z) = Z ⊕ Z ⊕ Z.<br />

• H2(G, Z) = Z ⊕ 18)<br />

· · · ⊕ Z.<br />

• H3(G, Z) = Z ⊕ 73)<br />

· · · ⊕ Z.<br />

• H4(G, Z) = Z2 ⊕ Z2 ⊕ Z2 ⊕ Z ⊕ 171)<br />

· · · ⊕ Z.<br />

• . . .<br />

Si tomamos el <strong>á</strong>lgebra <strong>de</strong> Lie asociada y calculamos su homología, se obtienen los<br />

mismos resulta<strong>do</strong>s.<br />

Esta conjetura pue<strong>de</strong> ser probada para los <strong>do</strong>s primeros grupos <strong>de</strong> homología.<br />

Proposición 6. Sea G un grupo nilpotente libre. Entonces, se tienen isomorfismos:<br />

Bibliografía<br />

H1(G, Z) ∼ = H1(L(G), Z).<br />

H2(G, Z) ∼ = H2(L(G), Z).<br />

[1] The GAP Group; GAP – Groups, Algorithms, and Programming, (2006)<br />

http://www.gap-system.org.<br />

[2] The GAP Group; GAP – Groups, Algorithms, and Programming, package HAP 1.6,<br />

(2006) http://www.gap-system.org.<br />

[3] P.J. Hilton, U. Stammbach; A course in homological algebra, Springer-Verlag, 1971.<br />

[4] Yu. V. Kuz’min, Yu. S. Semenov; On the homology of a free nilpotent group of class<br />

2, Sbornik: Mathematics 189:4 (1998), 527–560.


Resumo<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Conxuntos <strong>de</strong> Cantor e din<strong>á</strong>mica<br />

Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros<br />

Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />

17 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

O conxunto <strong>de</strong> Cantor po<strong>de</strong> pensarse coma o chanzo intermedio entre o punto e a recta. É<br />

un conxunto “con moitos buracos”, non obstante ten tantos puntos como R. Ten lonxitu<strong>de</strong><br />

nula, polo que po<strong>de</strong>ría dicirse que é “pequeno”, mais é non numerable, logo neste senso<br />

é “gran<strong>de</strong>”. Tr<strong>á</strong>tase dun conxunto <strong>de</strong> gran utilida<strong>de</strong> en topoloxía, an<strong>á</strong>lise ou <strong>á</strong>lxebra. En<br />

concreto, os conxuntos <strong>de</strong> Cantor xogan un importante papel no campo das foliacións e <strong>do</strong>s<br />

sistemas din<strong>á</strong>micos.<br />

Sobre os conxuntos <strong>de</strong> Cantor [4]<br />

En 1875, H. J. S. Smith, catedr<strong>á</strong>tico da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Oxford, publica o artigo On<br />

the integration of discontinuous functions, J. Lon<strong>do</strong>n Math. Soc. 1(6), 140-153, no que<br />

presenta, na parte final, un méto<strong>do</strong> para construír conxuntos “nada-<strong>de</strong>nsos”. Este parece<br />

ser o primeiro rexistro publica<strong>do</strong> no que aparece o que hoxe se coñece coma un conxunto<br />

<strong>de</strong> Cantor.<br />

En 1882, Cantor envíalle a De<strong>de</strong>kind unha carta na que lle presenta o seu conxunto<br />

ternario C = {z ∈ [0, 1] : z = ∞ i=1 αi<br />

3i , αi = 0, 2} coma un conxunto perfecto, é dicir,<br />

que non posúe puntos illa<strong>do</strong>s, e <strong>de</strong> interior baleiro.<br />

0<br />

Esquema da construción <strong>do</strong> conxunto ternario <strong>de</strong> Cantor<br />

Satisfai tamén outras importantes propieda<strong>de</strong>s, como que é compacto, totalmente disconexo,<br />

autosemellante (i.e., é a unión disxunta <strong>de</strong> dúas copias <strong>de</strong> si mesmo) ou homoxéneo (i.e.,<br />

para cada par <strong>de</strong> puntos, existe un homeomorfismo <strong>do</strong> conxunto en si mesmo que envía<br />

un no outro). A<strong>de</strong>mais, to<strong>do</strong>s os espacios métricos non baleiros, compactos, perfectos e<br />

totalmente disconexos son homeomorfos ao conxunto ternario <strong>de</strong> Cantor, é dicir, este é<br />

un representante da súa clase <strong>de</strong> homeomorfía. Por este motivo, os espacios métricos que<br />

PALABRAS CLAVE: Conxunto <strong>de</strong> Cantor, sistema din<strong>á</strong>mico cl<strong>á</strong>sico, m<strong>á</strong>quina <strong>de</strong> sumar binaria, espazo<br />

folia<strong>do</strong>, din<strong>á</strong>mica transversa.<br />

31<br />

1


32 SII Conxuntos <strong>de</strong> Cantor e din<strong>á</strong>mica<br />

cumpren estas tres propieda<strong>de</strong>s reciben o nome <strong>de</strong> conxuntos <strong>de</strong> Cantor xeneraliza<strong>do</strong>s, ou<br />

simplemente conxuntos <strong>de</strong> Cantor.<br />

Sistemas din<strong>á</strong>micos cl<strong>á</strong>sicos<br />

Un sistema din<strong>á</strong>mico sobre un conxunto <strong>de</strong> Cantor C é unha acción continua G ×C → C<br />

dun grupo discreto G sobre C. Nos sistemas din<strong>á</strong>micos cl<strong>á</strong>sicos, G = Z (ou N). Un<br />

coñeci<strong>do</strong> exemplo <strong>de</strong> sistema din<strong>á</strong>mico cl<strong>á</strong>sico é o seguinte:<br />

Sexa {0, 1} N o espazo das sucesións infinitas <strong>de</strong> 0 ′ s e 1 ′ s, que é un conxunto <strong>de</strong> Cantor<br />

coa topoloxía producto da topoloxía discreta sobre {0, 1}, xerada polos cilindros<br />

Cβ0···βn = {α ∈ {0, 1}N : α0 = β0, . . . , αn = βn}<br />

<strong>de</strong>termina<strong>do</strong>s polas sucesións finitas β0 · · · βn ∈ {0, 1} n . Ch<strong>á</strong>mase m<strong>á</strong>quina <strong>de</strong> sumar binaria<br />

ao sistema din<strong>á</strong>mico xera<strong>do</strong> pola transformación T : {0, 1} N −→ {0, 1} N <strong>de</strong>finida<br />

por <br />

T (α)0 = 1 , T (α)n = αn se α0 = 0<br />

T (α)0 = 0 , T (α)1 = T (σ(α))0 se α0 = 1<br />

on<strong>de</strong> σ : {0, 1} N −→ {0, 1} N é a transformación tal que σ(αn) = αn+1, coñecida como<br />

<strong>de</strong>sprazamento <strong>de</strong> Bernoulli. A <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> m<strong>á</strong>quina <strong>de</strong> sumar binaria débese a que a<br />

transformación T coinci<strong>de</strong> coa suma <strong>de</strong> 1<br />

S : x ∈ Z2 ↦−→ x + 1 ∈ Z2<br />

no anel Z2 <strong>do</strong>s enteiros 2-<strong>á</strong>dicos. Por outra banda, a órbita por T dunha sucesión α coinci<strong>de</strong><br />

coa súa clase <strong>de</strong> cofinalida<strong>de</strong> (dúas sucesións α, β dinse cofinais se os seus termos<br />

coinci<strong>de</strong>n a partir dun certo índice, é dicir, se existe m ≥ 0 tal que αn = βn, ∀ n ≥ m),<br />

ag<strong>á</strong>s no caso das clases <strong>de</strong> cofinalida<strong>de</strong> <strong>de</strong> 000 . . . e 111 . . . , contidas na mesma órbita. O<br />

que estamos dicin<strong>do</strong> é que a din<strong>á</strong>mica que <strong>de</strong>finen estas dúas relacións <strong>de</strong> equivalencia é a<br />

mesma.<br />

Din<strong>á</strong>mica transversa <strong>de</strong> espazos folia<strong>do</strong>s tranversalmente Cantor<br />

O exemplo anterior representa a din<strong>á</strong>mica transversa (véxase [3]) <strong>de</strong> espazos folia<strong>do</strong>s<br />

relativamente complexos coma o espazo folia<strong>do</strong> <strong>de</strong> Ghys-Kenyon [1] ou o espazo <strong>do</strong>s mosaicos<br />

<strong>de</strong> Robinson [2]. En xeral, a din<strong>á</strong>mica transversa <strong>de</strong> boa parte <strong>do</strong>s espazos folia<strong>do</strong>s<br />

transversalmente Cantor est<strong>á</strong> dada por unha acción <strong>de</strong> Z.<br />

Bibliografía<br />

[1] F. Alcal<strong>de</strong> Cuesta, A. Lozano Rojo e M. Macho Stadler, Dynamique transverse <strong>de</strong> la<br />

lamination <strong>de</strong> Ghys-Kenyon. Por aparecer en Bull. Braz. Math. Soc.<br />

[2] P. Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros; A din<strong>á</strong>mica <strong>do</strong>s mosaicos <strong>de</strong> Robinson. Publicacións <strong>do</strong> Departamento<br />

<strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía da USC 107, 2006.


Pablo Gonz<strong>á</strong>lez Sequeiros SII 33<br />

[3] A. Lozano Rojo, Hojas con mucho código, As matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño 2006.<br />

[4] M. Macho Stadler, Curiosida<strong>de</strong>s sobre el conjunto <strong>de</strong> Cantor, Un Paseo por la<br />

Geometría y la Topología (Dto. Matem<strong>á</strong>ticas. UPV-EHU) 3 (1999/2000), 97–116.<br />

(http://www.rsme.es/rec/paseo.htm)


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol<br />

María Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba<br />

Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />

26 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

Un grafo es un par G = (V, E) forma<strong>do</strong> por un conjunto <strong>de</strong> vértices V y un conjunto<br />

<strong>de</strong> aristas E ⊂ V × V . Dos vértices v1 y v2 est<strong>á</strong>n uni<strong>do</strong>s por una arista si y sólo si<br />

(v1, v2) ∈ E, en ese caso <strong>de</strong>cimos que v1 y v2 son vecinos. Un <strong>á</strong>rbol T es un grafo conexo<br />

sin ciclos (caminos <strong>de</strong> aristas cerra<strong>do</strong>s), sin lazos (aristas que salen y entran en un mismo<br />

vértice) y sin aristas múltiples (aristas diferentes con los mismos extremos). Un <strong>á</strong>rbol es un<br />

espacio métrico, la distancia entre <strong>do</strong>s vértices se <strong>de</strong>fine como la longitud <strong>de</strong>l único camino<br />

<strong>de</strong> aristas geodésico que los une.<br />

En general, vamos a trabajar con <strong>á</strong>rboles infinitos y enraiza<strong>do</strong>s, es <strong>de</strong>cir, fijaremos<br />

un vértice 0 <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol que llamaremos origen e imaginaremos el <strong>á</strong>rbol como crecien<strong>do</strong> a<br />

medida que nos alejamos <strong>de</strong> la raíz 0. En este contexto, los hijos <strong>de</strong> un vértice arbitrario<br />

v ∈ T ser<strong>á</strong>n aquellos vértices vecinos que se encuentren m<strong>á</strong>s aleja<strong>do</strong>s <strong>de</strong> la raíz 0.<br />

En el <strong>á</strong>rbol binario, to<strong>do</strong>s los vértices tienen <strong>do</strong>s hijos.<br />

La noción <strong>de</strong> número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol (dada por R. Lyons en [1] y [2]) mi<strong>de</strong><br />

el número medio <strong>de</strong> hijos por vértice. Conviene introducir previamente la interpretación<br />

geométrica <strong>de</strong> dicho concepto para que la <strong>de</strong>finición se nos presente m<strong>á</strong>s comprensible:<br />

Sea T un <strong>á</strong>rbol infinito y enraiza<strong>do</strong>. Pensemos las aristas <strong>de</strong> T como tubos, a través<br />

<strong>de</strong> los cuales fluye el agua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la raíz <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol hasta el infinito, repartién<strong>do</strong>se por las<br />

distintas ramas que nacen <strong>de</strong> cada vértice. Fija<strong>do</strong> λ ≥ 1, añadimos la siguiente restricción:<br />

la cantidad <strong>de</strong> agua m<strong>á</strong>xima que pue<strong>de</strong> fluir a través <strong>de</strong> una arista a distancia n <strong>de</strong>l origen, es<br />

λ −n . Es <strong>de</strong>cir, la capacidad <strong>de</strong> los tubos disminuye a medida que nos alejamos <strong>de</strong>l origen.<br />

Obsérvese que para un <strong>á</strong>rbol fija<strong>do</strong>, cuanto m<strong>á</strong>s gran<strong>de</strong> tomemos λ, la capacidad <strong>de</strong> las<br />

aristas se har<strong>á</strong> cada vez m<strong>á</strong>s pequeña, dificultan<strong>do</strong> que el agua fluya a través <strong>de</strong> sus ramas.<br />

De hecho, existe un punto crítico br(T ) tal que para to<strong>do</strong> λ < br(T ) el agua fluye y para<br />

PALABRAS CLAVE: Grafos, dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff<br />

35


36 SII Número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol<br />

to<strong>do</strong> λ > br(T ) el agua se estanca. Es importante enten<strong>de</strong>r que cuan<strong>do</strong> el <strong>á</strong>rbol est<strong>á</strong> muy<br />

ramifica<strong>do</strong>, el punto crítico br(T ) es mayor que cuan<strong>do</strong> est<strong>á</strong> poco ramifica<strong>do</strong>. Se <strong>de</strong>fine,<br />

por tanto, el número <strong>de</strong> ramificación br(T ) <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol T como el supremo <strong>de</strong> aquellos λ que<br />

permiten fluir el agua a través <strong>de</strong> T , o equivalentemente, el ínfimo <strong>de</strong> los λ que no permiten<br />

fluir el agua.<br />

Veamos ahora <strong>de</strong> manera explícita la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> br(T ). Una separatriz Π <strong>de</strong> un<br />

<strong>á</strong>rbol T es un conjunto <strong>de</strong> aristas <strong>de</strong> T que separan la raíz <strong>de</strong>l infinito, es <strong>de</strong>cir, si las<br />

elimin<strong>á</strong>semos, la raíz 0 y el infinito permanecerían en componentes conexas distintas, o<br />

equivalentemente, to<strong>do</strong> camino infinito cortaría a Π en al menos una arista.<br />

Ejemplo <strong>de</strong> separatriz<br />

Se <strong>de</strong>fine el número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol T como:<br />

br(T ) = inf{λ ≥ 1 | infΠ<br />

<br />

e∈Π λ−d(0,e) = 0}<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> d(0, e) = max{d(0, x), d(0, y)} con e = (x, y). El sumatorio <br />

e∈Π λ−d(0,e) es<br />

la capacidad <strong>de</strong> las aristas (pensadas como tubos) <strong>de</strong> una separatriz Π. El hecho <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

encontrar para un λ ≥ 1 una separatriz con capacidad tan pequeña como queramos, significa<br />

que el agua no pue<strong>de</strong> fluir para dicho λ. Obsérvese que la <strong>de</strong>finición coinci<strong>de</strong> con la<br />

i<strong>de</strong>a intuitiva <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar el número <strong>de</strong> ramificación con el ínfimo <strong>de</strong> los λ ≥ 1 que no<br />

permiten fluir el agua.<br />

Presentamos a continuación algunas <strong>de</strong> las características <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> ramificación:<br />

• El número <strong>de</strong> ramificación no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la elección <strong>de</strong>l origen.<br />

• Si T ′ es un sub<strong>á</strong>rbol <strong>de</strong> T , entonces br(T ′ ) ≤ br(T ).<br />

• La tasa <strong>de</strong> crecimiento inferior <strong>de</strong>finida como gr(T ) = lim infn→∞ s(n) 1<br />

n (<strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />

s(n) es el número <strong>de</strong> elementos <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol que est<strong>á</strong>n a distancia n <strong>de</strong>l origen) se<br />

relaciona con el número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> la siguiente manera: br(T ) ≤ gr(T ).<br />

• El número <strong>de</strong> ramificación <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol T se relaciona con la dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff<br />

<strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> finales ∂T <strong>de</strong>l siguiente mo<strong>do</strong>: br(T ) = e DH(∂T ) .<br />

A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> la introducción <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> número <strong>de</strong> ramificación, el objetivo <strong>de</strong> la<br />

charla es explicar su relación con la dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff. En primer lugar recordaremos<br />

la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> un <strong>á</strong>rbol:


María Pérez Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Cór<strong>do</strong>ba SII 37<br />

Sea T un <strong>á</strong>rbol enraiza<strong>do</strong> y sea ∂T el conjunto <strong>de</strong> to<strong>do</strong>s los caminos geodésicos infinitos<br />

(rayos) que parten <strong>de</strong> la raíz. Dicho espacio, llama<strong>do</strong> bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> T o espacio <strong>de</strong> finales <strong>de</strong><br />

T , es un espacio métrico: si <strong>do</strong>s rayos ξ, η ∈ ∂T tienen exactamente n aristas en común<br />

entonces d(ξ, η) = e−n .<br />

Una colección C <strong>de</strong> subconjuntos <strong>de</strong> ∂T es un recubrimiento si <br />

B∈C B = ∂T y por<br />

tanto, la dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff <strong>de</strong> ∂T se <strong>de</strong>fine como:<br />

DH(∂T ) = sup{α | inf<br />

C<br />

<br />

diam(B) α > 0}<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> diam(B) = max{d(ξ, η) | ξ, η ∈ B}. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> dimensión <strong>de</strong> Haus<strong>do</strong>rff<br />

nos resulta familiar, puesto que nos recuerda a la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> número <strong>de</strong> ramificación. De<br />

hecho, como se anunció previamente, se tiene:<br />

B∈C<br />

br(T ) = e DH(∂T ) .<br />

Para probarlo, consi<strong>de</strong>ramos para cada vértice x ∈ T el conjunto<br />

Bx := {ξ ∈ ∂T | ξ pasa por x}.<br />

Obsérvese que diam(Bx) ≤ e−d(0,x) (<strong>de</strong> hecho diam(Bx) = e−d(0,x) para to<strong>do</strong> x ∈ T<br />

que tenga m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> un hijo). La importancia <strong>de</strong> estos conjuntos es la siguiente: un conjunto<br />

<strong>de</strong> aristas Π es una separatriz si y sólo si {By | (x, y) ∈ Π} es un recubrimiento <strong>de</strong> ∂T .<br />

A<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s, siempre po<strong>de</strong>mos encontrar otra separatriz Π ′ <strong>de</strong> capacidad igual o menor que<br />

verifique diam(By) = e−d(0,y) para to<strong>do</strong> (x, y) ∈ Π ′ . Por tanto,<br />

br(T ) = inf{λ ≥ 1 | inf<br />

Π<br />

= exp sup{α | inf<br />

Π<br />

<br />

(x,y)∈Π<br />

<br />

(x,y)∈Π<br />

λ −d(0,y) = 0} = sup{λ ≥ 1 | inf<br />

Π<br />

e −d(0,y)α > 0} = exp sup{α | inf<br />

Π<br />

<br />

(x,y)∈Π<br />

<br />

(x,y)∈Π<br />

λ −d(0,y) > 0} =<br />

diam(By) α > 0}.<br />

Puesto que para cada rayo geodésico ξ, la familia {By | ξ pasa por y} es un sistema<br />

fundamental <strong>de</strong> entornos <strong>de</strong> ξ, da igual que tomemos toda la familia <strong>de</strong> recubrimientos<br />

arbitrarios o que tomemos la familia <strong>de</strong> recubrimientos <strong>de</strong> la forma {By | (x, y) ∈ Π} con<br />

Π una separatriz. Por ello, se obtiene finalmente el resulta<strong>do</strong> busca<strong>do</strong>:<br />

Bibliografía<br />

br(T ) = exp sup{α | inf<br />

Π<br />

= exp sup{α | inf<br />

C<br />

<br />

B∈C<br />

<br />

(x,y)∈Π<br />

diam(By) α > 0} =<br />

diam(B) α > 0} = e DH(∂T ) .<br />

[1] R. Lyons, Y. Peres. Probability on trees and networks. Draft, version of 22 November<br />

2004.<br />

[2] R. Lyons, Ran<strong>do</strong>m walks and percolation on trees. Ann. Probab. 18 (1990), 931-958.


Resumo<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s<br />

José Carlos Díaz Ramos<br />

Department of Mathematics, University College Cork<br />

30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

Arquíme<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Siracusa (287 A.C. - 212 A.C.) foi un matem<strong>á</strong>tico, físico e enxeñeiro da<br />

antiga Grecia. Consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> como un <strong>do</strong>s gran<strong>de</strong>s xenios da historia, o seu lega<strong>do</strong> científico<br />

non se limita soamente ós seus traballos matem<strong>á</strong>ticos e físicos, se non tamén <strong>á</strong> producción<br />

<strong>de</strong> m<strong>á</strong>quinas que estaban moi por diante <strong>do</strong> seu tempo.<br />

Os <strong>de</strong>scubrimentos científicos e sobre to<strong>do</strong> matem<strong>á</strong>ticos <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s estiveron perdi<strong>do</strong>s<br />

durante moitos anos. Os seus traballos sobreviviron en forma <strong>de</strong> copias feitas en<br />

latín e <strong>á</strong>rabe, pero a maior parte <strong>de</strong>les foron <strong>de</strong>struí<strong>do</strong>s como consecuencia <strong>do</strong>s incendios<br />

da biblioteca <strong>de</strong> Alexandría on<strong>de</strong> se cría que estaban ditas copias. Non obstante, en 1906<br />

atopouse o chama<strong>do</strong> “palimpsesto <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s” que supuxo a recuperación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong><br />

parte da súa obra. Un palimpsesto é unha peza <strong>de</strong> pergamino na que o texto orixinal foi<br />

borra<strong>do</strong> (neste caso unha copia <strong>do</strong>s traballos <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s feita no século X) e substituí<strong>do</strong><br />

por outro (unha serie <strong>de</strong> oracións escritas sobre o antigo texto no século XIII). Incluso hoxe<br />

en día séguense empregan<strong>do</strong> diversos méto<strong>do</strong>s para tratar <strong>de</strong> recuperar completamente o<br />

texto científico borra<strong>do</strong>.<br />

Anque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto <strong>de</strong> vista científico se coñece parte da obra <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s, os<br />

<strong>de</strong>talles da súa vida privada son bastante escuros. Por exemplo, non se sabe se estivo<br />

casa<strong>do</strong> ou tivo fillos.<br />

A anéc<strong>do</strong>ta m<strong>á</strong>is coñecida sobre Arquíme<strong>de</strong>s é o xeito no que <strong>de</strong>scubriu o principio <strong>do</strong>s<br />

corpos flotantes. Segun<strong>do</strong> a historia, ó rei Hieron fixéronlle unha coroa supostamente <strong>de</strong><br />

ouro, pero ante a <strong>de</strong>sconfianza <strong>de</strong>ste, encargóuselle a Arquíme<strong>de</strong>s a tarefa <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar,<br />

sen danala, se efectivamente a coroa era <strong>de</strong>ste metal. Mentres tomaba un baño, Arquíme<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>use <strong>de</strong> conta <strong>de</strong> que o nivel da auga subía can<strong>do</strong> el se metía <strong>de</strong>ntro e que podía empregar<br />

este efecto para <strong>de</strong>terminar o volume da coroa, e por tanto a súa <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong><br />

pesala. A <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> da coroa sería menor c<strong>á</strong> <strong>do</strong> ouro puro se metais m<strong>á</strong>is baratos e menos<br />

<strong>de</strong>nsos foran emprega<strong>do</strong>s na súa construcción. Arquíme<strong>de</strong>s saiu <strong>á</strong> rúa, tan contento <strong>de</strong>sta<br />

i<strong>de</strong>a que se esqueceu <strong>de</strong> que ía nu, berran<strong>do</strong> “Eureka” (atopeino). Esta historia non aparece<br />

nos traballos <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s, pero no seu trata<strong>do</strong> “Sobre os corpos flotantes” acuñou o que<br />

hoxe en día se coñece como o Principio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s: to<strong>do</strong> corpo mergulla<strong>do</strong> nun flui<strong>do</strong><br />

experimenta un empuxe vertical cara arriba equivalente <strong>á</strong> masa <strong>do</strong> fluí<strong>do</strong> <strong>de</strong>splaza<strong>do</strong>.<br />

PALABRAS CLAVE: Arquíme<strong>de</strong>s, esferas xeodésicas, tubos, volume <strong>de</strong> obxectos xeométricos<br />

39


40 SII O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s<br />

Outra invención <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s e o “parafuso <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s”, unha m<strong>á</strong>quina que<br />

podía ser accionada manualmente consistente nun helicoi<strong>de</strong> coloca<strong>do</strong> <strong>de</strong>ntro dun cilindro<br />

e que servía, entre outras cousas, para subir auga <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto baixo a un m<strong>á</strong>is eleva<strong>do</strong>.<br />

Este artiluxio séguese empregan<strong>do</strong> hoxe en día con ese propósito en países en fase <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>senvolvemento e tamén ten aplicacións na industria alimenticia para a fabricación <strong>de</strong><br />

embuti<strong>do</strong>s.<br />

Anque non foi invento <strong>de</strong>l, Arquíme<strong>de</strong>s foi o primeiro en dar unha explicación rigurosa<br />

<strong>do</strong> principio da palanca. Segun<strong>do</strong> Pappus, o seu estudio sobre as palancas levouno a afirmar<br />

“d<strong>á</strong><strong>de</strong>me un punto <strong>de</strong> apoio e moverei o mun<strong>do</strong>”. Esta lei establécese hoxe en día nos<br />

trata<strong>do</strong>s <strong>de</strong> física como o enuncia<strong>do</strong> m<strong>á</strong>is xeral <strong>de</strong> “conservación <strong>do</strong> momento angular”.<br />

Parte <strong>do</strong> traballo <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s base<strong>á</strong>base nas necesida<strong>de</strong>s da súa cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Siracusa.<br />

Outra fazaña que se lle atribúe é a <strong>de</strong> queimar barcos romanos durante a segunda guerra<br />

púnica, can<strong>do</strong> estes asediaron a cida<strong>de</strong>, por medio dunha serie <strong>de</strong> espellos que concentraban<br />

a luz solar nun punto. Hoxe ch<strong>á</strong>mase a esta i<strong>de</strong>a o “raio mortal <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s” e aínda<br />

segue a controversia sobre a veracida<strong>de</strong> <strong>de</strong>ste feito. Se ben teoricamente é posible, os<br />

medios <strong>do</strong>s que dispoñía Arquíme<strong>de</strong>s eran escasos. Actualmente crese que, anque este<br />

experimento po<strong>de</strong> ser reproduci<strong>do</strong> con tales medios, as condicións que se necesitan son tan<br />

i<strong>de</strong>ais que se consi<strong>de</strong>ra que é soamente un mito. Non obstante, é probable que empregase<br />

méto<strong>do</strong>s similares para cegar ou confundir o inimigo.<br />

Á marxe <strong>de</strong>stes e outros <strong>de</strong>scubrimentos científicos, o certo é que a razón pola que se<br />

consi<strong>de</strong>ra a Arquíme<strong>de</strong>s un <strong>do</strong>s gran<strong>de</strong>s xenios da humanida<strong>de</strong> é pola súa obra matem<strong>á</strong>tica.<br />

Os seus méto<strong>do</strong>s son moi similares ós <strong>do</strong> c<strong>á</strong>lculo infinitesimal que coñecemos hoxe en<br />

día, se ben cómpre sinalar que a <strong>de</strong>mostración <strong>do</strong>s seus resulta<strong>do</strong>s é m<strong>á</strong>is rigurosa c<strong>á</strong> que<br />

empregarían, case <strong>do</strong>us milenios <strong>de</strong>spois, Newton e Leibnitz.<br />

Arquíme<strong>de</strong>s moreu no 212 A.C. durante a segunda guerra púnica. Segun<strong>do</strong> di a tradición,<br />

Arquíme<strong>de</strong>s estaba contemplan<strong>do</strong> un diagrama matem<strong>á</strong>tico can<strong>do</strong> foi captura<strong>do</strong>. Un<br />

solda<strong>do</strong> ma<strong>do</strong>ulle <strong>de</strong>ixar o que estaba facen<strong>do</strong> e Arquíme<strong>de</strong>s respostoulle que tiña que<br />

acabar o seu problema e que non o molestase. Anque non hai evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>stas palabras,<br />

dise que Arquíme<strong>de</strong>s lle dixo ó solda<strong>do</strong> “non molestes os meus círculos”. O solda<strong>do</strong> romano,<br />

enfada<strong>do</strong>, matou a Arquíme<strong>de</strong>s coa súa espada, o cal anoxou moito o xeneral romano<br />

a cargo da operación, habida conta <strong>do</strong> prestixio e <strong>do</strong> respeto que to<strong>do</strong> o mun<strong>do</strong> tiña por Arquíme<strong>de</strong>s.<br />

Na tumba <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s había unha inscripción co seu<br />

diagrama matem<strong>á</strong>tico favorito e <strong>do</strong> que se atopaba m<strong>á</strong>is<br />

orgulloso. Este consistía nunha esfera inscrita nun cilindro<br />

<strong>do</strong> mesmo radio e con altura igual ó di<strong>á</strong>metro <strong>do</strong> cilindro.<br />

O diagrama viña a representar o feito <strong>de</strong>mostra<strong>do</strong> por Arquíme<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> que o volume da esfera inscrita é <strong>do</strong>us tercios o<br />

volume <strong>do</strong> cilindro. Esta charla preten<strong>de</strong> discutir como po<strong>de</strong><br />

ser xeneraliza<strong>do</strong> este resulta<strong>do</strong> e ata que punto é importante.<br />

A partir <strong>de</strong> agora traballaremos no contexto das varieda<strong>de</strong>s riemannianas. Para unha<br />

introducción intuitiva a este concepto, véxase [1].


José Carlos Díaz Ramos SII 41<br />

Sexa pois (M n , g) unha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann, on<strong>de</strong> n é a dimensión e g <strong>de</strong>nota a<br />

métrica da varieda<strong>de</strong>. Recor<strong>de</strong>mos que unha métrica é un producto interior que varía<br />

diferenciablemente co punto, <strong>de</strong> xeito que po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir non só lonxitu<strong>de</strong>s e <strong>á</strong>ngulos<br />

entre vectores senón tamén lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> curvas e volumes. Unha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann<br />

convírtese pois nun espacio métrico on<strong>de</strong> a distancia entre <strong>do</strong>us puntos é o ínfimo das<br />

lonxitu<strong>de</strong>s das curvas que unen ditos puntos. Para xeneralizar o teorema <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s o<br />

primeiro que <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>finir é o an<strong>á</strong>lgo a un cilindro e a unha esfera.<br />

O concepto <strong>de</strong> esfera, <strong>de</strong> feito, xeneralízase <strong>de</strong> xeito moi natural: unha bóla xeodésica<br />

centrada no punto m ∈ M e <strong>de</strong> radio r > 0, Sm(r), é o conxunto <strong>do</strong>s puntos <strong>de</strong> M que<br />

distan menos ou igual ca r <strong>de</strong> m, é dicir, Sm(r) = {p ∈ M : d(m, p) ≤ r}.<br />

O an<strong>á</strong>logo a un cilindro é tamén moi natural, se ben para a súa <strong>de</strong>finición rigurosa<br />

cómpre certa preparación. Unha xeodésica é unha curva que ten aceleración cero. Xeometricamente,<br />

isto implica que a curva minimiza (localmente) a distancia entre os puntos que<br />

une, <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> que as xeodésicas nunha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann son a xeneralización natural<br />

das rectas no espacio euclidiano. É ben sabi<strong>do</strong> que da<strong>do</strong> un punto m e un vector tanxente v<br />

en m existe unha única xeodésica (maximal) γv que pasa por m e ten por vector tanxente v.<br />

Da<strong>do</strong> un punto m ∈ M, po<strong>de</strong>mos pois consi<strong>de</strong>rar todas as xeodésicas que saen <strong>de</strong> m con<br />

distintas velocida<strong>de</strong>s iniciais. Así pois po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir a chamada aplicación exponencial<br />

centrada en m como a aplicación exp m : v ∈ TmM ↦→ exp m(v) = γv(1) ∈ M on<strong>de</strong><br />

γv <strong>de</strong>nota a xeodésica que pasa por m e é tanxente a v. É dicir, exp m(v) consiste en<br />

percorrer unha distancia v na dirección marcada por v <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o punto m. Por exemplo,<br />

est<strong>á</strong> claro que con esta notación unha bóla xeodésica vén dada por Sm(r) = {exp m(rv) :<br />

v ∈ TmM, v ≤ 1}.<br />

Sexa pois γ : [a, b] → M unha xeodésica.<br />

Un tubo arre<strong>do</strong>r <strong>de</strong> γ <strong>de</strong> radio r é por <strong>de</strong>finición Tγ(r) =<br />

{exp γ(t)(rv) : t ∈ [a, b], v ∈ T γ(t)M, v ≤ 1, v ⊥ ˙γ(t)}<br />

(en rigor, o concepto <strong>de</strong> tubo po<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse ó longo dunha<br />

curva arbitraria; non obstante, da<strong>do</strong> que preten<strong>de</strong>mos xeneralizar<br />

o concepto <strong>de</strong> cilindro só consi<strong>de</strong>ramos tubos arre<strong>do</strong>r<br />

<strong>de</strong> xeodésicas). É dicir, un tubo <strong>de</strong> radio r arre<strong>do</strong>r dunha<br />

xeodésica é o conxunto <strong>de</strong> puntos que est<strong>á</strong>n a unha distancia<br />

menor ou igual ca r partin<strong>do</strong> perpendicularmente <strong>de</strong> dita<br />

xeodésica. No espacio euclidiano as xeodésicas son as rectas<br />

e os tubos arre<strong>do</strong>r <strong>de</strong>las coinci<strong>de</strong>n exactamente cos cilindros.<br />

Así pois, o concepto <strong>de</strong> tubo arre<strong>do</strong>r dunha xeodésica é<br />

a xeneralización inmediata <strong>de</strong> cilindro: só cómpre reescribir a<br />

<strong>de</strong>finición euclidiana en termos <strong>de</strong> xeometría riemanniana.<br />

Ó contrario que no espacio euclidiano, o volume dunha bóla xeodésica ou dun tubo non<br />

é coñeci<strong>do</strong> en xeral. Sen embargo, pó<strong>de</strong>se aproximar este mediante unha serie <strong>de</strong> potencias.


42 SII O epitafio <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s<br />

Os primeiros termos <strong>de</strong>stes <strong>de</strong>senvolvementos son:<br />

vol(Sm(r)) = cnr n<br />

<br />

1 − τ(m)<br />

vol(Tγ(r)) = cn−1r n−1<br />

6(n + 2) r2 + O(r 4 )<br />

r <br />

−r<br />

<br />

,<br />

1 − τ(γ(t)) + ρ ˙γ(t) ˙γ(t)<br />

r<br />

6(n + 1)<br />

2 + O(r 4 )<br />

<br />

dt.<br />

Aquí, cn representa o volume dunha esfera (maciza) en R n <strong>de</strong> radio un. Dito volume é<br />

coñeci<strong>do</strong> explicitamente para calquera dimensión e non é dificil ver que é cn = π n<br />

2 /( n<br />

2 )!,<br />

on<strong>de</strong> x! = Γ(x + 1) e Γ é a función gamma Γ(x) = ∞<br />

o tx−1e−tdt. Nas expresións<br />

anteriores ρ <strong>de</strong>nota o tensor <strong>de</strong> Ricci e τ a curvatura escalar. Non discutiremos os obxectos<br />

ρ e τ; tan só mencionamos que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n da curvatura. Obviamente, no espacio euclidiano<br />

a curvatura é cero e por tanto os respectivos volumes son cnrn e 2cn−1rn .<br />

De feito, da anterior discusión séguese unha xeneralización inmediata <strong>do</strong> teorema <strong>de</strong><br />

Arquíme<strong>de</strong>s para dimensións superiores: a relación entre o volume dunha esfera n-dimen-<br />

cn<br />

sional e o cilindro que a circunscribe é . Se tomamos n = 3 obtemos, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong><br />

2cn−1<br />

c<strong>á</strong>lculos elementais que precisamente tal número é 2/3.<br />

En xeral, nunha varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Riemann a relación vol(Sγ(0)(r))/vol(Tγ(r)), on<strong>de</strong> γ :<br />

[−r, r] → M é unha xeodésica parametrizada por arco, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>do</strong> radio, <strong>do</strong> punto e da<br />

dirección <strong>do</strong> eixe <strong>do</strong> tubo (a xeodésica) a<strong>de</strong>mais que da propia varieda<strong>de</strong>. Asombrosamente,<br />

o número anterior caracteriza a xeometría euclidiana:<br />

Teorema 1. [2] Sexa (M n , g) unha varieda<strong>de</strong> tal que para calquera punto m e todas as<br />

xeodésicas γ pasan<strong>do</strong> por m o número vol(Sm(r))/vol(Tγ(r)) é constantemente igual a<br />

cn para calquera radio suficientemente pequeno. Entón, M é ch<strong>á</strong>, ou o que é o mesmo,<br />

2cn−1<br />

M é localmente isométrica a un espacio euclidiano.<br />

No caso particular en que n = 3 obtemos que o número 2/3 caracteriza, polo menos<br />

localmente, a xeometría euclidiana tridimensional. A beleza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> resulta<strong>do</strong> ponse <strong>de</strong> manifesto<br />

ó vela na perspectiva que lle correspon<strong>de</strong> ó resulta<strong>do</strong> <strong>de</strong> Arquíme<strong>de</strong>s. A relación 2/3<br />

obtida por este é un teorema difícil e fermoso que asombrou e asombra a varias xeracións<br />

<strong>de</strong> matem<strong>á</strong>ticos. A<strong>de</strong>mais os seus méto<strong>do</strong>s foron precursores das técnicas <strong>do</strong> c<strong>á</strong>lculo infinitesimal<br />

que se <strong>de</strong>senvolveron séculos m<strong>á</strong>is tar<strong>de</strong>. O propio Arquíme<strong>de</strong>s foi consciente da<br />

súa trascen<strong>de</strong>ncia e fermosura. E sen embargo, a relación 2/3 vai moito m<strong>á</strong>is aló: Eucli<strong>de</strong>s<br />

po<strong>de</strong>ría ter emprega<strong>do</strong> este número para <strong>de</strong>finir a súa xeometría tridimensional.<br />

Bibliografía<br />

[1] J. C. Díaz-Ramos, Unha introducción <strong>á</strong> curvatura, As Matem<strong>á</strong>ticas <strong>do</strong> veciño 1 (2006),<br />

Instituto <strong>de</strong> matem<strong>á</strong>ticas, USC, 3–4.<br />

[2] M. Djorić, L. Vanhecke, A theorem of Archime<strong>de</strong>s about spheres and cylin<strong>de</strong>rs and<br />

two-point homogeneous spaces, Bull. Austral. Math. Soc. 43 (1991), no. 2, 283–294.


Resumen<br />

Motivación<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Estadística y genética<br />

Manuel García Magariños<br />

Departamento <strong>de</strong> Estatística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />

8 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

En los últimos años la proliferación <strong>de</strong> tecnologías encaminadas al genotipa<strong>do</strong> <strong>de</strong> muestras<br />

humanas ha da<strong>do</strong> como resulta<strong>do</strong> cantida<strong>de</strong>s masivas <strong>de</strong> datos que es necesario analizar.<br />

Partien<strong>do</strong> <strong>de</strong> esto, y suman<strong>do</strong> a ello el ´boom´ que ha sufri<strong>do</strong> la genética en los últimos<br />

tiempos, que se traduce en multimillonarias y crecientes inversiones con abaratamientos<br />

progresivos <strong>de</strong> los costes, se pue<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la creciente necesidad <strong>de</strong> que estos ´inputs´<br />

o datos <strong>de</strong> entrada <strong>de</strong>n lugar a resulta<strong>do</strong>s <strong>de</strong> los que se pueda beneficiar la sociedad en su<br />

conjunto.<br />

De entre los múltiples tipos <strong>de</strong> estudios que involucran variables genéticas nos interesan<br />

especialmente aquellos que buscan asociaciones <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s humanas complejas<br />

con componentes <strong>de</strong>l genoma. El calificativo ´complejas´ aplica<strong>do</strong> a las enfermeda<strong>de</strong>s nos<br />

ayuda a diferenciarlas <strong>de</strong> las enfermeda<strong>de</strong>s ´men<strong>de</strong>lianas´, que son aquellas en las que una<br />

posición génica única y generalmente conocida es responsable <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la enfermedad<br />

si y solo si en ella se da una <strong>de</strong>terminada variante. Por el contrario, en las enfermeda<strong>de</strong>s<br />

complejas, como la diabetes o algunos tipos <strong>de</strong> c<strong>á</strong>ncer, se cree que incrementos<br />

en las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sufrir la enfermedad pue<strong>de</strong>n venir da<strong>do</strong>s únicamente por intrinca<strong>do</strong>s<br />

patrones <strong>de</strong> variantes genéticas. Es por ello que las técnicas tradicionales usadas en el<br />

pasa<strong>do</strong> para el estudio <strong>de</strong> las enfermeda<strong>de</strong>s ´men<strong>de</strong>lianas´ han fracasa<strong>do</strong> en el estudio <strong>de</strong><br />

las enfermeda<strong>de</strong>s complejas.<br />

En la especie humana, los individuos se diferencian unos <strong>de</strong> otros únicamente a través<br />

<strong>de</strong> un 1% <strong>de</strong>l genoma, lo cual reduce ya <strong>de</strong> un mo<strong>do</strong> significativo el campo <strong>de</strong> estudio.<br />

Este 1% compren<strong>de</strong> diferentes tipos <strong>de</strong> variantes, como por ejemplo los STRs, que son los<br />

marca<strong>do</strong>res comúnmente usa<strong>do</strong>s en los estudios <strong>de</strong> paternidad. Los estudios <strong>de</strong> asociación<br />

genotipo-enfermedad con que trabajamos <strong>de</strong> forma habitual usan SNPs (<strong>de</strong>l inglés Single<br />

Nucleoti<strong>de</strong> Polymorphisms), que son variantes <strong>de</strong> un único nucleóti<strong>do</strong> en la secuencia <strong>de</strong>l<br />

ADN. Si tenemos en cuenta que nuestro ADN est<strong>á</strong> forma<strong>do</strong> por un par <strong>de</strong> secuencias, cada<br />

una <strong>de</strong> un progenitor, entonces es trivial enten<strong>de</strong>r que cada SNP ser<strong>á</strong>, a efectos estadísticos,<br />

una variable categórica que toma 3 posibles valores, que se codifican <strong>de</strong> la siguiente<br />

manera:<br />

PALABRAS CLAVE: Estadística; genética; clasificación; asociación; CART<br />

43


44 SII Estadística y genética<br />

• 1 = homocigoto en la variante m<strong>á</strong>s común (ej. AA)<br />

• 2 = heterocigoto (ej. AT)<br />

• 3 = homocigoto en la variante menos común (ej. TT)<br />

Estos estudios <strong>de</strong> asociación enfermedad-genotipo toman generalmente <strong>de</strong>cenas o incluso<br />

cientos <strong>de</strong> SNPs para su an<strong>á</strong>lisis sobre una muestra que incluye casos (enfermos) y<br />

controles (sanos) en una proporción generalmente <strong>de</strong> 1:1. El objetivo es <strong>de</strong>tectar patrones<br />

diferenciales entre ambos grupos <strong>de</strong> individuos en el conjunto <strong>de</strong> SNPs. Para ello han si<strong>do</strong><br />

usadas en la literatura científica diferentes técnicas estadísticas, tales como el MDR [3],<br />

los SVMs [4] o los Ran<strong>do</strong>m Forests [2]. Nuestro interés se centrar<strong>á</strong> aquí en el CART, un<br />

méto<strong>do</strong> <strong>de</strong> m<strong>á</strong>s f<strong>á</strong>cil interpretación que los anteriores.<br />

Árboles <strong>de</strong> clasificación (CART)<br />

Los <strong>á</strong>rboles <strong>de</strong> clasificación y regresión (CART, <strong>de</strong>l inglés Classification and Regression<br />

Trees) fueron inicialmente <strong>de</strong>sarrolla<strong>do</strong>s por [1], y son el resulta<strong>do</strong> <strong>de</strong> un proceso inicial<br />

<strong>de</strong> partición recursiva y uno posterior <strong>de</strong> poda. Tal y como se pue<strong>de</strong> apreciar en la figura<br />

1, constan esencialmente <strong>de</strong> no<strong>do</strong>s, que se subdivi<strong>de</strong>n en ramas. El no<strong>do</strong> al comienzo <strong>de</strong>l<br />

<strong>á</strong>rbol es llama<strong>do</strong> no<strong>do</strong> raíz y contiene a la muestra completa <strong>de</strong> individuos, mientras que<br />

to<strong>do</strong>s los <strong>de</strong>m<strong>á</strong>s est<strong>á</strong>n forma<strong>do</strong>s por subconjuntos <strong>de</strong> dicha muestra. Los no<strong>do</strong>s terminales<br />

son aquellos que no se divi<strong>de</strong>n en ramas, por lo que también son llama<strong>do</strong>s hojas.<br />

1<br />

75/23<br />

V3< 1.5<br />

1<br />

49/17<br />

V2< 1.5<br />

1<br />

17/8<br />

V2< 2.5<br />

|<br />

V43>=1.5<br />

Figura 1: Árbol <strong>de</strong> clasificación<br />

2<br />

44/75<br />

2<br />

15/77<br />

La fase inicial <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol es la <strong>de</strong> crecimiento o partición recursiva.<br />

Dicha fase comienza ramifican<strong>do</strong> el no<strong>do</strong> raíz en <strong>do</strong>s no<strong>do</strong>s ´hijos´ y repitien<strong>do</strong> dicho proceso<br />

<strong>de</strong> forma recursiva sobre ellos. La ramificación <strong>de</strong> un no<strong>do</strong> en <strong>do</strong>s no<strong>do</strong>s ´hijos´ se<br />

lleva a cabo a partir <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> las covariables (SNPs). Esto se hace usan<strong>do</strong>


Manuel García Magariños SII 45<br />

algun tipo <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> ´impureza´ i(t) <strong>de</strong> los no<strong>do</strong>s. La razón <strong>de</strong> que lo que se mida sea<br />

la ´impureza´ es que, a través <strong>de</strong> la ramificación recursiva en los no<strong>do</strong>s, uno <strong>de</strong> los objetivos<br />

que se persigue con los <strong>á</strong>rboles es construir subconjuntos o submuestras homogéneas<br />

(´puras´) <strong>de</strong> individuos, al menos en los referente a aquellas covariables (SNPs) con un<br />

mayor po<strong>de</strong>r discriminante. De ese mo<strong>do</strong>, si una rama s en un no<strong>do</strong> t envía una proporción<br />

pr <strong>de</strong> los individuos a un no<strong>do</strong> ´hijo´ tr y una proporción pl a tl, entonces la disminución<br />

en impureza <strong>de</strong> esa ramificación viene dada por<br />

∆i(s, t) = i(t) − pri(tr) − pli(tl)<br />

y tomaremos en un no<strong>do</strong> t aquella rama s que maximice dicha disminución<br />

s = argmaxs∆i(s, t)<br />

Así, cualquier <strong>á</strong>rbol seguir<strong>á</strong> crecien<strong>do</strong> hasta que llega<strong>do</strong> un momento to<strong>do</strong>s sus no<strong>do</strong>s estén<br />

forma<strong>do</strong>s por subconjuntos muestrales homogéneos (casos o controles).<br />

La fase final <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l <strong>á</strong>rbol es la <strong>de</strong> poda. Consiste, <strong>de</strong> forma resumida, en<br />

eliminar aquellas ramas cuyo efecto pudiera ser consi<strong>de</strong>ra<strong>do</strong> superficial o cuya construcción<br />

en la fase <strong>de</strong> crecimiento estuviese basada en tamaños muestrales bajos.<br />

Una <strong>de</strong> las principales ventajas <strong>de</strong> los <strong>á</strong>rboles respecto a otros méto<strong>do</strong>s <strong>de</strong> clasificación,<br />

a<strong>de</strong>m<strong>á</strong>s <strong>de</strong> su interpretabilidad, es que no es necesario imputar los datos perdi<strong>do</strong>s previamente<br />

a la ejecución <strong>de</strong>l méto<strong>do</strong>. Esto es <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> a las ´ramas sustitutas´ que los <strong>á</strong>rboles<br />

construyen en la fase <strong>de</strong> crecimiento. La ´rama sustituta´ ˆs <strong>de</strong> una rama s es aquella rama<br />

que, para un cierto subconjunto <strong>de</strong> individuos, imita <strong>de</strong> un mo<strong>do</strong> m<strong>á</strong>s preciso la acción <strong>de</strong><br />

s. Esta característica permite que los <strong>á</strong>rboles se adapten mucho mejor que otras técnicas<br />

al campo <strong>de</strong> la genética, extremadamente proclive a la aparición <strong>de</strong> los datos perdi<strong>do</strong>s o<br />

faltantes.<br />

Bibliografía<br />

[1] L. Breiman, J. Friedman, C.J. Stone y R.A. Olshen; Classification and Regression<br />

Trees, Wadsworth cop., 1984.<br />

[2] A. Bureau, J. Dupuis, K. Falls, K.L. Lunetta, B. Hayward, T.P. Keith y P. Van<br />

Eer<strong>de</strong>wegh, I<strong>de</strong>ntifying SNPs predictive of phenotype using ran<strong>do</strong>m forests, Genet.<br />

Epi<strong>de</strong>miol. 28 (2005), 171–182.<br />

[3] M.D. Ritchie, L.W. Hahn, N. Roodi, L.R. Bailey, W.D. Dupont, F.F. Parl y J.H.<br />

Moore, Multifactor-dimensionality reduction reveals high-or<strong>de</strong>r interactions among<br />

estrogen-metabolism genes in sporadic breast cancer, Am. J. Hum. Genet. 69 (2001),<br />

138–147.<br />

[4] H. Schwen<strong>de</strong>r, M. Zucknick, K. Ickstadt, H.M. Bolt y The GENICA network, A pilot<br />

study on the application of statistical classification procedures to molecular epi<strong>de</strong>miological<br />

data, Toxicol. Lett. 151 (2004), 291–299.


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto<br />

Laura Saavedra Lago<br />

Departamento <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>tica Aplicada<br />

15 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

El protocolo <strong>de</strong> Kyoto sobre el cambio clim<strong>á</strong>tico es un instrumento internacional que tiene<br />

por objeto reducir las emisiones <strong>de</strong> los gases que producen el calentamiento global como,<br />

por ejemplo, el CO2, el N2O o el SO2. Estos gases junto con los compuestos NOx<br />

son los que preocupan a las centrales térmicas en las que se quema carbón. En mayo<br />

<strong>de</strong> <strong>2007</strong>, WWF/A<strong>de</strong>na presentó un informe que situaba a la central térmica <strong>de</strong> En<strong>de</strong>sa en<br />

As Pontes como la novena m<strong>á</strong>s contaminate <strong>de</strong> Europa. El trabajo que nosotros realizamos<br />

para esta central consiste en hacer simulaciones numéricas <strong>de</strong> la combustión <strong>de</strong> carbón<br />

pulveriza<strong>do</strong> en el hogar <strong>de</strong> una nueva cal<strong>de</strong>ra, con distintos tipos <strong>de</strong> carbones y diferentes<br />

condiciones <strong>de</strong> funcionamiento <strong>de</strong> la cal<strong>de</strong>ra. Se preten<strong>de</strong>, por un la<strong>do</strong>, ver la concentracion<br />

<strong>de</strong> contaminantes expulsa<strong>do</strong>s a la atmósfera y, por otro la<strong>do</strong>, analizar el funcionamiento <strong>de</strong><br />

la cal<strong>de</strong>ra con los nuevos carbones <strong>de</strong> importación que se utilizan <strong>de</strong>bi<strong>do</strong> al agotamiento<br />

<strong>de</strong>l carbón <strong>de</strong> la mina.<br />

La nueva cal<strong>de</strong>ra es <strong>de</strong> tipo torre, con 6 molinos, y quema<strong>do</strong>res en disposición tangencial.<br />

Poseen 6 entradas <strong>de</strong> fuelóleo para el arranque y 6 entradas <strong>de</strong> aire secundario (OFA).<br />

Cada quema<strong>do</strong>r se divi<strong>de</strong> en cuatro niveles, cada uno <strong>de</strong> los cuales consta <strong>de</strong> <strong>do</strong>s entradas<br />

<strong>de</strong> gas/carbón intercaladas con tres entradas <strong>de</strong> aire.<br />

Por otra parte, la cal<strong>de</strong>ra dispone en su parte inferior <strong>de</strong> una salida por la que se evacuan<br />

las partículas que caen hacia esa zona, procedién<strong>do</strong>se a su apaga<strong>do</strong>. Así pues, cuan<strong>do</strong> una<br />

partícula llega a esa zona, se elimina <strong>de</strong>l <strong>do</strong>minio computacional perdién<strong>do</strong>se toda su masa<br />

y energía.<br />

De los 6 molinos existentes sólo 5 se encuentran en funcionamiento, hacién<strong>do</strong>se la<br />

selección <strong>de</strong>l quema<strong>do</strong>r que no est<strong>á</strong> operativo <strong>de</strong> forma arbitraria. Que el quema<strong>do</strong>r no esté<br />

operativo significa que no se introduce ni gas <strong>de</strong> recirculación ni carbón pero sí se sigue<br />

introducien<strong>do</strong> aire. Un esquema <strong>de</strong> esta nueva cal<strong>de</strong>ra pue<strong>de</strong> verse en la figura 1.<br />

Las simulaciones se realizan utilizan<strong>do</strong> el programa Fluent. En la figura 2 se muestra<br />

la concentracion <strong>de</strong> CO2 obtenida en una simulación.<br />

PALABRAS CLAVE: Combustión, carbón pulveriza<strong>do</strong>.<br />

47


48 SII Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto<br />

Figura 1: Esquema <strong>de</strong> la nueva cal<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> En<strong>de</strong>sa<br />

Figura 2: Concentración <strong>de</strong> CO2<br />

Actualmente trabajamos también en el estudio e implementación <strong>de</strong> nuevos mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> combustión que se incorporar<strong>á</strong>n a un programa <strong>de</strong>sarrolla<strong>do</strong> en el <strong>de</strong>partamento llama<strong>do</strong><br />

SC3D (Simulación <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>ras en 3 Dimensiones).


Laura Saavedra Lago SII 49<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> combustión que usamos, que ha si<strong>do</strong> <strong>de</strong>sarrolla<strong>do</strong> en [2], trata los procesos<br />

simult<strong>á</strong>neos <strong>de</strong> evaporación <strong>de</strong> la humedad y la <strong>de</strong>volatilización, junto con las reacciones<br />

heterogéneas <strong>de</strong> gasificación <strong>de</strong>l carbono fijo (“char”) , que ocurren durante la combustión<br />

<strong>de</strong> una partícula <strong>de</strong> carbón. Este mo<strong>de</strong>lo presenta <strong>do</strong>s fases fuertemente acopladas.<br />

Este acoplamiento se <strong>de</strong>be, por un la<strong>do</strong>, a las fuentes que aporta la fase discreta a las ecuaciones<br />

<strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> masa y energía <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo para la fase gaseosa y, por otro la<strong>do</strong>, a<br />

que la fase gaseosa <strong>de</strong>termina cómo se mueve y la atmósfera en la que se quema la partícula.<br />

El mo<strong>de</strong>lo cinético simplifica<strong>do</strong> que consi<strong>de</strong>ramos consiste en los siguientes procesos<br />

físico-químicos:<br />

• en el interior <strong>de</strong> las partículas:<br />

1 CO2 + C (s) → 2 CO + (q1)<br />

2<br />

1<br />

2 O2 + C (s) → CO + (q2)<br />

3 H2O + C (s) → CO + H2 + (q3)<br />

4 V (s) → V (g) + (q4)<br />

5 H2O (s) → H2O (g) + (q5)<br />

• en el gas que ro<strong>de</strong>a las partículas:<br />

6 CO + 1<br />

2 O2 → CO2<br />

+ (q6)<br />

7 V (g) + ν1 O2 → ν2 CO2 + ν3 H2O + ν4 SO2 + (q7)<br />

8 H2 + 1<br />

2 O2 → H2O + (q8)<br />

La hipótesis fundamental <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo es la Hipótesis <strong>de</strong> Burke-Schumann, que dice<br />

que las reacciones en fase gaseosa o no ocurren o lo hacen con velocidad infinita en una<br />

llama <strong>de</strong> difusión. Encontramos <strong>de</strong> esta forma <strong>do</strong>s regiones en la fase gaseosa, ΩO, <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />

no hay oxígeno, y ΩF , <strong>do</strong>n<strong>de</strong> no hay reactantes. Las reacciones en fase gaseosa se suponen<br />

controladas por la difusión y tienen lugar en una llama ΓF que separa las <strong>do</strong>s regiones.<br />

Se <strong>de</strong>finen los números <strong>de</strong> Damköhler como<br />

Dai = (a 2 /De)Bie −Ei/RTp , i = 1, 2, 3,<br />

<strong>do</strong>n<strong>de</strong> a es el radio <strong>de</strong> la partícula, De es el coeficiente <strong>de</strong> difusión a través <strong>de</strong> la partícula<br />

porosa, Bi y Ei son el prefactor <strong>de</strong> Arrhenius y la energía <strong>de</strong> activacion <strong>de</strong> la reacción i, Tp<br />

es la temperatura <strong>de</strong> la partícula y R es la constante universal <strong>de</strong> los gases. Estos números<br />

<strong>de</strong>terminan la etapa <strong>de</strong> gasificación en la que se encuentra la partícula.<br />

• Primera etapa: Reacciones <strong>de</strong> gasificación <strong>de</strong>l char congeladas (Dai ≪ 1).<br />

• Segunda etapa: Reacciones <strong>de</strong> gasificación <strong>de</strong>l char infinitamente r<strong>á</strong>pidas (Dai ≫ 1).<br />

• Tercera etapa: Particula inerte (la gasificación <strong>de</strong>l char o bien no se ha inicia<strong>do</strong> o ha<br />

finaliza<strong>do</strong>).


50 SII Matem<strong>á</strong>ticas y el protocolo <strong>de</strong> Kyoto<br />

Según la etapa en la que nos encontremos <strong>de</strong>bemos resolver distintos sistemas <strong>de</strong> ecuaciones<br />

no lineales, que combinaremos con la resolución <strong>de</strong> las ecuaciones <strong>de</strong> la fase gaseosa<br />

utilizan<strong>do</strong> el méto<strong>do</strong> <strong>de</strong> los elementos finitos y características <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n 2.<br />

El algoritmo <strong>de</strong> resolución consiste en lo siguiente:<br />

1. Se leen los datos <strong>de</strong> la fase gaseosa y se calculan la velocidad y la posición <strong>de</strong> la<br />

partícula.<br />

2. Se calculan las velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> volatilización y evaporación <strong>de</strong> la humedad.<br />

3. Si todavía hay carbono fijo en la partícula (rc > 0, sien<strong>do</strong> rc el radio <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong><br />

la partícula):<br />

• Si Dai < 1, i = 1, 2, 3, se consi<strong>de</strong>ra que las reacciones 1,2 y 3 no tienen lugar.<br />

• Si Dai > 1, i = 1, 2, 3, las reacciones 1,2 y 3 se consi<strong>de</strong>ran infinitamente<br />

r<strong>á</strong>pidas y se obtienen sus velocida<strong>de</strong>s adimesionales y el radio rc resolvien<strong>do</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> ecuaciones no lineales distintos según la región en la que se encuentre<br />

la partícula.<br />

4. Se resuelve la ecuación <strong>de</strong> la energía para calcular Tp.<br />

5. Se calculan las fuentes para la fase gaseosa según el caso.<br />

Bibliografía<br />

[1] A. Bermú<strong>de</strong>z, Continuum thermomechanics. Birkhèauser, Verlag, Berlin, 2005.<br />

[2] A. Bermú<strong>de</strong>z, J. L. Ferrín y A. Liñ<strong>á</strong>n.The mo<strong>de</strong>lling of the generation of volatiles,<br />

H2 and CO, and their simultaneous diffusion controlled oxidation, in pulverised furnaces.<br />

Pendiente <strong>de</strong> publicación.<br />

[3] S.P. Burke and T.E.W. Schumann, textitDiffusion flames. Ind. and Eng. Chemistry,<br />

20:998-1004 (1928).<br />

[4] J. L. Ferrín. Algunas contribuciones a la mo<strong>de</strong>lización matem<strong>á</strong>tica <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong><br />

combustión <strong>de</strong> carbón. Tesis. Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 1999.<br />

[5] L. Saavedra. Simulación numérica <strong>de</strong> la combustión <strong>de</strong> partículas <strong>de</strong> carbón y simulación<br />

numérica en Mec<strong>á</strong>nica <strong>de</strong> Flui<strong>do</strong>s. Trabajo <strong>de</strong> <strong>Investigación</strong> Tutela<strong>do</strong>. Universidad<br />

<strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Compostela, 2006.


Resumen<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Algunas curvas famosas<br />

Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z<br />

Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />

22 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

En matem<strong>á</strong>ticas, el concepto <strong>de</strong> curva intenta capturar la i<strong>de</strong>a intuitiva <strong>de</strong> línea continua<br />

en una dimensión. Ejemplos sencillos y muy conoci<strong>do</strong>s <strong>de</strong> curvas son la circunferencia, la<br />

elipse, la hipérbola o la par<strong>á</strong>bola. Existen otros ejemplos <strong>de</strong> curvas <strong>de</strong> las que no se oye<br />

hablar con tanta frecuencia y que sin embargo tienen propieda<strong>de</strong>s muy curiosas.<br />

En este resumen se preten<strong>de</strong> dar unha breve introducción sobre algunas <strong>de</strong> estas curvas.<br />

En concreto, se hablar<strong>á</strong> <strong>de</strong> la familia <strong>de</strong> las cicloi<strong>de</strong>s. Las curvas <strong>de</strong> esta familia<br />

se caracterizan por estar <strong>de</strong>scritas por las distintas posiciones que ocupa un punto <strong>de</strong> una<br />

circunferencia cuan<strong>do</strong> rueda, sin <strong>de</strong>slizamiento, sobre otra curva (recta o circunferencia).<br />

Antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir alguna <strong>de</strong> las curvas <strong>de</strong> esta familia y sus propieda<strong>de</strong>s vamos a recordar<br />

distintas maneras <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir curvas en el plano:<br />

• En geometría, una curva C es la imagen <strong>de</strong> un intervalo abierto I por una aplicación<br />

diferenciable α : I → R 2 , esto es, C = {α(t)/t ∈ I}. Se dice que α es una<br />

parametrización <strong>de</strong> C.<br />

• Una curva pue<strong>de</strong> ser un lugar geométrico, esto es, el conjunto <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong>l plano<br />

que cumplen una propiedad. Por ejemplo, la circunferencia se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como<br />

el conjunto <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong>l plano que equidistan <strong>de</strong> un punto fijo llama<strong>do</strong> centro <strong>de</strong> la<br />

circunferencia.<br />

• Una curva se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir por medio <strong>de</strong> una ecuación <strong>de</strong>l tipo f(x, y) = 0, <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />

f : R 2 −→ R es una función <strong>de</strong> <strong>do</strong>s variables. Por ejemplo, la circunferencia <strong>de</strong><br />

centro (0, 0) y radio 1 se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir mediante la ecuación x 2 + y 2 − 1 = 0 <strong>do</strong>n<strong>de</strong><br />

f(x, y) = x 2 + y 2 − 1.<br />

• En física, una curva se <strong>de</strong>fine como la trayectoria que sigue una partícula que se<br />

mueve en el plano. En esta <strong>de</strong>scripción, en cada instante <strong>de</strong> tiempo t, la partícula se<br />

encuentra en un punto <strong>de</strong>l plano que viene <strong>de</strong>termina<strong>do</strong> por sus coor<strong>de</strong>nadas (x, y).<br />

Para indicar la <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l tiempo se representan por (x(t), y(t)).<br />

PALABRAS CLAVE: cicloi<strong>de</strong>, epicicloi<strong>de</strong>, hipocicloi<strong>de</strong>.<br />

51


52 SII Algunas curvas famosas<br />

La cicloi<strong>de</strong><br />

La cicloi<strong>de</strong> es la curva plana que <strong>de</strong>scribe la trayectoria <strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> una circunferencia<br />

(ruleta) cuan<strong>do</strong> esta gira, sin <strong>de</strong>slizarse, sobre una recta.<br />

Ecuaciones paramétricas<br />

Para obtener las ecuaciones paramétricas <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong>, fij<strong>á</strong>n<strong>do</strong>nos en la siguiente figura,<br />

es suficiente tener en cuenta que, al no existir <strong>de</strong>slizamiento, el arco ⌢<br />

P B y la distancia<br />

rectilínea OB coinci<strong>de</strong>n.<br />

Así, llaman<strong>do</strong> R al radio <strong>de</strong> la circunferencia y α al <strong>á</strong>ngulo en el centro, las coor<strong>de</strong>nadas<br />

<strong>de</strong>l punto P en nuestro sistema son:<br />

x = OA = OB − AB = ⌢<br />

P B −P D · sen α = R · α − R · sen α = R · (α − sen α) ,<br />

y = P A = DB − DC = DB − P D · cos α = R − R · cos α = R · (1 − cos α).<br />

Así se obtiene la ecuación en coor<strong>de</strong>nadas paramétricas (par<strong>á</strong>metro α) <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong>:<br />

Propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong><br />

x = R · (α − sen α) ,<br />

y = R · (1 − cos α) .<br />

Esta curva fue estudiada por primera vez por Nicol<strong>á</strong>s <strong>de</strong> Cusa y posteriormente por Mersenne<br />

(monje amigo <strong>de</strong> Descartes). En 1599 Galileo estudió esta curva y le dio el nombre con el<br />

cual se conoce hoy en día.<br />

Algunas propieda<strong>de</strong>s curiosas <strong>de</strong> esta curva son:<br />

1. El <strong>á</strong>rea bajo un arco <strong>de</strong> cicloi<strong>de</strong> es tres veces el <strong>de</strong> la ruleta. (G.P. <strong>de</strong> Roberval, 1634).<br />

2. La longitud <strong>de</strong> un arco <strong>de</strong> cicloi<strong>de</strong> es cuatro veces el di<strong>á</strong>metro <strong>de</strong> la ruleta. (Christopher<br />

Wren, 1658)<br />

3. La cicloi<strong>de</strong> tiene la propiedad <strong>de</strong> ser tautócrona, (Huygens, 1673), es <strong>de</strong>cir, si un<br />

punto se <strong>de</strong>splaza a lo largo <strong>de</strong> la curva invertida, en caída libre, llegar<strong>á</strong> al punto<br />

mínimo <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong> en un tiempo que no <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> la posición inicial <strong>de</strong>l punto.


Silvia Vilariño Fern<strong>á</strong>n<strong>de</strong>z SII 53<br />

4. La cicloi<strong>de</strong> tiene la propiedad <strong>de</strong> ser braquistócrona, es <strong>de</strong>cir, es la curva <strong>de</strong> <strong>de</strong>scenso<br />

m<strong>á</strong>s r<strong>á</strong>pi<strong>do</strong> en presencia <strong>de</strong> gravedad. Este problema fue plantea<strong>do</strong> por Johann<br />

Bernoulli en el siglo XVII y resuelto por diferentes matem<strong>á</strong>ticos <strong>de</strong> la época como<br />

Newton o Huygens.<br />

Área R1 = R2 = R3 tautócrona braquistócrona<br />

Como aplicación <strong>de</strong> esta curva se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que las cicloi<strong>de</strong>s se emplean en el diseño<br />

<strong>de</strong> los dientes <strong>de</strong> los engranajes (así lo propuso Gérard Desargues en el año 1630). También<br />

se pue<strong>de</strong> comprobar en física que un péndulo que tenga por límites una curva cicloi<strong>de</strong> es<br />

isócrono (perío<strong>do</strong> constante in<strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong> la amplitud) y el centro <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong>l peso<br />

<strong>de</strong>scribe a su vez una cicloi<strong>de</strong>.<br />

Las trocoi<strong>de</strong>s<br />

Las trocoi<strong>de</strong>s son una familia <strong>de</strong> curvas que se <strong>de</strong>finen <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> an<strong>á</strong>logo a la cicloi<strong>de</strong><br />

pero en esta ocasión el punto que <strong>de</strong>scribe la trayectoria no est<strong>á</strong> sobre la ruleta sino a una<br />

distancia d <strong>de</strong>l centro. Cuan<strong>do</strong> la distancia d es mayor que el radio R <strong>de</strong> la ruleta se llama<br />

cicloi<strong>de</strong> alargada y cuan<strong>do</strong> es menor cicloi<strong>de</strong> acortada. En la siguiente figura se observa la<br />

forma <strong>de</strong> estas curvas.<br />

Epicicloi<strong>de</strong> e hipocicloi<strong>de</strong><br />

cicloi<strong>de</strong> alargada cicloi<strong>de</strong> acortada<br />

La epicicloi<strong>de</strong> es la curva generada por un punto P <strong>de</strong> una circunferencia <strong>de</strong> radio r cuan<strong>do</strong><br />

gira, sin <strong>de</strong>slizarse, por la cara exterior <strong>de</strong> otra circunferencia <strong>de</strong> radio R, con r


54 SII Algunas curvas famosas<br />

Cardioi<strong>de</strong> Nefroi<strong>de</strong> Ranunculus<br />

R=r R=2r R=5r R=2.1r<br />

La hipocicloi<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fine <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> an<strong>á</strong>logo a la epicicloi<strong>de</strong> pero en esta ocasión la<br />

circunferencia ruleta se <strong>de</strong>splaza por el interior <strong>de</strong> la circunferencia base. Las ecuaciones<br />

paramétricas en esta ocasión est<strong>á</strong>n dadas por:<br />

<br />

R−r<br />

x = (R − r) cos α + r cos α ,<br />

Algunos ejemplos <strong>de</strong> hipocicloi<strong>de</strong>s son :<br />

y = (R − r) cos α − r sen R−r<br />

r<br />

r<br />

α .<br />

<strong>de</strong>ltoi<strong>de</strong> astroi<strong>de</strong><br />

R=3r R=4r R=2.1 r R=5.5 r<br />

Por último, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que, al igual que en la cicloi<strong>de</strong>, también se pue<strong>de</strong> hablar<br />

<strong>de</strong> epicicloi<strong>de</strong> (resp., hipocicloi<strong>de</strong>) alargada y acortada, cuan<strong>do</strong> el punto que <strong>de</strong>scribe la<br />

trayectoria no es <strong>de</strong> la ruleta sino exterior o interior a la misma, respectivamente. En este<br />

caso reciben el nombre <strong>de</strong> epitrocoi<strong>de</strong>s e hipotrocoi<strong>de</strong>s. Un instrumento <strong>de</strong> gran utilidad<br />

para dibujar estas curvas es el espirógrafo, que consta <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> ruedas <strong>de</strong> diversos<br />

tamaños, cada una <strong>de</strong> las cuales tiene distintos orificios para pasar la punta <strong>de</strong> un l<strong>á</strong>piz y<br />

dibujar distintas curvas. Una versión para computa<strong>do</strong>r <strong>de</strong> este aparato pue<strong>de</strong> encontrarse<br />

en la p<strong>á</strong>gina<br />

http://temasmatematicos.unian<strong>de</strong>s.edu.co/Trocoi<strong>de</strong>s/paginas/espirografo.htm<br />

Bibliografía<br />

[1] C.S. Chinea; La cicloi<strong>de</strong>. Una curva <strong>de</strong> mucho empaque.<br />

http://personales.ya.com/casanchi/mat/cicloi<strong>de</strong>01.pdf<br />

[2] M. <strong>de</strong> Guzm<strong>á</strong>n; Aventuras Matem<strong>á</strong>ticas. Unha ventana hacia el caos y otros episodios.<br />

Ed. Pir<strong>á</strong>mi<strong>de</strong>.(2000)<br />

[3] M. <strong>de</strong> Guzm<strong>á</strong>n; Ecuaciones y <strong>de</strong>mostraciones <strong>de</strong> las propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cicloi<strong>de</strong>.<br />

http://usuarios.bitmailer.com/e<strong>de</strong>guzman/GeometLab/ecua.htm


Resumo<br />

Motivazóns<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Categorías en xeometría<br />

Carlos Soneira Calvo<br />

Departamento <strong>de</strong> Álxebra<br />

24 <strong>de</strong> Maio <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

En xeometría alxébrica faise fincapé nos morfismos entre esquemas, que po<strong>de</strong>mos enten<strong>de</strong>r<br />

coma figuras, porque ten<strong>do</strong> un esquema base as figuras po<strong>de</strong>n interpretarse coma morfismos.<br />

Un morfismo <strong>de</strong> esquemas f : X −→ Y non só leva puntos en puntos, senón que<br />

tamén translada as correspon<strong>de</strong>ntes estruturas xeométricas <strong>do</strong>s esquemas, mediante os funtores<br />

imaxe directa e imaxe recíproca.<br />

Imaxe directa: sexa F ∈ OX Módulo e U ∈ Y un aberto, <strong>de</strong>fínese<br />

f∗F(U) = F(f −1 (U))<br />

que é un OY Módulo.<br />

Imaxe recíproca: sexa G ∈ OY Módulo e V ∈ X un aberto, <strong>de</strong>fínese<br />

f ∗ G(V ) = f −1 G(V ) ⊗ f −1 OY (V ) OX(V )<br />

que é un OX Módulo.<br />

Veríficase que f ∗ é adxunto pola esquerda <strong>de</strong> f∗. Estes funtores presentan a eiva <strong>de</strong><br />

non seren exactos, en concreto a imaxe directa é exacta <strong>á</strong> <strong>de</strong>reita e a inversa exacta <strong>á</strong> esquerda,<br />

polo que hai umha perda <strong>de</strong> información can<strong>do</strong> lle aplicamos un <strong>de</strong>stes funtores a<br />

unha sucesión exacta. A información recupérase achan<strong>do</strong> sucesións exactas tales que nos<br />

seus extremos coincidan coas dadas, pra po<strong>de</strong>r dar conta <strong>do</strong>s conúcleos e os núcleos que<br />

per<strong>de</strong>mos na sucesión <strong>de</strong> partida: A sucesión exacta longa asociada a unha sucesión exacta<br />

curta dada. Clasicamente, a solución <strong>á</strong> cuestión <strong>do</strong>u-se mediante resolucións flasgas (res.<br />

ch<strong>á</strong>ns) <strong>de</strong> feixes <strong>de</strong> módulos, construín<strong>do</strong> os chama<strong>do</strong>s funtores <strong>de</strong>riva<strong>do</strong>s n-ésimos. Isto<br />

fai que aparezan en escea, e sexan esenciais, os complexos <strong>de</strong> feixes e os morfismos entre<br />

complexos. O enfoque mo<strong>de</strong>rno da cuestión soluciona o problema establecen<strong>do</strong> unhas categorías<br />

on<strong>de</strong> viven os obxectos e morfismos a estudar, e on<strong>de</strong> a información relevante pra o<br />

noso problema sexa a que se ten en conta, é dicir, unhas categorías que criben a información<br />

e fagan fincapé nas estruturas. Estas son as categorías <strong>de</strong>rivadas.<br />

PALABRAS CLAVE: Catergorías <strong>de</strong>rivadas, xeometría alxébrica<br />

55


56 SII Categorías en xeometría<br />

Construción da categoría <strong>de</strong>rivada<br />

Faremos a construción en varios pasos. Partimos dunha categoría abeli<strong>á</strong>n A, e <strong>de</strong>notamos<br />

por K = K(A) a categoría homotópica <strong>de</strong> A, isto é, a que ten coma obxectos os complexos<br />

<strong>de</strong> obxectos <strong>de</strong> A e coma morfismos as clases <strong>de</strong> homotopía <strong>de</strong> morfismos <strong>de</strong> complexos.<br />

Xa que logo, as igualda<strong>de</strong>s considéran-se ag<strong>á</strong>s homotopía e as conmutativida<strong>de</strong>s <strong>do</strong>s diagramas<br />

tamén.<br />

Da<strong>do</strong> un complexo C . , posto que por <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> complexo <strong>de</strong> coca<strong>de</strong>ias as diferenciais<br />

verifican d n d n−1 = 0, ten-se que d n−1 induce:<br />

C n−1 −→ ker d n ,<br />

que ten coma conúcleo a cohomoloxía H n (C . ). Un morfismo <strong>de</strong> complexos u : A . −→ B .<br />

induce aplicacións:<br />

H n (u) : H n (A . ) −→ H n (B . ), n ∈ Z<br />

<strong>de</strong> tal xeito que estas aplicacións só <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n da clase <strong>de</strong> homotopía <strong>de</strong> u, xa que se <strong>do</strong>us<br />

complexos son homótopos daquela as súas homoloxías son isomorfas. Isto <strong>de</strong>fine unha<br />

familia <strong>de</strong> funtores<br />

H n : K −→ A, n ∈ Z.<br />

Diremos que u é un quasi-isomorfismo se a aplicación H n (u) é un isomorfismo pra<br />

to<strong>do</strong> n ∈ Z.<br />

Estamos agora en condicións <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a categoría <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> A, not<strong>á</strong>n<strong>do</strong>a D(A)<br />

ou D, coma aquela que ten por obxectos os mesmos ca K, mais na que cada morfismos<br />

A . −→ B . é a clase <strong>de</strong> equivalencia f/s dun par (s, f)<br />

A ←− s C . −→ f B .<br />

<strong>de</strong> morfismos en K, con s un quasi-isomorfismo, isto é, un morfismo <strong>de</strong> coca<strong>de</strong>ias que<br />

induce un isomorfismo en cohomoloxía, on<strong>de</strong> <strong>do</strong>us pares (s, f) e (s ′ , f ′ ) son equivalentes<br />

se existe un terceiro par (s ′′ , f ′′ ) e un diagrama conmutativo en K<br />

C .<br />

s<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

f<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

A .<br />

C ′′ <br />

s<br />

.<br />

<br />

′′<br />

f<br />

<br />

′′<br />

<br />

.<br />

B<br />

C ′ s<br />

.<br />

′<br />

<br />

f ′<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

A composición <strong>de</strong> <strong>do</strong>us morfismos f/s : A . −→ B . e f ′ /s ′ : B . −→ B ′. é f ′ g/st,<br />

on<strong>de</strong> (t, g) é un par tal que ft = s ′ g. Can<strong>do</strong> sempre existen un par (g, t) verifican<strong>do</strong> a


Carlos Soneira Calvo SII 57<br />

igualda<strong>de</strong> ft = s ′ g dise que a categoría ten c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong> fraccións. No noso caso, a categoría<br />

K ten c<strong>á</strong>lculo <strong>de</strong> fraccións, feito que se <strong>de</strong>du<strong>de</strong> <strong>de</strong> que K verifica os axiomas <strong>de</strong> categoría<br />

triangulada.<br />

Nótese que se s é un quasi-isomorfismo, daquela (s/1) pasa a ser un isomorfismo en<br />

D, pois (s/1)(1/s) = 1 = (1/s)(s/1); logo en D estamos a invertir formalmente os<br />

quasi-isomorfismos. Existe un funtor natural Q : K −→ D con Q(A . ) = A . pra to<strong>do</strong><br />

obxecto <strong>de</strong> K, e Q(f) = f/1A . pra to<strong>do</strong> f ∈ K(A. −→ B . ). Se f é un quasi-isomorfismo<br />

daquela Q(f) = f/1A . é un isomorfismo con inverso 1A ./f, e neste senso Q é universal:<br />

calquera funtor Q ′ : K −→ E que leve quiasi-isomorfismos en isomorfismos factoríza-se<br />

<strong>de</strong> xeito único vía Q, é dicer, existe un único funtor ˜ Q ′ : D −→ E con Q ′ = ˜ Q ′ Q tal que<br />

˜Q ′ (A . ) = Q ′ (A . ) e ˜ Q ′ (f/s) = Q ′ (f)Q ′ (s) −1 . O par (D, Q) est<strong>á</strong> xa que logo <strong>de</strong>termina<strong>do</strong><br />

ag<strong>á</strong>s isomorfismo canónico. A<strong>de</strong>mais, calquera morfismo Q ′ 1 −→ Q′ 2 <strong>de</strong> funtores nesas<br />

condicións estén<strong>de</strong>-se <strong>de</strong> xeito único a un morfismo ˜ Q ′ 1 −→ ˜ Q ′ 2. Daquela, a composición<br />

con Q d<strong>á</strong>, pra calquera categoría E un isomorfismo da categoría <strong>de</strong> funtores Hom(D, E) na<br />

subcategoría chea <strong>de</strong> Hom(K, E) que ten por obxectos os funtores que transforman quasiisomorfismos<br />

en K en isomorfismos en E. Véxa-se a analoxía cos aneis <strong>de</strong> fraccións da<br />

<strong>á</strong>lxebra conmutativa.<br />

Pra rematar, nóte-se que hai un isomorfismo da categoría <strong>de</strong> partida A na subcategoría<br />

chea <strong>de</strong> D(A) que leva calquera obxecto X <strong>de</strong> A no complexo X . que é X en <strong>de</strong>grao<br />

cero e 0 nos outros <strong>de</strong>graos, e que leva o morfismo f : X −→ Y en A en d . /1X . on<strong>de</strong><br />

f . : X . −→ Y . é a clase <strong>de</strong> homotopía que é f en <strong>de</strong>grao cero e cero nos outros. Posto<br />

que hai un isomorfismo funtorial natural Z H0 (Z . ) con Z ∈ A, ac<strong>á</strong>dase unha bixección<br />

entre os morfismos entre X e Y pensa<strong>do</strong>s en A e os morfismos entre X . e Y . pensa<strong>do</strong>s en<br />

D(A).<br />

Bibliografía<br />

[1] J. A. Dieu<strong>do</strong>nné A. Grothendieck, Eléments <strong>de</strong> Géometrie Algebrique, Springer-<br />

Verlag Die Grundlehren <strong>de</strong>r mathematischen Wissenschaften in Einzeldarstellungen<br />

166 (1971).<br />

[2] J. Lipman; Notes on <strong>de</strong>rived functors and Grothendieck duality, na re<strong>de</strong>.<br />

[3] C. Weibel, An Introduction to Homological Algebra, Cambridge University Press<br />

Cambridge studies in advanced mathematics 38 (1994).


Resumo<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Regresión non paramétrica funcional<br />

A<strong>de</strong>la Martínez Calvo<br />

Departamento <strong>de</strong> Estatística e <strong>Investigación</strong> Operativa<br />

5 <strong>de</strong> Xuño <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

Can<strong>do</strong> se fala <strong>de</strong> estimación en Estatística, o primeiro que se lle vén a un <strong>á</strong> cabeza é estimar<br />

a media dunha poboación, a súa varianza, os seus cuantiles..., é dicir, estimar algo <strong>de</strong><br />

natureza real ou como moito vectorial. Sen embargo, <strong>á</strong>s veces o que nos interesa é estimar<br />

unha curva f pertencente a un espazo <strong>de</strong> dimensión infinita, como a función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong><br />

ou a función <strong>de</strong> regresión. Na estimación <strong>de</strong> curvas, como na estimación <strong>de</strong> par<strong>á</strong>metros<br />

finitodimensionais, preséntansenos dúas vías:<br />

Estimación paramétrica: Suponse que f ≡ fθ0 ∈ Fθ = {fθ, θ ∈ Θ} con Θ ∈ R p e<br />

limítase o problema a estimar unicamente o par<strong>á</strong>metro θ0. Isto é o que se fai can<strong>do</strong>,<br />

para estimar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> dunha poboación <strong>de</strong>scoñecida, supoñemos que é normal e<br />

simplemente estimamos a media e a varianza.<br />

Estimación non paramétrica: Non se esixe que f pertenza a ningunha familia paramétrica,<br />

senón que só se lle pi<strong>de</strong> que verifique certas condicións <strong>de</strong> regularida<strong>de</strong>. Por exemplo,<br />

can<strong>do</strong> intentamos aproximar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> mediante un histograma.<br />

Unha ventaxa clara da estimación paramétrica é que pasamos <strong>de</strong> estimar unha curva (dimensión<br />

infinita) a estimar un par<strong>á</strong>metro en Θ (dimensión finita). Sen embargo, este enfoque<br />

po<strong>de</strong> ser moi restrictivo e resultar nefasto se f /∈ Fθ. Por isto, aínda que m<strong>á</strong>is<br />

complexa, a estimación non paramétrica é a mellor opción can<strong>do</strong> non temos información<br />

que nos garanta que a curva pertence a unha familia paramétrica dada. Centrarémonos pois<br />

nos estima<strong>do</strong>res non paramétricos <strong>de</strong> curvas, en concreto nos estima<strong>do</strong>res tipo núcleo.<br />

Estimación non paramétrica da <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong><br />

Sexa X unha variable aleatoria real (v.a.r.), con función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> f, e sexa {Xi} n i=1<br />

unha mostra aleatoria simple <strong>de</strong> X. O estima<strong>do</strong>r non paramétrico m<strong>á</strong>is sinxelo <strong>de</strong> f, e<br />

quizais o m<strong>á</strong>is popular, é o histograma. Para a súa construcción, elíxese un punto inicial<br />

x0, diví<strong>de</strong>se o soporte en intervalos (bins) <strong>de</strong> lonxitu<strong>de</strong> h, Bj = [x0+(j−1)h, x0+jh) con<br />

j ∈ Z, e asígnaselle a cada bin o valor nj<br />

nh , <strong>de</strong>notan<strong>do</strong> por nj ao número <strong>de</strong> observacións<br />

PALABRAS CLAVE: Estimación non paramétrica, <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, regresión, datos funcionais.<br />

59


60 SII Regresión non paramétrica funcional<br />

que hai no bin j. De xeito m<strong>á</strong>is formal, estariamos a estimar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> por<br />

ˆfh(x) = 1<br />

nh<br />

n <br />

I(Xi ∈ Bj)I(x ∈ Bj)<br />

i=1 j∈Z<br />

<br />

1 se y ∈ Y<br />

on<strong>de</strong> I(y ∈ Y ) =<br />

. A pesar <strong>de</strong> ser un estima<strong>do</strong>r moi “intuitivo”, o<br />

0 noutro caso<br />

histograma presenta varios problemas: non é unha función continua, asigna o mesmo valor<br />

a to<strong>do</strong>s os x <strong>do</strong> mesmo bin e precisa dunha elección previa <strong>do</strong>s valores <strong>de</strong> x0 e h.<br />

Para tratar <strong>de</strong> superar estes <strong>de</strong>fectos tomemos bins <strong>de</strong> lonxitu<strong>de</strong> 2h e recor<strong>de</strong>mos que o<br />

histograma xur<strong>de</strong> da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> estimar a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> nun punto x por<br />

#{Observacións que caen nun intervalo pequeno que contén a x}<br />

.<br />

2nh<br />

Polo tanto po<strong>de</strong>riamos evitar a elección dun x0 sen m<strong>á</strong>is que<br />

#{Observacións que caen nun intervalo pequeno centra<strong>do</strong> en x}<br />

2nh<br />

e, sen<strong>do</strong> K(u) = 1<br />

2I(|u| ≤ 1), estimar f por<br />

ˆfh(x) = #{Xi ∈ [x − h, x + h)}<br />

2nh<br />

= 1<br />

nh<br />

n<br />

<br />

x − Xi<br />

K .<br />

h<br />

Deste xeito, K asígnalle peso 1<br />

2 a cada Xi observa<strong>do</strong> que diste <strong>de</strong> x menos <strong>de</strong> h. Se o que<br />

queremos é que se lle asigne maior peso <strong>á</strong>s observacións m<strong>á</strong>is próximas a x e menos <strong>á</strong>s<br />

m<strong>á</strong>is apartadas, habería que consi<strong>de</strong>rar outro tipo <strong>de</strong> funcións K, como por exemplo:<br />

• K(u) = (1 − |u|)I(|u| ≤ 1) (triangular),<br />

• K(u) = 3<br />

4 (1 − u2 )I(|u| ≤ 1) (Epanechnikov),<br />

• K(u) = 1<br />

√ 2π exp(− 1<br />

2 u2 ) (gaussiano),. . .<br />

i=1<br />

Xur<strong>de</strong> así o estima<strong>do</strong>r tipo núcleo, que a<strong>do</strong>pta a forma xeral<br />

ˆfh(x) = 1<br />

nh<br />

n<br />

<br />

x − Xi<br />

K<br />

h<br />

i=1<br />

= 1<br />

n<br />

n<br />

Kh(x − Xi)<br />

sen<strong>do</strong> Kh(u) = 1<br />

hK <br />

u<br />

h . K, que acostuma ser unha función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, recibe o nome<br />

<strong>de</strong> función núcleo, e h o <strong>de</strong> par<strong>á</strong>metro <strong>de</strong> suaviza<strong>do</strong> ou bandwidth. O estima<strong>do</strong>r tipo núcleo<br />

mellora os resulta<strong>do</strong>s obti<strong>do</strong>s co histograma xa que é unha función continua e non precisa<br />

dun punto inicial x0. Sen embargo, mantense o problema da elección <strong>do</strong> h (como se po<strong>de</strong><br />

ver en [3], a elección <strong>do</strong> par<strong>á</strong>metro <strong>de</strong> suaviza<strong>do</strong> a<strong>de</strong>cua<strong>do</strong> é unha cuestión sumamente<br />

complexa posto que o sesgo <strong>do</strong> estima<strong>do</strong>r crece segun<strong>do</strong> se incrementa h e a varianza<br />

aumenta conforme <strong>de</strong>crece h).<br />

i=1


A<strong>de</strong>la Martínez Calvo SII 61<br />

Estimación non paramétrica da regresión<br />

Supoñamos agora que temos dúas v.a.r. X e Y con funcións <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> fX e fY , respectivamente.<br />

Se consi<strong>de</strong>ramos estas dúas variables como un vector aleatorio (X, Y ), po<strong>de</strong>mos<br />

traballar coa función <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> bidimensional asociada f (nótese que empregaremos a<br />

notación f para a <strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> conxunta e f con subíndice X ou Y para as correspon<strong>de</strong>ntes<br />

marxinais).<br />

Unha cuestión <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> interese en moitos campos da ciencia é establecer a relación<br />

existente entre X e Y , isto é, atopar unha función m, chamada función <strong>de</strong> regresión, tal<br />

que Y = m(X) + ɛ. Neste caso, X <strong>de</strong>nomínase variable in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte, explicativa ou<br />

regresora, Y recibe o nome <strong>de</strong> variable <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte e ɛ é unha v.a.r, habitualmente con<br />

media 0 e varianza σ 2 , chamada erro. A<strong>de</strong>mais, s<strong>á</strong>bese que m(x) = E(Y |X = x) =<br />

f(x,y)<br />

y fX(x) dy =<br />

yf(x,y)dy<br />

fX(x) .<br />

Sen<strong>do</strong> {(Xi, Yi)} n i=1 in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ntes e i<strong>de</strong>nticamente distribui<strong>do</strong>s a (X, Y ), f e fX po-<br />

(fX) h (x) = 1 n n j=1 Kh(x − Xj) e ˆ fh,g(x, y) =<br />

<strong>de</strong>n estimarse cos estima<strong>do</strong>res tipo núcleo ˆ<br />

1 n n i=1 Kh(x − Xi)Kg(y − Yi). Entón, se K é simétrico respecto a orixe, y ˆ fh,g(x, y)dy<br />

= 1 n n i=1 Kh(x − Xi) yKg(y − Yi)dy = 1<br />

n<br />

ma<strong>do</strong>r <strong>de</strong> Nadaraya-Watson (1964)<br />

ˆmh(x) =<br />

n<br />

i=1 Kh(x − Xi)Yi, e obtemos o esti-<br />

n i=1 Kh(x − Xi)Yi<br />

1<br />

n<br />

1 n n j=1 Kh(x − Xj)<br />

(nótese que ˆmh(x) = n<br />

i=1 Whi(x)Yi con Whi(x) =<br />

n<br />

j=1<br />

Kh(x−Xi)<br />

Kh(x−Xj) , polo que este esti-<br />

ma<strong>do</strong>r vén sen<strong>do</strong> unha media pon<strong>de</strong>rada <strong>do</strong>s valores <strong>de</strong> Y observa<strong>do</strong>s). Como no caso da<br />

<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong>, a selección dunha h que equilibre a relación sesgo-varianza volve a ser crucial<br />

na construcción <strong>de</strong>ste estima<strong>do</strong>r.<br />

Estimación non paramétrica da regresión funcional<br />

Na actualida<strong>de</strong> en diferentes campos das ciencias aplicadas (enxeñería medioambiental,<br />

química, medicina, econometría,...) é habitual atoparnos con variables aleatorias observadas<br />

en continuo, polo que se po<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que o que se observa é realmente a realización<br />

discretizada dunha variable funcional (en [2] pó<strong>de</strong>nse ver exemplos <strong>de</strong> datos funcionais<br />

no campo financeiro, biométrico,...). Sexa entón X = {X(t), t ∈ T } unha variable<br />

aleatoria funcional nun espazo <strong>de</strong> Hilbert H e Y unha v.a.r. tales que<br />

Y = m(X) + ɛ<br />

con m : H → R un opera<strong>do</strong>r funcional e ɛ unha v.a.r. con media 0 e varianza σ 2 . Sen<strong>do</strong><br />

d unha semimétrica en H, en [1] proponse estimar m mediante a extensión natural <strong>do</strong><br />

estima<strong>do</strong>r <strong>de</strong> Nadaraya-Watson<br />

ˆmh(x) =<br />

n i=1 Kh(d(x, Xi))Yi<br />

1<br />

n<br />

1 n n j=1 Kh(d(x, Xj))


62 SII Regresión non paramétrica funcional<br />

con K núcleo asimétrico e h > 0 real. Neste novo contexto non só xur<strong>de</strong> o problema <strong>de</strong><br />

elixir h, senón que tamén teriamos que elixir a semimétrica d. En [1] amósase o comportamento<br />

<strong>de</strong>ste estima<strong>do</strong>r co seguinte exemplo.<br />

Exemplo 1. Téñense 215 pezas moi finas <strong>de</strong> carne e obsérvanse cadansúa curva espectrométrica<br />

correspon<strong>de</strong>nte <strong>á</strong>s medidas <strong>de</strong> absorbancia en 100 lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda entre<br />

850nm e 1050nm (Xi) representadas na primeira gr<strong>á</strong>fica<br />

da Figura 1 (Nota: en espectros-<br />

I<br />

copía, a absorbancia vén dada por − log10 on<strong>de</strong> I0 é a intensida<strong>de</strong> da luz antes <strong>de</strong><br />

I0<br />

atravesar a mostra e I é a intensida<strong>de</strong> da luz unha vez que pasou por ela). Para cada peza<br />

<strong>de</strong> carne calcúlase o seu conti<strong>do</strong> en graxa (Yi) mediante un proceso analítico químico.<br />

Como este proceso é complexo, interesa atopar a relación entre a curva espectrométrica<br />

e o conti<strong>do</strong> en graxa que nos permita obter Y en función <strong>de</strong> X sen ter que analizar cada<br />

peza <strong>de</strong> carne. Para isto, constrúese unha mostra <strong>de</strong> entrenamento (learning sample) coas<br />

curvas e os conti<strong>do</strong>s en graxa <strong>de</strong> 160 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carne, e con elas o estima<strong>do</strong>r ˆmh, e<br />

déixanse as outras 55 unida<strong>de</strong>s para testar o proce<strong>de</strong>mento (testing sample). Na segunda<br />

gr<strong>á</strong>fica da Figura 1 represéntanse os valores Yi <strong>de</strong>stas 55 pezas <strong>de</strong> carne fronte os valores<br />

ˆmh(Xi) que <strong>de</strong>volve o estima<strong>do</strong>r.<br />

Absorbancias<br />

2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5<br />

Bibliografía<br />

850 900 950 1000 1050<br />

Lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> onda<br />

Resposta predita Y<br />

10 20 30 40<br />

MSE= 1.92<br />

10 20 30 40<br />

Resposta real Y<br />

Figura 1: Curvas espectrométricas e resulta<strong>do</strong>s<br />

[1] F. Ferraty, P. Vieu; Nonparametric Functional Data Analysis: Theory and Practice,<br />

Springer, 2006.<br />

[2] J.O. Ramsay, B.W. Silverman; Functional Data Analysis, Springer, 2005.<br />

[3] M.P. Wand, M.C. Jones; Kernel Smoothing, Chapman and Hall, 1995.


Resumo<br />

SEMINARIO DE INICIACIÓN Á INVESTIGACIÓN<br />

Instituto <strong>de</strong> Matem<strong>á</strong>ticas<br />

Curvatura e Relativida<strong>de</strong><br />

Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez<br />

Departamento <strong>de</strong> Xeometría e Topoloxía<br />

12 <strong>de</strong> Xuño <strong>de</strong> <strong>2007</strong><br />

O obxectivo <strong>de</strong>sta charla e, en consecuencia, <strong>do</strong> presente resumo é acheg<strong>á</strong>rmonos <strong>de</strong> xeito<br />

intuitivo <strong>á</strong> noción <strong>de</strong> curvatura en dimensión superior a <strong>do</strong>us. Como aplicación directa<br />

estudamos o significa<strong>do</strong> das Ecuacións <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong> Einstein.<br />

A curvatura <strong>de</strong>n<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista xeométrico.<br />

O contexto no que nos situamos é unha varieda<strong>de</strong> Riemanniana (M, g) <strong>de</strong> dimensión n, con<br />

n en principio maior ou igual que 2. Isto é dicir que temos unha varieda<strong>de</strong> M <strong>do</strong>tada en<br />

cada punto p, dun produto interior gp para o seu espazo tanxente TpM. Deste xeito, g é un<br />

tensor métrico que permite medir lonxitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> curvas na varieda<strong>de</strong> ou calcular o <strong>á</strong>ngulo<br />

que forman dúas curvas ó cortarse. Falan<strong>do</strong> <strong>de</strong> curvas, recor<strong>de</strong>mos que a curvatura dunha<br />

curva no espazo euclí<strong>de</strong>o vén dada pola aceleración dunha parametrización por lonxitu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> arco. Esta noción correspón<strong>de</strong>se coa i<strong>de</strong>a intuitiva que temos: unha liña recta non ten<br />

curvatura ningunha e ter<strong>á</strong> m<strong>á</strong>is curvatura canto m<strong>á</strong>is vire con respecto a sí mesma.<br />

Can<strong>do</strong> analizamos o concepto <strong>de</strong> curvatura en dimensión 2, m<strong>á</strong>is concretamente en superficies<br />

embebidas no espazo euclí<strong>de</strong>o, po<strong>de</strong>mos empregar a i<strong>de</strong>a anterior <strong>de</strong> curvatura<br />

dunha curva e ver a curvatura <strong>de</strong> Gauss como o produto das curvaturas principais. Outro<br />

achegamento <strong>á</strong> curvatura en superficies é o da<strong>do</strong> pola relación entre a <strong>á</strong>rea <strong>de</strong> discos<br />

xeodésicos. É claro que unha superficie dicimos que é ch<strong>á</strong> se a súa xeometría é a dun<br />

plano no espacio. Un xeito moi sinxelo <strong>de</strong> visualizar a diferencia entre curvatura positiva e<br />

negativa é o seguinte exemplo: se collemos un casquete esférico (por exemplo media pela<br />

<strong>de</strong> laranxa) e o aplastamos, vemos que este rompe, o cal da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a súa <strong>á</strong>rea é menor<br />

que a dun disco no plano que teña o mesmo radio. Isto correspon<strong>de</strong> <strong>á</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> curvatura<br />

positiva que ten a esfera. An<strong>á</strong>logamente, se collemos unha saia con voo e a estiramos sobre<br />

unha mesa, vemos que aquela ten m<strong>á</strong>is <strong>á</strong>rea que esta; correspondén<strong>do</strong>se este feito coa<br />

noción <strong>de</strong> curvura negativa.<br />

Unha das dificulta<strong>de</strong>s que afrontamos ao consi<strong>de</strong>rarmos o concepto <strong>de</strong> curvatura en<br />

dimensión superior (maior que <strong>do</strong>us), é a perda <strong>de</strong> intuición. Sen embargo, <strong>de</strong> xeito similar<br />

a como un po<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a curvatura <strong>de</strong> Gauss <strong>de</strong> superficies en termos da curvatura nas<br />

direccións principais en cada punto da superficie, en dimensión superior empregaremos a<br />

curvatura <strong>de</strong> Gauss. Farémolo como segue: sexa p un punto <strong>de</strong> M e TpM o espazo tanxente<br />

PALABRAS CLAVE: Xeometría Riemanniana, curvatura, relativida<strong>de</strong>, mo<strong>de</strong>lo cosmolóxico.<br />

63


64 SII Curvatura e Relativida<strong>de</strong><br />

en p. Tomemos <strong>do</strong>us vectores x e y en TpM que xeneran un plano. Definimos a curvatura<br />

seccional Kxy en función da curvatura <strong>de</strong> Gauss da superficie que é subvarieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> M<br />

e ten por plano tanxente o xenera<strong>do</strong> por x e y. A curvatura seccional K <strong>de</strong>finida <strong>de</strong>ste<br />

mo<strong>do</strong>, asocia unha curvatura a cada plano <strong>do</strong> espazo tanxente. Por conveniencia, en vez <strong>de</strong><br />

traballar con esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> curvatura seccional, linearizamos esta aplicación K para obter un<br />

tensor R <strong>de</strong> tipo (0, 4), é dicir,<br />

R : TpM × TpM × TpM × TpM −→ R<br />

é unha aplicación linear, que a<strong>de</strong>mais se <strong>de</strong>fine en función <strong>de</strong> K como<br />

R(x, y, x, y) = Kxy<br />

para calesquera vectores unitarios x e y. Este tensor curvatura R contén a información <strong>de</strong><br />

todas as curvaturas seccionais e é o que coñecemos como tensor curvatura. A<strong>de</strong>mais o<br />

tensor R proporciona a comodida<strong>de</strong> das aplicacións lineares pero, como contrapartida, por<br />

ter 4 argumentos distintos faise pouco manexable.<br />

A mencionada complexida<strong>de</strong> <strong>do</strong> tensor curvatura xustifica que en moitas ocasións se<br />

traballe con outros tensores ou opera<strong>do</strong>res m<strong>á</strong>is sinxelos que se obteñen <strong>de</strong> R. A forma<br />

m<strong>á</strong>is habitual <strong>de</strong> obter tensores m<strong>á</strong>is sinxelos é contraen<strong>do</strong>, <strong>de</strong> mo<strong>do</strong> similar a como se<br />

calcula a traza dunha matrix linear, pero en temos da métrica g. A seguinte contracción <strong>de</strong><br />

R d<strong>á</strong> lugar ó tensor <strong>de</strong> Ricci ρ, e a contracción <strong>de</strong>sta <strong>á</strong> curvatura escalar:<br />

ρ(x, y) =<br />

n<br />

R(ei, x, ei, y), τ =<br />

i=1<br />

n<br />

ρ(ei, ei),<br />

on<strong>de</strong> {ei} é unha base ortonormal con respecto a g.<br />

Tanto o tensor <strong>de</strong> Ricci como a curvatura escalar encerran certa información da curvatura<br />

da varieda<strong>de</strong>, se ben, como é natural, non toda, pois ó contraermos obtemos un<br />

tensor m<strong>á</strong>is simple a costa <strong>de</strong> sacrificar certa información. A continuación veremos a<br />

<strong>de</strong>scomposición <strong>do</strong> tensor curvatura, isto permitir<strong>á</strong> ver m<strong>á</strong>is concretamente o tipo <strong>de</strong> información<br />

codificada nestes <strong>do</strong>us tensores. Para dar esta <strong>de</strong>scomposición faremos uso <strong>do</strong><br />

chama<strong>do</strong> produto <strong>de</strong> Kulkarni-Nomizu, que se <strong>de</strong>fine para <strong>do</strong>us tensor A e B <strong>de</strong> tipo (0, 2)<br />

como:<br />

A•B(x, y, z, w) = A(x, z)B(y, w)+A(y, w)B(x, z)−A(x, w)B(y, z)−A(y, z)B(x, w).<br />

Temos pois que a curvatura se <strong>de</strong>scompón como R = U ⊕ Z ⊕ W , on<strong>de</strong><br />

τ<br />

U = g • g,<br />

n(n − 1)<br />

1<br />

<br />

Z = ρ −<br />

n − 2<br />

τ<br />

n g<br />

<br />

• g, e W = R − U − Z.<br />

Estas tres compoñentes teñen un significa<strong>do</strong> xeométrico claro. A compoñente U é, como<br />

vemos, é un múltiplo da curvatura escalar. A<strong>de</strong>mais U ten curvatura seccional constante, é<br />

dicir, para calquera x e y tense que Kxy = k para unha certa constante k.<br />

A compoñente Z non ten un significa<strong>do</strong> tan claro a simple vista, pero encerra a información<br />

da parte sen traza <strong>do</strong> tensor <strong>de</strong> Ricci. O feito m<strong>á</strong>is importante é que Z = 0 se e<br />

i=1


Miguel Brozos V<strong>á</strong>zquez SII 65<br />

só se o tensor <strong>de</strong> Ricci é un múltiplo da métrica; o que é equivalente a que ρ = τ<br />

ng. As<br />

varieda<strong>de</strong>s que cumplen esta condición <strong>de</strong>nomínanse varieda<strong>de</strong>s Einstein e xogan, como<br />

veremos, un papel fundamental en cosmoloxía.<br />

Por último, a compoñente W <strong>de</strong>fínese como a parte restante <strong>do</strong> tensor curvatura. A pesar<br />

da súa complexa expresión se a escribimos explícitamente, o seu significa<strong>do</strong> xeométrico<br />

é relativamente sinxelo para dimensión maior ou igual que catro, pois W = 0 se e só se a<br />

varieda<strong>de</strong> é localmente conformemente equivalente ao espazo euclí<strong>de</strong>o (curvatura cero).<br />

A curvatura en cosmoloxía: a ecuación <strong>de</strong> Einstein<br />

Centrémonos agora nos mo<strong>de</strong>los cosmolóxicos que <strong>de</strong>scriben o Universo. Neste caso tratamos<br />

con espacio-tempos, que son varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lorentz (a métrica da varieda<strong>de</strong> ten signatura<br />

(1, n − 1), é dicir, unha dirección ten norma negativa e no seu espazo ortogonal a<br />

métrica é <strong>de</strong>finida positiva) <strong>de</strong> dimensión catro. Nesta situación aplícase <strong>do</strong> mesmo mo<strong>do</strong><br />

a <strong>de</strong>scripción que <strong>de</strong>mos anteriormente <strong>do</strong> tensor curvatura.<br />

Unha das gran<strong>de</strong>s proezas <strong>de</strong> Albert Einstein consistiu en compren<strong>de</strong>r o feito <strong>de</strong> que a<br />

xeometría <strong>do</strong> Universo <strong>de</strong>termina fenómenos físicos como po<strong>de</strong> ser a gravida<strong>de</strong>. Por este<br />

motivo temos oí<strong>do</strong>, probablemente en numerosas ocasións, que a gravida<strong>de</strong> non é m<strong>á</strong>is<br />

que a curvatura <strong>do</strong> espacio-tempo. En 1915 Einstein presentou as que se coñecen como<br />

ecuacións <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> Einstein, que relacionan a xeometría coa a enerxía e o momento da<br />

materia e que se expresan como:<br />

ρ − 1 8πG<br />

g = T, (1)<br />

2 c4 on<strong>de</strong> G é a constante <strong>de</strong> gravitación, c é a velocida<strong>de</strong> da luz no baleiro e T é un tensor tipo<br />

(0, 2) que se <strong>de</strong>nomina tensor enerxía-momento. Así, vemos que o termo da esquerda da<br />

ecuación encerra a información relativa <strong>á</strong> xeometría da varieda<strong>de</strong> en termos <strong>do</strong> tensor <strong>de</strong><br />

Ricci, a curvatura escalar e a métrica, mentres que a parte <strong>de</strong>reita contén información física<br />

a través <strong>do</strong> tensor enerxía-momento T .<br />

Entre as propieda<strong>de</strong>s que cumple o tensor T , e que permitiron atopar a expresión anterior<br />

da ecuación, est<strong>á</strong>n as seguintes:<br />

• T (x, x) ≥ 0 para to<strong>do</strong> vector x temporal, ou<br />

• div T = 0,<br />

entre outras, que teñen un significa<strong>do</strong> físico concreto e que non entraremos a analizar aquí.<br />

Observemos que o tensor T da<strong>do</strong> pola ecuación (1) é un múltiplo da métrica g se e só se<br />

ρ é un múltiplo da métrica. Esta situación correspón<strong>de</strong>se coa <strong>de</strong>scrita anteriormente para<br />

as varieda<strong>de</strong>s Einstein, que teñen unha importancia relevante <strong>á</strong> hora <strong>de</strong> buscar a solución<br />

da ecuación <strong>de</strong> campo por supoñer unha simplificación consi<strong>de</strong>rable das mesmas. Isto<br />

xustifica que naquela ocasión <strong>de</strong>nomin<strong>á</strong>semos por Einstein a este tipo <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s.<br />

Resultou que as ecuación dadas anteriormente non admiten solucións est<strong>á</strong>ticas e espacialmente<br />

homoxéneas e isotrópicas. Dito <strong>do</strong>utro xeito, se asumimos as ecuacións anteriores,<br />

non é posible que o Universo sexa est<strong>á</strong>tico cun espazo que ten a mesma apariencia


66 SII Curvatura e Relativida<strong>de</strong><br />

en to<strong>do</strong> punto. Calquera <strong>de</strong>stas dúas condicións se entendía natural naquela época, o que<br />

levou a Einstein a modificar a ecuación (1) introducin<strong>do</strong> a chamada constante cosmolóxica,<br />

que transformaba (1) en:<br />

ρ − 1 8πG<br />

g + Λg = T. (2)<br />

2 c4 Isto supuxo un novo cambio relevante, pero a verda<strong>de</strong> é que, como suce<strong>de</strong> tantas veces<br />

na historia da Ciencia, tivo que vir alguén que botara por terra os feitos asumi<strong>do</strong>s sen proba<br />

algunha e, neste caso, mostrar que o Universo non ten por que ser est<strong>á</strong>tico. Así, numerosas<br />

solucións xor<strong>de</strong>ron das ecuacións <strong>de</strong> Einstein con constante cosmolóxica cero e, aínda hoxe<br />

en día non est<strong>á</strong> claro se <strong>de</strong>be ou non <strong>de</strong>be ser cero. Noutras verbas, o <strong>de</strong>bate segue aberto<br />

sobre se as ecuación a<strong>de</strong>cuadas son (1) ou (2).<br />

Bibliografía<br />

[1] J. M. Senovilla, La Cosmología y los matem<strong>á</strong>ticos, Gaceta <strong>de</strong> la RSME 8 (2005),<br />

597–636.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!