10.05.2013 Views

cultura política de la democracia en el salvador - Plataforma ...

cultura política de la democracia en el salvador - Plataforma ...

cultura política de la democracia en el salvador - Plataforma ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

…… …………… …………………… ……………… ……………………… ………………… … …………………………… …<br />

CULTURA POLÍÍTIICA DE LA DEMOCRACIIA<br />

EN EL SALVADOR: 2006<br />

………… …………… …………………… ……………… ……………………… ………………… … …………………………… …<br />

Ricardo Córdova Macías,<br />

Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong> Ungo<br />

José Migu<strong>el</strong> Cruz,<br />

Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública<br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana José Simeón Cañas<br />

Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson, Ph.D.,<br />

Coordinador ci<strong>en</strong>tífico y editor <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie,<br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt<br />

……………………………………………………………………………………………………………………………………… …<br />

San Salvador, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2007


321.87284 Córdova Macías, Ricardo<br />

C796c Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006 / Ricardo<br />

Córdova Macías, José Migu<strong>el</strong> Cruz A<strong>la</strong>s y Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson. --<br />

slv 1a. ed. -- San Salvador, El Salv.: IUDOP, 2007<br />

297 p. : il. gráficos, tab<strong>la</strong>s; 28 cm.<br />

ISBN 13: 978-0-9777042-5-5<br />

ISBN 10: 0-9777042-5-4<br />

1. Democracia-investigaciones. 2. Condiciones sociales-<strong>en</strong>cuestas-<br />

El Salvador. 3. El Salvador-<strong>política</strong> y gobierno-siglo XXI. I. Cruz A<strong>la</strong>s,<br />

José Migu<strong>el</strong>. II. S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. III. Título<br />

Este estudio se realizó gracias al patrocinio otorgado por <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> Democracia y<br />

Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional. Las<br />

opiniones expresadas <strong>en</strong> este estudio correspon<strong>de</strong>n a sus autores y no necesariam<strong>en</strong>te<br />

reflejan los puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo<br />

Internacional.


Índice <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Índice <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s y gráficos............................................................................................................................iv<br />

Pres<strong>en</strong>tación .................................................................................................................................................xi<br />

Prólogo ...................................................................................................................................................... xiii<br />

Resum<strong>en</strong> ejecutivo .....................................................................................................................................xxi<br />

Introducción ............................................................................................................................................xxvii<br />

I. El contexto <strong>de</strong>l país ............................................................................................................................1<br />

1.1 El contexto socio-económico..............................................................................................................1<br />

1.1.1 Una visión regional sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano con énfasis <strong>en</strong> El Salvador ..............................1<br />

1.1.2 La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> El Salvador...................................................................................4<br />

1.1.3 El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía .............................................................................................4<br />

1.1.4 Evaluación ciudadana sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía ........................................................7<br />

1.2 El esc<strong>en</strong>ario político-<strong>el</strong>ectoral.............................................................................................................8<br />

1.3 El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador ................................................................................12<br />

II. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta ..............................................................................................................15<br />

2.1 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final ....................................................................................................15<br />

2.2 Comparación <strong>de</strong> algunas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción................................19<br />

III. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia...................................................................................................21<br />

3.1 La noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia para los <strong>salvador</strong>eños...............................................................................21<br />

3.2 Opiniones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia .........................................................................................................30<br />

3.3 Definición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema...................................................................................36<br />

3.4 Conclusiones.....................................................................................................................................38<br />

IV. Apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia................................................................................................................41<br />

4.1 Apoyo al sistema...............................................................................................................................41<br />

4.1.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema (1995-2006)..........................................................................43<br />

4.1.2 Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparada ......................................................................45<br />

4.1.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador ......................................................45<br />

4.1.4 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> apoyo al sistema ......................................................................................................45<br />

4.1.5 Edad y apoyo al sistema ............................................................................................................46<br />

4.1.6 Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso y apoyo al sistema ..........................................................................................46<br />

4.1.7 Educación y apoyo al sistema....................................................................................................47<br />

4.1.8 Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte y apoyo al sistema .........................................................49<br />

4.1.9 I<strong>de</strong>ología y apoyo al sistema......................................................................................................50<br />

4.1.10 Prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> y apoyo al sistema ...................................................................................51<br />

4.1.11 Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema ..............................52<br />

4.1.12 Situación económica <strong>de</strong>l país y apoyo al sistema....................................................................54<br />

4.1.13 Confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial y apoyo al sistema................................................................55<br />

4.1.14 Trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad y apoyo al sistema ...........................................................56<br />

4.1.15 Estrato pob<strong>la</strong>cional y apoyo al sistema....................................................................................57<br />

4.1.16 Conjunto <strong>de</strong> ítems <strong>de</strong> apoyo ext<strong>en</strong>dido al sistema...................................................................59<br />

4.2 Tolerancia .........................................................................................................................................62<br />

4.2.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> (1995-2006)................................................................................63<br />

4.2.2 Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparada....................................................................65<br />

4.2.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador ....................................................65<br />

4.2.4 Mo<strong>de</strong>lo sobre <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>............................................................................................65<br />

4.2.5 Educación y tolerancia...............................................................................................................66<br />

4.2.6 Género y tolerancia....................................................................................................................67<br />

4.2.7 Equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar y tolerancia .........................................................................................68<br />

4.2.8 Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte y tolerancia ....................................................................69<br />

i


ii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

4.2.9 I<strong>de</strong>ología y tolerancia ................................................................................................................70<br />

4.2.10 Satisfacción funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y tolerancia....................................................72<br />

4.2.11 Estrato pob<strong>la</strong>cional y tolerancia...............................................................................................73<br />

4.3 Apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable ....................................................................................................74<br />

4.3.1 Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre tolerancia y apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador .....................................75<br />

4.3.2 La estabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> una perspectiva comparada.......................................................76<br />

4.4 Conclusiones.....................................................................................................................................77<br />

V. Corrupción y <strong>de</strong>mocracia .................................................................................................................79<br />

5.1 Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción .....................................................................................81<br />

5.2 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción .................................................................................................................89<br />

5.2.1 Las víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción....................................................................................................93<br />

5.3 La justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción.......................................................................................................95<br />

5.4 Corrupción y <strong>de</strong>mocracia................................................................................................................101<br />

5.5 Conclusiones...................................................................................................................................103<br />

VI. D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia y Estado <strong>de</strong> Derecho.................................................................................................105<br />

6.1 La victimización por crim<strong>en</strong> ...........................................................................................................107<br />

6.1.1 La <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito..............................................................................................................111<br />

6.1.2 Victimización y confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema .................................................................................116<br />

6.2 S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.....................................................................................121<br />

6.3 Conclusiones...................................................................................................................................127<br />

VII. Gobiernos locales ...........................................................................................................................129<br />

7.1 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno..................................................129<br />

7.2 Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno municipal ........................................................................131<br />

7.2.1 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal.........................................................................................131<br />

7.2.2 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal................................................................133<br />

7.2.3 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> una perspectiva comparada........................................133<br />

7.2.4 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones...................................................................134<br />

7.2.5 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones al gobierno municipal <strong>en</strong> una<br />

perspectiva comparativa ...................................................................................................................135<br />

7.3 Satisfacción con los servicios municipales .....................................................................................136<br />

7.3.1 Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos y satisfacción con los servicios prestados por<br />

<strong>la</strong> municipalidad ...............................................................................................................................137<br />

7.3.2 Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad (1995-2006) ...........................138<br />

7.3.3 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad................138<br />

7.3.4 Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa ......................................................................................................................................139<br />

7.4 Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s...............................................................139<br />

7.4.1 Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos y satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

municipalida<strong>de</strong>s................................................................................................................................140<br />

7.4.2 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s .......................141<br />

7.5 ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero?...........................................................................141<br />

7.5.1 ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero? (1995-2006) ..............................................142<br />

7.6 Disposición a pagar más impuestos ................................................................................................144<br />

7.6.1 Disposición a pagar más impuestos (1995-2006)....................................................................144<br />

7.7 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad........................................................................................................144<br />

7.7.1 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s ...........................................................145<br />

7.8 Conclusiones...................................................................................................................................145<br />

VIII. Comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral ..............................................................................................................147<br />

8.1 Los votantes <strong>salvador</strong>eños ..............................................................................................................147<br />

8.1.1 Una aproximación a <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> los no votantes............................................................149


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

8.1.2 Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l<br />

pueblo ...............................................................................................................................................151<br />

8.1.3 Determinantes <strong>de</strong>l voto............................................................................................................153<br />

8.1.4 Las explicaciones socio-<strong>de</strong>mográficas ....................................................................................153<br />

8.1.5 Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos e int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto......................................................................................156<br />

8.1.6 Los factores políticos...............................................................................................................157<br />

8.2 La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos................................................................................160<br />

8.3 Valoraciones sobre los partidos políticos........................................................................................164<br />

8.3.1 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos .................................................................................164<br />

8.3.2 La cercanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con los partidos..............................................................................166<br />

8.3.3 Las valoraciones acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos...................................................168<br />

8.3.4 Las opiniones con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral.........................170<br />

8.4 Ori<strong>en</strong>taciones <strong>política</strong>s....................................................................................................................172<br />

8.5 Valoraciones sobre <strong>el</strong> gobierno.......................................................................................................177<br />

8.6 Conclusiones...................................................................................................................................180<br />

IX. Capital social y <strong>de</strong>mocracia............................................................................................................181<br />

9.1 La confianza interpersonal <strong>en</strong> El Salvador .....................................................................................182<br />

9.2 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones.........................................................................................................188<br />

9.3 Participación cívica.........................................................................................................................191<br />

9.4 Capital social y <strong>de</strong>mocracia ............................................................................................................195<br />

9.5 Conclusiones...................................................................................................................................200<br />

X. Resolución <strong>de</strong> conflictos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación...........................................................................201<br />

10.1 Resolución <strong>de</strong> conflictos ...............................................................................................................202<br />

10.2 Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación..............................................................................................................210<br />

10.3 Conclusiones.................................................................................................................................219<br />

Bibliografía................................................................................................................................................221<br />

Apéndices..................................................................................................................................................227<br />

Apéndice A: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l estudio <strong>en</strong> El Salvador..................................................228<br />

Universo pob<strong>la</strong>cional ............................................................................................................................228<br />

Pob<strong>la</strong>ción ..............................................................................................................................................228<br />

Método <strong>de</strong> muestreo..............................................................................................................................228<br />

Marco muestral .....................................................................................................................................229<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ...........................................................................................................................229<br />

Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y áreas urbano/rural..............................................................229<br />

Ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por “no cobertura”...............................................................................................231<br />

S<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo.................................................................................232<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información .....................................................................................................236<br />

Análisis estadístico ...........................................................................................................................236<br />

Precisión <strong>de</strong> los resultados................................................................................................................237<br />

Apéndice B: Las tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> regresión .........................................................................................................238<br />

Apéndice C: Carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IUDOP ....................................................................................245<br />

Apéndice D: Cuestionario aplicado <strong>en</strong> El Salvador ..................................................................................246<br />

iii


Índice <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s y gráficos<br />

Índice <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s<br />

Tab<strong>la</strong> I.1. Posición mundial re<strong>la</strong>tiva al <strong>de</strong>sarrollo humano e IDH <strong>de</strong> El Salvador........................................2<br />

Tab<strong>la</strong> I.2. El Salvador: El Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano por Departam<strong>en</strong>to 1999-2004 y sus<br />

dim<strong>en</strong>siones para <strong>el</strong> 2004. ..................................................................................................................3<br />

Tab<strong>la</strong> I.3. Tratados <strong>de</strong> Libre Comercio vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> El Salvador...................................................................6<br />

Tab<strong>la</strong> I.4. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 1999-2004. .............................................................9<br />

Tab<strong>la</strong> I.5. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas (2000-2006). ..............................................................10<br />

Tab<strong>la</strong> I.6. Número <strong>de</strong> diputados <strong>el</strong>ectos por partido, 2000-2006. ...............................................................10<br />

Tab<strong>la</strong> I.7. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales, 2000-2006................................................................11<br />

Tab<strong>la</strong> I.8. Número <strong>de</strong> alcaldías obt<strong>en</strong>idas por partido, <strong>el</strong>ecciones, 2000-2006...........................................11<br />

Tab<strong>la</strong> II.1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EHPM y<br />

<strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC..................................................................................19<br />

Tab<strong>la</strong> III.1. ¿Qué significa para usted <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? ................................................................................23<br />

Tab<strong>la</strong> III.2. Significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia según categoría............................................................................24<br />

Tab<strong>la</strong> III.3. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador según concepciones sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, 2006..............................................................................................................................32<br />

Tab<strong>la</strong> III.4. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según concepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006. .......................................35<br />

Tab<strong>la</strong> III.5. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral según <strong>de</strong>finiciones sobre<br />

<strong>de</strong>mocracia, 2006..............................................................................................................................36<br />

Tab<strong>la</strong> IV.1. Re<strong>la</strong>ción teórica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas. ................75<br />

Tab<strong>la</strong> IV.2. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> El Salvador, 2006..........................76<br />

Tab<strong>la</strong> IV.3. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006. ...............76<br />

Tab<strong>la</strong> V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos según año, 2004-2006....................83<br />

Tab<strong>la</strong> V.2. Opiniones sobre situaciones <strong>de</strong> corrupción, 2006. ..................................................................100<br />

Tab<strong>la</strong> VI.1. Satisfacción con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> seguridad y justicia,<br />

2006................................................................................................................................................116<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.1. Cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> razón más importante <strong>de</strong>l voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004<br />

y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004 recodificado. ..............................149<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.2. Razones por <strong>la</strong> cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong><br />

2004................................................................................................................................................150<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.3 Razones por <strong>la</strong>s cuales otros no votaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006. .................151<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.4. Cruce <strong>en</strong>tre que tan cerca se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza y que tanto cree<br />

que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006. ..............................................................................168<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.5. Partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006............................................172<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.6. Cruce <strong>en</strong>tre i<strong>de</strong>ología y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> 2006..........175<br />

Tab<strong>la</strong> X.1. Respuestas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos según esco<strong>la</strong>ridad y zona <strong>de</strong>l país, 2006. ...............205<br />

Tab<strong>la</strong> X.2. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que han escuchado sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, según<br />

variables, 2006................................................................................................................................212<br />

Tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Apéndice A<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y zona. ............................................................................231<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ajustada <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> “tasa <strong>de</strong> no cobertura” según estrato<br />

y zona. ............................................................................................................................................231<br />

Tab<strong>la</strong> 3. Listado <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong>l Estrato 2 utilizado para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los mismos..........................233<br />

Tab<strong>la</strong> 4. Distribución <strong>de</strong> cuotas por sexo y edad.......................................................................................235


Tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Apéndice B<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.4. Predictores <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006. ..................................................................................238<br />

Tab<strong>la</strong> IV.5. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006. ............................................................................239<br />

Tab<strong>la</strong> V.3. Predictores <strong>de</strong> victimización por corrupción, 2006.................................................................239<br />

Tab<strong>la</strong> V.4. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> justificación por corrupción, 2006. ..............................................................240<br />

Tab<strong>la</strong> VI.2. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006. ....................................................................241<br />

Tab<strong>la</strong> VII.1. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal, 2006. .......................................................242<br />

Tab<strong>la</strong> VII.2. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con los servicios que presta <strong>la</strong> municipalidad, 2006. ...........242<br />

Tab<strong>la</strong> VII.3. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2006...............243<br />

Tab<strong>la</strong> VII.4. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2006....................................................243<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.7. Predictores <strong>de</strong>l voto, 2006...................................................................................................244<br />

Índice <strong>de</strong> gráficos<br />

Gráfico I.1. C<strong>en</strong>troamérica: Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano, 1997-2003.........................................................2<br />

Gráfico I.2. Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to PIB real (colones 1990). ...........................................................................5<br />

Gráfico I.3. Remesas como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB, 1995-2005. ........................................................................6<br />

Gráfico I.4. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, 2006...........................................................7<br />

Gráfico I.5. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, comparada con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace doce<br />

meses, 2006. .......................................................................................................................................8<br />

Gráfico II.1. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por género. ..........................................................................16<br />

Gráfico II.2. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por edad...............................................................................16<br />

Gráfico II.3. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por niv<strong>el</strong> educativo..............................................................17<br />

Gráfico II.4. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por ingreso familiar m<strong>en</strong>sual. .............................................18<br />

Gráfico II.5. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. .....................................................18<br />

Gráfico III.1. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006..................................25<br />

Gráfico III.2. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006...............26<br />

Gráfico III.3. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según género, 2006. ......................................................27<br />

Gráfico III.4. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> educativo, 2006..........................................28<br />

Gráfico III.5. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según zona urbana o rural, 2006. ..................................29<br />

Gráfico III.6. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según posición i<strong>de</strong>ológica, 2006. ..................................30<br />

Gráfico III.7. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006...........................................................31<br />

Gráfico III.8. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático es El Salvador, 2006.....................................................32<br />

Gráfico III.9. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2004 y 2006. .........................................34<br />

Gráfico III.10. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2006. ............35<br />

Gráfico III.11. Apoyo al sistema según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006. .........................................37<br />

Gráfico III.12. Tolerancia según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.....................................................38<br />

Gráfico IV.1. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006. .................43<br />

Gráfico IV.2. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 1995-<br />

2006..................................................................................................................................................44<br />

Gráfico IV.3. Apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador (1995-2006): esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> ítems c<strong>en</strong>trales............................44<br />

Gráfico IV.4. Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparativa. ..............................................................45<br />

Gráfico IV.5. Apoyo al sistema según edad, 2006......................................................................................46<br />

Gráfico IV.6. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso, 2006....................................................................47<br />

Gráfico IV.7. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> educativo, 2006.....................................................................48<br />

Gráfico IV.8. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> educativo por género, 2006...................................................49<br />

Gráfico IV.9. Apoyo al sistema según evaluación trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, 2006.........................................50<br />

Gráfico IV.10. Apoyo al sistema según i<strong>de</strong>ología, 2006.............................................................................51<br />

Gráfico IV.11. Apoyo al sistema según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006.............................................................52<br />

v


vi<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IV.12. Apoyo al sistema según opinión sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l país, 2006. .................53<br />

Gráfico IV.13. Apoyo al sistema según <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

2006..................................................................................................................................................54<br />

Gráfico IV.14. Apoyo al sistema según situación económica <strong>de</strong>l país, 2006..............................................55<br />

Gráfico IV.15. Apoyo al sistema según confianza sistema judicial, 2006. .................................................56<br />

Gráfico IV.16. Apoyo al sistema según satisfacción trato gobierno local, 2006. .......................................57<br />

Gráfico IV.17. Apoyo al sistema según tamaño <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, 2006...........................................58<br />

Gráfico IV.18. Apoyo al sistema según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006. ............................................................59<br />

Gráfico IV.19. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, 2006...................................................................................60<br />

Gráfico IV.20. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones comparando 2004 y 2006. ..................................................61<br />

Gráfico IV.21. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006. ............63<br />

Gráfico IV.22. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 1995-<br />

2006..................................................................................................................................................64<br />

Gráfico IV.23. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006...................................................................64<br />

Gráfico IV.24. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparativa. ..........................................................65<br />

Gráfico IV.25. Tolerancia según niv<strong>el</strong> educativo, 2006..............................................................................66<br />

Gráfico IV.26. Tolerancia según niv<strong>el</strong> educativo por género, 2006............................................................67<br />

Gráfico IV.27. Tolerancia según género, 2006. ..........................................................................................68<br />

Gráfico IV.28. Tolerancia según equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar, 2006.................................................................69<br />

Gráfico IV.29. Tolerancia según evaluación trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, 2006..................................................70<br />

Gráfico IV.30. Tolerancia según i<strong>de</strong>ología, 2006. ......................................................................................71<br />

Gráfico IV.31. Tolerancia según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006. ......................................................................72<br />

Gráfico IV.32. Tolerancia según satisfacción funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocracia, 2006......................................73<br />

Gráfico IV.33. Tolerancia según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006........................................................................74<br />

Gráfico IV.34. Actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable: El Salvador <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa. .....................................................................................................................................77<br />

Gráfico V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos, 2006. ..........................................82<br />

Gráfico V.2. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006...............................................83<br />

Gráfico V.3. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según exposición a los medios <strong>de</strong> comunicación, 2006............85<br />

Gráfico V.4. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006.............................86<br />

Gráfico V.5. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006. ..................................................................87<br />

Gráfico V.6. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006..............................................88<br />

Gráfico V.7. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según área urbana o rural, 2006................................................89<br />

Gráfico V.8. Actos <strong>de</strong> corrupción sufridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006.............................................................91<br />

Gráfico V.9. Sobornos a empleados públicos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, 2004-2006...............................................92<br />

Gráfico V.10. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. .........................93<br />

Gráfico V.11. Victimización por corrupción según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza, 2006................................................94<br />

Gráfico V.12. Opiniones <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, 2006...............................................................96<br />

Gráfico V.13. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. .........................................97<br />

Gráfico V.14. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006...............................................................98<br />

Gráfico V.15. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad, 2006..................................................................98<br />

Gráfico V.16. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según victimización por corrupción, 2006. ..........................99<br />

Gráfico V.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones según victimización por corrupción, 2006.........................102<br />

Gráfico V.18. Apoyo al sistema según victimización por corrupción, 2006.............................................102<br />

Gráfico V.19. Tolerancia según victimización por corrupción, 2006. ......................................................103<br />

Gráfico VI.1. Los principales problemas <strong>de</strong>l país según los <strong>salvador</strong>eños, 2006. ....................................105<br />

Gráfico VI.2. Victimización <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. ................................................................109<br />

Gráfico VI.3. Tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito sufrido por <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado, 2006...................................................................110<br />

Gráfico VI.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, 2006...................................................................111<br />

Gráfico VI.5. D<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido, 2006.......................................................................................112<br />

Gráfico VI.6. Razones por <strong>la</strong>s cuales no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho, 2006. ..........................................................113


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico VI.7. Confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigaría al culpable <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito, 2006. .................114<br />

Gráfico VI.8. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> justicia y seguridad, 2004-2006.......................115<br />

Gráfico VI.9. Opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2004-2006. ........................................116<br />

Gráfico VI.10. Opinión sobre <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, 2006. .............................117<br />

Gráfico VI.11. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006. .................................118<br />

Gráfico VI.12. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006. .....................................................119<br />

Gráfico VI.13. Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

victimización, 2006. .......................................................................................................................120<br />

Gráfico VI.14. Justificación a golpe <strong>de</strong> estado según distintas condiciones, 2006. ..................................121<br />

Gráfico VI.15. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según año, 2004-2006.................................................................122<br />

Gráfico VI.16. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.................................................123<br />

Gráfico VI.17. Opinión sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, 2006................................124<br />

Gráfico VI.18. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006............................125<br />

Gráfico VI.19. Victimización según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006...........................................125<br />

Gráfico VI.20. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, 2006. ...........................126<br />

Gráfico VI.21. Apoyo al sistema político y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> seguridad, 2006. .....................................................................................................127<br />

Gráfico VI.22. Opinión sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia como am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>l país, 2006...............128<br />

Gráfico VII.1. ¿A quién ha solicitado ayuda o cooperación?, 2004 y 2006..............................................130<br />

Gráfico VII.2. Solicitud <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> municipalidad según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006. ..........................130<br />

Gráfico VII.3. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006. .............................................131<br />

Gráfico VII.4. Asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006. .........132<br />

Gráfico VII.5. ¿Hasta qué punto los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad hac<strong>en</strong> caso a lo que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> esas reuniones?, 2006. .......................................................................................................133<br />

Gráfico VII.6. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa, 2006. .........................................................................................................................134<br />

Gráfico VII.7. ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a <strong>la</strong> municipalidad durante los<br />

últimos doce meses?, 2004 y 2006.................................................................................................135<br />

Gráfico VII.8. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones <strong>en</strong> una perspectiva comparativa,<br />

2006................................................................................................................................................136<br />

Gráfico VII.9. Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2004 y 2006. .............137<br />

Gráfico VII.10. Satisfacción con los servicios municipales prestados por <strong>la</strong> municipalidad según<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local, 2006..................................................................138<br />

Gráfico VII.11. Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa, 2006. .........................................................................................................................139<br />

Gráfico VII.12. Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2004 y 2006. ........................140<br />

Gráfico VII.13. Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s según repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local, 2006. ..............................................................................................141<br />

Gráfico VII.14. ¿Se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero al gobierno nacional o al gobierno<br />

local?, 2006. ...................................................................................................................................142<br />

Gráfico VII.15. ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más dinero y obligaciones? según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>,<br />

2006................................................................................................................................................143<br />

Gráfico VII.16. Disposición a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad, 2006. .......................................144<br />

Gráfico VII.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad, 2004 y 2006. .................................................................145<br />

Gráfico VIII.1. La razón más importante <strong>de</strong>l voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 2004......................148<br />

Gráfico VIII.2. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l pueblo, 2006. .............................................................................................................152<br />

Gráfico VIII.3. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l pueblo según partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas,<br />

2006................................................................................................................................................153<br />

Gráfico VIII.4. Voto según edad, 2006.....................................................................................................154<br />

vii


viii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico VIII.5. Voto según niv<strong>el</strong> educativo, 2006. ...................................................................................155<br />

Gráfico VIII.6. Voto según niv<strong>el</strong> educativo por género, 2006..................................................................156<br />

Gráfico VIII.7. Voto según equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar, 2006.......................................................................157<br />

Gráfico VIII.8. Voto según interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, 2006. ...........................................................................158<br />

Gráfico VIII.9. Voto según involucrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> campaña, 2006...............................................................159<br />

Gráfico VIII.10. Voto según simpatizan con algún partido, 2006. ...........................................................160<br />

Gráfico VIII.11. Gobierno nacional repres<strong>en</strong>ta intereses, 2006................................................................161<br />

Gráfico VIII.12. Diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006. ................................162<br />

Gráfico VIII.13. Alcaldía y concejo municipal repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006.............................................163<br />

Gráfico VIII.14. Comparación sobre <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses, 2006...............................................164<br />

Gráfico VIII.15. Confianza <strong>en</strong> los partidos políticos, 2004 y 2006. .........................................................165<br />

Gráfico VIII.16. Confianza <strong>en</strong> los partidos políticos según i<strong>de</strong>ología, 2006. ...........................................165<br />

Gráfico VIII.17. En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político, 2006.......................................166<br />

Gráfico VIII.18. Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza, 2006.................................167<br />

Gráfico VIII.19. Qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006.......................................167<br />

Gráfico VIII.20. ¿Qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?, 2006.............169<br />

Gráfico VIII.21. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos distribuidas <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha, 2006. .................................................................................169<br />

Gráfico VIII.22. Opinión sobre si los partidos políticos podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida,<br />

2006................................................................................................................................................170<br />

Gráfico VIII.23. Interés <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos,<br />

2006................................................................................................................................................171<br />

Gráfico VIII.24. Aprobación a que se emita una ley que regule <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos, 2006. ...............................................................................................................................172<br />

Gráfico VIII.25. I<strong>de</strong>ología, 2006...............................................................................................................173<br />

Gráfico VIII.26. I<strong>de</strong>ología, 2004 y 2006...................................................................................................174<br />

Gráfico VIII.27. Promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha según <strong>el</strong> partido votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.......................................................................................................176<br />

Gráfico VIII.28. Partido prefer<strong>en</strong>cia según i<strong>de</strong>ología, 2006. ....................................................................177<br />

Gráfico VIII.29. Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, 2006. .........................................................178<br />

Gráfico VIII.30. Serie <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l gobierno, 2006. ...............................................179<br />

Gráfico VIII.31. Eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno, 2006..............................................................................180<br />

Gráfico IX.1. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2006.....................................................................183<br />

Gráfico IX.2. Confianza interpersonal <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006..................................................184<br />

Gráfico IX.3. Confianza interpersonal según género, 2006. .....................................................................185<br />

Gráfico IX.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal según <strong>el</strong> carácter urbano/rural <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, 2006..............................................................................................................................186<br />

Gráfico IX.5. Confianza interpersonal según afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006...........................................187<br />

Gráfico IX.6. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según<br />

confianza interpersonal, 2006.........................................................................................................188<br />

Gráfico IX.7. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. .......................................189<br />

Gráfico IX.8. Confianza <strong>en</strong> instituciones según año, 2004 y 2006. ..........................................................190<br />

Gráfico IX.9. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones, 2006..........................................................................................................................191<br />

Gráfico IX.10. Promedios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas sobre participación cívica, 2006...........................................192<br />

Gráfico IX.11. Participación cívica <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.......................................................193<br />

Gráfico IX.12. Participación cívica según género, 2006...........................................................................194<br />

Gráfico IX.13. Participación cívica según tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, 2006......................................................195<br />

Gráfico IX.14. Capital social <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. ...............................................................196<br />

Gráfico IX.15. Capital social según año, 2004 y 2006..............................................................................197<br />

Gráfico IX.16. Capital social según posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado, 2006......................................198


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IX.17. Capital social según victimización por crim<strong>en</strong>, 2006. ......................................................199<br />

Gráfico IX.18. Capital social según s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006...........................................................199<br />

Gráfico IX.19. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> capital social, 2006. ..........................................................................................................200<br />

Gráfico X.1. Opiniones sobre lo que haría si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto, 2006. ...............................................203<br />

Gráfico X.2. Opiniones sobre resolución <strong>de</strong> conflictos según zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia urbana-rural,<br />

2006................................................................................................................................................204<br />

Gráfico X.3. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un problema <strong>de</strong> propiedad,<br />

2006................................................................................................................................................206<br />

Gráfico X.4. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> un problema con <strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> un<br />

servicio público, 2006. ...................................................................................................................207<br />

Gráfico X.5. Opinión sobre si <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad,<br />

2006................................................................................................................................................208<br />

Gráfico X.6. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad<br />

según esco<strong>la</strong>ridad, 2006..................................................................................................................209<br />

Gráfico X.7. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad<br />

según exposición a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios, 2006......................................................................210<br />

Gráfico X.8. Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Mediación, 2006.........................................211<br />

Gráfico X.9. Conocimi<strong>en</strong>to sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación según exposición a noticias, 2006. ............213<br />

Gráfico X.10. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006. ......................................214<br />

Gráfico X.11. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación según lugar <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, 2006..............................................................................................................................215<br />

Gráfico X.12. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006..............................216<br />

Gráfico X.13. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006. ..........................................217<br />

Gráfico X.14. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006. ................................................................218<br />

Gráfico X.15. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006. ....................................................219<br />

ix


Pres<strong>en</strong>tación<br />

La Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID) se <strong>en</strong>orgullece <strong>de</strong><br />

apoyar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas sobre <strong>de</strong>mocracia y gobernabilidad que <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Publica <strong>de</strong><br />

América Latina (LAPOP) ha llevado a cabo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas dos décadas <strong>en</strong><br />

Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe. Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> LAPOP han sido un instrum<strong>en</strong>to crucial para <strong>la</strong>s<br />

misiones nacionales <strong>de</strong> USAID tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>mocrático,<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> diálogo y <strong>de</strong>bate sobre <strong>política</strong>s <strong>en</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

monitoreo <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> USAID actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> marcha y <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación y medición <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> USAID <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Los informes<br />

han servido a m<strong>en</strong>udo como <strong>la</strong> “voz” <strong>de</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Esperamos que este estudio <strong>de</strong> 2006 sea también <strong>de</strong> utilidad para los diseñadores <strong>de</strong> <strong>política</strong>s,<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, contribuy<strong>en</strong>tes y practicantes.<br />

La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> realizar <strong>en</strong>cuestas sobre <strong>el</strong> status quo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe se originó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s misiones nacionales <strong>de</strong> USAID, don<strong>de</strong> los oficiales <strong>de</strong> campo han<br />

creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te contado con <strong>el</strong><strong>la</strong>s como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manejo y diseño <strong>de</strong> <strong>política</strong>s. La<br />

profundidad y amplitud <strong>de</strong> los cuestionarios nos permite ir más allá <strong>de</strong> preguntas simples y<br />

examinar re<strong>la</strong>ciones complejas re<strong>la</strong>cionadas al género, <strong>la</strong> etnicidad, <strong>la</strong> geografía, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

económico y otras condiciones, y explorar <strong>en</strong> profundidad prácticas específicas y <strong>cultura</strong>s para<br />

i<strong>de</strong>ntificar <strong>en</strong> qué sector pue<strong>de</strong> nuestra contribución ser más efectiva para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. Las <strong>en</strong>cuestas son un recurso único <strong>de</strong> USAID <strong>en</strong> tanto repres<strong>en</strong>tan una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

información consist<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> alta calidad y <strong>de</strong> cualidad comparativa a través <strong>de</strong>l tiempo. USAID<br />

agra<strong>de</strong>ce <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l Dr. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, a sus<br />

extraordinarios estudiantes <strong>de</strong> doctorado prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> hemisferio y <strong>la</strong> participación y<br />

pericia <strong>de</strong> los varios académicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región e instituciones expertas que han estado<br />

involucrados <strong>en</strong> este proyecto.<br />

Dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> estas <strong>en</strong>cuestas <strong>la</strong>s han hecho aun más útiles. Una es <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong><br />

más países adicionales a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta usando un núcleo común <strong>de</strong> preguntas para todos<br />

los países, lo cual permite realizar comparaciones válidas a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sistemas políticos<br />

y a través <strong>de</strong>l tiempo. La segunda, y aún más importante, es <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> “muestras<br />

especiales” <strong>en</strong> regiones específicas o <strong>en</strong> función <strong>de</strong> proyectos específicos <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

países <strong>en</strong> los que USAID ti<strong>en</strong>e programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. El resultado es una nueva capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> USAID para examinar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> sus programas comparando <strong>de</strong> manera<br />

estadísticam<strong>en</strong>te confiable cambios acaecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> sus programas con cambios que<br />

suce<strong>de</strong>n fuera <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> dichos programas. Esto último nos permite comparar <strong>el</strong> “antes y<br />

<strong>de</strong>spués” <strong>de</strong> nuestro trabajo así como comparar cambios <strong>en</strong> regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>emos<br />

programas con regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no los t<strong>en</strong>emos. Estas metodologías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong><br />

proveer una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas más rigurosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> nuestros programas y<br />

contribuciones <strong>en</strong> cualquier campo.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> gobierno es una prioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong> exterior <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> los Estados Unidos y nuestra inversión económica y <strong>en</strong> esfuerzo es sustancial. Sin<br />

embargo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>mocrático es un campo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevo y nuestro


xii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>política</strong>s básicas y <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda a través <strong>de</strong> donaciones<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aun <strong>en</strong> una etapa inicial. Es crítico que seamos capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cuáles<br />

programas funcionan y bajo qué circunstancias funcionan mejor, apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> nuestra<br />

experi<strong>en</strong>cia y mejorando nuestros programas constantem<strong>en</strong>te. Para conquistar este <strong>de</strong>safío<br />

USAID ha tomado una nueva iniciativa l<strong>la</strong>mada <strong>la</strong> Investigación Estratégica y Operativa<br />

(SORA), con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias. SORA ha incorporado a su trabajo<br />

<strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> numerosos expertos <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> y <strong>en</strong> metodología <strong>de</strong> investigación. Las<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> LAPOP sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia son un compon<strong>en</strong>te crítico <strong>de</strong> este esfuerzo <strong>de</strong><br />

evaluación. Esperamos que sus hal<strong>la</strong>zgos estimul<strong>en</strong> un diálogo <strong>en</strong>tre gobiernos, ONGs,<br />

académicos y <strong>el</strong> público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que ayu<strong>de</strong>, a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, a solidificar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong><br />

América Latina.<br />

Dra. Margaret Sarles<br />

Jefa <strong>de</strong> División, P<strong>la</strong>nificación Estratégica e Investigación<br />

Oficina <strong>de</strong> Democracia y Gobernabilidad<br />

Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID)


Prólogo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, 2006: Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Estudio<br />

Por:<br />

Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson<br />

C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Profesor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política<br />

y Director <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt<br />

T<strong>en</strong>go <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar a uste<strong>de</strong>s <strong>la</strong> ronda 2006 <strong>de</strong>l Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas,<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas y creci<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

(LAPOP). Este proyecto, iniciado hace dos décadas, es ahora albergado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Van<strong>de</strong>rbilt. LAPOP se inició con <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> un país, Costa Rica,<br />

<strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos se <strong>en</strong>contraban atrapados<br />

<strong>en</strong> regím<strong>en</strong>es represivos que prohibían ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> opinión pública<br />

(y vio<strong>la</strong>ban sistemáticam<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s civiles). Por fortuna, hoy<br />

esos estudios pue<strong>de</strong>n ser llevados a cabo abierta y librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casi todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. El Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas es un esfuerzo hecho por LAPOP para medir los valores<br />

y comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, utilizando muestras nacionales probabilísticas<br />

<strong>de</strong> adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> votar. En <strong>el</strong> 2004, se llevó a cabo <strong>la</strong> primera ronda, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual participaron<br />

once países. Los reportes y <strong>la</strong>s respectivas bases <strong>de</strong> datos están disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong>l<br />

LAPOP. El pres<strong>en</strong>te estudio repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> esfuerzo más gran<strong>de</strong> llevado a cabo por LAPOP hasta<br />

este mom<strong>en</strong>to, al incorporar a veinte países. Por primera vez, gracias al apoyo g<strong>en</strong>eroso <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, ha sido posible incluir a los Estados<br />

Unidos y Canadá. La Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID)<br />

proporcionó <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to necesario para incorporar los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe. En <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong>l 2006, los países incluidos al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escribir este prólogo son:<br />

México, Guatema<strong>la</strong>, El Salvador, Honduras, Nicaragua, Costa Rica, Panamá, Colombia, Chile,<br />

Perú, República Dominicana, Haití y Jamaica. Los diseños <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra y <strong>el</strong> cuestionario para<br />

estos estudios son uniformes, permiti<strong>en</strong>do comparaciones directas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, así como análisis<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. La serie <strong>de</strong>l 2006 incluye publicaciones individuales para cada<br />

país, escritas por un equipo nacional <strong>de</strong> investigadores y un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l estudio escrito por <strong>el</strong><br />

autor <strong>de</strong> este prólogo, miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> LAPOP <strong>en</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y otros co<strong>la</strong>boradores. Nos<br />

embarcamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas 2006 con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> que los resultados<br />

fueran <strong>de</strong> interés y r<strong>el</strong>evancia <strong>política</strong> para los ciudadanos, ONGs, académicos, gobernantes y <strong>la</strong><br />

comunidad donante internacional. Aspiramos a que <strong>el</strong> estudio pueda ser utilizado no sólo para<br />

ayudar al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización, sino que también sirva a <strong>la</strong> comunidad<br />

académica que ha estado involucrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar qué valores son los que más<br />

probablem<strong>en</strong>te promuev<strong>en</strong> una <strong>de</strong>mocracia estable. Por esta razón, se acordó incluir un núcleo<br />

común <strong>de</strong> preguntas <strong>en</strong> nuestra <strong>en</strong>cuesta. El Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong><br />

Desarrollo (PNUD) brindó su valiosa co<strong>la</strong>boración económica para reunir, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong>l 2006, a<br />

un grupo <strong>de</strong> académicos reconocidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong><br />

ayudar a <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s mejores preguntas a incorporar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Democracia<br />

<strong>de</strong>l PNUD. Los académicos que asistieron a esta reunión prepararon docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo que<br />

fueron pres<strong>en</strong>tados y com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> un taller <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, y proporcionaron<br />

xiii


xiv<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

una justificación teórica y empírica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas. Todos estos docum<strong>en</strong>tos están<br />

disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong> LAPOP.<br />

Después <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to patrocinado por <strong>el</strong> PNUD, se realizó <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong>l 2006 una reunión<br />

<strong>de</strong> los equipos nacionales <strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong> todos los países participantes <strong>en</strong> Heredia, Costa<br />

Rica. Importantes oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> USAID estuvieron pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> dicha<br />

reunión, así como miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> LAPOP <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt. Con los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ronda <strong>de</strong>l 2004 y tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los insumos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> taller auspiciado por <strong>el</strong> PNUD,<br />

fue fácil para los equipos llegar a un acuerdo sobre <strong>el</strong> cuestionario común para todos los países.<br />

El núcleo común nos permite examinar, para cada país y <strong>en</strong>tre naciones, temas como legitimidad<br />

<strong>política</strong>, tolerancia <strong>política</strong>, apoyo a una <strong>de</strong>mocracia estable, participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y<br />

capital social, <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, evaluación <strong>de</strong> los gobiernos locales y participación <strong>en</strong> <strong>el</strong>los,<br />

victimización <strong>de</strong> crim<strong>en</strong>, victimización <strong>de</strong> corrupción y comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral. El estudio <strong>de</strong><br />

cada país conti<strong>en</strong>e un análisis <strong>de</strong> esas importantes áreas re<strong>la</strong>cionadas con los valores y<br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mocráticos. En algunos casos hemos <strong>en</strong>contrado simi<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> país a país, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros casos hemos <strong>en</strong>contrado marcados contrastes.<br />

Un diseño muestral común fue crucial para <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> este esfuerzo. Antes <strong>de</strong> ir a Costa<br />

Rica, <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> este capítulo preparó para cada equipo nacional los lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> una muestra multi-etápica, estratificada y probabilística con un tamaño <strong>de</strong> 1.500<br />

casos. En <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Costa Rica, los equipos <strong>de</strong> cada país se reunieron con <strong>el</strong> Dr. Polibio<br />

Córdova, Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> CEDATOS <strong>de</strong> Ecuador y experto regional <strong>en</strong> diseño muestral, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ado<br />

por Leslie Kish <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Michigan. Los refinami<strong>en</strong>tos al diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />

fueron hechos <strong>en</strong> dicha reunión y luego revisados por <strong>el</strong> Dr. Córdova. En un anexo <strong>de</strong>l informe<br />

<strong>de</strong> cada país está incluida <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> cada muestra.<br />

La reunión <strong>de</strong> Costa Rica fue también una ocasión para que los equipos nacionales<br />

acordaran un marco común para <strong>el</strong> análisis. No quisimos imponer restricciones a los equipos,<br />

dado que reconocimos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio que cada país poseía circunstancias únicas, y que lo que<br />

es importante para un país (como por ejemplo, crim<strong>en</strong>, abst<strong>en</strong>ción <strong>el</strong>ectoral) podría ser<br />

irr<strong>el</strong>evante para otro. Sin embargo, sí queríamos que todos los equipos pudieran hacer<br />

comparaciones directas con los resultados <strong>de</strong> otros países. Por esta razón, acordamos un método<br />

común para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> índices. Utilizamos como estándar un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confiabilidad<br />

<strong>de</strong> Alpha mayor a .6, con prefer<strong>en</strong>cia por .7, como <strong>el</strong> mínimo niv<strong>el</strong> necesario para que un grupo<br />

<strong>de</strong> ítems fuera consi<strong>de</strong>rado una esca<strong>la</strong>. La única variación a esta reg<strong>la</strong> ocurrió cuando utilizamos<br />

“variables <strong>de</strong> conteo” para construir un índice (por oposición a una esca<strong>la</strong>) <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

simplem<strong>en</strong>te queríamos saber, por ejemplo, cuántas veces un individuo participó <strong>en</strong> cierta forma<br />

<strong>de</strong> actividad. De hecho, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nuestras esca<strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taron un índice <strong>de</strong> confiabilidad<br />

Alpha mayor a .7, muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s incluso superando .8. También animamos a todos los equipos<br />

a utilizar un análisis factorial para establecer <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> sus esca<strong>la</strong>s. Otra reg<strong>la</strong><br />

común, aplicada a todo <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> datos, fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los datos perdidos. Con <strong>el</strong><br />

fin <strong>de</strong> maximizar los N <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras sin distorsionar irrazonablem<strong>en</strong>te los patrones <strong>de</strong><br />

respuesta, sustituimos <strong>el</strong> puntaje promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección individual <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado para<br />

cualquier esca<strong>la</strong> o índice <strong>en</strong> <strong>el</strong> que hubiera datos perdidos, pero sólo cuando los datos perdidos<br />

compr<strong>en</strong>dieran m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> ese individuo. Para una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

cinco ítems, por ejemplo, si <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado respondió tres o más <strong>de</strong> los ítems, asignamos <strong>la</strong> media


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong> esos tres a esa persona para esa esca<strong>la</strong>. Si m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres <strong>de</strong> los cinco ítems tuvieron respuesta,<br />

<strong>el</strong> caso completo fue consi<strong>de</strong>rado como perdido.<br />

Otro acuerdo que cerramos <strong>en</strong> Costa Rica fue que los estudios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser accesibles al<br />

lector lego. Para esto, se <strong>de</strong>cidió <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> gráficos bivariados y trivariados. Pero también<br />

acordamos que esos gráficos seguirían un análisis multivariado (regresión lineal o regresión<br />

logística), <strong>de</strong> tal forma que <strong>el</strong> lector técnicam<strong>en</strong>te informado pudiera asegurarse <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

variables individuales que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los gráficos fueran realm<strong>en</strong>te predictores<br />

significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te estudiada. También acordamos un formato común para<br />

los gráficos (usando <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>s producidas por SPSS 14.0). Finalm<strong>en</strong>te, un formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong><br />

“cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado” común fue preparado, y <strong>la</strong> aprobación para <strong>la</strong> investigación con<br />

sujetos humanos fue concedida por <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Revisión Institucional (IRB) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt. Todos los investigadores involucrados <strong>en</strong> este proyecto estudiaron los materiales<br />

sobre protección a sujetos humanos utilizados por Van<strong>de</strong>rbilt y pasaron <strong>el</strong> exam<strong>en</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>te para obt<strong>en</strong>er un certificado. Todos los datos públicos <strong>de</strong> este proyecto proteg<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> anonimato <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados. El formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado aparece como<br />

anexo <strong>de</strong>l cuestionario <strong>en</strong> cada estudio.<br />

Una preocupación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio fue <strong>la</strong> minimización <strong>de</strong>l error y <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos. Lo hicimos a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas. Primero, acordamos un<br />

esquema común <strong>de</strong> codificación para todas <strong>la</strong>s respuestas cerradas. Segundo, nuestros colegas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa Rica prepararon un conjunto común <strong>de</strong> formatos para <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong><br />

datos, incluy<strong>en</strong>do un cuidadoso control <strong>de</strong> rangos, usando <strong>el</strong> programa CSPro 2.4 <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>sus<br />

Bureau (Oficina <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>so) <strong>de</strong> Estados Unidos. Tercero, todas <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos fueron<br />

ingresadas <strong>en</strong> los países respectivos y verificadas, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> lo cual fueron <strong>en</strong>viadas a LAPOP<br />

para su revisión. En ese punto, una lista aleatoria <strong>de</strong> 100 números <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />

cuestionarios fue <strong>en</strong>viada a cada equipo, a qui<strong>en</strong>es se les pidió que <strong>en</strong>viaran esas 100 <strong>en</strong>cuestas a<br />

través <strong>de</strong> correo certificado a LAPOP para <strong>la</strong> auditoría. Esa auditoría consistió <strong>en</strong> dos pasos: <strong>el</strong><br />

primero implicó comparar <strong>la</strong>s respuestas escritas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario durante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista con <strong>la</strong>s<br />

respuestas ingresadas por los equipos codificadores. El segundo paso implicó una comparación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas codificadas con <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> sí misma. Si se <strong>en</strong>contraba un número<br />

significativo <strong>de</strong> errores a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese proceso, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos completa era reingresada y <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> auditoría repetido sobre <strong>la</strong> nueva base <strong>de</strong> datos. Afortunadam<strong>en</strong>te, durante <strong>la</strong> ronda<br />

2006 <strong>de</strong>l Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, esto ocurrió <strong>en</strong> muy pocos casos. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s bases<br />

<strong>de</strong> datos fueron combinadas por nuestro experto, Dominique Zéphyr, <strong>en</strong> un archivo único para<br />

todos los países y <strong>la</strong>s copias fueron <strong>en</strong>viadas a todos los equipos para que pudieran llevar a cabo<br />

los análisis comparativos sobre <strong>el</strong> archivo completo.<br />

Una adición tecnológica para <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong>l 2006 es <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>tes Digitales<br />

Personales (PDAs) para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> cinco <strong>de</strong> los países. Nuestros socios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Costa Rica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron un programa l<strong>la</strong>mado EQCollector y lo formatearon<br />

para su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l 2006. Este nuevo método <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos<br />

resultó ser extremadam<strong>en</strong>te efici<strong>en</strong>te, mejorando así <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

minimización <strong>de</strong> errores, comparado con <strong>el</strong> método <strong>de</strong> lápiz y pap<strong>el</strong>. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> tiempo<br />

y <strong>el</strong> costo <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> datos fueron completam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>iminados. Nuestro p<strong>la</strong>n es expandir <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> PDAs <strong>en</strong> futuras rondas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> LAPOP.<br />

xv


xvi<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El trabajo <strong>de</strong> campo para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas fue llevado a cabo solo luego <strong>de</strong> un ext<strong>en</strong>sivo<br />

proceso <strong>de</strong> prueba piloto <strong>en</strong> cada país. En muchos casos, pudimos <strong>en</strong>viar miembros <strong>de</strong>l equipo<br />

LAPOP a los países reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas para ayudar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso. Las suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada país fueron transmitidas a LAPOP y los cambios y revisiones<br />

necesarias fueron realizados. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países esto significó más <strong>de</strong> 20 versiones<br />

revisadas <strong>de</strong>l cuestionario. Utilizamos como estándar <strong>la</strong> versión 23 para <strong>el</strong> cuestionario final. El<br />

resultado es un instrum<strong>en</strong>to altam<strong>en</strong>te pulido, con preguntas comunes pero apropiadam<strong>en</strong>te<br />

ajustadas al vocabu<strong>la</strong>rio específico <strong>de</strong> cada país. En los casos <strong>de</strong> países con una pob<strong>la</strong>ción<br />

indíg<strong>en</strong>a significativa, los cuestionarios fueron traducidos a los idiomas nativos <strong>de</strong> estos grupos<br />

(Quechua y Aymará <strong>en</strong> Bolivia, por ejemplo). Hemos creado también versiones <strong>en</strong> inglés para<br />

aqu<strong>el</strong>los países <strong>de</strong>l Caribe <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se hab<strong>la</strong> este idioma y <strong>la</strong> costa atlántica <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te, así<br />

como una versión <strong>en</strong> creole para Haití y <strong>en</strong> portugués para Brasil. En total, exist<strong>en</strong> versiones <strong>en</strong><br />

diez idiomas difer<strong>en</strong>tes. Todos estos cuestionarios están disponibles <strong>en</strong> www.<strong>la</strong>popsurveys.org y<br />

pue<strong>de</strong>n ser <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> los apéndices <strong>de</strong> cada estudio.<br />

Los equipos <strong>de</strong> cada país procedieron luego a analizar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos y escribir sus<br />

reportes. Cuando los borradores estuvieron listos, <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te paso <strong>en</strong> nuestro esfuerzo por<br />

maximizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l proyecto fue una reunión pl<strong>en</strong>aria <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> Heredia, Costa<br />

Rica. Como preparación para esa reunión, sost<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Noviembre <strong>de</strong>l 2006, grupos <strong>de</strong><br />

investigadores fueron asignados para pres<strong>en</strong>tar temas que emergieron <strong>de</strong> los estudios. Por<br />

ejemplo, un equipo hizo una pres<strong>en</strong>tación sobre corrupción y <strong>de</strong>mocracia, mi<strong>en</strong>tras que otro<br />

discutió los resultados sobre <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Esas pres<strong>en</strong>taciones, hechas <strong>en</strong> PowerPoint,<br />

fueron criticadas por un pequeño equipo <strong>de</strong> nuestros metodólogos más calificados, y <strong>de</strong>spués <strong>el</strong><br />

grupo completo <strong>de</strong> investigadores y los miembros <strong>de</strong> USAID-<strong>de</strong>mocracia discutieron los<br />

resultados. Ese proceso fue repetido <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> dos días. Fue muy emocionante ver<br />

nuestros resultados allí, <strong>en</strong> “b<strong>la</strong>nco sobre negro”, pero también fue <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r más<br />

sobre <strong>el</strong> fuerte vínculo <strong>en</strong>tre datos, teoría y método. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> Costa Rica, los<br />

borradores <strong>de</strong> los informes fueron leídos por <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> LAPOP <strong>en</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y fueron<br />

<strong>de</strong>spués regresados a los autores para correcciones. Los informes revisados fueron re<strong>en</strong>viados<br />

para ser leídos y editados por Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, <strong>el</strong> coordinador ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l proyecto, que leyó<br />

y criticó cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s versiones pr<strong>el</strong>iminares. Estos borradores retornaron a sus países <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>, don<strong>de</strong> fueron editados y corregidos y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>viados a USAID para sus<br />

com<strong>en</strong>tarios. Lo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ante uste<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tonces, es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> un int<strong>en</strong>so trabajo <strong>de</strong><br />

investigadores altam<strong>en</strong>te motivados, expertos <strong>en</strong> diseño muestral, supervisores <strong>de</strong> campo,<br />

<strong>en</strong>trevistadores, digitadores, y, por supuesto <strong>de</strong> más 27.000 <strong>en</strong>trevistados. Nuestros esfuerzos no<br />

serán <strong>en</strong> vano si los resultados pres<strong>en</strong>tados aquí son utilizados por formu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>política</strong>s<br />

públicas, ciudadanos y académicos para ayudar a fortalecer <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> América Latina.


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El estudio fue posible gracias al g<strong>en</strong>eroso apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID). Margaret Sarles, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Democracia y<br />

Gobernación <strong>de</strong> USAID, con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Eric Kite, Maria Barrón y Elizabeth Ramírez <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Directiva <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, aseguraron <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to e hicieron posible todo <strong>el</strong><br />

proyecto gracias a su apoyo incesante. Todos los participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio les agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. En <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, <strong>el</strong> estudio no hubiera sido posible sin <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad, co<strong>la</strong>boración y<br />

trabajo <strong>de</strong> muchas personas. El Decano <strong>de</strong> Artes y Ci<strong>en</strong>cias, Richard McCarty proporcionó<br />

apoyo financiero <strong>en</strong> muchos aspectos cruciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Nicho<strong>la</strong>s S. Zepos, Provost y<br />

Vice-Canciller para Asuntos Académicos g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te ofreció a LAPOP oficinas y espacio<br />

para confer<strong>en</strong>cias y los reacondicionó y equipó totalm<strong>en</strong>te. Vera Kutzinski, Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

para <strong>la</strong>s Américas, ha apoyado vigorosam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proyecto tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> aspecto administrativo<br />

como con financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> los Estados Unidos y Canadá <strong>en</strong> esta ronda <strong>de</strong>l<br />

Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas. Su asist<strong>en</strong>te administrativa, Jan<strong>el</strong>l Lees, hizo posible muchas<br />

cosas <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te. Neal Tate, Director <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Políticas <strong>en</strong><br />

Van<strong>de</strong>rbilt, ha sido un gran apoyo para <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su llegada a Van<strong>de</strong>rbilt y ha facilitado<br />

su integración con <strong>la</strong> apretada ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Tonya Mills, Administradora <strong>de</strong> Fondos<br />

y Patrick D. Gre<strong>en</strong>, Director Asociado <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Investigación Auspiciada, manejaron<br />

heroicam<strong>en</strong>te los múltiples contratos y <strong>de</strong>talles financieros <strong>de</strong> este proyecto. En un estudio tan<br />

complejo como éste, <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong>bieron ser firmados y ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> facturas <strong>de</strong>bieron<br />

ser pagadas. Ellos merec<strong>en</strong> un especial agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to por sus esfuerzos.<br />

En <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral LAPOP, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong>l proyecto recayó <strong>en</strong> Dominique Zéphyr, nuestro<br />

Coordinador <strong>de</strong> Investigación y Analista <strong>de</strong> Datos. Dominique trabajó incansablem<strong>en</strong>te, casi<br />

siempre siete días a <strong>la</strong> semana, <strong>en</strong> cada aspecto <strong>de</strong> los estudios, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diseño hasta <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> análisis. También tuvo <strong>la</strong> responsabilidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> preparar <strong>el</strong> material <strong>de</strong><br />

capacitación para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> datos, <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> auditoría y <strong>de</strong> combinar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos.<br />

Dominique sirvió también como Coordinador Regional para los países <strong>de</strong>l Caribe y condujo<br />

personalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s pruebas piloto <strong>de</strong>l cuestionario y <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistadores <strong>en</strong><br />

estos países. Finalm<strong>en</strong>te, trabajó como co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> <strong>el</strong> reporte <strong>de</strong> Haití. Julio Carrión, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> De<strong>la</strong>ware, cumplió <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> Coordinador Regional para México, América<br />

C<strong>en</strong>tral y los An<strong>de</strong>s. Al mismo tiempo, fue co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> Perú. Los estudiantes<br />

<strong>de</strong> postgrado <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> LAPOP estuvieron involucrados <strong>en</strong> todos los aspectos <strong>de</strong>l estudio,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los cuestionarios, hasta <strong>la</strong> auditoría <strong>de</strong> los datos y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> calidad.<br />

Quisiera agra<strong>de</strong>cer a todos <strong>el</strong>los: María Fernanda Boidi, Abby Córdova Guillén, José Migu<strong>el</strong><br />

Cruz, Juan Carlos Donoso, Jorge Dani<strong>el</strong> Montalvo, Dani<strong>el</strong> Mor<strong>en</strong>o Morales, Diana María Orcés<br />

y Vivian Schwarz-Blum. Sus programas <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> Van<strong>de</strong>rbilt son auspiciados por USAID,<br />

<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro para Estudios Latinoamericanos e Ibéricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y <strong>el</strong><br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Políticas. Mi colega Jon Hiskey participó <strong>en</strong> nuestras reuniones<br />

semanales, añadi<strong>en</strong>do su experta opinión y apoyo. La administradora <strong>de</strong> nuestra página web,<br />

María C<strong>la</strong>ra Bertini, se aseguró que nuestros esfuerzos fues<strong>en</strong> transpar<strong>en</strong>tes y ha hecho un<br />

trabajo extraordinario manejando <strong>la</strong> siempre creci<strong>en</strong>te página web <strong>de</strong> LAPOP. Héctor Lardé y<br />

Roberto Ortiz fueron responsables <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> portada y <strong>el</strong> formato <strong>de</strong>l texto.<br />

xvii


xviii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Imprescindible para <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong>l proyecto fue <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> muchas personas e<br />

instituciones <strong>en</strong> los países involucrados, qui<strong>en</strong>es trabajaron incesantem<strong>en</strong>te para cumplir con<br />

fechas límites que parecían imposibles. Sus nombres, países y afiliaciones aparec<strong>en</strong> a<br />

continuación.<br />

País Investigadores<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Prof. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, Director <strong>de</strong> LAPOP, y C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Professor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política,<br />

comparativo Van<strong>de</strong>rbilt University (Director <strong>de</strong>l proyecto)<br />

México y C<strong>en</strong>tro América<br />

México ●Dr. K<strong>en</strong>neth M. Coleman, Investigador y Analista S<strong>en</strong>ior, Director <strong>de</strong> Estudios, Market<br />

Strategies, Inc.<br />

●Pablo Parás García, Presi<strong>de</strong>nte, DATA Opinión Pública y Mercados<br />

Guatema<strong>la</strong> ●Dra. Dinorah Azpuru, Profesora <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Wichita State University y Asociada<br />

<strong>de</strong> ASIES, Guatema<strong>la</strong><br />

●E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra: Lic. Juan Pablo Pira, Consultor In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

El Salvador ●Dr. Ricardo Córdova, Director Ejecutivo FUNDAUNGO, El Salvador<br />

●Prof. Migu<strong>el</strong> Cruz, Director <strong>de</strong> IUDOP, Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA)<br />

Honduras ●Prof. Migu<strong>el</strong> Cruz, Director <strong>de</strong> IUDOP, Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA)<br />

●José R<strong>en</strong>e Argueta, candidato doctoral, University of Pittsburgh<br />

Nicaragua ●Prof. Manu<strong>el</strong> Ortega-Hegg, Director, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio-Cultural (CASC),<br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA), Managua, Nicaragua<br />

●Marc<strong>el</strong>ina Castillo V<strong>en</strong>erio, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio-Cultural (CASC), Universidad<br />

C<strong>en</strong>troamericana. (UCA)<br />

Costa Rica ●Dr. Luís Rosero, Director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción (CCP, y Profesor,<br />

Universidad <strong>de</strong> Costa Rica.<br />

● Dr.Jorge Vargas, Sub-director, Proyecto Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación<br />

Panamá ●Dr. Or<strong>la</strong>ndo Pérez, Profesor Asociado <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, C<strong>en</strong>tral Michigan University<br />

El Caribe<br />

República<br />

Dominicana<br />

●Dra. Jana Morgan K<strong>el</strong>ly, Profesora Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, University of T<strong>en</strong>nessee<br />

●Dra. Rosario Espinal, Profesora <strong>de</strong> Sociología, Temple University<br />

Guyana ● Dr. Mark Bynoe, Director, School of Earth and Environm<strong>en</strong>tal Sci<strong>en</strong>ces, University of<br />

Guyana<br />

●Ms. Talia Choy, Lecturer, Departm<strong>en</strong>t of Governm<strong>en</strong>t and International Affairs,<br />

University of Guyana.<br />

Haití ●Dominique Zéphyr, Coordinador <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> LAPOP, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

● Yves François Pierre, Groupe <strong>de</strong> Recherche <strong>en</strong> Sci<strong>en</strong>ces Sociales (GRESS)<br />

Jamaica ●Ian Boxill, Profesor <strong>de</strong> Sociología Comparada, Departm<strong>en</strong>t of Sociology, Psychology and<br />

Social Work, UWI, Mona.<br />

●Roy Russ<strong>el</strong>l, Lecturer <strong>en</strong> Estadística, Departm<strong>en</strong>t of Sociology, Psychology and Social<br />

Work, UWI, Mona.<br />

●Arl<strong>en</strong>e Bailey, Especialista <strong>en</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información, Departm<strong>en</strong>t of Sociology,<br />

Psychology and Social Work, UWI, Mona.<br />

●Balford Lewis, Lecturer <strong>en</strong> Métodos <strong>de</strong> Investigación, Departm<strong>en</strong>t of Sociology,<br />

Psychology and Social Work, UWI, Mona.<br />

●Lloyd Waller, Lecturer in Métodos <strong>de</strong> Investigación, Departm<strong>en</strong>t of Governm<strong>en</strong>t, UWI,<br />

Mona


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

País Investigadores<br />

Los An<strong>de</strong>s/Cono Sur<br />

Colombia ●Prof. Juan Carlos Rodríguez-Raga, Profesor, Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />

Ecuador ●Dr. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, Director <strong>de</strong> LAPOP, y C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Professor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política,<br />

Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Juan Carlos Donoso, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Dani<strong>el</strong> Mor<strong>en</strong>o, Ph.D. candidato doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt Universtity<br />

●Diana Orcés, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Vivian Schwarz-Blum, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

Perú ●Dr. Julio Carrión, Profesor Asociado, University of De<strong>la</strong>ware in the US, y investigador<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios Peruanos<br />

●Patricia Zárate Ar<strong>de</strong><strong>la</strong>, investigadora, Instituto <strong>de</strong> Estudios Peruanos<br />

Bolivia ●Dr. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, Director <strong>de</strong> LAPOP, y C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Professor of Political Sci<strong>en</strong>ce,<br />

Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Abby B. Córdova, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Juan Carlos Donoso, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Dani<strong>el</strong> Mor<strong>en</strong>o, Ph.D. candidato doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt Universtity<br />

●Diana Orcés, Ph.D. estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Vivian Schwarz-Blum, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

Paraguay ●Manu<strong>el</strong> Orrego, CIRD, Paraguay<br />

Chile ● Dr. Juan Pablo Luna, Instituto <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong><br />

Chile<br />

Brasil ● D<strong>en</strong>ise Pavia, Universida<strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Goiás, Goiás, Brazil<br />

● Simon Bohn, York University<br />

● Racha<strong>el</strong> M<strong>en</strong>egu<strong>el</strong>lo, Brazil, Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudos <strong>de</strong> Opinião Pública<br />

(CESOP) Profesora <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Universidad <strong>de</strong> Campinas, Brazil<br />

● David Samu<strong>el</strong>s, Profesor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, University of Minnesota<br />

● Lucio R<strong>en</strong>no, University of Arizona<br />

Finalm<strong>en</strong>te, queremos agra<strong>de</strong>cer a los más <strong>de</strong> 27,000 individuos <strong>en</strong> estos países que<br />

<strong>en</strong>tregaron tiempo <strong>de</strong> sus ocupaciones diarias para contestar nuestras preguntas. Sin su<br />

cooperación, este estudio habría sido imposible.<br />

Nashville, T<strong>en</strong>nessee<br />

Noviembre, 2006<br />

xix


Resum<strong>en</strong> ejecutivo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El pres<strong>en</strong>te informe constituye <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> un estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños llevado a cabo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> opinión pública <strong>en</strong> junio y julio <strong>de</strong><br />

2006, conducida por <strong>el</strong> Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA <strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong><br />

Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong> Ungo. La pesquisa se realizó sobre una muestra <strong>de</strong> 1,729<br />

<strong>salvador</strong>eños adultos repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que habita El Salvador. La misma fue hecha<br />

con un 95% <strong>de</strong> confiabilidad y un error muestral <strong>de</strong> más/m<strong>en</strong>os 2.4%. La <strong>en</strong>cuesta es parte <strong>de</strong> un<br />

estudio más amplio sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> Latinoamérica, coordinado por <strong>el</strong><br />

Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, dirigido por <strong>el</strong><br />

Prof. Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson.<br />

El estudio: “La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006”, está estructurado <strong>en</strong> diez<br />

capítulos. En <strong>el</strong> primer capítulo se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l país. En <strong>el</strong> segundo capítulo se<br />

explica <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta.<br />

En <strong>el</strong> tercer capítulo se <strong>en</strong>focan <strong>la</strong>s concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

diversas concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, pero <strong>la</strong> mayor parte (51.4%) <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

perspectiva normativa: como libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> asociación, etc. Los resultados también<br />

muestran que existe una porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (43.1%) para <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido vacío, esto es, no significa nada. L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que otras<br />

expresiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, como <strong>la</strong>s utilitaristas esto es, que v<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como útil para<br />

lograr bi<strong>en</strong>estar económico o seguridad, o <strong>la</strong>s negativas, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucha asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia sobre los<br />

<strong>salvador</strong>eños. De hecho, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 6% <strong>de</strong> los ciudadanos se adscribieron a <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s valoraciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, un 14.8% pi<strong>en</strong>sa que <strong>el</strong> país es muy<br />

<strong>de</strong>mocrático, <strong>el</strong> 36.8% algo <strong>de</strong>mocrático, <strong>el</strong> 36.4% poco <strong>de</strong>mocrático y un 11.9% nada<br />

<strong>de</strong>mocrático. A<strong>de</strong>más, se ha <strong>en</strong>contrado que <strong>el</strong> 4% se si<strong>en</strong>te muy satisfecho, un 42.6% satisfecho,<br />

un 43.2% insatisfecho y un 10.2% muy insatisfecho con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>el</strong> estudio se ha <strong>en</strong>contrado un fuerte apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como forma <strong>de</strong> gobierno: un<br />

87.6% prefiere <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral fr<strong>en</strong>te a un 12.4% que apoyaría un lí<strong>de</strong>r fuerte; y <strong>el</strong> 72.7%<br />

prefiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como forma <strong>de</strong> gobierno, fr<strong>en</strong>te a un 12.4% que prefiere un gobierno<br />

autoritario, y un 14.7% al que le da lo mismo un gobierno <strong>de</strong>mocrático que uno autoritario.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia tanto como régim<strong>en</strong> preferido así como <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral fr<strong>en</strong>te a un lí<strong>de</strong>r fuerte ha <strong>de</strong>crecido con respecto a 2004. Aunque <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos sigue apoyando consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático,<br />

es c<strong>la</strong>ro que ha habido un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s valoraciones autoritarias.<br />

El estudio también <strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema o con <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>mocracia. Las personas que<br />

concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar más apoyo al régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocrático que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial que <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a<br />

c<strong>la</strong>ra sobre lo que es <strong>de</strong>mocracia. Sin embargo, los resultados muestran que <strong>la</strong>s personas con<br />

xxi


xxii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

concepciones normativas apoyan m<strong>en</strong>os al sistema que <strong>la</strong>s personas con i<strong>de</strong>as vacías sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, lo cual sugiere actitu<strong>de</strong>s críticas sobre <strong>el</strong> mismo y sobre su <strong>de</strong>sempeño.<br />

En <strong>el</strong> cuarto capítulo se aborda <strong>el</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema político. La esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema<br />

busca medir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo que los ciudadanos otorgan a su sistema <strong>de</strong> gobierno, sin <strong>en</strong>focarse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> turno. En <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> se le l<strong>la</strong>ma “apoyo difuso” o “apoyo<br />

al sistema”. Esta esca<strong>la</strong> ha sido construida a partir <strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cinco preguntas utilizadas, y para que estos resultados fueran más compr<strong>en</strong>sibles fueron<br />

convertidos a un rango <strong>de</strong> 0-100. El promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas ha sido:<br />

tribunales (45.1), <strong>de</strong>rechos básicos (45.1), orgullo (52.7), apoyo (63.5) e instituciones (70.2), y <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong> 55.<br />

Debido a que contamos con los datos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999, 2004 y<br />

2006, es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema para <strong>el</strong> período 1995-<br />

2006. El apoyo al sistema se increm<strong>en</strong>tó significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1995 y 2004: promedio <strong>de</strong> 53<br />

<strong>en</strong> 1995, 57 <strong>en</strong> 1999 y 60 <strong>en</strong> 2004; sin embargo, hay una importante caída para 2006 (55).<br />

Al comparar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones específicas para los años 2004 y 2006, se observa<br />

una disminución g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas instituciones.<br />

La esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> se basa <strong>en</strong> cuatro preguntas que se refier<strong>en</strong> a cuatro liberta<strong>de</strong>s<br />

básicas: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a votar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho para realizar manifestaciones pacíficas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a<br />

postu<strong>la</strong>rse para cargos públicos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión. Esta esca<strong>la</strong> ha sido<br />

construida a partir <strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido para <strong>la</strong>s cuatro preguntas utilizadas, y los resultados<br />

fueron convertidos a un rango <strong>de</strong> 0-100. El promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas ha<br />

sido: postu<strong>la</strong>rse a cargos públicos (50.1), dar un discurso (55.8), votar (55.3) y manifestarse<br />

pacíficam<strong>en</strong>te (62.4), y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong> 56.<br />

La tolerancia ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> El Salvador: pasa <strong>de</strong> 53 <strong>en</strong> 1995 a 58 <strong>en</strong><br />

1999, luego se reduce a 51 <strong>en</strong> 2004, y posteriorm<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>ta a 56 <strong>en</strong> 2006.<br />

Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable, se ha explorado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia, para lo cual se dividió cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> niv<strong>el</strong><br />

bajo y alto, con lo cual se crearon cuatro combinaciones posibles. La distribución <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> estas cuatro casil<strong>la</strong>s es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> 32% se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia estable, un 27% <strong>en</strong> estabilidad autoritaria, un 25% <strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia inestable y un 16%<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo.<br />

En <strong>el</strong> quinto capítulo se analiza <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. El 43.1% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>la</strong> corrupción está muy g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos <strong>de</strong>l país, <strong>el</strong> 28.6% cree<br />

que está “algo” g<strong>en</strong>eralizada y <strong>el</strong> 28.3% pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> corrupción está poco o nada g<strong>en</strong>eralizada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Los datos muestran que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 13% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ha sido victimizada por corrupción <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un año y que ese porc<strong>en</strong>taje es incluso levem<strong>en</strong>te inferior <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong><br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 2004. Estos resultados sugerirían que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, al m<strong>en</strong>os como


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

es medida <strong>en</strong> este estudio, se ha reducido <strong>en</strong> los últimos dos años. Los tipos <strong>de</strong> sobornos más<br />

frecu<strong>en</strong>tes son los que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los hospitales o puestos <strong>de</strong> salud para obt<strong>en</strong>er acceso a los<br />

servicios (6.7%) y los que se comet<strong>en</strong> para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> un ag<strong>en</strong>te policial (6.6%). Las<br />

personas que su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción con más frecu<strong>en</strong>cia son básicam<strong>en</strong>te los que<br />

cu<strong>en</strong>tan con más recursos económicos.<br />

Uno <strong>de</strong> los resultados que más l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio es que existe un importante<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia hacia <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. De acuerdo a los<br />

datos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 17% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong>cuestados justifican los actos <strong>de</strong> corrupción y estos<br />

porc<strong>en</strong>tajes son más altos <strong>en</strong>tre los hombres, los jóv<strong>en</strong>es y, curiosam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han sido<br />

víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Lo anterior p<strong>la</strong>ntea una interrogante con respecto a <strong>la</strong>s condicionantes<br />

<strong>cultura</strong>les que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción y contribuye a volver <strong>la</strong> mirada sobre <strong>la</strong>s<br />

justificaciones sociales que ayudan a <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción.<br />

Los resultados indican que <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es importante para <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema<br />

institucional y para <strong>el</strong> sistema político. La g<strong>en</strong>te que ha sido victimizada <strong>en</strong> actos <strong>de</strong> corrupción<br />

exhibe niv<strong>el</strong>es más bajos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

En <strong>el</strong> sexto capítulo se examina <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> Derecho. Los datos <strong>de</strong>l<br />

pres<strong>en</strong>te estudio muestran que <strong>el</strong> 15.6% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños ha sido víctima directa <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> último año, y que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te (casi <strong>el</strong> 70%) sigue sin <strong>de</strong>nunciar los hechos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te porque pi<strong>en</strong>san que no sirve para nada o porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> miedo <strong>de</strong><br />

hacerlo. Ello remite a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> sus instituciones.<br />

Esta confianza se ve afectada seriam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> misma viol<strong>en</strong>cia e inseguridad, creando un<br />

círculo vicioso que solo profundiza <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Los resultados indican que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 22.4% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy seguros con<br />

respecto a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> 30.5% se si<strong>en</strong>te algo seguro,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 47.1% se si<strong>en</strong>te poco o nada seguro como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, los datos indican que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad habría disminuido poco con respecto a<br />

los datos <strong>de</strong> 2004.<br />

Los problemas <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> inseguridad contribuy<strong>en</strong> a erosionar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones, <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político, así como <strong>la</strong> valoración que se hace acerca <strong>de</strong>l<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>el</strong> séptimo capítulo se analiza <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los gobiernos locales. El estudio i<strong>de</strong>ntificó una<br />

mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía con <strong>el</strong> gobierno local, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> haber solicitado ayuda o<br />

cooperación para resolver sus problemas.<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los<br />

gobiernos municipales, a través <strong>de</strong> los dos mecanismos consi<strong>de</strong>rados: asist<strong>en</strong>cia a un cabildo<br />

abierto o una sesión municipal durante los últimos doce meses (10.7) o por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones (20).<br />

xxiii


xxiv<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> 4.4% los<br />

consi<strong>de</strong>ra muy bu<strong>en</strong>os, <strong>el</strong> 33.8% bu<strong>en</strong>os, <strong>el</strong> 40.9% ni bu<strong>en</strong>os ni malos, <strong>el</strong> 17% malos y <strong>el</strong> 3.8%<br />

muy malos.<br />

Los <strong>en</strong>cuestados expresan una satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alcaldías: <strong>el</strong> 1.4% opina que<br />

le han tratado muy bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> 9.2% bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> 52.6% ni bi<strong>en</strong> ni mal, <strong>el</strong> 27.1% mal y <strong>el</strong> 9.7% muy mal.<br />

En términos g<strong>en</strong>erales se observa un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad. Sin embargo se<br />

observa una leve disminución <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

En <strong>el</strong> octavo capítulo se aborda <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral. Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> valoración sobre<br />

si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2006 repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo, <strong>el</strong> 28.5% opina que mucho, <strong>el</strong> 22.5% algo, <strong>el</strong> 38.5% poco y <strong>el</strong> 10.4%<br />

nada.<br />

Los principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto son ocho: <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, si ha trabajado para algún candidato o partido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, <strong>la</strong> edad, si simpatiza con algún partido<br />

político, <strong>la</strong> valoración si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones pasadas repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo<br />

y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to político.<br />

El estudio ha i<strong>de</strong>ntificado bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza ciudadana <strong>en</strong> los partidos políticos<br />

(promedio <strong>de</strong> 35.1 <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> 0-100); y éste habría disminuido <strong>en</strong> los dos últimos años.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados, <strong>el</strong> 9.2% consi<strong>de</strong>ra que los partidos son muy <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> su<br />

funcionami<strong>en</strong>to interno, <strong>el</strong> 34% algo <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> 43.7% poco <strong>de</strong>mocráticos y <strong>el</strong> 13.1% nada<br />

<strong>de</strong>mocráticos.<br />

El 71.6% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados aprueba mucho que se emita una ley para obligar a los partidos<br />

políticos a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> que lo gastan, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 20% aprueba algo, <strong>el</strong> 5.3% <strong>de</strong>saprueba algo y <strong>el</strong> 3%<br />

<strong>de</strong>saprueba mucho. Prácticam<strong>en</strong>te 9 <strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados apoya que se emita una ley que<br />

regule <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos políticos.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados, <strong>el</strong> 31.3% expresó simpatizar con algún partido político. De este grupo, <strong>el</strong><br />

28.8% se si<strong>en</strong>te muy cercano con <strong>el</strong> partido con <strong>el</strong> cual simpatiza, <strong>el</strong> 34.3% algo cercano, <strong>el</strong><br />

30.6% poco cercano y <strong>el</strong> 6.3% no se si<strong>en</strong>te cercano; y <strong>el</strong> 43% consi<strong>de</strong>ra que ese partido<br />

repres<strong>en</strong>ta mucho sus intereses, <strong>el</strong> 28.7% algo, <strong>el</strong> 24.3% poco y <strong>el</strong> 4% nada.<br />

El nov<strong>en</strong>o capítulo se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> <strong>el</strong> capital social. Los datos reve<strong>la</strong>n que los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal intermedios, que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones ha disminuido y que <strong>la</strong> participación cívica es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, baja y <strong>la</strong> misma se ha<br />

reducido <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

Al igual que otras actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s, <strong>el</strong> capital social se ve afectado por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. A mayor <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad, <strong>la</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>sconfiar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, a alejarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a<br />

erosionar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación y conviv<strong>en</strong>cia que posibilitan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Los bajos niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> capital social se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>en</strong> insatisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Las actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong>s instituciones, hacia los <strong>de</strong>más y hacia <strong>la</strong> participación ciudadana importan<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> construir <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática. La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta diversos<br />

retos, pero <strong>la</strong> participación cívica, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más y <strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong>s<br />

instituciones no pue<strong>de</strong>n ser sos<strong>la</strong>yados a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar programas <strong>de</strong><br />

gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

En <strong>el</strong> décimo capítulo se examina <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación. Los<br />

datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran que cuando se trata <strong>de</strong> conflictos con otras personas, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

acu<strong>de</strong> con mayor frecu<strong>en</strong>cia a mecanismos <strong>de</strong> resolución privada <strong>de</strong> conflictos <strong>de</strong> forma no<br />

viol<strong>en</strong>ta: conseguir un abogado (23.5%) y conciliar con <strong>la</strong> contraparte (22.6%); mi<strong>en</strong>tras que un<br />

21.8% acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> autoridad.<br />

El 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas han escuchado hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong><br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. De <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> o han oído hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, <strong>el</strong> 38.4% consi<strong>de</strong>ra que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información es a<strong>de</strong>cuado, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> 61.6% opina que no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que los conoce los consi<strong>de</strong>ra importantes y ti<strong>en</strong>e opiniones favorables<br />

sobre los mismos. Así, se observa una valoración bastante favorable con re<strong>la</strong>ción a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación: <strong>el</strong> 33% está muy <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 4.9% <strong>en</strong> contra y <strong>el</strong> 2.2%<br />

muy <strong>en</strong> contra. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 22.6% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes, <strong>el</strong> 57.4% importantes, <strong>el</strong><br />

17.6% poco importantes y <strong>el</strong> 2.3% nada importantes.<br />

xxv


xxvi<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006


Introducción<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

“La <strong>de</strong>mocracia requiere <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> que <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites <strong>política</strong>s <strong>de</strong> ciertos principios p<strong>la</strong>smados <strong>en</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong><br />

información, <strong>de</strong> cultos, <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> oposición, <strong>en</strong> <strong>el</strong> imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong>tre otros. Tales normas, sin embargo, no evolucionan <strong>de</strong> un día para otro”. 1<br />

La cita anterior resume <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales como los valores, normas y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos, <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> un país. Este reporte es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> un trabajo <strong>de</strong><br />

investigación sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2006. Dicho<br />

trabajo se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> un esfuerzo regional coordinado por <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong><br />

América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, dirigido por <strong>el</strong> Prof. Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson, y<br />

financiado por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID), con<br />

<strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> Latinoamérica.<br />

En El Salvador, <strong>la</strong> investigación ha sido llevada a cabo por <strong>la</strong> "Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong><br />

Ungo" (FUNDAUNGO) y <strong>el</strong> “Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública” (IUDOP) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana "José Simeón Cañas" (UCA). Localm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> esfuerzo se <strong>en</strong>marca<br />

también <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> estudios sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> que dieron inicio <strong>en</strong> 1991 con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia estable y que fue continuado con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> tres estudios más: El Salvador: <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz. Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong><br />

transición, <strong>en</strong> 1995, Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, El Salvador 1999, que vio <strong>la</strong> luz <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

2000, y La Cultura Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004, publicado <strong>en</strong> 2005. Así,<br />

este informe da continuidad a los estudios previos y contribuye a visualizar los avances y los<br />

estancami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> favorable al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

país.<br />

El pres<strong>en</strong>te estudio se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> diez capítulos. En <strong>el</strong> primer capítulo se hace un repaso al<br />

contexto socio económico y político <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> país al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

El segundo capítulo <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. A partir <strong>de</strong>l capítulo número tres se<br />

expon<strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong>l estudio divididos <strong>en</strong> distintas temáticas. El tercer capítulo aborda <strong>el</strong><br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia; <strong>el</strong> cuarto analiza <strong>el</strong> apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>el</strong><br />

quinto se refiere a <strong>la</strong> corrupción; <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> los resultados sobre <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y Estado <strong>de</strong><br />

Derecho; <strong>el</strong> séptimo capítulo se <strong>de</strong>dica a examinar los resultados <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> los<br />

gobiernos locales; <strong>el</strong> octavo se refiere al comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños; <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo nov<strong>en</strong>o se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong>l capital social; y <strong>el</strong> décimo capítulo se refiere a <strong>la</strong><br />

resolución <strong>de</strong> conflictos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.<br />

Este trabajo es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong> varias personas que tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> IUDOP como <strong>en</strong><br />

FUNDAUNGO hicieron posible <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te publicación. En <strong>el</strong> IUDOP, Rubí Esmeralda Arana y<br />

Bessy Morán, se constituyeron <strong>en</strong> los pi<strong>la</strong>res para <strong>la</strong> preparación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

investigación. Jeannette Agui<strong>la</strong>r <strong>en</strong> su rol <strong>de</strong> nueva directora <strong>de</strong>l IUDOP dio continuidad al<br />

1 Lipset, Seymour Martin. (1996). Rep<strong>en</strong>sando los requisitos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La Política. Revista <strong>de</strong> estudios sobre <strong>el</strong><br />

Estado y <strong>la</strong> sociedad. 2, p. 51-88.<br />

xxvii


xxviii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

proyecto y puso todos los medios para su <strong>de</strong>sarrollo. En FUNDAUNGO, Leslie Quiñónez<br />

co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l apartado sobre <strong>el</strong> contexto económico, y Loida Pineda <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

edición <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to. Por último, queremos agra<strong>de</strong>cer los com<strong>en</strong>tarios y suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Prof.<br />

Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson.<br />

Ricardo Córdova Macías<br />

José Migu<strong>el</strong> Cruz


I. El contexto <strong>de</strong>l país<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se pres<strong>en</strong>tan los aspectos básicos sobre <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> los últimos años,<br />

<strong>en</strong> torno a tres aspectos. En primer lugar, se aborda <strong>el</strong> contexto socio-económico, para lo cual se<br />

revisan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano, <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>salvador</strong>eña y <strong>la</strong><br />

valoración ciudadana a este respecto. En segundo lugar, se examina <strong>el</strong> contexto político, para lo<br />

cual se analizan los procesos <strong>el</strong>ectorales que se han realizado <strong>en</strong> los últimos años. En tercer<br />

lugar, se i<strong>de</strong>ntifican los estudios reci<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador.<br />

1.1 El contexto socio-económico<br />

En este apartado se abordan cuatro temas. Primero, se pres<strong>en</strong>ta una visión regional sobre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo humano con énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador; segundo, se revisa <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza; tercero, se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>salvador</strong>eña; y cuarto se pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> valoración ciudadana sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país.<br />

1.1.1 Una visión regional sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano con énfasis <strong>en</strong> El Salvador<br />

El Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano (IDH) 2 <strong>de</strong> los países c<strong>en</strong>troamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, sigue<br />

mostrando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia positiva, que permite c<strong>la</strong>sificar a <strong>la</strong> región <strong>en</strong> dos grupos: a) Los países<br />

que han alcanzado un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano alto (Costa Rica y Panamá); y b) Los países que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo medio (El Salvador, Nicaragua, Honduras y Guatema<strong>la</strong>).<br />

En <strong>el</strong> Gráfico I.1, se pue<strong>de</strong> observar que Costa Rica posee <strong>el</strong> IDH más alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (0.838<br />

para <strong>el</strong> año 2003) y que Panamá ha mostrado un crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> su IDH que le ha<br />

permitido alcanzar un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano alto (0.804) a partir <strong>de</strong> 2003. Por su parte, El<br />

Salvador, Nicaragua, Honduras y Guatema<strong>la</strong>, pres<strong>en</strong>tan durante <strong>el</strong> período 1997-2003 una<br />

evolución <strong>de</strong>l IDH positiva, a excepción <strong>de</strong> Honduras que para <strong>el</strong> 2003 muestra una disminución<br />

con respecto al 2002, posicionándolo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo valor <strong>de</strong> IDH que se t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2001. Para<br />

2003, El Salvador ti<strong>en</strong>e un IDH <strong>de</strong> 0.722.<br />

Esta evolución positiva que han mostrado los países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, no necesariam<strong>en</strong>te ha<br />

implicado un mejor posicionami<strong>en</strong>to con respecto a los 177 países que evalúa <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong><br />

Desarrollo Humano a niv<strong>el</strong> mundial <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2003. Coloca a Costa Rica <strong>en</strong> una mejor posición (47),<br />

seguido <strong>de</strong> Panamá (56), El Salvador (104), Nicaragua (112), Honduras (116) y Guatema<strong>la</strong> (117).<br />

2 El IDH es una medida sinóptica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano. Mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> progreso medio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado país o región <strong>en</strong><br />

tres dim<strong>en</strong>siones básicas: salud, educación e ingreso. Esto significa: disfrutar <strong>de</strong> una vida <strong>la</strong>rga y saludable, disponer <strong>de</strong><br />

educación y t<strong>en</strong>er un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida digno. El IDH pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un valor <strong>en</strong>tre 0 y 1. Los países se han c<strong>la</strong>sificado <strong>en</strong> tres<br />

categorías: <strong>de</strong>sarrollo humano bajo (IDH m<strong>en</strong>or que 0.500), <strong>de</strong>sarrollo humano medio (IDH <strong>en</strong>tre 0.500 y 0.799) y <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano alto (IDH mayor a 0.800). Los indicadores para medir <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>en</strong> El Salvador son: <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida al<br />

nacer, para <strong>la</strong> salud; tasa bruta combinada <strong>de</strong> matricu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> primaria, secundaria y terciaria, y tasa <strong>de</strong> alfabetización <strong>de</strong><br />

adultos, para <strong>la</strong> educación; y estimación <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos per cápita ajustado al PPA, para <strong>el</strong> ingreso. Véase: Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas para <strong>el</strong> Desarrollo [PNUD]. (2003). Informe sobre Desarrollo Humano, El Salvador. San Salvador: PNUD.<br />

1


2<br />

0.900<br />

0.800<br />

0.700<br />

0.600<br />

0.500<br />

0.400<br />

0.300<br />

0.200<br />

0.100<br />

0.000<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Costa Rica Panamá El Salvador Nicaragua Honduras Guatema<strong>la</strong><br />

1997 0.801 0.791 0.674 0.616 0.641 0.624<br />

1999 0.820 0.784 0.701 0.635 0.634 0.626<br />

2000 0.820 0.787 0.706 0.635 0.638 0.631<br />

2001 0.832 0.788 0.719 0.643 0.667 0.652<br />

2002 0.834 0.791 0.720 0.667 0.672 0.649<br />

2003 0.838 0.804 0.722 0.690 0.667 0.663<br />

Gráfico I.1. C<strong>en</strong>troamérica: Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano, 1997-2003.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> PNUD, Informes Mundiales sobre Desarrollo Humano:<br />

1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005.<br />

Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador, <strong>el</strong> IDH a niv<strong>el</strong> nacional sigue mostrando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los últimos años. Como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.1, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l IDH ha ido aum<strong>en</strong>tado durante<br />

<strong>el</strong> período 1995–2003 pasando <strong>de</strong> un IDH <strong>de</strong> 0.604 <strong>en</strong> 1995, a 0.706 <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2000, y a un 0.722<br />

para <strong>el</strong> 2003. El país, también mejoró su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> mundial (indicador re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo humano) <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período, a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er altas y bajas, ubicándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición<br />

114 para 1995 (<strong>de</strong> 174), 104 <strong>en</strong> 2000 (<strong>de</strong> 173), y 104 <strong>en</strong> 2003 (<strong>de</strong> 177). 3<br />

Tab<strong>la</strong> I.1. Posición mundial re<strong>la</strong>tiva al <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

e IDH <strong>de</strong> El Salvador.<br />

Año Posición<br />

Total <strong>de</strong><br />

países<br />

IDH<br />

1995 114 174 0.604<br />

1996 ND ND ND<br />

1997 107 174 0.674<br />

1998 104 174 0.696<br />

1999 95 162 0.701<br />

2000 104 173 0.706<br />

2001 105 175 0.719<br />

2002 103 177 0.720<br />

2003 104 177 0.722<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> PNUD, Informes Mundiales <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Humano: 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 y 2005.<br />

Nota: ND: información no disponible.<br />

3 PNUD. (1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 y 2005). Informe sobre Desarrollo Humano Mundial. Estados<br />

Unidos: PNUD.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No obstante los progresivos avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> IDH nacional, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los distintos<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do altas. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.2 se pue<strong>de</strong> observar que para <strong>el</strong> período<br />

<strong>en</strong> comparación (1999 - 2004), únicam<strong>en</strong>te San Salvador (0.765, 0.783 y 0.788) y La Libertad<br />

(0.727, 0.752 y 0.741), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un IDH superior al promedio nacional (0.704, 0.726 y 0.732)<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Departam<strong>en</strong>to<br />

Tab<strong>la</strong> I.2. El Salvador: El Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano por Departam<strong>en</strong>to<br />

1999-2004 y sus dim<strong>en</strong>siones para <strong>el</strong> 2004.<br />

IDH Indicadores <strong>de</strong>l IDH, 2004<br />

1999 2002 2004<br />

Esperanza <strong>de</strong><br />

vida al nacer<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

alfabetismo<br />

adulto (%)<br />

Matricu<strong>la</strong>ción<br />

combinada<br />

(%)<br />

Ingreso per<br />

cápita<br />

(US$ PPA)<br />

Ahuachapán 0.626 0.652 0.682 69.4 76.7 61.3 3,437.00<br />

Santa Ana 0.687 0.708 0.707 71.9 77.9 59.9 4,112.00<br />

Sonsonate 0.669 0.696 0.716 71.0 79.7 64.5 4,490.00<br />

Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango 0.642 0.663 0.680 67.2 76.3 63.5 4,045.00<br />

La Libertad 0.727 0.752 0.741 71.3 84.7 65.8 5,463.00<br />

San Salvador 0.765 0.783 0.788 72.4 92.4 74.0 7,073.00<br />

Cuscatlán 0.697 0.713 0.714 70.4 83.0 70.6 3,557.00<br />

La Paz 0.668 0.687 0.701 69.2 82.3 64.9 3,683.00<br />

Cabañas 0.609 0.637 0.656 66.6 72.2 64.0 3,222.00<br />

San Vic<strong>en</strong>te 0.647 0.669 0.683 68.0 78.9 67.3 3,297.00<br />

Usulután 0.655 0.689 0.697 70.7 75.8 66.3 3,709.00<br />

San Migu<strong>el</strong> 0.689 0.704 0.709 71.0 76.6 64.3 4,482.00<br />

Morazán 0.619 0.646 0.624 67.2 61.6 56.3 3,040.00<br />

La Unión 0.628 0.661 0.673 69.6 71.3 57.8 3,802.00<br />

Promedio<br />

0.704 0.726 0.732 70.9 83.0 66.6 5,091.00<br />

nacional<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong>: PNUD. Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador: 2001, 2003 y 2005.<br />

Nota: Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.2 no coinci<strong>de</strong>n con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.1 <strong>de</strong>bido a que para <strong>el</strong> primero se utiliza como fu<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

Informe sobre Desarrollo Humano Mundial (que utiliza fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organismos internacionales) y para <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.2 se han<br />

utilizado los informes sobre Desarrollo Humano El Salvador 2001, 2003 y 2005 (que utilizan fu<strong>en</strong>tes nacionales).<br />

En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> también se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l IDH por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> año<br />

2004, <strong>la</strong>s cuales reflejan importantes difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. En materia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esperanza <strong>de</strong> vida para <strong>el</strong> año 2004, <strong>el</strong> promedio nacional es 70.9 años, si<strong>en</strong>do San Salvador <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to que refleja <strong>el</strong> límite superior, que es <strong>de</strong> 72.4 años, y Cabañas <strong>el</strong> límite inferior que<br />

es <strong>de</strong> 66.6 años. Los datos muestran que sólo 5 <strong>de</strong> los14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tan una esperanza<br />

<strong>de</strong> vida superior al promedio nacional, <strong>el</strong>los son: San Salvador (72.4), Santa Ana (71.9), La<br />

Libertad (71.3), Sonsonate (71.0) y San Migu<strong>el</strong> (71.0).<br />

En <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión educativa, <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> alfabetismo adulto se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l país, Morazán con <strong>el</strong> 61.6%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to que posee <strong>la</strong> mayor<br />

pob<strong>la</strong>ción adulta alfabeta es San Salvador con <strong>el</strong> 92.4%, ampliándose aún más <strong>la</strong> brecha con<br />

re<strong>la</strong>ción al 2002. Los datos muestran que sólo 3 <strong>de</strong> los 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tan una tasa <strong>de</strong><br />

alfabetismo adulto igual o superior al promedio nacional (83.0%). El mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

matricu<strong>la</strong>ción combinada lo pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Salvador (74.0%) y <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or<br />

correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Morazán (56.3%). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> mayor difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ingreso<br />

3


4<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

per cápita (medido <strong>en</strong> US$PPA), 4 se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Salvador con 7,073<br />

(US$PPA) y <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Morazán con 3,040 (US$PPA).<br />

1.1.2 La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> El Salvador<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> “Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador 2005”, <strong>el</strong> país ha mostrado<br />

un progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza 5 <strong>en</strong> <strong>el</strong> último período, acompañado <strong>de</strong> una mejora <strong>en</strong><br />

los principales indicadores sociales.<br />

A niv<strong>el</strong> nacional, “<strong>el</strong> 12.6% <strong>de</strong> los hogares (…) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> extrema pobreza,<br />

mi<strong>en</strong>tras que otro 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias sobrevive <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> pobreza re<strong>la</strong>tiva, para un total<br />

<strong>de</strong> 34.6% <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza, según <strong>la</strong> EHPM 2004. Tal como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

los informes previos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>de</strong> El Salvador, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> pobreza son<br />

significativam<strong>en</strong>te más severas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales <strong>de</strong>l país”. 6 La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

país “sería aún más crítica <strong>de</strong> no ser por <strong>la</strong>s remesas. Si bi<strong>en</strong> estas no van <strong>en</strong> su mayoría a los<br />

hogares más pobres <strong>de</strong>l país, sino a familias <strong>de</strong> ingresos medios-bajos y bajos, <strong>la</strong>s remesas<br />

constituy<strong>en</strong> un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza”. 7<br />

1.1.3 El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

Para El Salvador, <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta y <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l nuevo siglo ha constituido un período<br />

<strong>de</strong> importantes transformaciones, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico como <strong>en</strong> <strong>el</strong> político. A partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> firma <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> Paz <strong>en</strong> 1992, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un proceso <strong>de</strong> reforma <strong>política</strong> para<br />

<strong>de</strong>smilitarizar y <strong>de</strong>mocratizar <strong>el</strong> país. De forma parale<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1989 se inicia un proceso importante<br />

<strong>de</strong> reforma económica que implicó un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo económico, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

sustitución <strong>de</strong> importaciones e impulsando reformas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong> estabilización<br />

y ajuste estructural, inspirado <strong>en</strong> <strong>el</strong> “Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington” 8 , <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> mercado juega <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> principal <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando al sector público. 9<br />

Este proceso <strong>de</strong> reforma económica impulsado <strong>en</strong> El Salvador <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1989 —incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

do<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2001— pareciera no haber producido los resultados<br />

esperados. El Gráfico I.2 muestra <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1995-2005, <strong>el</strong><br />

4<br />

El PPA o paridad <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r adquisitivo es un ajuste al tipo <strong>de</strong> cambio nominal que permite que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real<br />

permanezca constante; para <strong>el</strong>lo se calcu<strong>la</strong> una cesta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es homogéneos y se mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

monedas. El cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> PPA permite que una moneda t<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> mismo po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>en</strong> cualquier parte <strong>de</strong>l mundo.<br />

5<br />

En El Salvador <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (<strong>de</strong> acuerdo a los datos oficiales pres<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong> DIGESTYC) se hace midi<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> hogares que viv<strong>en</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso, o línea <strong>de</strong> pobreza, <strong>de</strong>terminada a partir <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> un<br />

conjunto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios básicos. Se establec<strong>en</strong> dos líneas <strong>de</strong> pobreza, una para <strong>la</strong> pobreza extrema y otra para <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>tiva. La pobreza extrema nos indica <strong>el</strong> número <strong>de</strong> personas cuyo ingreso es inferior al costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> canasta básica<br />

alim<strong>en</strong>ticia (CBA). La pobreza re<strong>la</strong>tiva nos indica <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas cuyo ingreso les permite adquirir <strong>la</strong> (CBA) pero<br />

es insufici<strong>en</strong>te para financiar <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> otras necesida<strong>de</strong>s como educación, salud, vivi<strong>en</strong>da, etc.<br />

6<br />

PNUD. Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador 2005. p 79.<br />

7<br />

Ibid. Pp 79-80.<br />

8<br />

El “Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington” promovía <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cálogo <strong>de</strong> <strong>política</strong>s económicas: i) disciplina fiscal, ii) reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l gasto público por priorida<strong>de</strong>s; iii) reforma tributaria; iv) liberalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés; v) tipo <strong>de</strong> cambio<br />

competitivo; vi) inversión extranjera directa, vii) liberalización comercial, viii) privatización, ix) <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción; y x) sistema<br />

legal que asegure los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad. Al respecto, véase: Williamson, John. (2003). From Reform Ag<strong>en</strong>da. A short<br />

history of the Washington Cons<strong>en</strong>sus and suggestions for what to do next. Finance & Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, September.<br />

9<br />

Sobre los procesos <strong>de</strong> reforma <strong>política</strong> y económica <strong>en</strong> El Salvador, véase: Córdova Macías, Ricardo; William Pleitez y Carlos<br />

Guillermo Ramos (1998). Reforma Política y Reforma Económica: los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática. Docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Trabajo, Serie Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Realidad Nacional 98-1. San Salvador, FUNDAUNGO.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

cual reporta a partir <strong>de</strong> 1996 una <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico, que se profundiza<br />

<strong>en</strong>tre 2000-2004, y que ti<strong>en</strong>e una leve recuperación <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005. Sin embargo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a los factores explicativos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, tanto <strong>de</strong> tipo<br />

estructural como coyuntural, pero también <strong>de</strong> factores internos y externos.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> “Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador 2005”, <strong>el</strong> pobre <strong>de</strong>sempeño<br />

económico durante los últimos años ha sido influ<strong>en</strong>ciado por una diversidad <strong>de</strong> factores<br />

adversos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, catástrofes <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2001; falta <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>bil regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> algunas<br />

ramas económicas c<strong>la</strong>ves; apuestas estratégicas <strong>en</strong> ramas económicas con débiles<br />

es<strong>la</strong>bonami<strong>en</strong>tos productivos y <strong>de</strong> bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to fiscal; e incompatibilidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con <strong>la</strong>s<br />

nuevas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional, volcada a los servicios y fuertem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s migraciones y <strong>la</strong>s remesas. Por otra parte, se ha visto afectada por factores<br />

externos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> caída <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong>l café y<br />

<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong>l petróleo.<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

6.4<br />

1.7<br />

4.2<br />

3.7<br />

3.4<br />

2.2<br />

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />

Gráfico I.2. Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to PIB real (colones 1990).<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a datos <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas Macroeconómicas,<br />

Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva.<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó, <strong>la</strong>s remesas familiares prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l exterior son un factor importante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> economía <strong>salvador</strong>eña. A niv<strong>el</strong> macroeconómico, este flujo <strong>de</strong> remesas ha sido un sust<strong>en</strong>to<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía ayudando a cerrar <strong>la</strong> brecha externa, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

ayuda externa se ha reducido sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes. 10<br />

En <strong>el</strong> Gráfico I.3 se pue<strong>de</strong> observar durante <strong>el</strong> período 1995-2005, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te que han<br />

mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s remesas y su importancia como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB, <strong>la</strong>s cuales han pasado <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> 11.2% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> 1995, a repres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> 16.7% <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005, lo cual significa un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 5.50 puntos porc<strong>en</strong>tuales durante <strong>el</strong> período.<br />

10 Gobierno <strong>de</strong> El Salvador. (2004). El Salvador. Primer informe <strong>de</strong> país. Avance <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />

San Salvador. p 36.<br />

1.7<br />

2.1<br />

2.3<br />

1.8<br />

2.8<br />

5


6<br />

18<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

11.2<br />

10.3 10.5<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

11.3<br />

11<br />

13.3<br />

13.8<br />

13.5<br />

14.1<br />

16.2<br />

16.7<br />

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />

Gráfico I.3. Remesas como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB, 1995-2005.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva.<br />

Por su parte, <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> <strong>política</strong> comercial ha cobrado mayor r<strong>el</strong>evancia, lo cual se<br />

expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones que han conducido a <strong>la</strong> suscripción <strong>de</strong> Tratados <strong>de</strong> Libre Comercio<br />

con varios países. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.3 se pres<strong>en</strong>tan los cinco tratados suscritos, ratificados y que han<br />

<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Tab<strong>la</strong> I.3. Tratados <strong>de</strong> Libre Comercio vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> El Salvador.<br />

No. País<br />

1<br />

República<br />

Dominicana<br />

Ratificación <strong>en</strong> El<br />

Salvador<br />

Vig<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong><br />

29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1999 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001<br />

2 México 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000 15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001<br />

3 Chile 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002<br />

4 Panamá 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2002 11 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003<br />

5 Estados Unidos 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004 1 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2006<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> página Web <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong><br />

El Salvador.<br />

El que más importancia ha cobrado es <strong>el</strong> TLC <strong>en</strong>tre C<strong>en</strong>troamérica, República Dominicana y<br />

Estados Unidos. Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s negociaciones que iniciaron <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003, este tratado es<br />

ratificado <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004 por <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> El Salvador y <strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 2005 por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los Estados Unidos, <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país<br />

a partir <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Actualm<strong>en</strong>te, El Salvador ha iniciado conversaciones con Taiwán, Colombia, Canadá y <strong>la</strong> Unión<br />

Europea. El caso <strong>de</strong> un posible tratado <strong>de</strong> libre comercio con Europa pres<strong>en</strong>ta unas<br />

características especiales <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> negociación es con <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, lo que<br />

requerirá que <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e que afinar algunos <strong>de</strong> sus proyectos <strong>de</strong> integración, que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

unión aduanera y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un aranc<strong>el</strong> único c<strong>en</strong>troamericano, ambos requisitos<br />

exigidos por <strong>la</strong> Unión Europea para <strong>la</strong>s negociaciones.<br />

1.1.4 Evaluación ciudadana sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

En este apartado se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los ciudadanos consultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>cuesta, acerca <strong>de</strong> cómo evalúan <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s cuales reflejan <strong>el</strong> impacto<br />

que <strong>el</strong> estancami<strong>en</strong>to económico ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico I.4 se muestra que <strong>el</strong> 0.3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>trevistadas percib<strong>en</strong> <strong>la</strong> situación<br />

económica como muy bu<strong>en</strong>a, <strong>el</strong> 6% bu<strong>en</strong>a, <strong>el</strong> 24.6% ni bu<strong>en</strong>a ni ma<strong>la</strong>, <strong>el</strong> 43.2% ma<strong>la</strong> y <strong>el</strong> 25.8%<br />

muy ma<strong>la</strong>. En los datos <strong>de</strong>l gráfico <strong>de</strong>staca que <strong>el</strong> 69% evalúa <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país<br />

como ma<strong>la</strong> o muy ma<strong>la</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 24.6% pi<strong>en</strong>sa que no ha sido ni bu<strong>en</strong>a ni ma<strong>la</strong> y<br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 6.4% consi<strong>de</strong>ra que ha sido bu<strong>en</strong>a o muy bu<strong>en</strong>a.<br />

Gráfico I.4. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, 2006.<br />

Al preguntarles cómo evaluaban <strong>la</strong> situación económica actual <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace<br />

doce meses, <strong>el</strong> 68.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas manifestó que estaba peor que hace un año,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 25.2% opina que estaba igual y sólo <strong>el</strong> 6.3% pi<strong>en</strong>sa que <strong>el</strong> país está <strong>en</strong> una mejor<br />

situación económica que hace doce meses.<br />

7


8<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico I.5. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país,<br />

comparada con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace doce meses, 2006.<br />

1.2 El esc<strong>en</strong>ario político-<strong>el</strong>ectoral<br />

En este apartado se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> brevem<strong>en</strong>te los resultados <strong>de</strong> los procesos <strong>el</strong>ectorales <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> 2004 y 2006.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004 participaron tres partidos (ARENA, FMLN y<br />

PCN) y una coalición (CDU-PDC). En este caso, <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un<br />

fuerte ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> po<strong>la</strong>rización. 11 Algunos analistas calificaron a <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales como <strong>la</strong>s más irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra, con frecu<strong>en</strong>tes hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, falta<br />

<strong>de</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>el</strong>ectorales y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> propaganda no apropiada para una<br />

campaña <strong>el</strong>ectoral. 12 Sin embargo, y a pesar <strong>de</strong> dichos problemas, <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones estimu<strong>la</strong>ron a<br />

amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a participar, y su resultado refleja <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida <strong>la</strong> voluntad<br />

popu<strong>la</strong>r. Después <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> posguerra se han t<strong>en</strong>ido bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

participación <strong>el</strong>ectoral, 13 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004 se observa un importante<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>el</strong>ectoral, pasando <strong>de</strong> 1,182,248 votos válidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1999 a 2,277,473 votos válidos <strong>en</strong> 2004, lo cual repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 66% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas inscritas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Registro Electoral.<br />

11<br />

Para una visión sobre <strong>el</strong> proceso <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 2004, véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2004). “Las <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública”, Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 665-666.<br />

12<br />

Ver: Consejo <strong>de</strong> Redacción (2004). Elecciones sin alternabilidad. Editorial. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, 665-666, pp<br />

209-225.<br />

13<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004. San<br />

Salvador, FUNDAUNGO, IUDOP, Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, ARD y CREA Internacional.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De los partidos y coalición cont<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, dos son los que dominan <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario político<br />

<strong>el</strong>ectoral: Alianza Republicana Nacionalista (ARENA), <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, y <strong>el</strong> Fr<strong>en</strong>te<br />

Farabundo Martí para <strong>la</strong> Liberación Nacional (FMLN), <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> izquierda, conformado<br />

por <strong>la</strong>s antiguas fuerzas guerrilleras reconvertidas <strong>en</strong> partido político. En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> marzo<br />

<strong>de</strong> 2004, tanto ARENA como <strong>el</strong> FMLN, obtuvieron una cantidad consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> votos y<br />

duplicaron su caudal <strong>el</strong>ectoral con respecto a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1999. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

ARENA, pasa <strong>de</strong> 614,268 votos <strong>en</strong> 1999 a 1,314,436 votos <strong>en</strong> 2004; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> FMLN pasa<br />

<strong>de</strong> 343,472 votos <strong>en</strong> 1999 a 812,519 votos <strong>en</strong> 2004. Los votos obt<strong>en</strong>idos por ARENA aum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>de</strong>l 51.96% <strong>en</strong> 1999 al 57.71% <strong>en</strong> 2004, y <strong>el</strong> FMLN pasa <strong>de</strong>l 29.05% <strong>en</strong> 1999 al 35.68% <strong>en</strong><br />

2004. El triunfo <strong>de</strong> ARENA ha significado un cuarto período <strong>de</strong> gobierno consecutivo.<br />

Se produce una alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> votos (93.39%) <strong>en</strong> los dos partidos más gran<strong>de</strong>s, por lo que<br />

los <strong>de</strong>más partidos cont<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes obtuvieron un niv<strong>el</strong> muy bajo <strong>de</strong> votación: <strong>la</strong> coalición CDU-<br />

PDC obtuvo <strong>el</strong> 3.90% <strong>de</strong> los votos y <strong>el</strong> PCN <strong>el</strong> 2.71%. De acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>el</strong>ectoral,<br />

éstos <strong>de</strong>berían <strong>de</strong> haber perdido su registro <strong>el</strong>ectoral por no alcanzar <strong>el</strong> mínimo <strong>de</strong> votación<br />

exigido por <strong>la</strong> ley <strong>el</strong>ectoral. Sin embargo, <strong>de</strong>bido a recursos emitidos por <strong>el</strong> PCN y <strong>el</strong> PDC ante<br />

<strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia, y a una resolución <strong>de</strong>l TSE éstos no perdieron su registro. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong>l CDU, perdió su registro y fundó un nuevo partido.<br />

Tab<strong>la</strong> I.4. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 1999-2004.<br />

Partido<br />

Elección 1999<br />

Votos %<br />

Elección 2004<br />

Votos %<br />

ARENA 614,268 51.96 1,314,436 57.71<br />

FMLN 343,472 (a) 29.05 812,519 35.68<br />

PCN 45,140 3.82 61,781 2.71<br />

PDC 67,207 5.68 --- ---<br />

CDU 88,640 7.50 --- ---<br />

Coalición<br />

PDC-CDU<br />

--- --- 88,737 3.90<br />

Otros 23,521 (b) 1.99 --- ---<br />

Votos válidos 1,182,248 100 2,277,473 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2004). “Las <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales. Un triunfo <strong>de</strong>l bloque hegemónico <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha”.<br />

Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 665-666, p 228.<br />

(a) El FMLN <strong>en</strong> coalición con <strong>el</strong> USC.<br />

(b) Se refiere a los partidos LIDER y PUNTO.<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra han resultado ser<br />

más competitivas que <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales. En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas también se observa este<br />

importante increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> votación: <strong>en</strong> 2000 se emitieron 1,210,269 votos válidos,<br />

1,398,726 <strong>en</strong> 2003 y 1,998,014 para 2006.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ARENA y <strong>el</strong> FMLN se ha v<strong>en</strong>ido<br />

estrechando: <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2000, ARENA obtuvo <strong>el</strong> 0.9% más <strong>de</strong> votos que <strong>el</strong> FMLN, y para <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> 2003 <strong>el</strong> FMLN se convierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fuerza <strong>el</strong>ectoral (34%) seguido por<br />

ARENA (31.9%), y para <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> 2006 <strong>el</strong> FMLN ha continuado como <strong>la</strong> principal<br />

fuerza <strong>el</strong>ectoral a niv<strong>el</strong> legis<strong>la</strong>tivo, pero por un marg<strong>en</strong> más estrecho (0.1%).<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006, <strong>el</strong> PCN obtuvo <strong>el</strong> 11.4% <strong>de</strong> votos, <strong>el</strong> PDC <strong>el</strong> 6.9%, <strong>el</strong><br />

CDU/CD <strong>el</strong> 3.1% y <strong>el</strong> Partido Nacional Liberal (PNL) <strong>el</strong> 0.1%.<br />

9


10<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> I.5. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas (2000-2006).<br />

Elección 2000 Elección 2003 Elección 2006<br />

Partido Político Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

ARENA 436,169 36.1 446,279 31.9 783,230 39.2<br />

FMLN 426,289 35.2 475,130 34.0 785,072 39.3<br />

PCN 106,802 8.8 181,167 13.0 228,196 11.4<br />

PDC 87,074 7.2 101,854 7.3 138,538 6.9<br />

CDU/CD 65,070 5.4 89,090 6.4 61,022 3.1<br />

Otros 88,865 7.3 105,206 7.5 1,956 0.1<br />

Total 1,210,269 100 1,398,726 100 1,998,014 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y erosión<br />

institucional”. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-689, p 213.<br />

Por <strong>el</strong> sistema <strong>el</strong>ectoral vig<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones ARENA obtuvo <strong>la</strong> fracción legis<strong>la</strong>tiva<br />

más gran<strong>de</strong> con 34 diputados, seguida por <strong>el</strong> FMLN con 32, PCN 10, PDC 6 y CDU/CD 2. Si<br />

bi<strong>en</strong> ARENA ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fracción legis<strong>la</strong>tiva más gran<strong>de</strong>, no obtuvo <strong>la</strong> mayoría simple, lo que le<br />

p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acuerdos con otras fuerzas <strong>política</strong>s. Por su parte, <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fracción legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l FMLN le ha permitido ret<strong>en</strong>er <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría calificada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

votaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva.<br />

Al revisar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> diputados obt<strong>en</strong>idos por los distintos partidos <strong>en</strong> los últimos tres ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>el</strong>ectorales, se observa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Se había v<strong>en</strong>ido reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> fracción legis<strong>la</strong>tiva<br />

<strong>de</strong> ARENA, <strong>de</strong> 29 <strong>en</strong> 2000 a 27 <strong>en</strong> 2003, para increm<strong>en</strong>tarse a 34 <strong>en</strong> 2006. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l FMLN<br />

había obt<strong>en</strong>ido 31 diputados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> 2000 y 2003, y aum<strong>en</strong>ta a 32 <strong>en</strong> 2006. El PCN<br />

obtuvo 14 diputados <strong>en</strong> 2000, aum<strong>en</strong>ta a 16 <strong>en</strong> 2003 y se reduce a 10 <strong>en</strong> 2006. El PDC obtuvo 5<br />

diputados <strong>en</strong> 2000, disminuye a 4 <strong>en</strong> 2003 y aum<strong>en</strong>ta a 6 <strong>en</strong> 2006. Por su parte, <strong>el</strong> CD/CDU<br />

obtuvo 3 diputados <strong>en</strong> 2000, aum<strong>en</strong>ta a 5 <strong>en</strong> 2003 y disminuye a 2 <strong>en</strong> 2006.<br />

Tab<strong>la</strong> I.6. Número <strong>de</strong> diputados <strong>el</strong>ectos<br />

por partido, 2000-2006.<br />

Partidos<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección<br />

2000 2003 2006<br />

ARENA 29 27 34<br />

FMLN 31 31 32<br />

PCN 14 16 10<br />

PDC 5 4 6<br />

CD/CDU 3 5 2<br />

PNL --- (a) --- (a) 0<br />

Otros 2 1 ---<br />

Total 84 84 84<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales<br />

<strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y erosión institucional”.<br />

Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-689, p 212.<br />

(a) No participó.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006, también se observa <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> votación, pasando <strong>de</strong> 1,217,996 votos válidos <strong>en</strong> 2000, a 1,383,174 <strong>en</strong> 2003, para aum<strong>en</strong>tar a<br />

2,000,900 <strong>en</strong> 2006. En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales <strong>de</strong> 2006, ARENA obtuvo un mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

votación (791,371 votos) seguida por <strong>el</strong> FMLN (670,515 votos). En términos porc<strong>en</strong>tuales, <strong>la</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

distribución es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: ARENA <strong>el</strong> 39.6%, FMLN <strong>el</strong> 33.5%, PCN 15.4%, PDC 8.7%,<br />

CDU/CD 1.5% y otros 1.3%.<br />

Tab<strong>la</strong> I.7. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales, 2000-2006.<br />

Elección 2000 Elección 2003 Elección 2006<br />

Partido Político Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

ARENA 438,859 36.0 483,120 34.9 791,361 39.6<br />

FMLN 338,950 27.8 465,970 33.7 670,711 33.5<br />

PCN 123,945 10.2 205,804 14.9 307,330 15.4<br />

PDC 95,509 7.8 103,567 7.5 173,982 8.7<br />

CDU/CD 41,549 3.4 37,392 2.7 30,778 1.5<br />

Otros 40,060 3.3 37,498 2.7 26,738 1.3<br />

Total 1,217,996 100 1,383,174 100 2,000,900 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y<br />

erosión institucional”. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-689, p 210.<br />

Por <strong>el</strong> sistema <strong>el</strong>ectoral vig<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alcaldías por partido <strong>en</strong> 2006 fue <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te: ARENA obtuvo 147, <strong>el</strong> FMLN 59, PCN 39, PDC 14, y CD/CDU 3.<br />

Al revisar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> alcaldías obt<strong>en</strong>idas por los distintos partidos <strong>en</strong> los últimos tres ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>el</strong>ectorales, se observa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Se había v<strong>en</strong>ido reduci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> número <strong>de</strong> alcaldías<br />

<strong>de</strong> ARENA <strong>de</strong> 127 <strong>en</strong> 2000 a 111 <strong>en</strong> 2003, para aum<strong>en</strong>tar a 147 <strong>en</strong> 2006. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l FMLN<br />

había obt<strong>en</strong>ido 79 <strong>en</strong> 2000, 74 <strong>en</strong> 2003 y se reduce a 59 <strong>en</strong> 2006, aunque reti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> ciudad<br />

capital, varias municipalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l área metropolitana y algunas cabeceras <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales. El<br />

PCN obtuvo 33 <strong>en</strong> 2000, aum<strong>en</strong>ta a 53 <strong>en</strong> 2003 y disminuye a 39 <strong>en</strong> 2006. El PDC obtuvo 16 <strong>en</strong><br />

2000, aum<strong>en</strong>ta a 18 <strong>en</strong> 2003 y disminuye a 14 <strong>en</strong> 2006. El CD/CDU obtuvo 4 <strong>en</strong> 2000 y 2003, y<br />

disminuye a 3 <strong>en</strong> 2006.<br />

Tab<strong>la</strong> I.8. Número <strong>de</strong> alcaldías obt<strong>en</strong>idas por partido,<br />

<strong>el</strong>ecciones, 2000-2006.<br />

Partido Político<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección<br />

2000 2003 2006<br />

ARENA 127 111 147<br />

FMLN 79 (a) 74 (a) 59 (b)<br />

PCN 33 53 39<br />

PDC 16 18(c) 14<br />

CD/CDU 4 4 3(d)<br />

Otros partidos 3 2 ---<br />

Total 262 262 262<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y<br />

municipales <strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y erosión<br />

institucional”. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-<br />

689, p 209.<br />

(a) 12 alcaldías <strong>en</strong> coalición.<br />

(b) 5 alcaldías <strong>en</strong> coalición.<br />

(c) 4 alcaldías <strong>en</strong> coalición.<br />

(d) 1 alcaldía <strong>en</strong> coalición.<br />

11


1.3 El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador<br />

12<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> El Salvador. El primer esfuerzo<br />

conocido para estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> se remonta a mediados <strong>de</strong> 1989, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra cuando <strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces director <strong>de</strong>l Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública, Ignacio<br />

Martín-Baró, llevó a cabo una investigación sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta nacional, acerca <strong>de</strong> los<br />

valores políticos <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. Esa investigación, que no logró ser publicada a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muerte rep<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> su autor, constituyó un primer esfuerzo sistemático <strong>de</strong> estudiar <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas y valores que rig<strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Luego, <strong>en</strong> 1991 se hizo <strong>el</strong> primer esfuerzo <strong>de</strong> recoger y estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> aún <strong>en</strong> medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>salvador</strong>eña. Esto se cristalizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro “Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia estable<br />

<strong>en</strong> El Salvador”, publicado <strong>en</strong> 1992 por S<strong>el</strong>igson y Córdova. Luego, este esfuerzo ha formado<br />

parte <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina que coordina <strong>el</strong> profesor S<strong>el</strong>igson, <strong>el</strong><br />

cual produjo tres reportes sobre <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador para los años 1995,<br />

1999 y 2004.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y principios <strong>de</strong> los años dos mil, otras instituciones se fueron<br />

sumando al esfuerzo <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra <strong>salvador</strong>eña.<br />

Entre <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s están <strong>la</strong> Facultad Latinoamericana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales Programa El Salvador, <strong>la</strong><br />

Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong> Ungo y <strong>el</strong> Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana “José Simeón Cañas”. A continuación, se listan algunos <strong>de</strong> esos<br />

estudios:<br />

­ Berrocal, E. y González, Luis Armando. (2000). La <strong>de</strong>mocracia y su <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>. Estudios<br />

C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 527-536, p. 619-620.<br />

­ Briones, Carlos y Ramos, Carlos Guillermo. (1999). Las <strong>el</strong>ites: percepciones y actitu<strong>de</strong>s<br />

sobre los procesos <strong>de</strong> cambio y <strong>de</strong> transformación institucional <strong>en</strong> El Salvador. San<br />

Salvador: FLACSO.<br />

­ Coleman, K<strong>en</strong>neth; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Moore, Peter. (1996). Retos para consolidar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador. Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 571-572, p 415-440.<br />

­ CIDAI. (2006). Democratización y <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador. Estudios<br />

C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 688-689, pp 309-313.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo. (2000). El problema <strong>de</strong>l abst<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> El Salvador. Pon<strong>en</strong>cia<br />

pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> XXII Congreso <strong>de</strong> LASA, Miami, 15-19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2000.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo. (1999). Una aproximación teórico-metodológica para <strong>el</strong> estudio<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. San Salvador:<br />

mimeo.<br />

­ Córdova, Ricardo. (1998). Las bases empíricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El<br />

Salvador. En: F. Rodríguez; S. Castro y R. Espinosa (eds.). El s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong>mocrático. Estudios<br />

sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> c<strong>en</strong>troamericana. San José: Editorial Fundación UNA.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

­ Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor Antonio. (2001). Cultura <strong>política</strong>, gobierno<br />

local y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El Salvador. Volum<strong>en</strong> III. San Salvador: FUNDAUNGO y<br />

FLACSO- Programa El Salvador.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2001). Cultura <strong>política</strong>, gobierno local y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. América C<strong>en</strong>tral. Volum<strong>en</strong> I. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-<br />

Programa El Salvador.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La Cultura Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia<br />

<strong>en</strong> El Salvador, 2004. San Salvador, FUNDAUNGO, IUDOP, Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt,<br />

ARD y CREA International.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2003). Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l<br />

crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> posguerra. América Latina Hoy, 35, p 19-59.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2002). ¿Para qué sirve <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>l Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador. En: F. Rodríguez; S. Castro y J. Madrigal (eds.).<br />

Con <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud c<strong>en</strong>troamericana. San José:<br />

Editorial Fundación UNA.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2001). ¿Elecciones para qué? El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong><br />

<strong>salvador</strong>eña <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo <strong>el</strong>ectoral 1999-2000. San Salvador: FLACSO-Programa El Salvador.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2001). Cultura <strong>política</strong> y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador: capital social y confianza institucional a finales <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta. Trabajo preparado<br />

para <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> Desarrollo Humano 2001. San Salvador: mimeo.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (1999). El autoritarismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> posguerra: un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños. Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 603, p 95-106.<br />

­ Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (1999). Encuesta <strong>de</strong> valores. Serie <strong>de</strong><br />

informes 80. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

­ Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (1998). Encuesta sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>.<br />

Serie <strong>de</strong> informes 71. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

­ Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (1997). Encuesta sobre gobernabilidad<br />

y expectativas hacia <strong>la</strong>s nuevas autorida<strong>de</strong>s municipales. Serie <strong>de</strong> informes 64. San Salvador:<br />

IUDOP-UCA.<br />

­ PNUD. (2003). Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> El Salvador. (Capítulo 9). En:<br />

Informe sobre <strong>de</strong>sarrollo humano. El Salvador 2003. San Salvador: PNUD.<br />

­ Rogg<strong>en</strong>buck, Stefan. (ed.). (1995). Cultura <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador: Fundación<br />

Konrad A<strong>de</strong>nauer.<br />

13


14<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

­ Santacruz Giralt, María. (2003). Estudio sobre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses medias y su comportami<strong>en</strong>to<br />

político. San Salvador: IUDOP-UCA, FUNDAUNGO, Fundación Friedrich Ebert.<br />

­ S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia El Salvador 1999. San Salvador: FUNDAUNGO, IUDOP y Universidad <strong>de</strong><br />

Pittsburgh.<br />

­ S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l y Córdova Macías, Ricardo. (1995). El Salvador: <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz.<br />

Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. San Salvador: IDELA, Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh y<br />

FUNDAUNGO.<br />

­ S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l y Córdova Macías, Ricardo. (1992). Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia<br />

estable <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador: IDELA.<br />

Estas investigaciones han mostrado un pau<strong>la</strong>tino pero sost<strong>en</strong>ido crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo al<br />

sistema político <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, sin embargo se ha producido una caída significativa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medición <strong>de</strong> 2006. También reportan los avances <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación cívica, sobre<br />

todo <strong>en</strong> los espacios abiertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito local. Al mismo tiempo muestran opiniones sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong> satisfacción sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma que sugier<strong>en</strong> que, a pesar <strong>de</strong><br />

los avances, El Salvador todavía <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta importantes <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong>mocrática. De hecho, según <strong>el</strong> informe <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>en</strong> El Salvador, publicado por <strong>el</strong><br />

PNUD <strong>en</strong> 2003, existe todavía un bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> El Salvador, <strong>el</strong><br />

cual <strong>de</strong>safía <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. El PNUD agrega que “<strong>el</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te déficit<br />

<strong>de</strong> <strong>cultura</strong> cívica <strong>de</strong>mocrática que existe <strong>en</strong> El Salvador hace p<strong>en</strong>sar que <strong>el</strong> autoritarismo, <strong>en</strong> un<br />

ev<strong>en</strong>tual retorno bajo nuevas formas, podría <strong>en</strong>contrar un caldo <strong>de</strong> cultivo para su <strong>de</strong>sarrollo y<br />

rápida expansión. A <strong>la</strong> vez se vincu<strong>la</strong> con los bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos<br />

y sobre su <strong>de</strong>sempeño, expresado especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva”. 14<br />

Más allá <strong>de</strong>l acuerdo o <strong>de</strong>sacuerdo que se pueda t<strong>en</strong>er con estas afirmaciones, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones nacionales, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciertas actitu<strong>de</strong>s<br />

autoritarias y <strong>la</strong> ambigüedad <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción hacia <strong>el</strong> respaldo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

constituy<strong>en</strong> retos para <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Este nuevo estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> El Salvador, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. A su favor, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> hecho no sólo <strong>de</strong> que constituye uno <strong>de</strong> los estudios más gran<strong>de</strong>s y abarcadores<br />

sobre <strong>el</strong> tema <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, sino también que es <strong>el</strong> quinto estudio <strong>de</strong> una serie nacional, lo cual<br />

permite t<strong>en</strong>er una perspectiva temporal <strong>de</strong> cómo han evolucionado <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra.<br />

14 Op. cit., p 280.


II. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Entre <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> junio y <strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2006, <strong>el</strong> Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública<br />

(IUDOP) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>troamericana “José Simeón Cañas” (UCA), realizó <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong><br />

campo <strong>de</strong>l estudio “La <strong>cultura</strong> Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006”. Para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> esta <strong>en</strong>cuesta <strong>el</strong> levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos se realizó con equipo <strong>de</strong> tipo PDA (Personal Digital<br />

Assistant) comúnm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>madas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado Palm.<br />

La <strong>en</strong>cuesta se <strong>en</strong>marca <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estudios sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> que han sido<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> El Salvador por <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y que, como ya se ha explicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior, dieron inicios<br />

<strong>en</strong> 1991, los cuales han t<strong>en</strong>ido como objetivo conocer <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. En<br />

este apartado se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final obt<strong>en</strong>ida para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio<br />

y se hace <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas con <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta <strong>de</strong>l país<br />

para 2006. 15<br />

2.1 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final<br />

La muestra final obt<strong>en</strong>ida fue <strong>de</strong> 1,729 <strong>en</strong>trevistas válidas y es repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

adulta <strong>salvador</strong>eña mayor <strong>de</strong> 18 años. El marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> error estimado es <strong>de</strong> +/-0.024 (dos punto<br />

cuatro por ci<strong>en</strong>to). El 47.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>trevistadas pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al sexo masculino y <strong>el</strong><br />

52.2% correspon<strong>de</strong> al sexo fem<strong>en</strong>ino. El 59.4% resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> zonas urbanas <strong>de</strong>l país y <strong>el</strong> restante<br />

40.6% <strong>en</strong> áreas rurales. Estos datos correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta<br />

nacional, según <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos. De acuerdo a<br />

dichas proyecciones, <strong>el</strong> 48.0% <strong>de</strong> los adultos mayores <strong>de</strong> 18 años que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país son<br />

hombres, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 52.0% son mujeres. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> 62.0% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (mayor <strong>de</strong><br />

18 años) vive <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas <strong>de</strong>l país, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 38% vive <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />

II.1 al final <strong>de</strong> este apartado se pres<strong>en</strong>tan algunas comparaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variables <strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país y <strong>la</strong> muestra tomada para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta.<br />

15 Para más <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> los aspectos metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, véase <strong>el</strong> Apéndice A: Descripción metodológica <strong>de</strong>l<br />

estudio.<br />

15


16<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico II.1. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por género.<br />

Un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta parte (28.7%) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas son jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre 18 y 25<br />

años. Otra proporción casi simi<strong>la</strong>r (25.6%) correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 26 y 35 años y <strong>el</strong><br />

resto pert<strong>en</strong>ece a personas mayores <strong>de</strong> 35 años.<br />

46-55<br />

56-65<br />

36-45<br />

Mujer Hombre<br />

52.2% 47.8%<br />

13.1%<br />

66 y más<br />

8.4%<br />

17.2%<br />

7.0%<br />

25.6%<br />

28.7%<br />

26-35<br />

18-25<br />

Gráfico II.2. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por edad.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con lo que respecta a <strong>la</strong> educación, tres <strong>de</strong> cada diez <strong>en</strong>trevistados han cursado primaria (32.2%)<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 42.5% ha estudiado secundaria. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> personas<br />

que han t<strong>en</strong>ido acceso a educación superior (14.5%) y <strong>la</strong>s que no han t<strong>en</strong>ido ningún tipo <strong>de</strong><br />

educación (10.8%) no repres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s variaciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> comparación.<br />

42.5%<br />

Superior<br />

14.5%<br />

Secundaria<br />

Ninguno<br />

10.8%<br />

Primaria<br />

32.2%<br />

Gráfico II.3. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por niv<strong>el</strong> educativo.<br />

El grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cuestada ti<strong>en</strong>e ingresos familiares por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 144 dó<strong>la</strong>res (casi<br />

<strong>el</strong> 50%). Una tercera parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados (39%) posee ingresos familiares que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre<br />

los 144 y los 576 dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que un poco más <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas posee<br />

ingreso por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 576 dó<strong>la</strong>res.<br />

17


18<br />

Ingresos familiares m<strong>en</strong>suales<br />

Ningún ingreso<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> $45<br />

Entre $46- $90<br />

Entre $91-$144<br />

Entre $145-$288<br />

Entre $289-$432<br />

Entre $433-$576<br />

Entre $577-$720<br />

Entre $721-1008<br />

Entre $1009-$1440<br />

Más <strong>de</strong> $1440<br />

0.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2<br />

2<br />

2<br />

4<br />

4<br />

7<br />

5.0%<br />

12<br />

14<br />

18<br />

17<br />

18<br />

10.0%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

15.0%<br />

20.0%<br />

Gráfico II.4. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por ingreso familiar m<strong>en</strong>sual.<br />

Solo un cuarto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital nacional (26.4%). Uno <strong>de</strong> cada diez vive <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s y una cantidad casi simi<strong>la</strong>r lo hace <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s pequeñas. El 14.9% resi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s medianas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>trevistada (40.6%) pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> zona rural.<br />

Área rural<br />

40.6%<br />

Ciudad pequeña<br />

7.7%<br />

Capital Nacional<br />

Ciudad mediana<br />

14.9%<br />

26.4%<br />

Ciudad gran<strong>de</strong><br />

10.4%<br />

Gráfico II.5. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2.2 Comparación <strong>de</strong> algunas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta una comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> corroborar si <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida es realm<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l universo pob<strong>la</strong>cional. Para <strong>el</strong>lo se utilizan los datos obt<strong>en</strong>idos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> Propósitos Múltiples (EHPM) 16 <strong>de</strong>l 2004, los cuales son los más<br />

reci<strong>en</strong>tes con los que se cu<strong>en</strong>ta, y <strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC).<br />

Tab<strong>la</strong> II.1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EHPM y <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC.<br />

Características<br />

Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

Muestra<br />

N<br />

Sexo (%)<br />

4,123,308 1,729<br />

Hombre 48.0 47.8<br />

Mujer<br />

Edad (%)<br />

52.0 52.2<br />

18-34 años 47.5 51.6<br />

35 años y más<br />

Niv<strong>el</strong> educativo (%)<br />

52.5 48.4<br />

Ninguno 21.2 10.8<br />

Primaria 38.0 32.2<br />

P<strong>la</strong>n básico 15.9 17.9<br />

Bachillerato 16.2 24.6<br />

Superior<br />

Área (%)<br />

8.7 14.5<br />

Urbana 62.0 59.4<br />

Rural<br />

Departam<strong>en</strong>to (%)<br />

38.0 40.6<br />

Ahuachapán 4.74 6.5<br />

Santa Ana 8.96 12.2<br />

Sonsonate 6.96 11.7<br />

Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango 2.59 2.9<br />

La Libertad 11.41 7.9<br />

San Salvador 34.68 29.4<br />

Cuscatlán 2.89 2.6<br />

La Paz 4.26 2.2<br />

Cabañas 1.97 1.6<br />

San Vic<strong>en</strong>te 2.34 1.3<br />

Usulután 4.98 4.5<br />

San Migu<strong>el</strong> 7.78 9.1<br />

Morazán 2.33 2.3<br />

La Unión 4.12 5.6<br />

Agua potable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da (%)<br />

57.94 65.2<br />

16 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos [DIGESTYC]. (2004). Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> Propósitos Multiples 2004<br />

(EHPM). San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Economía.<br />

19


20<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> II.1, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra tomada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta casi<br />

correspon<strong>de</strong> con algunos <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución reportada por <strong>la</strong>s<br />

proyecciones <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC, sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> educativo exist<strong>en</strong><br />

algunas diverg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> educación (“ninguna”) y <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han estudiado hasta bachillerato y educación superior. La muestra final<br />

subestima <strong>el</strong> primer grupo, <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> educación, mi<strong>en</strong>tras que sobreestima los<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han estudiado hasta bachillerato y niv<strong>el</strong> superior. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>la</strong> muestra resultante difiere <strong>de</strong> forma notable <strong>en</strong> dos<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos: San Salvador y Sonsonate. En <strong>el</strong> primero <strong>la</strong> muestra subestima <strong>el</strong> peso real <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo caso lo sobreestima.


III. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En los últimos años se ha abierto una importante discusión sobre <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

<strong>de</strong>mocracia para los ciudadanos. Esta discusión se ha originado, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong><br />

que muchos estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> o <strong>de</strong> opinión pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral han v<strong>en</strong>ido preguntando<br />

a los ciudadanos sobre su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, sobre su satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y sobre su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> compromiso con los l<strong>la</strong>mados valores<br />

<strong>de</strong>mocráticos, sin saber exactam<strong>en</strong>te qué <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n los <strong>en</strong>cuestados por <strong>de</strong>mocracia o por<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas.<br />

En <strong>la</strong> práctica, como algunos académicos han sugerido, 17 <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong> significar muchas<br />

cosas para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y lo que algunos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n como <strong>de</strong>mocracia no necesariam<strong>en</strong>te lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

otros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. En un estudio sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica,<br />

conducido por Rodríguez y Madrigal a principios <strong>de</strong> esta década, se <strong>en</strong>contró que no todos los<br />

jóv<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> misma i<strong>de</strong>a sobre <strong>de</strong>mocracia y que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones más frecu<strong>en</strong>tes variaban <strong>de</strong><br />

país a país. Así, por ejemplo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, El Salvador y Nicaragua <strong>la</strong> respuesta<br />

más frecu<strong>en</strong>te -aunque no tan ext<strong>en</strong>dida- era <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>mocracia como libertad <strong>de</strong><br />

expresión, con porc<strong>en</strong>tajes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 22 y <strong>el</strong> 11 por ci<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Costa Rica alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera<br />

parte <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>la</strong> <strong>de</strong>finían como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser libres y <strong>el</strong> 15.4 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>salvador</strong>eños consultados <strong>la</strong> conceptualizaban como <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión. 18 Más aún,<br />

<strong>el</strong> estudio <strong>en</strong>contró que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es c<strong>en</strong>troamericanos, <strong>la</strong> mayoría no supo <strong>de</strong>finir lo<br />

que era <strong>de</strong>mocracia. Algo simi<strong>la</strong>r ha sucedido <strong>en</strong> otros estudios, inclusive con ciudadanos<br />

adultos. La noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, aunque utilizada ampliam<strong>en</strong>te, no refiere necesariam<strong>en</strong>te a un<br />

cons<strong>en</strong>so sobre su significado, sobre todo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Por <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> esta nueva edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, se ha<br />

optado por iniciar <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los resultados explorando <strong>la</strong>s concepciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los<br />

ciudadanos <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Este capítulo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro apartados: <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

primero se pres<strong>en</strong>tan los resultados referidos a <strong>la</strong>s concepciones que sobre <strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña; <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo apartado se pres<strong>en</strong>tan los resultados sobre <strong>la</strong>s opiniones<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, su funcionami<strong>en</strong>to y su apoyo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer<br />

apartado se int<strong>en</strong>ta re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia con <strong>la</strong>s variables c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> apoyo al<br />

sistema y tolerancia; finalm<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

3.1 La noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia para los <strong>salvador</strong>eños<br />

La pregunta <strong>de</strong> fondo <strong>en</strong> este aparado es: ¿qué significa <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>mocracia para los<br />

ciudadanos <strong>de</strong> este pequeño país c<strong>en</strong>troamericano? Para <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, se diseñó una<br />

pequeña batería <strong>de</strong> preguntas ori<strong>en</strong>tadas a recoger <strong>la</strong>s nociones que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Estas preguntas eran básicam<strong>en</strong>te dos y <strong>la</strong> interpe<strong>la</strong>ción sobre <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia se abría con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta:<br />

17<br />

Véase: Bratton, Micha<strong>el</strong>. (2002). “Wi<strong>de</strong> but Shallow: Popu<strong>la</strong>r Support for Democracy in Africa”. Afrobarometer Paper No.<br />

19. Michigan: Michigan State University.<br />

18<br />

Véase: Rodríguez, Florisab<strong>el</strong> y Madrigal, Johnny. (2003). “Los hijos y <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia: estudio comparativo”.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> trabajo 2003-10. San José: Procesos. Véase también, para <strong>el</strong> caso <strong>salvador</strong>eño: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2002).<br />

¿Para qué sirve <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador” . Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

trabajo 2002-02. San José: Procesos.<br />

21


22<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

“DEM13 (a, b y c). ¿En pocas pa<strong>la</strong>bras, qué significa para Ud. <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? [OJO: No leer<br />

alternativas. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera y segunda respuesta preguntar, “¿significa algo más?”].<br />

Aceptar hasta tres respuestas.”<br />

Dada <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta ofrecía una amplia serie <strong>de</strong> posibles respuestas, <strong>la</strong>s<br />

cuales no eran sugeridas al <strong>en</strong>trevistado. El <strong>en</strong>cuestador, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong>bía escuchar <strong>la</strong> respuesta<br />

ofrecida por <strong>la</strong> persona <strong>en</strong>trevistada y marcar <strong>la</strong> respuesta correspondi<strong>en</strong>te o, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que no<br />

se <strong>en</strong>contrase registrada, <strong>de</strong>bía marcar <strong>la</strong> alternativa <strong>de</strong> otras respuestas. Como <strong>la</strong> misma<br />

pregunta lo dice, <strong>la</strong> persona podía apuntar hasta tres distintos significados para recoger <strong>la</strong><br />

amplitud <strong>de</strong> opiniones que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia evoca. Sin embargo y para propósitos <strong>de</strong><br />

análisis, <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>cuesta pedía al <strong>en</strong>cuestado que <strong>el</strong>igiera <strong>el</strong> concepto más importante <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

los que había seña<strong>la</strong>do. Para <strong>el</strong>lo se hacía <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta:<br />

“DEM13D. ¿De estos significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia que Ud. ha dicho, <strong>en</strong> su opinión cuál es <strong>el</strong> más<br />

importante? [Preguntar sólo si dio dos o tres respuestas a <strong>la</strong> pregunta anterior. Anote <strong>el</strong> código.]<br />

88. NS 99. INAP [Una o ninguna respuesta].”<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> lo que los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n como <strong>de</strong>mocracia se<br />

hace sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta DEM13D, esto es, sobre los significados que<br />

<strong>el</strong>los consi<strong>de</strong>ran más importantes. Los consultados ofrecieron una gran diversidad <strong>de</strong> opiniones<br />

sobre <strong>de</strong>mocracia; <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III.1, se muestran los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas tal como fueron<br />

dadas a los <strong>en</strong>cuestadores, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones disponibles. La respuesta más frecu<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> cual fue seña<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> 21.6% <strong>de</strong> los ciudadanos fue “libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> voto y <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>egir”; esta respuesta es, por mucho, <strong>la</strong> que logra más concurr<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>salvador</strong>eña a pesar <strong>de</strong> que solo reúne a una quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Sin embargo, para un<br />

porc<strong>en</strong>taje muy importante: <strong>el</strong> 17.9%, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia no ti<strong>en</strong>e ningún significado, esto es, no<br />

refiere a nada compr<strong>en</strong>sible para los ciudadanos. El 10.8% señaló <strong>la</strong> libertad sin especificar <strong>de</strong><br />

qué tipo; <strong>el</strong> 8.9% dijo que <strong>de</strong>mocracia significa vivir <strong>en</strong> paz, sin guerra; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 6.5%<br />

sostuvo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es igualdad. Un porc<strong>en</strong>taje más bi<strong>en</strong> pequeño, <strong>el</strong> 2.7% equiparó<br />

<strong>de</strong>mocracia a bi<strong>en</strong>estar, progreso económico y crecimi<strong>en</strong>to. Estas fueron <strong>la</strong>s respuestas más<br />

comunes ofrecidas por los <strong>salvador</strong>eños. Sin embargo, y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

cuestión, no fueron <strong>la</strong>s únicas: <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> ciudadanos se dividió ofreci<strong>en</strong>do respuestas tan<br />

diversas como: ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, empleo, diversos tipos <strong>de</strong> igualdad, diversos tipos <strong>de</strong> libertad,<br />

<strong>de</strong>rechos, participación, justicia, <strong>de</strong>rechos humanos, etcétera. Hay un 10.6% que fue agrupado <strong>en</strong><br />

otra respuesta.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> III.1. ¿Qué significa para usted <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia?<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje válido<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión/voto/<strong>el</strong>egir/<strong>de</strong>rechos humanos 297 21.6<br />

No ti<strong>en</strong>e ningún significado 246 17.9<br />

Libertad (sin <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> qué tipo) 149 10.8<br />

Otra respuesta 146 10.6<br />

Vivir <strong>en</strong> paz, sin guerra 122 8.9<br />

Igualdad (sin especificar) 90 6.5<br />

Bi<strong>en</strong>estar, progreso económico, crecimi<strong>en</strong>to 37 2.7<br />

Participación (sin <strong>de</strong>cir qué tipo) 32 2.3<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo 31 2.3<br />

Libertad económica 22 1.6<br />

Derechos humanos, respeto a los <strong>de</strong>rechos 20 1.5<br />

Igualdad <strong>de</strong> género 19 1.4<br />

Elecciones, voto 18 1.3<br />

Derecho <strong>de</strong> escoger lí<strong>de</strong>res 15 1.1<br />

Igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s leyes 15 1.1<br />

Ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 13 .9<br />

Igualdad económica, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses 13 .9<br />

Libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to 12 .9<br />

Obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ley, m<strong>en</strong>os corrupción 10 .7<br />

Elecciones libres 9 .7<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías 9 .7<br />

Libertad, falta <strong>de</strong> 8 .6<br />

Trabajo, más oportunidad <strong>de</strong> 8 .6<br />

Justicia 8 .6<br />

Desor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia, corrupción 7 .5<br />

Igualdad, falta <strong>de</strong>, <strong>de</strong>sigualdad 6 .4<br />

Igualdad <strong>de</strong> razas o étnica 5 .4<br />

Bi<strong>en</strong>estar, falta <strong>de</strong>, no hay progreso económico 3 .2<br />

Trabajo, falta <strong>de</strong> 2 .1<br />

Gobierno no militar 2 .1<br />

Capitalismo 1 .1<br />

Limitaciones <strong>de</strong> participación 1 .1<br />

Total 1376 100<br />

Nota: No incluye a <strong>la</strong>s personas que no respondieron a <strong>la</strong> pregunta, lo cual asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al 20.4%<br />

<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Toda esta diversidad <strong>de</strong> respuestas es, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, un indicador <strong>de</strong>l poco cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública <strong>de</strong> lo que significa <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia para los <strong>salvador</strong>eños y, <strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido, una señal <strong>de</strong><br />

que para algunos no significa mucho; pero <strong>en</strong> términos más prácticos y con respecto a lo que se<br />

int<strong>en</strong>ta analizar <strong>en</strong> este informe, también repres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción<br />

popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. Por <strong>el</strong>lo, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar estas respuestas y convertir<strong>la</strong>s a una<br />

repres<strong>en</strong>tación mucho más compr<strong>en</strong>sible para <strong>el</strong> análisis, se procedió a categorizar todas <strong>la</strong>s<br />

respuestas anteriores sigui<strong>en</strong>do un esquema propuesto por S<strong>el</strong>igson y Sarsfi<strong>el</strong>d 19 según <strong>el</strong> cual se<br />

pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> cuatro<br />

distintas categorías. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III.2 se pue<strong>de</strong>n observar los distintos significados asignados a cada<br />

una <strong>de</strong> estas cuatro categorías. Primero, <strong>en</strong> lo que podría <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

instrum<strong>en</strong>tales o utilitarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia; estas <strong>de</strong>finiciones estarían basadas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> opiniones sobre <strong>de</strong>sempeño político o económico <strong>de</strong> los sistemas, por ejemplo, <strong>la</strong>s respuestas<br />

19 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Sarsfi<strong>el</strong>d, Rodolfo. (2006). CAM/Democracy Study: Outline of Required Chapters. (Mimeo).<br />

23


24<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

que seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo o <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar económico serían <strong>de</strong>finiciones que caerían<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta categoría. La segunda categoría se refiere a lo que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como<br />

<strong>de</strong>finiciones normativas o axiomáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia; estas alu<strong>de</strong>n a nociones que no están<br />

vincu<strong>la</strong>das con aspectos instrum<strong>en</strong>tales sino más bi<strong>en</strong> formales, <strong>de</strong> principios. Un ejemplo <strong>de</strong> esto<br />

serían <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> “igualdad”, “<strong>de</strong>rechos humanos” y <strong>el</strong>ecciones. La tercera categoría<br />

ha sido titu<strong>la</strong>da como negativa o peyorativa, esto es, <strong>de</strong>finiciones negativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y<br />

se refiere a <strong>la</strong>s respuestas que seña<strong>la</strong>n supuestas cosas negativas que implica <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia o los<br />

<strong>de</strong>fectos que <strong>la</strong>s mismas repres<strong>en</strong>tan; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>salvador</strong>eño se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> respuestas<br />

como <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia, corrupción, guerra, etc. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cuarta categoría recoge<br />

más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones sobre <strong>de</strong>mocracia; esto se refiere fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que dijeron que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>mocracia no ti<strong>en</strong>e significado alguno, <strong>la</strong>s cuales,<br />

como se vio <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> anterior, no son pocas.<br />

Tab<strong>la</strong> III.2. Significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia según categoría.<br />

Categoría Significados<br />

Negativa Falta <strong>de</strong> libertad<br />

Falta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, no hay progreso económico<br />

Falta <strong>de</strong> trabajo<br />

Desor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia<br />

Guerra, invasiones<br />

Falta <strong>de</strong> igualdad<br />

Elecciones fraudul<strong>en</strong>tas<br />

Limitaciones <strong>de</strong> participación<br />

Vacía No ti<strong>en</strong>e ningún significado<br />

Otras respuestas<br />

No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

Utilitaria Libertad económica<br />

Bi<strong>en</strong>estar, progreso económico, crecimi<strong>en</strong>to<br />

Capitalismo<br />

Libre comercio, libre negocio<br />

Más trabajo, más oportunida<strong>de</strong>s<br />

Normativa Libertad<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión<br />

Libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

Ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Derecho <strong>de</strong> escoger lí<strong>de</strong>res<br />

Elecciones, votar<br />

Elecciones libres<br />

Igualdad<br />

Igualdad económica, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Igualdad <strong>de</strong> género<br />

Igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s leyes<br />

Igualdad étnica<br />

Participación<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo<br />

Respeto a los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

Justicia<br />

Obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ley<br />

Vivir <strong>en</strong> paz<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En función <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>sificación, los resultados muestran que más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños (51.4%) concibe <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> términos normativos, esto es, prevalec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones como libertad, igualdad, justicia y <strong>de</strong>rechos humanos; mi<strong>en</strong>tras que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

3.9% ofrece <strong>de</strong>finiciones utilitarias (empleo, progreso económico), realm<strong>en</strong>te un porc<strong>en</strong>taje muy<br />

reducido. Un dato muy interesante es que prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> otra mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no ti<strong>en</strong>e<br />

una <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ra sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia (43.1%) y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 1.6% expuso <strong>de</strong>finiciones<br />

negativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Esto significa que para bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños, <strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e un significado normativo o no significa absolutam<strong>en</strong>te nada, esto<br />

es, no sab<strong>en</strong> su significado o no les interesa <strong>de</strong>finir lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por este término.<br />

51.4%<br />

1.6%<br />

3.9%<br />

43.1%<br />

Negativo<br />

Vacio<br />

Utilitario<br />

Normativo<br />

Gráfico III.1. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006.<br />

Resulta interesante comparar los resultados <strong>salvador</strong>eños con los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> países incluidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios para <strong>el</strong> año 2006. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.2, <strong>en</strong> El Salvador se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto <strong>de</strong> ciudadanos que no supieron <strong>de</strong>finir <strong>de</strong>mocracia y que, por lo<br />

tanto ofrecieron <strong>de</strong>finiciones normativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> manera m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te. En<br />

otras pa<strong>la</strong>bras, pareciera ser que para los <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia su<strong>el</strong>e t<strong>en</strong>er un significado<br />

más trabajoso <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que para los ciudadanos <strong>de</strong> otras nacionalida<strong>de</strong>s.<br />

25


26<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100%<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

Mexico<br />

Peru<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

3% 3% 4%<br />

2%<br />

4% 5%<br />

2%<br />

4% 5%<br />

2% 4%<br />

5% 3% 4%<br />

4%<br />

5%<br />

9%<br />

2% 7% 7%<br />

9% 6%<br />

16%<br />

76%<br />

17%<br />

76%<br />

23%<br />

69%<br />

27%<br />

67%<br />

27%<br />

Jamaica<br />

25%<br />

64% 61%<br />

Haiti<br />

35%<br />

61%<br />

Colombia<br />

32%<br />

56%<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Source: Source: LAPOP, LAPOP, 2006<br />

2006<br />

33% 35%<br />

55% 54%<br />

Nicaragua<br />

Honduras<br />

37%<br />

53%<br />

6%<br />

19%<br />

23%<br />

53%<br />

2%<br />

4%<br />

43%<br />

51%<br />

Panama<br />

Dominican Republic<br />

El Salvador<br />

Gráfico III.2. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Concepciones alternativas<br />

Normativa<br />

Vacía<br />

Utilitaria<br />

Negativa<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿cómo se distribuy<strong>en</strong> estas nociones sobre <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>salvador</strong>eña? En este informe se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones sobre<br />

<strong>de</strong>mocracia no es igual para todos los grupos sociales <strong>salvador</strong>eños y que es posible <strong>en</strong>contrar<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. De hecho, un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones sobre <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> función <strong>de</strong> diversas variables <strong>de</strong>mográficas <strong>en</strong>contró que<br />

algunas variables están re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones que hac<strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre<br />

<strong>de</strong>mocracia: <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> zona rural o urbana y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación i<strong>de</strong>ológica. Otras<br />

condiciones <strong>de</strong>mográficas, como <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso, no parec<strong>en</strong><br />

incidir, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> forma directa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. En estos casos, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que todos los grupos sociales muestran más o m<strong>en</strong>os<br />

una misma distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

1.5%<br />

1.7%<br />

Negativo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

34.8%<br />

50.7%<br />

Vacio<br />

4.2%<br />

3.7%<br />

Utilitario<br />

59.5%<br />

44.0%<br />

Normativo<br />

Concepciones Concepciones alternativas alternativas <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Gráfico III.3. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según género, 2006.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l género sin embargo, los resultados reve<strong>la</strong>n difer<strong>en</strong>cias importantes sobre todo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones sin<br />

significado. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico anterior, los hombres su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

usando nociones normativas <strong>de</strong> manera más frecu<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s mujeres: <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>de</strong>l sexo masculino, este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones llega hasta casi <strong>el</strong> 60%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong>s mismas son <strong>de</strong>l 44%. Aunque <strong>en</strong> ambos casos, estas son <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones<br />

más frecu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> significancia muestran que esas difer<strong>en</strong>cias son estadísticam<strong>en</strong>te<br />

importantes. La otra difer<strong>en</strong>cia importante se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones vacías, esto es, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

respuestas <strong>de</strong> ciudadanos que no supieron <strong>de</strong>finir <strong>de</strong>mocracia o que dijeron que <strong>la</strong> misma no<br />

ti<strong>en</strong>e ningún s<strong>en</strong>tido para <strong>el</strong>los. En este caso, son <strong>la</strong>s mujeres qui<strong>en</strong>es respondieron más <strong>de</strong> esta<br />

forma que los hombres (34.8% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los hombres y 50.7% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres). En<br />

comparación con los hombres, <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>finieron con m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>cia lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

como <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones utilitario y negativo, los resultados no muestran difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres dado que, como ya se ha visto, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas es tan reducida<br />

que no se pue<strong>de</strong>n hacer comparaciones importantes. En resum<strong>en</strong>, este primer análisis seña<strong>la</strong> que<br />

los hombres <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a concebir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa más<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s mujeres, mi<strong>en</strong>tras que éstas por su parte ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n un poco más a no t<strong>en</strong>er<br />

<strong>de</strong>finiciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

La explicación a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o probablem<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te análisis, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre esco<strong>la</strong>ridad y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. El estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong><br />

El Salvador 2006 reve<strong>la</strong> que lo que los ciudadanos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por <strong>de</strong>mocracia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

fuertem<strong>en</strong>te ligado a su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> instrucción académica. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.4, <strong>en</strong><br />

27


28<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que una persona ti<strong>en</strong>e más años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad, <strong>en</strong> esa medida se reduce <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia que <strong>de</strong>notan <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to o falta <strong>de</strong><br />

significado; por ejemplo, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones vacías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pasa <strong>de</strong>l 64%<br />

<strong>en</strong>tre los que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ningún grado <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad al 12.4% <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> educación<br />

universitaria. En cambio, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo está fuertem<strong>en</strong>te ligado con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

normativas sobre <strong>de</strong>mocracia: con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad aum<strong>en</strong>ta también <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas normativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que<br />

cu<strong>en</strong>tan con educación universitaria. El salto va <strong>de</strong>l 33% <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

instrucción esco<strong>la</strong>r, al 81% <strong>de</strong> los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estudios universitarios.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100.0%<br />

80.0%<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

1% 2% 2% 1%<br />

Negativo<br />

64%<br />

52%<br />

41%<br />

Vacío<br />

12%<br />

2% 4%<br />

4%<br />

Utilitario<br />

6%<br />

33%<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

42%<br />

Educación<br />

Ninguno<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Educación superior<br />

53%<br />

Normativo<br />

Gráfico III.4. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> educativo, 2006.<br />

En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones, <strong>de</strong> nuevo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son tan reducidas que no es posible<br />

llegar a cualquier conclusión <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. En El Salvador, <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

se reduce a dos opciones: <strong>la</strong>s respuestas normativas o <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to. En<br />

cualquier caso, este factor anteriorm<strong>en</strong>te analizado, explicaría <strong>en</strong> parte <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres seña<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los párrafos anteriores. En promedio, <strong>la</strong>s mujeres <strong>salvador</strong>eñas<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or acceso <strong>de</strong> educación y exhib<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad que sus<br />

compatriotas hombres; esto podría explicar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong>s ofrezcan más respuestas vacías<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Esta misma explicación aplica para abordar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias cuando los resultados se cruzan con <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados (urbana o rural). Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.5,<br />

<strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ofrecer más respuestas vacías cuando se les<br />

pregunta por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 54%) y m<strong>en</strong>os respuestas normativas (un poco más <strong>de</strong>l<br />

40%); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuestas<br />

normativas es más alto, esto es, un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 60%, y <strong>la</strong>s respuestas vacías son <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os<br />

81%


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong>l 40%. Aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son m<strong>en</strong>os marcadas <strong>en</strong> este caso que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esco<strong>la</strong>ridad, es c<strong>la</strong>ro que hay una brecha muy marcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> cómo los ciudadanos<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> función <strong>de</strong> si resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Ello es todavía más c<strong>la</strong>ro si se cruzan los datos correspondi<strong>en</strong>tes al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad o c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción que habitan los <strong>en</strong>cuestados. Los resultados indican que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se<br />

examinan los datos según <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia cambian. Por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

respuestas normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es <strong>de</strong>l 60% aproximadam<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />

respuestas vacías, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to o sin s<strong>en</strong>tido son <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 33%. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s medianas y pequeñas, <strong>la</strong>s respuestas normativas rondan <strong>el</strong> 53%, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s<br />

respuestas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to se <strong>el</strong>evan al 39%. En <strong>la</strong>s zonas rurales, como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción cambia y <strong>la</strong>s respuestas más frecu<strong>en</strong>tes se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas sin s<strong>en</strong>tido.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

2.1%<br />

0.7%<br />

Negativo<br />

35.6%<br />

Vacío<br />

54.0%<br />

4.7%<br />

2.8%<br />

Utilitario<br />

57.5%<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

42.5%<br />

Gráfico III.5. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según zona urbana o rural, 2006.<br />

Urbano<br />

Por otro <strong>la</strong>do, una variable que resultó estar vincu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los ciudadanos<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación i<strong>de</strong>ológica, esto es, su autoubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> izquierda y <strong>de</strong>recha. 20 El Gráfico III.6 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones normativas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia son significativam<strong>en</strong>te más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños que se ubican <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

izquierda <strong>de</strong>l espectro i<strong>de</strong>ológico (62.9%), se reduc<strong>en</strong> al 53.3% para los que se ubican <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro y se reduc<strong>en</strong> aún más <strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha (46.5%). Por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

20 Pregunta L1 <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario.<br />

Rural<br />

29


30<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

concepciones vacías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es <strong>la</strong> opuesta. El 49% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha no ofrec<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia; pero estos porc<strong>en</strong>tajes se<br />

reduc<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro (38.2%) y <strong>de</strong> izquierda (31.9%). En términos g<strong>en</strong>erales, lo<br />

anterior parece sugerir que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, <strong>el</strong> término “<strong>de</strong>mocracia”<br />

ti<strong>en</strong>e un significado m<strong>en</strong>os c<strong>la</strong>ro que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas; <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> izquierda, por<br />

su parte, parec<strong>en</strong> estar más anc<strong>la</strong>dos al carácter normativo <strong>de</strong>l concepto.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

1.7% 1.4% 1.4%<br />

Negativo<br />

31.9%<br />

38.2%<br />

Vacío<br />

49.0%<br />

3.6%<br />

7.1%<br />

Utilitario<br />

3.1%<br />

62.9%<br />

53.3%<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

46.5%<br />

I<strong>de</strong>ología<br />

Izquierda<br />

C<strong>en</strong>tro<br />

Derecha<br />

Gráfico III.6. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según posición i<strong>de</strong>ológica, 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, y como se dijo antes, otras variables no parec<strong>en</strong> estar vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y, aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables estudiadas <strong>en</strong> los párrafos anteriores, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

personas parece <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r: o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera normativa o bi<strong>en</strong> sin un<br />

significado preciso, con <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> educación como <strong>la</strong> condición fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>ciadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones ciudadanas. Las <strong>de</strong>finiciones utilitarias y negativas parec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

poco espacio <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños y básicam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición predominante<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, cuando <strong>la</strong> hay, es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que seña<strong>la</strong> algún i<strong>de</strong>al, como libertad, justicia o igualdad.<br />

La sigui<strong>en</strong>te pregunta es <strong>en</strong>tonces si <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e algo que ver con <strong>la</strong>s<br />

opiniones inmediatas sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma o sobre <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong><br />

régim<strong>en</strong> con respecto <strong>de</strong> otros. Este es un aspecto r<strong>el</strong>evante que se aborda <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado.<br />

3.2 Opiniones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

El estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> El Salvador 2006 preguntó a los ciudadanos varios<br />

aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. En primer lugar, consultó <strong>la</strong>s<br />

opiniones sobre qué tan satisfechos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que funciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>el</strong> país. La pregunta <strong>en</strong> concreto estaba redactaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “PN4. En g<strong>en</strong>eral, ¿usted<br />

diría que está muy satisfecho, satisfecho, insatisfecho, o muy insatisfecho con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia funciona <strong>en</strong> El Salvador?”<br />

Los resultados reve<strong>la</strong>n que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción dijo s<strong>en</strong>tirse muy satisfecha con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 42.6% dijo estar satisfecha, <strong>el</strong> 43.2% se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />

insatisfecha con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 10.2% dijo estar muy insatisfecha. Esto significa<br />

que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña prácticam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dividida con respecto a <strong>la</strong> satisfacción<br />

con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

43.2%<br />

10.2%<br />

4.0%<br />

42.6%<br />

Muy satisfecho<br />

Satisfecho<br />

Insatisfecho<br />

Muy insatisfecho<br />

Gráfico III.7. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006.<br />

Una comparación <strong>de</strong> estos resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> 2004 muestra que han crecido los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> insatisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En ese año, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje total <strong>de</strong> personas que se<br />

mostraron insatisfechas con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia era <strong>de</strong>l 38% (insatisfecho y muy<br />

insatisfecho), <strong>de</strong>jando casi dos terceras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (62%) básicam<strong>en</strong>te satisfechas con<br />

<strong>la</strong> misma (satisfecho y muy satisfecho). Para <strong>el</strong> 2006, como se ha visto, ese porc<strong>en</strong>taje ha llegado<br />

al 46%, mostrando un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> insatisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> estas respuestas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia mostró<br />

que ciertam<strong>en</strong>te hay difer<strong>en</strong>cias importantes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> contestar sobre los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. De acuerdo con <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III.3, <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

concepto c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, esto es, que ca<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “vacío”, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a estar<br />

más satisfechas con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> El Salvador (53.4%) que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un concepto normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (<strong>el</strong> 41.3% se mostró satisfecho con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l país). En cualquier caso, estas difer<strong>en</strong>cias resultaron ser estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativas, al m<strong>en</strong>os para <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong><br />

forma normativa y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que ofrecieron conceptos vacíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

31


32<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Estos resultados pue<strong>de</strong>n estar mediados por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>de</strong> forma normativa su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser ciudadanos con mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación y, por lo tanto, más<br />

exig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus expectativas con respecto al <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> político. Pero <strong>en</strong> cualquier<br />

caso, los mismos muestran que poseer una i<strong>de</strong>a normativa sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, les hace un poco<br />

más críticos que no t<strong>en</strong>er ninguna.<br />

Tab<strong>la</strong> III.3. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador<br />

según concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Muy<br />

satisfecho<br />

Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Muy<br />

Satisfecho Insatisfecho<br />

insatisfecho<br />

Total<br />

Negativo 12.5% 25.0% 54.2% 8.3% 100.0%<br />

Vacío 5.2% 48.2% 38.3% 8.3% 100.0%<br />

Utilitario 3.0% 45.5% 40.9% 10.6% 100.0%<br />

Normativo 3.0% 38.3% 47.0% 11.7% 100.0%<br />

Todos 4.0% 42.6% 43.2% 10.2% 100.0%<br />

En otro or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> cosas, cuando se preguntó a los ciudadanos sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático<br />

consi<strong>de</strong>ran que es <strong>el</strong> país, <strong>en</strong> este caso El Salvador, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto <strong>de</strong> respuestas se<br />

conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es dic<strong>en</strong> que <strong>el</strong> país es algo <strong>de</strong>mocrático, con un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas (36.8%), seguido <strong>de</strong> otro porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r (36.4%) que calificó a El Salvador<br />

como poco <strong>de</strong>mocrático, y un porc<strong>en</strong>taje re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeño (11.9%) que dijo que era nada<br />

<strong>de</strong>mocrático; <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 14.8% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados dijo que <strong>el</strong> país era muy <strong>de</strong>mocrático.<br />

Aunque este porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas está lejos <strong>de</strong> ser mayoría <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, sí muestra que una<br />

porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (prácticam<strong>en</strong>te uno <strong>de</strong> cada seis) consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> país es<br />

muy <strong>de</strong>mocrático.<br />

36.4%<br />

11.9%<br />

14.8%<br />

36.8%<br />

Muy <strong>de</strong>mocrático<br />

Algo <strong>de</strong>mocrático<br />

Poco <strong>de</strong>mocrático<br />

Nada <strong>de</strong>mocrático<br />

Gráfico III.8. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático es El Salvador, 2006.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La comparación <strong>de</strong> estos resultados con los <strong>de</strong>l año 2004 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

fundam<strong>en</strong>tales están <strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong> país es muy <strong>de</strong>mocrático.<br />

En 2004, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que respondieron que El Salvador era muy <strong>de</strong>mocrático fue<br />

<strong>de</strong>l 21%, <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> 14.8 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2006; y <strong>la</strong>s personas que opinaron que <strong>el</strong> mismo<br />

era poco o nada <strong>de</strong>mocrático alcanzaba al 43% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l 47.3% actual.<br />

Aunque una comparación <strong>de</strong> estos resultados muestra que los mismos están casi <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

significación estadística, lo anterior significa que m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te ve a El Salvador como<br />

<strong>de</strong>mocrático y han pasado a t<strong>en</strong>er opiniones un poco más críticas sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>en</strong> este país.<br />

Esta pregunta fue también re<strong>la</strong>cionada con los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> categorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas a<br />

<strong>la</strong> pregunta DEM13D, es <strong>de</strong>cir con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, para tratar <strong>de</strong> establecer si <strong>la</strong><br />

forma <strong>en</strong> que los ciudadanos concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ti<strong>en</strong>e algo que ver con <strong>la</strong>s opiniones sobre qué<br />

tan <strong>de</strong>mocrático es <strong>el</strong> país. Los cruces respectivos no brindaron evi<strong>de</strong>ncias contun<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> que<br />

existan difer<strong>en</strong>tas significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong>s opiniones que se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> este país. 21 Los resultados muestran que in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> qué<br />

concepción t<strong>en</strong>gan los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, sea esta normativa, utilitaria, negativa<br />

o vacía, igualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran divididos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s opiniones sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático<br />

es El Salvador.<br />

La <strong>en</strong>cuesta exploró también <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> que<br />

<strong>de</strong>bería implem<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Para <strong>el</strong>lo, se hicieron una serie <strong>de</strong> preguntas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales<br />

dos se p<strong>la</strong>ntearon como muy r<strong>el</strong>evantes. La primera había sido formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

“DEM2. ¿Con cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases está usted más <strong>de</strong> acuerdo? (1) A <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te como uno<br />

le da lo mismo un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático; (2) La <strong>de</strong>mocracia es preferible<br />

a cualquier otra forma <strong>de</strong> gobierno; y (3) En algunas circunstancias un gobierno autoritario pue<strong>de</strong><br />

ser preferible a uno <strong>de</strong>mocrático”. La segunda pregunta estaba redactada <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

“AUT1. Hay g<strong>en</strong>te que dice que necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido a través<br />

<strong>de</strong>l voto. Otros dic<strong>en</strong> que aunque <strong>la</strong>s cosas no funcion<strong>en</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, o sea <strong>el</strong> voto<br />

popu<strong>la</strong>r, es siempre lo mejor. ¿Qué pi<strong>en</strong>sa usted? (1) Necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga<br />

que ser <strong>el</strong>egido; (2) La <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral es lo mejor”.<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera pregunta reve<strong>la</strong>n que mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido<br />

por los <strong>salvador</strong>eños es <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>el</strong> 72.7% <strong>de</strong> los ciudadanos respondió <strong>de</strong> esta forma a <strong>la</strong><br />

pregunta sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido, mi<strong>en</strong>tras que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 12.4% dijo que un<br />

gobierno autoritario pue<strong>de</strong> ser preferible y <strong>el</strong> 14.9% se apuntó con indifer<strong>en</strong>cia, esto es, dici<strong>en</strong>do<br />

que le da lo mismo un gobierno autoritario que uno <strong>de</strong>mocrático.<br />

Estos resultados se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> aún más interesantes cuando se comparan con los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.9, <strong>el</strong> apoyo hacia <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, aunque también mayoritario, era <strong>de</strong>l 75.4%; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong><br />

apoyo al autoritarismo y <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia recibían porc<strong>en</strong>tajes re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ores (13.5% y<br />

21 En realidad, una prueba <strong>de</strong> Chi-cuadrada arrojó una significancia m<strong>en</strong>or al .05, pero <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos categorías<br />

principales eran tan estrechas y los <strong>el</strong>evados intervalos <strong>de</strong> confianza producidos por <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s categorías<br />

“negativas” y “utilitarias” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, que no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir con solv<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia divi<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cuanto a sus opiniones sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> El Salvador.<br />

33


34<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

11% respectivam<strong>en</strong>te). Lo anterior significa que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones públicas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia habrían disminuido un poco <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> dos años, aunque no lo sufici<strong>en</strong>te<br />

como para ser consi<strong>de</strong>rado estadísticam<strong>en</strong>te significativo. Sin embargo, lo que sí ha aum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong> forma significativa, al m<strong>en</strong>os hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> términos estadísticos, es <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas<br />

que pi<strong>en</strong>san que les da lo mismo un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático, esto es, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad parece haber más indifer<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004. En<br />

cualquier caso, los datos parec<strong>en</strong> mostrar que algunos <strong>salvador</strong>eños se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más<br />

indifer<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia que lo que han estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado; pero que <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> mayoría sigue favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como régim<strong>en</strong> preferido.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

11.0%<br />

Le da lo mismo<br />

75.4%<br />

72.7%<br />

14.9% 13.5%<br />

La <strong>de</strong>mocracia es<br />

preferible<br />

12.4%<br />

Gobierno<br />

autoritario<br />

preferible<br />

Gráfico III.9. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2004 y 2006.<br />

¿Cómo se re<strong>la</strong>ciona esto con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia? Los resultados mostraron que <strong>la</strong>s<br />

personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, esto es, una <strong>de</strong>finición vacía, su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

preferir mucho m<strong>en</strong>os un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que <strong>la</strong>s personas que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong><br />

forma normativa, utilitaria o, incluso, negativa. El 63.3% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños que no supieron<br />

<strong>de</strong>finir <strong>de</strong>mocracia optaron por <strong>el</strong><strong>la</strong> como régim<strong>en</strong> preferido, <strong>en</strong> contraposición con <strong>el</strong> 79.9% <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong> manera normativa; <strong>en</strong> esta misma línea, más <strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas que dieron <strong>de</strong>finiciones vacías <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia dijo que le daba lo mismo un régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático, mi<strong>en</strong>tras que solo <strong>el</strong> 10% <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong>mocracia<br />

normativam<strong>en</strong>te optaron por esta respuesta. Las comparaciones con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> grupos, con los<br />

que <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma negativa o utilitaria, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco s<strong>en</strong>tido porque, como ya se<br />

ha visto, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos es tan pequeño que no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido hacer comparaciones que no<br />

t<strong>en</strong>gan significancia estadística.<br />

En cualquier caso, se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> soporte al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático varía <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concepción que se ti<strong>en</strong>e sobre <strong>de</strong>mocracia. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

prevalece <strong>en</strong> todos los grupos, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones, <strong>la</strong> misma es mucho más<br />

2004<br />

2006


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

fuerte <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que <strong>la</strong> <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera normativa, esto es, <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que pi<strong>en</strong>san que<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es libertad, igualdad y justicia, <strong>en</strong>tre otras cosas, que <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> su significado.<br />

Tab<strong>la</strong> III.4. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según concepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Concepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Le da lo<br />

mismo<br />

La<br />

<strong>de</strong>mocracia es<br />

preferible<br />

Gobierno<br />

autoritario<br />

pue<strong>de</strong> ser<br />

preferible<br />

Negativa 7.4% 85.2% 7.4%<br />

Vacía 21.6% 63.3% 15.1%<br />

Utilitaria 13.6% 71.2% 15.2%<br />

Normativa 9.9% 79.9% 10.2%<br />

En <strong>la</strong> segunda pregunta, <strong>la</strong> que pedía que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te expresara su prefer<strong>en</strong>cia al lí<strong>de</strong>r fuerte que no<br />

t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido a través <strong>de</strong>l voto popu<strong>la</strong>r o a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, los resultados<br />

muestran también los dos aspectos r<strong>el</strong>evados anteriorm<strong>en</strong>te: por un <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>salvador</strong>eños sigue apoyando <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral y que, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma habría<br />

<strong>de</strong>crecido <strong>de</strong> forma importante <strong>en</strong> los últimos dos años. Lo anterior no significa que los<br />

<strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales no apoy<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, pero sí que <strong>el</strong> apoyo a<br />

una figura autoritaria (lí<strong>de</strong>r fuerte) habría aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los últimos dos años. De hecho, <strong>en</strong> 2004,<br />

<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que preferían <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral era <strong>de</strong> 94.5%, para 2006 esa<br />

proporción había bajado al 87.6%. En contraposición, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> apoyo a un lí<strong>de</strong>r fuerte<br />

que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido era <strong>de</strong>l 5.5% <strong>en</strong> 2004 y subió al 12.4% <strong>en</strong> 2006, esto es, más <strong>de</strong>l<br />

doble <strong>de</strong> respuestas con respecto a 2004.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100%<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

5.5%<br />

12.4%<br />

Necesitamos un lí<strong>de</strong>r<br />

fuerte que no t<strong>en</strong>ga<br />

que ser <strong>el</strong>egido<br />

94.5%<br />

87.6%<br />

La <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>el</strong>ectoral es lo mejor<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico III.10. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral<br />

según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2006.<br />

35


36<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este caso, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas sobre <strong>el</strong> apoyo <strong>el</strong>ectoral con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia también dio como resultado difer<strong>en</strong>cias significativas. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />

III.5, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra sobre lo que es <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />

misma llega al 82%, pero es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más bajo <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> 97.1%<br />

que apoya a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong>tre los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una concepción más bi<strong>en</strong> normativa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> respuestas, los intervalos <strong>de</strong> confianza son tan amplios que no es<br />

posible establecer una re<strong>la</strong>ción estadísticam<strong>en</strong>te significativa. Estos resultados parec<strong>en</strong> confirmar<br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>el</strong> mayor apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como régim<strong>en</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una concepción normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> cambio <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or soporte al régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocrático provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> qué se trata <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Tab<strong>la</strong> III.5. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral<br />

según <strong>de</strong>finiciones sobre <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Definiciones sobre Lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga Democracia <strong>el</strong>ectoral<br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

que ser <strong>el</strong>egido<br />

es lo mejor<br />

Negativa 11.1% 88.9%<br />

Vacía 18.0% 82.0%<br />

Utilitaria 6.0% 94.0%<br />

Normativa 8.3% 97.1%<br />

3.3 Definición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema<br />

En este apartado se aborda <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>de</strong> tolerancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños. Aunque<br />

estas variables actitudinales <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>de</strong> tolerancia serán vistas con más profundidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te capítulo, <strong>en</strong> este apartado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estas variables<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico III.11 se muestra <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ofrecidas por los ciudadanos. A pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> varios casos, <strong>la</strong>s comparaciones<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas categorías se tras<strong>la</strong>pan <strong>en</strong>tre sí dado <strong>el</strong> gran niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> variabilidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

categorías que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> pocos casos, es posible <strong>en</strong>contrar una difer<strong>en</strong>cia importante <strong>en</strong>tre dos<br />

categorías conceptuales: <strong>la</strong> normativa y <strong>la</strong> vacía. Los <strong>salvador</strong>eños con una <strong>de</strong>finición normativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, esto es, aqu<strong>el</strong>los que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como liberta<strong>de</strong>s, igualdad y<br />

justicia, <strong>en</strong>tre otras cosas, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> apoyo al sistema que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, pero especialm<strong>en</strong>te con re<strong>la</strong>ción a qui<strong>en</strong>es no logran <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. De hecho,<br />

estos últimos, los que no sab<strong>en</strong> qué es <strong>de</strong>mocracia, son los que más parec<strong>en</strong> apoyar al sistema <strong>en</strong><br />

términos g<strong>en</strong>erales. Estos resultados parec<strong>en</strong> contra<strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los análisis<br />

anteriores, según <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s personas con <strong>de</strong>finiciones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia apoyaban<br />

más a los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mocráticos que <strong>la</strong>s personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones vacías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia.


Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

57.8<br />

Vacio<br />

53.1<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico III.11. Apoyo al sistema según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

La respuesta a esa apar<strong>en</strong>te contradicción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra al recordar que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> apoyo al<br />

sistema no necesariam<strong>en</strong>te significa apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La variable <strong>de</strong> apoyo al sistema se<br />

refiere al sistema tal y como está constituido, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> qué tan <strong>de</strong>mocrático es o<br />

no. Cuando los resultados muestran que los <strong>salvador</strong>eños que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una visión normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a expresar m<strong>en</strong>os apoyo por <strong>el</strong> sistema, probablem<strong>en</strong>te están mostrando una<br />

actitud crítica con respecto al <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l mismo, consi<strong>de</strong>rando que <strong>en</strong> términos i<strong>de</strong>ales<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> expresar apoyo al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, como se vio <strong>en</strong> los datos anteriores. El apoyo al<br />

sistema es, sin lugar a dudas, un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

pero <strong>en</strong> sí mismo no refleja apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, refleja apoyo al or<strong>de</strong>n institucional<br />

establecido por <strong>el</strong> régim<strong>en</strong>, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong>l mismo.<br />

El análisis <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong>mocráticas y <strong>la</strong> tolerancia se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.12. En<br />

este caso, los resultados parec<strong>en</strong> confirmar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que se han reportado: los <strong>salvador</strong>eños<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una concepción normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia puntúan más alto <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

tolerancia, esto quiere <strong>de</strong>cir, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más tolerantes que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños,<br />

pero especialm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s personas que no supieron <strong>de</strong>finir lo que es <strong>de</strong>mocracia.<br />

Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, es<strong>en</strong>ciales para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran anc<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s visiones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador.<br />

37


38<br />

Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia (0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

51.6<br />

Vacio<br />

59.4<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico III.12. Tolerancia según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Todo lo anterior sugiere que <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los <strong>salvador</strong>eños concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia importa<br />

para <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, pero también para <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s<br />

fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma como <strong>la</strong> tolerancia. También sugiere que <strong>la</strong>s<br />

personas con concepciones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong>n ser más críticas sobre <strong>el</strong> sistema<br />

y pue<strong>de</strong>n estar exigi<strong>en</strong>do un <strong>de</strong>sempeño mucho más <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l mismo.<br />

3.4 Conclusiones<br />

Los resultados <strong>de</strong> este capítulo han mostrado que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> diversas concepciones<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, pero que <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo prevalece una: <strong>la</strong> normativa. Sin embargo, también<br />

muestran que existe una porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido vacío, esto es, no se le asigna un significado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

normativas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones más comunes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s distintas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> libertad:<br />

libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> asociación, etc. Pero también significa paz, igualdad y justicia.<br />

L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que otras expresiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, como <strong>la</strong>s utilitaristas o <strong>la</strong>s negativas, no<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucha asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia sobre los <strong>salvador</strong>eños. De hecho, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 6 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos se adscribieron a <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />

En este capítulo se ha visto también que <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia tanto<br />

como régim<strong>en</strong> preferido así como <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral fr<strong>en</strong>te a un lí<strong>de</strong>r<br />

fuerte han <strong>de</strong>crecido con respecto a 2004. Aunque <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos sigue apoyando<br />

consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, es c<strong>la</strong>ro que ha habido un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s valoraciones autoritarias. Esta noticia pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionada con<br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> forma leve, pero notoria, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> insatisfacción con <strong>el</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En <strong>el</strong> fondo, todo <strong>el</strong>lo significa que los <strong>salvador</strong>eños sigu<strong>en</strong><br />

apoyando fuertem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, pero los problemas <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño les<br />

ha hecho ser más críticos con respecto a <strong>la</strong> misma.<br />

La <strong>en</strong>cuesta también <strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma o con <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> misma. Las personas que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar más apoyo al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático<br />

que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra sobre lo que es<br />

<strong>de</strong>mocracia. Éstas, por <strong>el</strong> contrario, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar un apoyo m<strong>en</strong>os sólido a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia como régim<strong>en</strong> preferido. Sin embargo, los resultados muestran que <strong>la</strong>s personas con<br />

concepciones normativas apoyan m<strong>en</strong>os al sistema que <strong>la</strong>s personas con i<strong>de</strong>as vacías sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, lo cual sugiere actitu<strong>de</strong>s críticas sobre <strong>el</strong> mismo y sobre su <strong>de</strong>sempeño. Cuando se<br />

trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia, los datos pres<strong>en</strong>tados apoyan <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que los que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa son más tolerantes.<br />

39


IV. Apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños apoyan <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática. Para <strong>el</strong>lo, primero se examina <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema<br />

político, <strong>en</strong> un segundo apartado se aborda <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>. En <strong>el</strong> tercer apartado se<br />

analiza <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema político y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto apartado se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

4.1 Apoyo al sistema<br />

La estabilidad <strong>de</strong> un sistema político y su habilidad para po<strong>de</strong>r superar una crisis sin sucumbir<br />

han sido vincu<strong>la</strong>das directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> legitimidad misma con que cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> sistema político. 22<br />

Seymour Martin Lipset <strong>de</strong>finió <strong>la</strong> legitimidad como “<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar y<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s instituciones <strong>política</strong>s exist<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong>s más apropiadas para <strong>la</strong><br />

sociedad”. 23 La hipótesis <strong>de</strong> Lipset es que los sistemas políticos que son vistos por sus<br />

ciudadanos como legítimos pue<strong>de</strong>n sobrevivir aún fr<strong>en</strong>te a profundas crisis <strong>de</strong> efectividad,<br />

mi<strong>en</strong>tras que aqu<strong>el</strong>los con bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> legitimidad pue<strong>de</strong>n co<strong>la</strong>psar bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> alguna<br />

crisis económica.<br />

Lipset reconoció “que una vez que un sistema alcanza un alto grado <strong>de</strong> legitimidad, no había<br />

garantía <strong>de</strong> que ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te no <strong>la</strong> perdiera. Así como los sistemas políticos pue<strong>de</strong>n atravesar<br />

crisis <strong>de</strong> efectividad, también pue<strong>de</strong>n atravesar crisis <strong>de</strong> legitimidad.” Lipset p<strong>la</strong>nteó que <strong>la</strong>s<br />

crisis <strong>de</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo “pue<strong>de</strong>n erosionar <strong>la</strong> legitimidad porque <strong>la</strong> legitimidad misma<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> ‘ll<strong>en</strong>ar <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> los grupos importantes’. En<br />

consecu<strong>en</strong>cia, ‘un rompimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> efectividad, repetidam<strong>en</strong>te o por un <strong>la</strong>rgo período <strong>de</strong> tiempo,<br />

pondrá <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>la</strong> estabilidad, aunque se trate <strong>de</strong> un sistema legítimo’.” 24<br />

Para analizar <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político <strong>salvador</strong>eño, se va a utilizar una<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong>nominada “Apoyo Político/Alineación”, <strong>la</strong> cual ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por<br />

22 Para este apartado nos hemos basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco conceptual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong>:<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). El Salvador: De <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz, una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. San<br />

Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IDELA y FUNDAUNGO.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1996). Political Culture in Nicaragua: Transitions, 1991-1995. Managua: mimeo, United States Ag<strong>en</strong>cy<br />

for International Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). Nicaragua 1991-1995: Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. En: Córdova<br />

Macías, Ricardo y Maihold, Günther (compi<strong>la</strong>dores). Cultura <strong>política</strong> y transición <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> Nicaragua. Managua:<br />

Fundación Friedrich Ebert, FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Nicaragü<strong>en</strong>ses y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio Cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UCA-Managua.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia. El Salvador 1999.<br />

San Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IUDOP y FUNDAUNGO.<br />

Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2001). Cultura Política, gobierno local y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. América C<strong>en</strong>tral.<br />

Volum<strong>en</strong> I. San Salvador: FLACSO-Programa El Salvador. (En particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> Capítulo 2: Valoraciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y<br />

<strong>el</strong> sistema político).<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004. San Salvador,<br />

USAID, IUDOP, FUNDAUNGO, Van<strong>de</strong>rbilt University, ARD y CREA International.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). The political culture of <strong>de</strong>mocracy in Mexico, C<strong>en</strong>tral America and Colombia, 2004. Van<strong>de</strong>rbilt<br />

University.<br />

23 Al respecto, véase:<br />

Lipset, Seymour Martin. (1981). Political Man: The Social Basis of Politics. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.<br />

Lipset, Seymour Martin. (1994). The Social Requisites of Democracy Revisited. American Sociological Review, 5. Pp. 1-22.<br />

24 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo (2000). Opus Cit. Pp. 55-56.<br />

41


42<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, y ha sido<br />

utilizada <strong>en</strong> varios estudios comparativos a niv<strong>el</strong> internacional. 25 Esta esca<strong>la</strong> busca medir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> apoyo que los ciudadanos otorgan a su sistema <strong>de</strong> gobierno, sin <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong><br />

turno. En <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> se le l<strong>la</strong>ma a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o “apoyo difuso” o “apoyo<br />

al sistema”. 26 La esca<strong>la</strong> se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> cinco ítems y cada ítem utiliza un formato <strong>de</strong> respuesta<br />

<strong>de</strong> siete puntos que van <strong>de</strong> “nada” hasta “mucho”. Las preguntas formu<strong>la</strong>das fueron <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

“B1. ¿Hasta qué punto cree que los tribunales <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> El Salvador garantizan un juicio<br />

justo?<br />

B2. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e respeto por <strong>la</strong>s instituciones <strong>política</strong>s <strong>de</strong> El Salvador?<br />

B3. ¿Hasta qué punto cree que los <strong>de</strong>rechos básicos <strong>de</strong>l ciudadano están bi<strong>en</strong> protegidos por <strong>el</strong><br />

sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

B4. ¿Hasta qué punto se si<strong>en</strong>te orgulloso <strong>de</strong> vivir bajo <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

B6. ¿Hasta qué punto pi<strong>en</strong>sa que se <strong>de</strong>be apoyar <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño?”. 27<br />

El sistema <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> estas variables se basó originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1-7 puntos,<br />

pero para hacer estos resultados más compr<strong>en</strong>sibles han sido convertidas a una esca<strong>la</strong> métrica<br />

más familiar <strong>en</strong> un rango <strong>de</strong> 0-100. 28<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas: los<br />

tribunales <strong>de</strong> justicia (45.1) y <strong>de</strong>rechos básicos (45.1) exhib<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es más bajos, <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong><br />

más alto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra orgullo (52.7), luego sigue apoyo (63.5) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más alto está<br />

instituciones (70.2).<br />

25<br />

Al respecto, véase:<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1983). On the Measurem<strong>en</strong>t of Diffuse Support: Some Evi<strong>de</strong>nce from Mexico. Social Indicators<br />

Research, 12. Pp. 1-24.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Muller, Edward N. (1987). Democratic Stability and Economic Crisis: Costa Rica 1978-1983.<br />

International Studies Quarterly. Pp. 301-326.<br />

Muller, Edward N.; Jukam, Thomas O. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1982). Diffuse Political Support and Antisystem Political<br />

Bevahior: A comparative Analysis. American Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce 26. Pp. 240-264.<br />

Booth, John A. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1993). Political Culture and Democratization: Evi<strong>de</strong>nce from México, Nicaragua and<br />

Costa Rica, <strong>en</strong>: L. Diamond (ed.). Political Culture and Democracy in Dev<strong>el</strong>oping Countries. Boul<strong>de</strong>r: Lynne Reinner. Pp.<br />

107-138.<br />

Fink<strong>el</strong>, Stev<strong>en</strong>; Muller, Edward. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1989). Economic Crisis, Incumb<strong>en</strong>t Performance and Regime Support:<br />

A Comparison of Longitudial Data from West Germany and Costa Rica. British Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce, 19. Pp. 560-<br />

551.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2002). Trouble in Paradise: The Impact of the Erosion of System Support in Costa Rica, 1978-1999. Latin<br />

American Research Review, 37, No. 1.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). Opus Cit.<br />

26<br />

Easton, David. (1975). A Re-Assessm<strong>en</strong>t of the Concept of Political Support. British Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce, 5, Pp. 435-<br />

457.<br />

27<br />

Serie <strong>de</strong> preguntas B1, B2, B3, B4 y B6 <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario.<br />

28<br />

Una medida <strong>de</strong> 1 punto fue restada <strong>de</strong> cada variable para darles a todas un rango <strong>de</strong> 0-6, y luego <strong>el</strong> número resultante se<br />

dividió <strong>en</strong>tre 6, para darle a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> un rango <strong>de</strong> 0-1, <strong>el</strong> cual luego se multiplicó por 100, para darle un rango <strong>de</strong> 0-100.


Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

80<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

45.1<br />

Tribunales<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

70.2<br />

Instituciones<br />

45.1<br />

52.7<br />

Derechos básicos<br />

Orgullo<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

63.5<br />

Apoyo<br />

Gráfico IV.1. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman<br />

<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006.<br />

4.1.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema (1995-2006)<br />

Gracias a que contamos con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y 2004,<br />

es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema para <strong>el</strong> período 1995-2006. En<br />

<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco preguntas utilizadas para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema. En términos g<strong>en</strong>erales se pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r dos aspectos: (a) una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia increm<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema para cuatro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas (tribunales <strong>de</strong><br />

justicia, <strong>de</strong>rechos básicos, orgullo y apoyo) para <strong>el</strong> período 1995-2004, mi<strong>en</strong>tras que para <strong>la</strong><br />

pregunta sobre instituciones hay un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre 1999 y 2004; y (b) una reducción <strong>en</strong> cuatro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s preguntas (tribunales <strong>de</strong> justicia, <strong>de</strong>rechos básicos, orgullo y apoyo) para <strong>el</strong> año 2006, mi<strong>en</strong>tras<br />

que para <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>la</strong>s instituciones hay un leve increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

43


Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

44<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

41<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IV.2. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman<br />

<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 1995-2006.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco preguntas se ha construido una esca<strong>la</strong> que mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> apoyo al sistema. La<br />

esca<strong>la</strong> es un promedio <strong>de</strong> los cinco ítems mostrados anteriorm<strong>en</strong>te. 29/30 En <strong>el</strong> Gráfico IV.3 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas para <strong>el</strong> período 1995-2006. Como<br />

pue<strong>de</strong> verse, <strong>el</strong> apoyo al sistema se fue increm<strong>en</strong>tando significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1995 y 2004:<br />

promedio <strong>de</strong> 53 <strong>en</strong> 1995, 57 <strong>en</strong> 1999 y alcanza 60 <strong>en</strong> 2004; sin embargo, para <strong>el</strong> año 2006 hay<br />

una importante caída (55).<br />

Gráfico IV.3. Apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador (1995-2006):<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> ítems c<strong>en</strong>trales.<br />

29 Para no per<strong>de</strong>r un número significativo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> conteo, si tres o más <strong>de</strong> los cinco ítems son<br />

contestados por <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado, se saca un promedio <strong>de</strong> sus respuestas a esos ítems. Si <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado contesta m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres<br />

ítems, se le <strong>el</strong>imina <strong>de</strong>l análisis.<br />

30 Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confiabilidad para <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema es <strong>de</strong> .681, y para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong><br />

2006 es <strong>de</strong> .747.<br />

69 72 68<br />

70<br />

50 50<br />

47 45<br />

45 47<br />

Tribunales Instituciones Derechos Orgullo Apoyo<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

45<br />

1995 1999 2004 2006<br />

53<br />

57<br />

60<br />

52<br />

55<br />

55<br />

1995 1999 2004 2006<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

61<br />

53<br />

58<br />

64<br />

68<br />

64


4.1.2 Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio para los<br />

países <strong>de</strong> Latinoamérica <strong>en</strong> 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con<br />

niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> apoyo al sistema, ubicándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Costa Rica, México, República<br />

Dominicana y Colombia.<br />

Costa Rica<br />

México<br />

República Dominicana<br />

Colombia<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Chile<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Bolivia<br />

Jamaica<br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Haití<br />

Ecuador<br />

0<br />

41.6<br />

37.4<br />

20<br />

48.9<br />

46.6<br />

45.3<br />

43.9<br />

57.6<br />

55.4<br />

53.2<br />

51.5<br />

57.0<br />

55.0<br />

52.2<br />

64.0<br />

60.8<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% I.C.<br />

40<br />

Promedio Promedio apoyo apoyo al al sistema<br />

sistema<br />

Fu<strong>en</strong>te: Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

Gráfico IV.4. Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparativa.<br />

4.1.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador<br />

En este capítulo se ha i<strong>de</strong>ntificado una reducción <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>tre 2004 y<br />

2006. Sin embargo, no todos los <strong>en</strong>trevistados respondieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera, ya que algunos<br />

<strong>salvador</strong>eños expresan mucho mayor apoyo al sistema <strong>de</strong> gobierno que otros. ¿Qué explica estas<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> opinión? En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes páginas se reportan primero los hal<strong>la</strong>zgos estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativos para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> regresión múltiple, y luego los correspondi<strong>en</strong>tes al análisis bivariado<br />

realizado con respecto a un conjunto <strong>de</strong> variables socio-<strong>de</strong>mográficas, sobre actitu<strong>de</strong>s y valoraciones<br />

<strong>de</strong> distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad nacional.<br />

4.1.4 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> apoyo al sistema<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.4 (ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con los predictores<br />

estadísticam<strong>en</strong>te significativos <strong>de</strong> apoyo al sistema cuando cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras variables se<br />

manti<strong>en</strong>e constante. Básicam<strong>en</strong>te son diez los predictores <strong>de</strong>l apoyo al sistema: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

educativo, <strong>la</strong> edad, los ingresos familiares, <strong>la</strong> valoración sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda - <strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación sobre <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, <strong>la</strong><br />

opinión sobre que tan <strong>de</strong>mocrático es <strong>el</strong> país, <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

60<br />

45


46<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial para castigar a los culpables, y <strong>la</strong> valoración sobre<br />

<strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad cuando han realizado un trámite. Se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong><br />

variable género <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> que no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

4.1.5 Edad y apoyo al sistema<br />

En <strong>el</strong> Gráfico IV.5 pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: conforme<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad, disminuye <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

Sig


Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

Bajo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Medio<br />

ingreso ingreso recodificado<br />

recodificado<br />

recodificado<br />

Sig


48<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Universitaria<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

66<br />

64<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

44<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Universitaria<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Sig.


50<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

Muy malo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Malo<br />

Ni bu<strong>en</strong>o,<br />

ni malo<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

Trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

Muy<br />

bu<strong>en</strong>o<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

Sig.


52<br />

Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

64.8<br />

ARENA<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

54.5<br />

Otros<br />

46.1<br />

FMLN<br />

Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

2006<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IV.11. Apoyo al sistema según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006.<br />

4.1.11 Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema<br />

Para continuar con <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los factores políticos, se recurrió a <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados sobre dos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia: <strong>la</strong> opinión sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l<br />

país y <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En <strong>el</strong> cuestionario se preguntó:<br />

“PN5. En su opinión El Salvador es ¿muy <strong>de</strong>mocrático, algo <strong>de</strong>mocrático, poco <strong>de</strong>mocrático o<br />

nada <strong>de</strong>mocrático?”. En <strong>el</strong> Gráfico IV.12 se pue<strong>de</strong> observar una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: <strong>el</strong> apoyo al<br />

sistema aum<strong>en</strong>ta conforme se increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l país.<br />

El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema es más alto para qui<strong>en</strong>es pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong> país es muy <strong>de</strong>mocrático.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

Nada<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Poco<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Algo<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Muy<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Opinión sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l pais<br />

Sig.


54<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

Muy ma<strong>la</strong><br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ma<strong>la</strong><br />

Ni bu<strong>en</strong>a,<br />

ni ma<strong>la</strong><br />

Bu<strong>en</strong>a<br />

Situación económica <strong>de</strong>l país<br />

Muy<br />

bu<strong>en</strong>a<br />

Sig.


56<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

Nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

Confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial para castigar a<br />

culpable<br />

Sig.


Promedio apoyo al sistema (0-100)<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

Muy mal<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Mal<br />

Ni bi<strong>en</strong> ni<br />

mal<br />

Bi<strong>en</strong><br />

Muy bi<strong>en</strong><br />

Trato recibido al ir a municipalidad para hacer<br />

trámites<br />

Sig.


58<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

20 mil<br />

habitantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Entre 20 y<br />

50 mil<br />

habitantes<br />

Entre 50 y<br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Estrato Pob<strong>la</strong>cional<br />

Mayores <strong>de</strong><br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Sig.


60<br />

Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

80<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

35.1<br />

Partidos Políticos<br />

48.1<br />

Corte Suprema <strong>de</strong><br />

Justicia<br />

48.2<br />

sistema <strong>de</strong> justicia<br />

48.4<br />

Corte <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

48.7<br />

Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva<br />

49.8<br />

Tribunal Supremo<br />

Electoral<br />

51.1<br />

Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República<br />

51.3<br />

Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

52.3<br />

Policía Nacional Civil<br />

52.3<br />

Gobierno Nacional<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

59.6<br />

Municipalidad<br />

59.6<br />

Medios <strong>de</strong><br />

Comunicación<br />

60.4<br />

Gráfico IV.19. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, 2006.<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, comparando los años 2004 y<br />

2006. El principal <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to a <strong>de</strong>stacar, es <strong>la</strong> disminución g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong>tre 2004 y 2006, aunque con algunos matices: <strong>la</strong> reducción es pequeña <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Procuraduría para <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los Derechos Humanos y <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República, luego hay una disminución <strong>en</strong>tre 4 y 8 puntos para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>la</strong> reducción es <strong>de</strong> 13.8 puntos, 12.3 puntos para <strong>la</strong><br />

Policía Nacional Civil y 10.1 puntos para <strong>el</strong> Tribunal Supremo Electoral.<br />

Fuerza Armada<br />

62.7<br />

Iglesia Católica<br />

63.0<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

64.6<br />

Procuraduría Derechos<br />

Humanos


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

62.7<br />

68.5<br />

Iglesia Católica<br />

64.6<br />

64.9<br />

Procuraduría Derechos<br />

Humanos<br />

60.4<br />

68.6<br />

Fuerza Armada<br />

59.6<br />

67.1<br />

Medios <strong>de</strong> Comunicación<br />

63.0<br />

63.2<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República<br />

59.6<br />

62.9<br />

Municipalidad<br />

52.3<br />

64.6<br />

Policía Nacional Civil<br />

51.3<br />

65.1<br />

Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones'<br />

52.3<br />

60.6<br />

Gobierno Nacional<br />

49.8<br />

59.9<br />

Tribunal Supremo Electoral<br />

51.1<br />

57.8<br />

Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República<br />

48.4<br />

53.9<br />

Corte <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas<br />

48.1<br />

53.2<br />

Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />

48.7<br />

52.5<br />

Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva<br />

48.2<br />

52.7<br />

sistema <strong>de</strong> justicia<br />

35.1<br />

39.9<br />

Partidos Políticos<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

Gráfico IV.20. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones comparando 2004 y 2006.<br />

61


4.2 Tolerancia<br />

62<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este apartado se explora <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, para lo cual nos<br />

basamos <strong>en</strong> estudios empíricos previos realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>. 36 El estudio<br />

cuantitativo <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> ti<strong>en</strong>e sus raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Stouffer y McClosky<br />

sobre <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados norteamericanos <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>de</strong>rechos civiles a<br />

aqu<strong>el</strong>los que propon<strong>en</strong> causas impopu<strong>la</strong>res. 37 Sullivan, Piereson y Marcus argum<strong>en</strong>tan que <strong>la</strong><br />

tolerancia es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to crítico <strong>en</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática, <strong>de</strong>bido a que actitu<strong>de</strong>s<br />

intolerantes pue<strong>de</strong>n producir con <strong>el</strong> tiempo un comportami<strong>en</strong>to intolerante que podría poner <strong>en</strong><br />

riesgo a los b<strong>la</strong>ncos <strong>de</strong> <strong>la</strong> intolerancia. 38 Otros investigadores han ext<strong>en</strong>dido sus estudios más allá<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos. 39<br />

Para analizar los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador se va a utilizar una esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Van<strong>de</strong>rbilt. En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron cuatro preguntas que se refier<strong>en</strong> a cuatro liberta<strong>de</strong>s<br />

civiles básicas: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a votar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho para realizar manifestaciones pacíficas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

a postu<strong>la</strong>rse para cargos públicos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión. Al <strong>en</strong>cuestado se le<br />

<strong>en</strong>tregó una tarjeta que ti<strong>en</strong>e una escalera <strong>de</strong> 10 gradas. Se utilizó un formato <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> 10<br />

puntos, que va <strong>de</strong> una fuerte <strong>de</strong>saprobación (valor 1) a una fuerte aprobación (valor 10). Las<br />

preguntas formu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

“D1. Hay personas que siempre hab<strong>la</strong>n mal <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> El Salvador, no solo <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> turno, sino <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar <strong>de</strong> estas personas?<br />

D2. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba <strong>el</strong> que estas personas puedan llevar a cabo<br />

manifestaciones pacíficas con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> expresar sus puntos <strong>de</strong> vista?<br />

D3. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba que estas personas puedan postu<strong>la</strong>rse para cargos<br />

públicos?<br />

36<br />

Para este apartado nos hemos basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco conceptual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong>:<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova Macías, Ricardo (1995). Opus Cit.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1996). Opus Cit.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova Macías, Ricardo (1995). Opus Cit.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo (2000). Opus Cit.<br />

Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2001). Opus Cit.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong> (2005). Opus Cit.<br />

37<br />

Véase:<br />

Stouffer, Samu<strong>el</strong> A. (1955). Communism, Conformity and Civil Liberties. New York: Doubleday.<br />

McClosky, Herbert (1964). Cons<strong>en</strong>sus and I<strong>de</strong>ology in American Politics. American Political Sci<strong>en</strong>ce Review, 58, p. 361-382.<br />

McClosky, Herbert y Brill, Alida (1983). Dim<strong>en</strong>sions of Tolerance: What Americans B<strong>el</strong>ieve about Civil Liberties. New York:<br />

Russ<strong>el</strong>l Sage Foundation.<br />

38<br />

Sullivan, John L.; Piereson, James y Marcus, George E. (1982). Political Tolerance and American Democracy. Chicago: The<br />

University of Chicago Press.<br />

39<br />

Sullivan, John L.; Shamir, Micha<strong>el</strong>; Walsh, Patrick y Roberts, Nieg<strong>el</strong> S. (1985). Political Tolerance in Context: Support for<br />

Unpopu<strong>la</strong>r Minorities in Isra<strong>el</strong>, New Ze<strong>la</strong>nd, and the United States. Boul<strong>de</strong>r: Westview Press.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Arabs in Isra<strong>el</strong>: Political Tolerance and Ethnic Conflict. The Journal of Applied<br />

Behavioral Sciece, 19. p 55-66.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Toward an Empirical Theory of Tolerance: Radical Groups in Isra<strong>el</strong> and Costa Rica.<br />

Comparative Political Studies, 15. p 385-404.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). Opus Cit.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

D4. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba que estas personas salgan <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión para dar<br />

un discurso?”. 40<br />

El sistema <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> estas variables se basó originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un formato 0-10, pero para<br />

hacer estos resultados más compr<strong>en</strong>sibles han sido convertidas a una esca<strong>la</strong> métrica <strong>en</strong> un rango<br />

<strong>de</strong> 0-100. En <strong>el</strong> Gráfico IV.21 se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

preguntas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006: postu<strong>la</strong>rse a cargos (50.1), votar (55.3), libertad <strong>de</strong> expresión<br />

(55.8), y manifestarse pacíficam<strong>en</strong>te (62.4).<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

55.3<br />

Votar<br />

62.4<br />

50.1<br />

Manifestaciones pacíficas<br />

55.8<br />

Postu<strong>la</strong>rse a cargos<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión<br />

Gráfico IV.21. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006.<br />

4.2.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> (1995-2006)<br />

Gracias a que se cu<strong>en</strong>ta con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y<br />

2004, es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia para <strong>el</strong> período 1995-2006. En <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro preguntas utilizadas para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>. En términos g<strong>en</strong>erales se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>en</strong>tre 1995 y<br />

1999 aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tolerancia para <strong>la</strong>s cuatro preguntas; pero <strong>en</strong>tre 1999 y 2004 disminuye <strong>la</strong><br />

tolerancia para <strong>la</strong>s cuatro preguntas, cay<strong>en</strong>do prácticam<strong>en</strong>te a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 1995; y para 2006<br />

hay un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro preguntas, arriba <strong>de</strong>l promedio para 2004, pero <strong>en</strong> tres <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

situandose abajo <strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 1999.<br />

40 Serie <strong>de</strong> preguntas D1, D2, D3 y D4 <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario.<br />

63


64<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IV.22. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 1995-2006.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro preguntas se ha construido una esca<strong>la</strong> que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>. 41 Esta<br />

esca<strong>la</strong> es un promedio <strong>de</strong> los cuatro ítems mostrados anteriorm<strong>en</strong>te. 42 En <strong>el</strong> Gráfico IV.23 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados para <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1995-2006. Como<br />

pue<strong>de</strong> verse, <strong>la</strong> tolerancia aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> 53 <strong>en</strong> 1995 a 58 <strong>en</strong> 1999, para luego disminuir a 51 para<br />

2004, para luego aum<strong>en</strong>tar a 56 <strong>en</strong> 2006.<br />

Gráfico IV.23. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006.<br />

41 Para no per<strong>de</strong>r un número significativo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> conteo, si dos o más <strong>de</strong> los cuatro ítems son<br />

contestados por <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado, se saca un promedio <strong>de</strong> sus respuestas a esos ítems. Si <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado contesta m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos<br />

ítems se le <strong>el</strong>imina <strong>de</strong>l análisis.<br />

42 Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> alpha <strong>de</strong> confiabilidad para <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema es <strong>de</strong> .795, y para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006 es<br />

<strong>de</strong> .804.<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

45<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

51<br />

44<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

50<br />

Postu<strong>la</strong>rse a<br />

cargos<br />

53<br />

52<br />

55<br />

Libre<br />

expresión<br />

62<br />

58<br />

56<br />

54 55<br />

51<br />

1995 1996 2004 2006<br />

58<br />

51<br />

56<br />

1995 1999 2004 2006<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

56<br />

64<br />

55<br />

62<br />

Votar Manifestarse


4.2.2 Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio para los<br />

países <strong>de</strong> Latinoamérica <strong>en</strong> 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con un<br />

niv<strong>el</strong> intermedio <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, ubicándose arriba <strong>de</strong> Bolivia, Honduras, Ecuador,<br />

Panamá, Colombia, Guatema<strong>la</strong>, Nicaragua y Perú.<br />

Bolivia<br />

Honduras<br />

Ecuador<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

El Salvador<br />

México<br />

Chile<br />

República Dominicana<br />

Haití<br />

Costa Rica<br />

Jamaica<br />

0<br />

43.9<br />

20<br />

46.2<br />

46.8<br />

48.0<br />

51.8<br />

52.7<br />

53.5<br />

53.6<br />

55.8<br />

56.2<br />

56.3<br />

58.9<br />

62.1<br />

62.2<br />

72.7<br />

40<br />

60<br />

Promedio Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> tolerancia tolerancia <strong>política</strong><br />

<strong>política</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IV.24. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparativa.<br />

4.2.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador<br />

Si bi<strong>en</strong> se ha seña<strong>la</strong>do una disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>tre 1999 y<br />

2004, así como un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>tre 2004 y 2006, no todos los <strong>en</strong>trevistados<br />

respondieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. ¿Qué explica estas difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> opinión? En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

páginas se reportan primero los hal<strong>la</strong>zgos estadísticam<strong>en</strong>te significativos para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

regresión múltiple, y posteriorm<strong>en</strong>te los resultados para <strong>el</strong> análisis bivariado realizado con<br />

respecto a un conjunto <strong>de</strong> variables socio-<strong>de</strong>mográficas, sobre actitu<strong>de</strong>s y valoraciones <strong>de</strong><br />

distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad nacional.<br />

4.2.4 Mo<strong>de</strong>lo sobre <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong><br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.5 (ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión múltiple<br />

con los predictores estadísticam<strong>en</strong>te significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong> cuando cada una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s otras variables se manti<strong>en</strong>e constante. Básicam<strong>en</strong>te son seis los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia: <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> educativo, <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l<br />

presi<strong>de</strong>nte Saca, <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> indice <strong>de</strong> riqueza<br />

medido por <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales. Se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> variable edad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> que no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

80<br />

65


4.2.5 Educación y tolerancia<br />

66<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La educación resultó ser un factor asociado a <strong>la</strong> tolerancia. En <strong>el</strong> Gráfico IV.25 se pue<strong>de</strong> apreciar<br />

que <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los sin educación formal <strong>la</strong> tolerancia es más baja, y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es que aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> tolerancia conforme se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad.<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Universitaria<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Sig.


68<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

66<br />

64<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

44<br />

42<br />

40<br />

51.3<br />

Bajo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Medio<br />

Equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar<br />

Sig.


70<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

Muy<br />

bu<strong>en</strong>o<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

Ni bu<strong>en</strong>o,<br />

ni malo<br />

Malo<br />

Trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

Muy malo<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

Sig.


72<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

68.9<br />

FMLN<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

53.5<br />

Otros<br />

48.9<br />

ARENA<br />

Partido por <strong>el</strong> que voto <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

69<br />

66<br />

63<br />

60<br />

57<br />

54<br />

51<br />

Muy<br />

satisfecho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Satisfecho<br />

Insatisfecho<br />

Muy<br />

insatisfecho<br />

Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

Sig.


74<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

59<br />

58<br />

57<br />

56<br />

55<br />

54<br />

53<br />

Mayores <strong>de</strong><br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Entre 50 y<br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Entre 20 y<br />

50 mil<br />

habitantes<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

20 mil<br />

habitantes<br />

Sig.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

competitivas <strong>en</strong> forma regu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> los cuales se permite una amplia participación. Estas mismas<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> tipo autoritario t<strong>en</strong>drían implicaciones totalm<strong>en</strong>te distintas”. 45<br />

La Tab<strong>la</strong> IV.1 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s cuatro combinaciones posibles <strong>en</strong>tre legitimidad y tolerancia. Los<br />

sistemas políticos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> predominantem<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>da <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong> alto apoyo al sistema y alta<br />

tolerancia son aqu<strong>el</strong>los que t<strong>en</strong><strong>de</strong>rían a favorecer una estabilidad <strong>de</strong>mocrática. Esto se<br />

fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> que <strong>en</strong> contextos no coercitivos se necesita una alta legitimidad para<br />

que <strong>el</strong> sistema sea estable y se necesita tolerancia para que se mant<strong>en</strong>ga <strong>de</strong>mocrático. 46<br />

Cuando <strong>el</strong> apoyo al sistema se manti<strong>en</strong>e alto pero <strong>la</strong> tolerancia es baja (c<strong>el</strong>da <strong>de</strong> estabilidad<br />

autoritaria), <strong>el</strong> sistema ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a mant<strong>en</strong>erse estable (por <strong>el</strong> alto apoyo), aunque <strong>el</strong> gobierno<br />

<strong>de</strong>mocrático podría estar <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo.<br />

Una situación <strong>de</strong> bajo apoyo al sistema está expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos casil<strong>la</strong>s inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, y<br />

ambas van ligadas a situaciones <strong>de</strong> inestabilidad. En <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> bajo apoyo y alta tolerancia se<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a favorecer una inestabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> bajo apoyo y<br />

baja tolerancia refleja condiciones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia está <strong>en</strong> riesgo.<br />

Tab<strong>la</strong> IV.1. Re<strong>la</strong>ción teórica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia<br />

<strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas.<br />

Apoyo al<br />

Tolerancia<br />

sistema Alto Bajo<br />

Alto Democracia estable Estabilidad autoritaria<br />

Bajo Democracia inestable La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo<br />

4.3.1 Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre tolerancia y apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador<br />

Un primer com<strong>en</strong>tario a tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración es que <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> tolerancia no están positivam<strong>en</strong>te asociadas <strong>la</strong> una con <strong>la</strong> otra (r= -.068, sig


76<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.2. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> El Salvador, 2006.<br />

Apoyo al<br />

Tolerancia<br />

sistema Alto Bajo<br />

Alto<br />

Democracia estable<br />

32%<br />

Estabilidad autoritaria<br />

27%<br />

Bajo<br />

Democracia inestable<br />

25%<br />

La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo<br />

16%<br />

Estos resultados pue<strong>de</strong>n colocarse <strong>en</strong> una perspectiva comparativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, gracias a que se<br />

cu<strong>en</strong>ta con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y 2004. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.3 se<br />

pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro c<strong>el</strong>das para <strong>el</strong> período 1995-2006. En lo que se refiere a <strong>la</strong><br />

c<strong>el</strong>da “<strong>de</strong>mocracia estable” t<strong>en</strong>emos un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 29% a 36% <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, y luego una<br />

pequeña disminución al 32% para 2004 y se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 32% para 2006. Como se ha seña<strong>la</strong>do<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, prácticam<strong>en</strong>te un tercio <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados se ubican <strong>en</strong> esta c<strong>el</strong>da. En <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong><br />

“<strong>de</strong>mocracia inestable” t<strong>en</strong>emos que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 23% <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, luego disminuye al 17%<br />

para 2004 y aum<strong>en</strong>ta al 25% para 2006. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da “estabilidad autoritaria”, ésta<br />

disminuye <strong>de</strong> 27% a 25% <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, para luego increm<strong>en</strong>tarse significativam<strong>en</strong>te al 35% <strong>en</strong><br />

2004 y luego dismininuir al 27% <strong>en</strong> 2006. Por último, <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da “<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo” disminuye<br />

<strong>de</strong>l 21% <strong>en</strong> 1995 al 16% <strong>en</strong> 1999 y se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ese niv<strong>el</strong> para 2004 y 2006.<br />

Apoyo al<br />

Tab<strong>la</strong> IV.3. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia<br />

<strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006.<br />

Tolerancia<br />

sistema Alto Bajo<br />

Democracia estable Estabilidad autoritaria<br />

1995 1999 2004 2006 1995 1999 2004 2006<br />

Alto<br />

29% 36% 32% 32% 27% 25% 35% 27%<br />

Bajo<br />

Democracia inestable La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo<br />

1995 1999 2004 2006 1995 1999 2004 2006<br />

23% 23% 17% 25% 21% 16% 16% 16%<br />

4.3.2 La estabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Para analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para los países <strong>de</strong> Latinoamérica <strong>en</strong> 2006, hay que <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da<br />

“<strong>de</strong>mocracia estable”. 47 En <strong>el</strong> Gráfico IV.34 se pue<strong>de</strong> apreciar que El Salvador está <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> países con niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> apoyo al sistema, situándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Costa Rica, México,<br />

República Dominicana y Jamaica.<br />

47 Se ha creado una nueva variable, <strong>de</strong>nominada “bar2x2,” <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos. Esta variable <strong>el</strong>imina casos <strong>en</strong> que hay datos<br />

incompletos sobre <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia o sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema. La codificación fue:<br />

si (psa5r=1 and tolr=1) bar2x2=100.<br />

si (psa5r=1 and tolr=2) bar2x2=0.<br />

si (psa5r=2 and tolr=1) bar2x2=0.<br />

si (psa5r=2 and tolr=2) bar2x2=0.


4.4 Conclusiones<br />

Ecuador<br />

Bolivia<br />

Perú<br />

Panamá<br />

Haití<br />

Nicaragua<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Chile<br />

Colombia<br />

El Salvador<br />

Jamaica<br />

República Dominicana<br />

México<br />

Costa Rica<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

12.0<br />

19.7<br />

21.4<br />

22.8<br />

23.5<br />

10<br />

24.9<br />

25.2<br />

26.8<br />

29.9<br />

30.6<br />

32.2<br />

36.2<br />

38.3<br />

41.3<br />

20<br />

50.2<br />

30<br />

40<br />

50<br />

Actitu<strong>de</strong>s Actitu<strong>de</strong>s que que favorec<strong>en</strong> favorec<strong>en</strong> una<br />

una<br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong>mocracia estable<br />

estable<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IV.34. Actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable:<br />

El Salvador <strong>en</strong> una perspectiva comparativa.<br />

En este capítulo se ha mostrado que <strong>el</strong> apoyo al sistema, un compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> estabilidad <strong>política</strong>, se increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida y<br />

significativa <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>tre 1995 y 2004, para producirse una caída significativa <strong>en</strong> 2006.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> regresión múltiple, son diez los predictores <strong>de</strong>l apoyo al sistema: <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> edad, los ingresos familiares, <strong>la</strong> valoración sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l<br />

país, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda - <strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación sobre <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca,<br />

<strong>la</strong> opinión sobre que tan <strong>de</strong>mocrático es <strong>el</strong> país, <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial para castigar a los culpables, y <strong>la</strong> valoración sobre<br />

<strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad cuando han realizado un trámite.<br />

A<strong>de</strong>más, los datos han mostrado que <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>, un compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática, se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, pero se ha reducido<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1999 y 2004, para producirse un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2006. De acuerdo con <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> regresión múltiple, son seis los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>el</strong><br />

género, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, <strong>la</strong><br />

satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> riqueza medido por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales.<br />

60<br />

77


78<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> marco teórico, se ha buscado explorar <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre apoyo para <strong>el</strong><br />

sistema y tolerancia <strong>política</strong>, para lo cual se dicotomizaron ambas variables y se crearon cuatro<br />

combinaciones posibles. La distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> estas cuatro casil<strong>la</strong>s es <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> 32% se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia estable, un 27% <strong>en</strong> estabilidad autoritaria,<br />

un 25% <strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia inestable y un 16% <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong>mocracia estable, ésta no ha t<strong>en</strong>ido variación <strong>en</strong> los últimos años (32% <strong>en</strong> 2004 y 32%<br />

<strong>en</strong> 2006).


V. Corrupción y <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La corrupción es, junto a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal, uno <strong>de</strong> los problemas más serios que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mocracias <strong>la</strong>tinoamericanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. La creci<strong>en</strong>te preocupación por <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana ha llevado a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> iniciativas importantes. A<br />

finales <strong>de</strong>l año 2003 y bajo iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, 95 países firmaron <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción. Todos los países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos, con excepción <strong>de</strong> Honduras, firmaron <strong>el</strong> tratado. Dicha conv<strong>en</strong>ción con<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong>litos como <strong>el</strong> soborno, <strong>la</strong> malversación <strong>de</strong> caudales públicos, <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias, <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to ilícito, <strong>el</strong> <strong>la</strong>vado o b<strong>la</strong>nqueo <strong>de</strong> dinero, y <strong>el</strong> <strong>en</strong>cubrimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre otros. También<br />

estipu<strong>la</strong> que serán consi<strong>de</strong>rados como <strong>de</strong>litos no sólo los actos específicos <strong>de</strong> corrupción antes<br />

seña<strong>la</strong>dos, sino también cualquier forma <strong>de</strong> apoyo a los actos corruptos, así como <strong>la</strong> obstrucción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones correspondi<strong>en</strong>tes. La conv<strong>en</strong>ción es <strong>el</strong> primer instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

su naturaleza diseñado para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, <strong>el</strong> cual complem<strong>en</strong>tará otros<br />

esfuerzos internacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dirección, como los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Estados<br />

Americanos.<br />

Reci<strong>en</strong>tes iniciativas <strong>de</strong> activistas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción han seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> misma se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> pobreza. Huguette Lab<strong>el</strong>le, presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia<br />

Internacional, afirmó con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Índice <strong>de</strong> Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción<br />

2006 que “<strong>la</strong> corrupción atrapa a millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza. […] A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> leyes y normativas anticorrupción, los resultados que hoy<br />

pres<strong>en</strong>tamos indican que todavía queda mucho por hacer antes <strong>de</strong> que podamos registrar una<br />

mejora significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> los ciudadanos más pobres <strong>de</strong>l mundo”.<br />

El Salvador no está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> corrupción. De acuerdo con <strong>el</strong><br />

Índice <strong>de</strong> Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción 2006 publicado por Transpar<strong>en</strong>cia Internacional, El<br />

Salvador ti<strong>en</strong>e un puntaje <strong>de</strong> 4 sobre una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 10, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> 10, mostraría <strong>el</strong> mayor niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y 1 <strong>el</strong> mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> corrupción. Eso ubica a El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> puesto número<br />

61, sobre 163, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ranking mundial <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

como Chile, Uruguay y Costa Rica; pero por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>la</strong>tinoamericana y al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> naciones c<strong>en</strong>troamericanas. 48 De hecho, los países<br />

vecinos, Guatema<strong>la</strong>, Honduras y Nicaragua ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntajes por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 3. Sin embargo, una<br />

comparación con <strong>el</strong> índice publicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2003 reve<strong>la</strong> que El Salvador habría mejorado<br />

poco con respecto al índice <strong>de</strong> ese año. En 2003, El Salvador t<strong>en</strong>ía un puntaje <strong>de</strong> 3.7, 49 y su<br />

avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional con respecto a <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> dos años sólo alcanzaría tres décimas <strong>de</strong>l índice.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción no llega a ser percibido como un asunto grave para <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> ciudadanos que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Las múltiples <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> opinión pública su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

adjudicar un lugar muy secundario al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong><br />

preocupaciones ciudadanas se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> problemáticas que son percibidas como más<br />

48 Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>: Transpar<strong>en</strong>cy International Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe. (2006). Índice <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> corrupción.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.transpar<strong>en</strong>cy.org/news_room/in_focus/cpi_2006/cpi_table.<br />

49 Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>: Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador, 2004. San Salvador, USAID, IUDOP, FUNDAUNGO, Van<strong>de</strong>rbilt University, ARD y CREA International.<br />

79


80<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

urg<strong>en</strong>tes, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> economía. 50 Es más, un reci<strong>en</strong>te estudio sobre <strong>la</strong> corrupción<br />

<strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>contró que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sobre todo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> con m<strong>en</strong>or<br />

esco<strong>la</strong>ridad y recursos, ni siquiera ti<strong>en</strong>e una i<strong>de</strong>a muy c<strong>la</strong>ra sobre lo que significa <strong>la</strong> corrupción o<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión pública y privada. 51 Preguntados sobre lo que significa<br />

corrupción, más <strong>de</strong>l 25% <strong>de</strong> los ciudadanos respondieron vincu<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong> corrupción con los<br />

problemas <strong>de</strong> criminalidad, inseguridad pública y pandil<strong>la</strong>s. No faltaron qui<strong>en</strong>es seña<strong>la</strong>ron que <strong>la</strong><br />

corrupción era un problema <strong>de</strong> moralidad sexual. La investigación mostró que ese tipo <strong>de</strong><br />

nociones ti<strong>en</strong>e fuertes implicaciones para <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> cómo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te aborda <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción o cómo evalúa <strong>la</strong> gestión institucional <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> problemática. La misma<br />

investigación señaló que muchos ciudadanos “valoraron” bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia porque <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron que <strong>el</strong> gobierno estaba “aplicando mano dura a los<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes corruptos”. 52/53<br />

La corrupción no sólo impacta <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, como ya lo apuntaba <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong><br />

Transpar<strong>en</strong>cia Internacional, también impacta otras áreas que al final afectan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país<br />

y g<strong>en</strong>eran pobreza. Es <strong>en</strong> esta línea que <strong>la</strong> corrupción es i<strong>de</strong>ntificada hoy como un obstáculo para <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La <strong>de</strong>silusión con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong> asumir difer<strong>en</strong>tes vías <strong>de</strong><br />

respuesta, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>el</strong> resquebrajami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> partidos políticos, <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong><br />

gobernabilidad, <strong>el</strong> retorno al autoritarismo y <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario social inseguro, frágil y viol<strong>en</strong>to. Todas<br />

estas formas, <strong>de</strong> una u otra manera, han hecho su aparición <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países<br />

<strong>de</strong> América Latina, y usualm<strong>en</strong>te han sido i<strong>de</strong>ntificados como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>el</strong><br />

sub<strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> tradición <strong>cultura</strong>l autoritaria y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad socioeconómica. No es sino hasta<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> corrupción ha sido <strong>de</strong>scubierta como una am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. 54<br />

El objetivo <strong>de</strong> este capítulo es examinar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> corrupción cotidiana sobre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La tesis fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> este<br />

ejercicio es que <strong>la</strong> corrupción erosiona <strong>la</strong> confianza que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos sobre <strong>el</strong> sistema<br />

político y sobre otras condiciones importantes para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. Este no es <strong>el</strong> primer estudio sobre <strong>la</strong> corrupción que se lleva a cabo <strong>en</strong> El Salvador.<br />

Ya exist<strong>en</strong> otros estudios que han abordado <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este país<br />

c<strong>en</strong>troamericano, algunos inclusive con perspectivas muy innovadoras e interesantes, como un<br />

estudio sobre <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia presupuestaria <strong>en</strong> los presupuestos estatales realizado <strong>en</strong> 2003, 55 y<br />

otro estudio sobre <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites económicas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Estado. 56 La investigación que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estas páginas se suma a los esfuerzos que int<strong>en</strong>tan<br />

vincu<strong>la</strong>r empíricam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> corrupción, medida como victimización por sobornos y pagos<br />

50 Ver, por ejemplo: Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (2006). Encuesta <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l año 2006. Serie <strong>de</strong><br />

informes 112. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

51 Ver: Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Martín <strong>de</strong> Vega, Álvaro. (2004). La percepción sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong> El<br />

Salvador. Los ciudadanos hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong> corrupción. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

52 Cruz y Martín (2004).<br />

53 En realidad, se referían a que cuando fue efectuada <strong>la</strong> investigación, <strong>el</strong> gobierno había <strong>la</strong>nzado <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Mano Dura <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles. Las respuestas <strong>de</strong> mucha g<strong>en</strong>te hacían refer<strong>en</strong>cia a ese p<strong>la</strong>n que no t<strong>en</strong>ía nada que ver con <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong> los funcionarios gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

54 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2002). The Impact of Corruption on Regime Legitimacy: A Comparative Study of Four Latin American<br />

Countries. Journal of Politics 64 (2): 408-433.<br />

55 Ver: PROBIDAD. (2003). Índice Latinoamericano <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia Presupuestaria. Informe <strong>de</strong> El Salvador. San Salvador:<br />

PROBIDAD.<br />

56 Ver: Escobar, Marce<strong>la</strong>. (2005). La transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>salvador</strong>eño. La perspectiva <strong>de</strong> los empresarios. San Salvador:<br />

IUDOP-UCA.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ilegales, con <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática. 57 El<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> S<strong>el</strong>igson utilizando <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, <strong>en</strong> distintos países<br />

<strong>de</strong> América Latina, y <strong>la</strong>s cuales <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong>s personas que han sido víctimas <strong>de</strong><br />

corrupción ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar índices más bajos <strong>de</strong> apoyo al sistema. 58<br />

Este capítulo expone los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta referidos a <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> El Salvador<br />

dividi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: El primer apartado expone los resultados que se<br />

refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> percepción que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> corrupción; <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo apartado<br />

se exploran los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país <strong>de</strong> acuerdo a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería sobre<br />

victimización por corrupción; <strong>en</strong> tercer lugar, se aborda <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuarto apartado se examina <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre legitimidad y corrupción; y <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto<br />

apartado, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

5.1 Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

Para com<strong>en</strong>zar a explorar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, es importante examinar <strong>la</strong> percepción que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción que existe <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Para <strong>el</strong>lo se formuló<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “EXC7. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia, ¿<strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong> los<br />

funcionarios públicos está: muy g<strong>en</strong>eralizada, algo g<strong>en</strong>eralizada, poco g<strong>en</strong>eralizada o nada<br />

g<strong>en</strong>eralizada?” Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.1 y reve<strong>la</strong>n que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 43.1%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cree que <strong>la</strong> corrupción está muy g<strong>en</strong>eralizada; mi<strong>en</strong>tras que otro porc<strong>en</strong>taje<br />

importante <strong>de</strong> personas (<strong>el</strong> 28.6%) cree que está algo g<strong>en</strong>eralizada. El resto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados, <strong>el</strong><br />

28.3%, pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> corrupción está poco o nada g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

57 El primer estudio al respecto está publicado bajo <strong>el</strong> nombre: S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías,<br />

Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia El Salvador 1999. San Salvador. Véase también: Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Martín <strong>de</strong><br />

Vega, Álvaro. (2004). La percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> El Salvador. Los ciudadanos hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong><br />

corrupción. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

58 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2002). Op. Cit.<br />

81


82<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia o lo que ha oído m<strong>en</strong>cionar, <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong> los funcionarios públicos está...?<br />

21.4%<br />

28.6%<br />

6.9%<br />

43.1%<br />

Muy<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Algo<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Poco<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Nada<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Gráfico V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos, 2006.<br />

Una comparación <strong>de</strong> estos resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

percepciones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos habrían aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> 2006. De<br />

hecho, y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> V.1, <strong>en</strong> ese año, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que opinaban<br />

que <strong>la</strong> corrupción estaba muy g<strong>en</strong>eralizada fue <strong>de</strong>l 36%, prácticam<strong>en</strong>te 7 puntos porc<strong>en</strong>tuales<br />

m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> 2006. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2004, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que p<strong>en</strong>saban que <strong>la</strong><br />

corrupción era poca o ninguna fue <strong>de</strong>l 32.5%, <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> 28.3% obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> este<br />

año. Estas difer<strong>en</strong>cias son significativas estadísticam<strong>en</strong>te, lo cual sugiere que <strong>en</strong> 2006, <strong>el</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños críticos habría aum<strong>en</strong>tado.<br />

Con todo, es necesario agregar que estos resultados se refier<strong>en</strong> a percepciones <strong>de</strong> corrupción y no<br />

a los hechos <strong>en</strong> sí mismos. Por lo tanto, no es posible <strong>de</strong>cir que los datos anteriores reflejan <strong>el</strong><br />

estado real <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción o que su comparación con 2004 sugiere un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

corrupción. Lo que sí sugier<strong>en</strong> los datos es que <strong>la</strong> percepción sobre <strong>la</strong> magnitud con <strong>la</strong> cual <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te ve <strong>el</strong> problema <strong>en</strong> El Salvador ha aum<strong>en</strong>tado, lo cual ti<strong>en</strong>e su importancia porque mucho<br />

<strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus propias percepciones antes<br />

que <strong>de</strong> los propios hechos.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos<br />

según año, 2004-2006.<br />

¿La corrupción <strong>de</strong> los funcionarios públicos está...?<br />

Año Muy<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada Total<br />

g<strong>en</strong>eralizada g<strong>en</strong>eralizada g<strong>en</strong>eralizada g<strong>en</strong>eralizada<br />

2004 36.0% 31.6% 26.5% 6.0% 100.0%<br />

2006 43.1% 28.6% 21.4% 6.9% 100.0%<br />

Promedio 2004-2006 39.7% 30.0% 23.8% 6.5% 100.0%<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> contrastar <strong>la</strong>s opiniones acerca <strong>de</strong> qué tan ext<strong>en</strong>dida está <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>en</strong> El Salvador, se creó una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100 sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pregunta anterior. En esta esca<strong>la</strong> 0 significa que los ciudadanos no percib<strong>en</strong> corrupción<br />

g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong>tre los funcionarios estatales, mi<strong>en</strong>tras que 100 significa que percib<strong>en</strong> mucha<br />

corrupción. Este ejercicio arrojó como resultado que El Salvador ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong> 69, <strong>el</strong> cual puesto es perspectiva comparativa con los resultados<br />

<strong>de</strong> los estudios realizados <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este proyecto <strong>en</strong> América Latina resultó ser <strong>el</strong><br />

más bajo <strong>de</strong> toda <strong>el</strong> área c<strong>en</strong>troamericana, según lo muestra <strong>el</strong> Gráfico V.2.<br />

Ecuador<br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Perú<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

Costa Rica<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

México<br />

El Salvador<br />

Chile<br />

Bolivia<br />

0<br />

20<br />

69.0<br />

64.6<br />

64.5<br />

83.7<br />

80.4<br />

78.9<br />

77.0<br />

73.7<br />

73.6<br />

72.1<br />

86.0<br />

83.5<br />

81.2<br />

79.5<br />

40<br />

60<br />

80<br />

Esca<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.2. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

De hecho, <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región existe una percepción más alta sobre <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

probidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sector estatal que <strong>en</strong> El Salvador, con excepción <strong>de</strong> Chile y<br />

Bolivia. Esto no significa, necesariam<strong>en</strong>te, que El Salvador sea <strong>el</strong> país m<strong>en</strong>os corrupto <strong>de</strong>l área.<br />

Solo significa que los ciudadanos <strong>de</strong> este país no <strong>de</strong>tectan <strong>la</strong> misma magnitud <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión pública que sus vecinos <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> países. En Ecuador, Jamaica y Nicaragua, por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es <strong>la</strong> más <strong>el</strong>evada <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> región, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> los<br />

países incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 2006.<br />

100<br />

83


84<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Lo anterior probablem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> importancia que los ciudadanos <strong>de</strong> cada país le asignan al<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado. De hecho, cuando se preguntó a los<br />

ciudadanos <strong>salvador</strong>eños por <strong>el</strong> principal problema <strong>de</strong>l país, 59 so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 0.6% señaló a <strong>la</strong><br />

corrupción como un problema nacional severo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Nicaragua, <strong>el</strong> país<br />

c<strong>en</strong>troamericano con más percepción <strong>de</strong> corrupción, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que seña<strong>la</strong>ron ese<br />

problema sobrepasa <strong>el</strong> 9%. Por <strong>el</strong>lo, es posible <strong>de</strong>cir que los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños no parec<strong>en</strong><br />

estar prestando mucha at<strong>en</strong>ción al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Ahora bi<strong>en</strong>, lo anterior no significa<br />

que <strong>la</strong> corrupción esté lejos <strong>de</strong> ser un problema <strong>en</strong> El Salvador o que no haya ciudadanos que<br />

están g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te preocupados por ese f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o. Los resultados, puestos <strong>en</strong> perspectiva<br />

comparativa, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>en</strong> este país se percibe <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or magnitud que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>en</strong> los cuales se realizó esta <strong>en</strong>cuesta sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> 2006.<br />

¿Por qué los ciudadanos percib<strong>en</strong> mucha o poca corrupción? La <strong>en</strong>cuesta ofrece pistas para<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r esa dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que establec<strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias importantes. En primer lugar, los resultados indican que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> parte, <strong>de</strong> qué tan informados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ciudadanos.<br />

La <strong>en</strong>cuesta preguntó a los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> cual escucha noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

radio (A1), lee noticias <strong>en</strong> los periódicos (A3), ve noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión (A2) y se <strong>en</strong>tera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

informaciones a través <strong>de</strong>l Internet (A4i). Las respuestas <strong>de</strong> esas preguntas sirvieron para crear<br />

una variable l<strong>la</strong>mada “Exposición a los medios <strong>de</strong> comunicación”, <strong>la</strong> cual incorporaba todas <strong>la</strong>s<br />

preguntas anteriores con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta A1. 60 Esta variable sobre los medios fue<br />

cruzada con <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción y los resultados mostraron que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas están más expuestas a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios, <strong>en</strong> esa medida ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

p<strong>en</strong>sar que hay corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Los resultados mostrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.3 indican que <strong>la</strong>s<br />

personas con “baja” exposición a los medios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una percepción <strong>de</strong> corrupción <strong>de</strong> 64.7 <strong>en</strong><br />

promedio (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100), ese promedio sube a 69.4 <strong>en</strong>tre los ciudadanos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mediana exposición a los medios y llega a 75.6 <strong>en</strong>tre los que pres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong>evada exposición a los<br />

medios.<br />

Aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />

ciudadanos con baja y alta exposición a los medios, <strong>el</strong> Gráfico V.3 muestra que hay una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, que se vu<strong>el</strong>ve r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> términos estadísticos al comparar los<br />

extremos. Estar muy p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias parece g<strong>en</strong>erar opiniones más críticas <strong>en</strong>tre los<br />

ciudadanos, <strong>en</strong> comparación con los que no lo están.<br />

59<br />

La pregunta <strong>en</strong> cuestión era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “EA4. Para com<strong>en</strong>zar, <strong>en</strong> su opinión, ¿cuál es <strong>el</strong> problema más grave que está<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> país?”.<br />

60<br />

La pregunta sobre <strong>la</strong> radio (A1) se <strong>de</strong>jó fuera porque los resultados no mostraban mucha consist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong><br />

esta variable y los correspondi<strong>en</strong>tes a los ítems A2, A3 y A4i.


Esca<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

64.7<br />

Bajo<br />

69.4<br />

Medio<br />

75.6<br />

Alto<br />

Niv<strong>el</strong> exposicion a medios <strong>de</strong> comunicación<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.3. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según exposición<br />

a los medios <strong>de</strong> comunicación, 2006.<br />

Los resultados anteriores son muy coher<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido común si se consi<strong>de</strong>ra que más allá<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias directas <strong>de</strong> victimización por corrupción -lo cual será explorado más<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte-, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te forma sus opiniones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los funcionarios<br />

públicos sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> información con <strong>la</strong> que cu<strong>en</strong>ta. Dicho conocimi<strong>en</strong>to no aparece <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nada. La información que contribuye al conocimi<strong>en</strong>to sobre los asuntos políticos llega <strong>de</strong> varias<br />

fu<strong>en</strong>tes pero, como se ha visto, los medios <strong>de</strong> comunicación constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

principales.<br />

Así, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones que aparece como fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones<br />

sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios <strong>salvador</strong>eños es <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra íntimam<strong>en</strong>te<br />

ligada con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación. Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El<br />

Salvador 2006 reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong>s personas que cu<strong>en</strong>tan con un niv<strong>el</strong> educativo más alto su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

percibir al mismo tiempo más corrupción pública que cualquier otro grupo.<br />

El Gráfico V.4 reve<strong>la</strong> que los ciudadanos sin esco<strong>la</strong>ridad puntúan 61.1 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> percepción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, este promedio sube a 64.4 <strong>en</strong>tre los que cu<strong>en</strong>tan con educación primaria,<br />

aunque esa difer<strong>en</strong>cia no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa; sin embargo, los ciudadanos que<br />

cu<strong>en</strong>tan con educación secundaria obti<strong>en</strong><strong>en</strong> un puntaje promedio <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

que alcanza 69.6, <strong>el</strong> cual según los intervalos <strong>de</strong> error, ya se difer<strong>en</strong>cia estadísticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

niv<strong>el</strong>es anteriores. Pero es <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido por los ciudadanos con estudios superiores <strong>el</strong><br />

que marca <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia más notable con respecto al resto <strong>de</strong> grupos educacionales. A juzgar por<br />

<strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> este caso (82.3), <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos con estudios<br />

universitarios percib<strong>en</strong> mucha corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos.<br />

85


86<br />

Esca<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

61.1<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

64.4<br />

Primaria<br />

69.6<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.4. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

según niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006.<br />

82.3<br />

Universitaria<br />

Las opiniones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país no sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

información que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos producto <strong>de</strong> su seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias <strong>en</strong> los medios<br />

y <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también re<strong>la</strong>cionada con otros factores. Por ejemplo, <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong>contró que <strong>el</strong> género y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, así también como <strong>la</strong> zona <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> juegan un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s percepciones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> El Salvador.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.5, los hombres ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a percibir más corrupción <strong>en</strong>tre los<br />

funcionarios estatales que <strong>la</strong>s mujeres. Aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no parec<strong>en</strong> ser muy amplias, los<br />

intervalos <strong>de</strong> confianza expresados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s barras <strong>de</strong> error (al 95%) confirman que <strong>la</strong>s mismas son<br />

estadísticam<strong>en</strong>te significativas. El hecho <strong>de</strong> que los hombres t<strong>en</strong>gan una visión más crítica sobre<br />

los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción <strong>de</strong> los funcionarios, probablem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que<br />

los hombres ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a contar con mayor esco<strong>la</strong>ridad que <strong>la</strong>s mujeres y que su<strong>el</strong><strong>en</strong> seguir con más<br />

interés <strong>la</strong>s noticias <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> percepción percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-100)<br />

(0-100)<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

71.3<br />

Hombre<br />

Sexo<br />

Sexo<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

66.9<br />

Mujer<br />

Gráfico V.5. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006.<br />

La misma hipótesis podría p<strong>la</strong>ntearse sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción. De acuerdo a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan<br />

con más edad, <strong>en</strong> esa medida muestran niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. En <strong>el</strong><br />

Gráfico V.6 se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 18 y 25 años percib<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os corrupción que <strong>el</strong><br />

resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y que dichas percepciones se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> más frecu<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

edad. Así, <strong>la</strong> media <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> percepción pasa <strong>de</strong> 63.9 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100) <strong>en</strong>tre los<br />

más jóv<strong>en</strong>es, a 72.9 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre 46 y 55 años <strong>de</strong> edad, y a 77.9 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> 66 años <strong>de</strong> edad.<br />

87


88<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> percepción percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-100)<br />

(0-100)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

63.9<br />

18-25<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

68.6<br />

26-35<br />

68.9<br />

36-45<br />

Edad Edad<br />

Edad<br />

72.9<br />

46-55<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

75.9<br />

56-65<br />

77.9<br />

66 años y<br />

más<br />

Gráfico V.6. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006.<br />

Los resultados también muestran que los <strong>salvador</strong>eños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s percib<strong>en</strong> más<br />

corrupción que qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural. Los primeros promediaron 73.1 puntos <strong>en</strong> una<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100, mi<strong>en</strong>tras que los segundos puntuaron 62.6 <strong>en</strong> promedio, reve<strong>la</strong>ndo una<br />

difer<strong>en</strong>cia que, aparte <strong>de</strong> ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa, es amplia.<br />

Lo anterior probablem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> información que su<strong>el</strong>e fluir <strong>en</strong> cada<br />

una <strong>de</strong> esas zonas. Usualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mejor acceso a <strong>la</strong> información, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a poseer<br />

mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad y están más expuestos a los medios <strong>de</strong> comunicación. De allí que<br />

es muy importante consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> sitio don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r su propia<br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia. Por <strong>el</strong>lo, más que sugerir que <strong>la</strong> corrupción se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas y que afecta más a cierto tipo <strong>de</strong> personas, los datos pres<strong>en</strong>tados hasta aquí<br />

sugier<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción sobre <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones estatales ti<strong>en</strong>e<br />

mucho que ver <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los ciudadanos que se han seña<strong>la</strong>do.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> percepción percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-100) (0-100)<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

73.1<br />

Urbano<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.7. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según área urbana o rural, 2006.<br />

5.2 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, una cosa es <strong>la</strong> percepción y otra muy distinta es <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> sí<br />

mismo. Muchas veces ambas caminan a <strong>la</strong> par, pero también pue<strong>de</strong>n seguir difer<strong>en</strong>tes dinámicas:<br />

pue<strong>de</strong> haber mucha corrupción y poca percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma porque ha sido muy bi<strong>en</strong><br />

disfrazada o porque no hay s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>la</strong> problemática; o bi<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong> haber una preocupación<br />

muy gran<strong>de</strong> por <strong>la</strong> corrupción, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa discusión pública sobre <strong>el</strong> problema, pero<br />

con niv<strong>el</strong>es realm<strong>en</strong>te bajos sobre <strong>la</strong> misma.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediciones y estudios que se conc<strong>en</strong>tran solo <strong>en</strong> percepciones y <strong>en</strong> opiniones,<br />

aún <strong>de</strong> informantes calificados, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se propuso investigar también <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

algunos tipos <strong>de</strong> corrupción, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que afecta cotidianam<strong>en</strong>te a los ciudadanos. Lo anterior se<br />

hizo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una batería <strong>de</strong> ítems que recogían <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> soborno o <strong>de</strong> pagos<br />

ilegales que han t<strong>en</strong>ido que hacer los ciudadanos <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad cotidiana.<br />

Antes, sin embargo, es necesario <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> corrupción no sólo se refiere a sobornos o pagos<br />

ilegales; <strong>en</strong> realidad, <strong>la</strong> corrupción es mucho más que eso. La misma pue<strong>de</strong> incluir tráfico <strong>de</strong><br />

influ<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to ilícito, pagos in<strong>de</strong>bidos, etc., pero para los propósitos y los alcances<br />

que ti<strong>en</strong>e una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> este tipo, <strong>la</strong> corrupción será medida a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hechos <strong>de</strong> soborno que han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado los ciudadanos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

último año.<br />

La <strong>en</strong>cuesta sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador 2006 incluyó una batería <strong>de</strong> preguntas para<br />

medir <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia personal directa con los actos <strong>de</strong> corrupción. Las preguntas fueron<br />

formu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

62.6<br />

Rural<br />

89


Ahora queremos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia personal con cosas que<br />

pasan <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida...<br />

EXC2. ¿Algún ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> policía le pidió una mordida (o soborno) <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

año?<br />

90<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No Sí NS<br />

No<br />

aplica<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

EXC6. ¿Un empleado público le ha solicitado una mordida <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? (0) (1) (8) (9)<br />

EXC11. ¿Ha tramitado algo <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? [Si dice no<br />

marcar 9, si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

Para tramitar algo <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad (como un permiso, por ejemplo)<br />

durante <strong>el</strong> último año. ¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna suma a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo exigido<br />

por <strong>la</strong> ley?<br />

EXC13. ¿Ud. Trabaja? [Si dice no marcar 9, si dice “si” preguntar lo<br />

sigui<strong>en</strong>te]<br />

En su trabajo, ¿le han solicitado algún pago no correcto <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC14. ¿En <strong>el</strong> último año, tuvo algún trato con los juzgados? [Si dice “no”,<br />

marcar 9, si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar una mordida (soborno) <strong>en</strong> los juzgados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC15. ¿Usó servicios médicos públicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? [Si dice “no”,<br />

marcar 9, si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

Para ser at<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> un hospital o <strong>en</strong> un puesto <strong>de</strong> salud durante <strong>el</strong> último año.<br />

¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna mordida (soborno)?<br />

EXC16. ¿Tuvo algún hijo <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? [Si dice<br />

“no” marcar 9 si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio durante <strong>el</strong> último año. ¿Tuvo que pagar alguna<br />

mordida (soborno)?<br />

EXC17. ¿Algui<strong>en</strong> le pidió una mordida (o soborno) para evitar <strong>el</strong> corte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

luz <strong>el</strong>éctrica?<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

Todos estos reactivos y preguntas se refier<strong>en</strong> a actos <strong>de</strong> soborno o mordida que <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado<br />

pudo haber <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Sin embargo, con<br />

excepción <strong>de</strong> tres ítems (EXC2, EXC6, EXC17), los cuales se aplicaban a todos los <strong>en</strong>cuestados,<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> ítems (EXC11 a EXC16) se aplicaron sólo a <strong>la</strong>s personas que han t<strong>en</strong>ido algún<br />

contacto con <strong>de</strong>terminadas oficinas y que han utilizado ciertos servicios <strong>de</strong>l gobierno o que<br />

trabajan. Así, los resultados <strong>de</strong> dichas preguntas y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia real <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> corrupción<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> qué tanto <strong>la</strong>s personas acu<strong>de</strong>n o no a esas instituciones; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l contacto que t<strong>en</strong>gan los ciudadanos con <strong>la</strong>s mismas. Una persona que, por ejemplo,<br />

no ti<strong>en</strong>e hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, no será víctima <strong>de</strong> un pago esco<strong>la</strong>r ilegal; pero cualquier persona que<br />

transita por <strong>la</strong> calle y que es <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> policía pue<strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong>l soborno o <strong>de</strong> una<br />

acusación falsa. Estas consi<strong>de</strong>raciones se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> interpretar los<br />

resultados que se pres<strong>en</strong>tan más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.


Soborno <strong>en</strong> hospital o<br />

puesto <strong>de</strong> salud<br />

Policía pidió "mordida"<br />

Soborno <strong>en</strong> alcaldía<br />

Soborno <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

Soborno <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

Empleado público ha<br />

solicitado "mordida"<br />

"Mordida" <strong>en</strong> los<br />

juzgados<br />

"Mordida" para evitar <strong>el</strong><br />

corte <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz <strong>el</strong>éctrica<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

1.7%<br />

2.5%<br />

2.4%<br />

3.4%<br />

3.3%<br />

2<br />

6.0%<br />

6.7%<br />

6.6%<br />

4<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Gráfico V.8. Actos <strong>de</strong> corrupción sufridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006.<br />

Los resultados indican que <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias más comunes con <strong>la</strong> corrupción –por soborno- <strong>en</strong> El<br />

Salvador durante <strong>el</strong> <strong>la</strong>pso <strong>de</strong>l último año son: <strong>el</strong> soborno <strong>en</strong> hospital o puesto <strong>de</strong> salud (6.7%),<br />

policía pidió “mordida” (6.6%), soborno <strong>en</strong> alcaldía (6%), soborno <strong>en</strong> escue<strong>la</strong> (3.4%), soborno<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo (3.3%), un empleado público ha solicitado “mordida” (2.5%), “mordida” <strong>en</strong> los<br />

juzgados (2.4%) y pago <strong>de</strong> “mordida” para evitar <strong>el</strong> corte <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz <strong>el</strong>éctrica (1.7%).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿cómo se comparan estos resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004? En ese<br />

estudio, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias más comunes <strong>de</strong> corrupción t<strong>en</strong>ían que ver con los sobornos <strong>en</strong> los<br />

juzgados (8.6%), con pagos ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s (8.3%), con pagos ilegales <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud (7.9%), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alcaldías (7.7%) y los sobornos <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo (7.3%). Las<br />

experi<strong>en</strong>cias con <strong>la</strong>s mordidas a los policías y a los empleados públicos resultaron ser <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

frecu<strong>en</strong>cia (5.6% y 4.3% respectivam<strong>en</strong>te).<br />

Sin embargo, no todas esas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> victimización<br />

son estadísticam<strong>en</strong>te significativas. Un análisis estadístico <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong><br />

2004 y 2006 rev<strong>el</strong>ó que solo <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> victimización ha habido un cambio sustancial, <strong>el</strong><br />

cual no se <strong>de</strong>be a efectos <strong>de</strong>l azar. Estos son <strong>la</strong>s “mordidas” o sobornos a empleados públicos y<br />

los pagos ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s. En ambos casos, lo que ha sucedido es que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

victimización por corrupción ha disminuido significativam<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los empleados<br />

públicos <strong>de</strong> un 4.3% a un 2.5% y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los pagos ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s con una caída <strong>de</strong><br />

casi 5 puntos porc<strong>en</strong>tuales (<strong>de</strong> 8.3% a 3.4%) (ver Gráfico V.9). Lo anterior significa que, al<br />

m<strong>en</strong>os, los casos <strong>de</strong> corrupción protagonizados por los empleados públicos y los pagos ilegales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s habrían disminuido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

6<br />

8<br />

91


92<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sobornos <strong>en</strong> los juzgados, aunque los datos parec<strong>en</strong> sugerir una caída<br />

significativa <strong>en</strong>tre los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> 2004 y 2006, lo cierto es que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre estos años<br />

no llega a ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa porque <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos reales es tan bajo que los<br />

intervalos <strong>de</strong> confianza llegan a ser muy amplios. En otras pa<strong>la</strong>bras, dado que los reportes <strong>de</strong><br />

victimización <strong>de</strong> soborno <strong>en</strong> los juzgados se refier<strong>en</strong> solo a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que han hecho uso<br />

<strong>de</strong> esas instituciones, <strong>el</strong> número real <strong>de</strong> personas que han sido víctimas <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> los<br />

tribunales es muy bajo y sus porc<strong>en</strong>tajes no llegan a repres<strong>en</strong>tar difer<strong>en</strong>cias sustanciales cuando<br />

son contrastadas estadísticam<strong>en</strong>te.<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

4.3<br />

2.5<br />

Empleado público pidió<br />

"mordida"<br />

7.3<br />

3.4<br />

Soborno <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico V.9. Sobornos a empleados públicos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, 2004-2006.<br />

En cualquier caso, y al igual que <strong>en</strong> 2004, es posible <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> corrupción m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te es,<br />

por <strong>el</strong> otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> que ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía o <strong>de</strong> cualquier funcionario<br />

público; pero no por <strong>el</strong>lo significa también que los actos <strong>de</strong> corrupción sean ais<strong>la</strong>dos o que no<br />

sean un problema.<br />

Un consolidado <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> corrupción medidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta reve<strong>la</strong> que, <strong>en</strong><br />

total, <strong>el</strong> 13.4% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños ha sufrido algún tipo <strong>de</strong> victimización por corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> un año, lo cual significa que más <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> cada diez ciudadanos son víctimas <strong>de</strong><br />

sobornos y <strong>de</strong> pagos ilegales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un año. Una comparación <strong>de</strong> esta cifra con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida<br />

a partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 indica una leve disminución <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

victimización global que, sin embargo, no llega a ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa. El porc<strong>en</strong>taje<br />

global usando los mismos ítems <strong>en</strong> esa ocasión llegaban a 15.7%.<br />

La comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong><br />

2006 seña<strong>la</strong> sin embargo que El Salvador no está <strong>en</strong>tre los países con más altos índices <strong>de</strong><br />

corrupción sufrida. Más bi<strong>en</strong>, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por corrupción colocan a El Salvador


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

como uno <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>os corruptos, <strong>en</strong> comparación con sus vecinos. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te Panamá,<br />

Colombia y Chile registran niv<strong>el</strong>es m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> 2006. Con todo y<br />

examinando <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, se pue<strong>de</strong> ver que los países se pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>en</strong> distintos<br />

conglomerados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por corrupción.<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Costa Rica<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Jamaica<br />

Bolivia<br />

México<br />

Haití<br />

0<br />

9.4<br />

9.7<br />

11.3<br />

13.4<br />

16.1<br />

17.7<br />

18.0<br />

18.0<br />

19.3<br />

10<br />

30.3<br />

31.9<br />

34.0<br />

34.6<br />

37.1<br />

20<br />

50.1<br />

30<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pob<strong>la</strong>ción que que ha<br />

ha<br />

sido sido víctima víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción corrupción al al<br />

al<br />

m<strong>en</strong>os m<strong>en</strong>os una una una vez vez vez <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año año<br />

año<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.10. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

El Salvador ocupa junto con Chile, Colombia y Panamá, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los que apuntan m<strong>en</strong>ores<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> sobornos cotidianos; República Dominicana, Nicaragua, Guatema<strong>la</strong> y Costa Rica<br />

forman lo que podría consi<strong>de</strong>rarse un grupo intermedio <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> corrupción pública; Perú,<br />

Jamaica, Ecuador, Bolivia y México integran un grupo <strong>de</strong> países con graves problemas <strong>de</strong><br />

corrupción, con más <strong>de</strong> un 30% <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones reportando victimización por corrupción.<br />

Pero <strong>el</strong> caso especialm<strong>en</strong>te grave lo constituye Haití, <strong>el</strong> cual registra niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción que<br />

afectan a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción.<br />

5.2.1 Las víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

¿Quiénes son <strong>la</strong>s víctimas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción? Para respon<strong>de</strong>r a esta pregunta se<br />

llevó a cabo una regresión logística binaria que permitiese i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s condiciones que<br />

predic<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que una persona sea víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción o no. Como variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se usó <strong>la</strong> variable que integraba <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes victimizaciones por corrupción y que<br />

reflejaba <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que sufrieron al m<strong>en</strong>os un hecho <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> un año. Así, <strong>la</strong> variable difer<strong>en</strong>ciaba <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que no sufrieron<br />

corrupción (expresada como 0), y <strong>la</strong>s que sufrieron al m<strong>en</strong>os un hecho <strong>de</strong> corrupción (100).<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> regresión efectuada para establecer <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas más<br />

frecu<strong>en</strong>tes (ver Tab<strong>la</strong> V.3 <strong>en</strong> Apéndice B), indican que básicam<strong>en</strong>te solo <strong>la</strong>s variables referidas a<br />

<strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados sirvieron como predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización por<br />

40<br />

50<br />

60<br />

93


94<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

corrupción <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2006. Estas variables son <strong>el</strong> ingreso socioeconómico y<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza, medido como <strong>el</strong> número <strong>de</strong> artefactos con los que se cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar. En <strong>el</strong><br />

Gráfico V.11 se muestran los resultados al re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> victimización por corrupción con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> riqueza. Como pue<strong>de</strong> verse, <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado cu<strong>en</strong>ta con más riqueza. Así, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> victimización pasa <strong>de</strong>l 8%<br />

<strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que cu<strong>en</strong>tan con pocos o ningún ut<strong>en</strong>silio <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, pasando por <strong>el</strong> 11% <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> medio, al 20% <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> alto <strong>de</strong> riqueza.<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje victimización victimización por por corrupción<br />

corrupción<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Baja<br />

Media<br />

Riqueza<br />

Riqueza<br />

Gráfico V.11. Victimización por corrupción según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza, 2006.<br />

Lo anterior significa que <strong>la</strong>s personas más acomodadas son más susceptibles a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar casos <strong>de</strong><br />

corrupción pública. Esta misma t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se observa al cruzar <strong>la</strong> victimización por corrupción<br />

con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso promedio familiar. En ese caso, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> corrupción<br />

se <strong>el</strong>evan <strong>en</strong> <strong>el</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ingreso m<strong>en</strong>sual más alto.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, es interesante que <strong>en</strong> este caso, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis realizado con los datos <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />

2006, variables que <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004 resultaron ser predictores importantes, como <strong>el</strong> género,<br />

<strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados, no lo sean <strong>en</strong> este estudio. Aunque <strong>el</strong><br />

género, por ejemplo, parece estar re<strong>la</strong>cionado individualm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> victimización por<br />

corrupción cuando los datos indican que los hombres <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan más hechos <strong>de</strong> soborno y <strong>de</strong><br />

pagos ilegales que <strong>la</strong>s mujeres, lo cierto es que cuando se integra esta variable a <strong>la</strong> regresión, <strong>en</strong><br />

compañía con <strong>la</strong>s condiciones económicas, los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong>.<br />

Lo anterior sugiere que <strong>la</strong> condición que realm<strong>en</strong>te está <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser<br />

víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción o no es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> económico. La apar<strong>en</strong>te asociación con <strong>la</strong>s variables<br />

como género, edad y ocupación solo llegan como resultado <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que esas condiciones<br />

están influidas por <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> económico: los hombres ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a poseer un mejor niv<strong>el</strong> económico<br />

que <strong>la</strong>s mujeres, así como también los empleados que los <strong>de</strong>sempleados.<br />

Alta


5.3 La justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado es un problema <strong>de</strong> los funcionarios públicos sin<br />

duda, pero también es un problema <strong>de</strong> ciudadanos que participan, estimu<strong>la</strong>n y, <strong>en</strong> muchos casos,<br />

aprueban los hechos <strong>de</strong> corrupción, manifestados <strong>en</strong> sobornos, pagos ilegales y otros tipos <strong>de</strong><br />

faltas a <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia. La corrupción no sólo involucra a los hechos <strong>en</strong> sí mismos, también<br />

involucra <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> sociedad interpreta los actos <strong>de</strong> corrupción. Por <strong>el</strong>lo,<br />

<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> 2006 incorporó una serie <strong>de</strong><br />

ítems con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> explorar qué tanto los ciudadanos justifican y, <strong>de</strong> alguna manera,<br />

aprueban <strong>la</strong> corrupción, tanto <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales como <strong>en</strong> casos más concretos o cotidianos.<br />

En términos más g<strong>en</strong>erales, dos fueron los reactivos utilizados para medir qué tanto los<br />

ciudadanos justifican <strong>la</strong> corrupción. Estos se pres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

forma:<br />

“EXC18. ¿Cree que como están <strong>la</strong>s cosas a veces se justifica pagar una mordida (o soborno)? (1)<br />

Sí (0) No.”<br />

“EXC19. ¿Cree que <strong>en</strong> nuestra sociedad <strong>el</strong> pagar mordidas (o sobornos) es justificable <strong>de</strong>bido a<br />

los malos servicios públicos, o no es justificable? (1) Sí (0) No.”<br />

Los resultados <strong>de</strong> dichas preguntas -<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que respondieron afirmativam<strong>en</strong>te-,<br />

se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico que aparece a continuación. Como pue<strong>de</strong> verse, <strong>el</strong> 19.4% <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños, esto es uno <strong>de</strong> cada cinco, pi<strong>en</strong>sa que, “dado como están <strong>la</strong>s cosas”, se justifica pagar<br />

una mordida. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es respon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>de</strong>bido a los “malos<br />

servicios públicos” no es mucho más bajo: 16.2%. Lo anterior significa que una parte nada<br />

<strong>de</strong>spreciable <strong>de</strong> los ciudadanos justificarían actos <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>scritas.<br />

95


96<br />

Pagar mordidas es<br />

justificable <strong>de</strong>bido a<br />

como están <strong>la</strong>s<br />

cosas<br />

Pagar mordidas es<br />

justificable <strong>de</strong>bido a<br />

los malos servicios<br />

públicos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

5<br />

16.2%<br />

19.4%<br />

10<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Gráfico V.12. Opiniones <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, 2006.<br />

Antes <strong>de</strong> examinar <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> esos ciudadanos es importante poner <strong>en</strong> perspectiva esas<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Para <strong>el</strong>lo, se van a comparar estos resultados,<br />

integrados <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> (<strong>de</strong> 0 a 100), con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países concurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 2006. 61 Los datos resultantes se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.13. Según <strong>el</strong><br />

mismo, hay difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre los<br />

países incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> LAPOP. En primer lugar, <strong>el</strong> gráfico <strong>en</strong> cuestión reve<strong>la</strong> que <strong>en</strong><br />

Jamaica existe una fuerte disposición a legitimar <strong>la</strong> corrupción expresada <strong>en</strong> los sobornos, con un<br />

puntaje <strong>de</strong> 54.6 sobre una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100; eso ubica a Jamaica como un caso particu<strong>la</strong>r. En<br />

segundo lugar, se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción que alcanzan <strong>el</strong> 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> promedio. 62 En tercer lugar y poni<strong>en</strong>do<br />

at<strong>en</strong>ción sobre El Salvador, los datos indican que, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, El Salvador<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s más bajas <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Visto <strong>en</strong> perspectiva y aunque<br />

los datos <strong>de</strong> El Salvador l<strong>la</strong>man a preocupación porque casi una quinta parte <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños<br />

justificaría <strong>la</strong> corrupción, <strong>la</strong> comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los países muestra que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es más alto <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>la</strong>tinoamericana.<br />

61 El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia para los ítems EXC18 y EXC19 <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos regional fue <strong>de</strong> .785.<br />

62 Aunque los datos reflejan un puntaje promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y no directam<strong>en</strong>te porc<strong>en</strong>tajes, <strong>la</strong>s cifras <strong>en</strong> realidad constituy<strong>en</strong> un<br />

promedio <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas afirmativas <strong>en</strong> los ítems incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>.<br />

15<br />

20


Jamaica<br />

Costa Rica<br />

México<br />

República Dominicana<br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Honduras<br />

Chile<br />

El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

9.4<br />

23.7<br />

22.3<br />

21.3<br />

22.0<br />

21.2<br />

18.7<br />

18.4<br />

17.8<br />

10<br />

28.1<br />

26.1<br />

20<br />

54.6<br />

30<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.13. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿quiénes justifican más <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> El Salvador? De acuerdo a los resultados <strong>de</strong><br />

una regresión llevada a cabo para i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s características predictoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (ver Tab<strong>la</strong> V.4. <strong>en</strong> Apéndice B), tres son <strong>la</strong>s variables que juegan un<br />

pap<strong>el</strong> importante. Dos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s son condiciones personales socio<strong>de</strong>mográficas, una es <strong>la</strong> misma<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corrupción.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes dos gráficos, los hombres y los ciudadanos más jóv<strong>en</strong>es<br />

justifican más <strong>la</strong> corrupción, los hechos <strong>de</strong> soborno y los pagos ilegales, que <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>de</strong> mayor edad. Entre los hombres <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción alcanza<br />

22 puntos, <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que es <strong>de</strong> 14.1. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre los más jóv<strong>en</strong>es,<br />

<strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> corrupción llegan por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 25 puntos <strong>en</strong> contraste con los 10<br />

puntos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 46 y 55 años <strong>de</strong> edad.<br />

40<br />

50<br />

60<br />

97


98<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> justificación justificación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

22.0<br />

Hombre<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

14.1<br />

Mujer<br />

Gráfico V.14. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> justificación justificación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

18-25<br />

26-35<br />

36-45<br />

46-55<br />

Edad Edad <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong> años<br />

años<br />

56-65<br />

Gráfico V.15. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad, 2006.<br />

Pero un resultado que se pres<strong>en</strong>ta como muy interesante y que ti<strong>en</strong>e implicaciones sobre <strong>la</strong><br />

discusión teórica acerca <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad es <strong>el</strong> que muestra que<br />

<strong>la</strong>s personas que han sufrido actos <strong>de</strong> corrupción pose<strong>en</strong> efectivam<strong>en</strong>te actitu<strong>de</strong>s más frecu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> justificación a <strong>la</strong> misma. En <strong>el</strong> Gráfico V.16 se muestra que los <strong>salvador</strong>eños que no han<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado hechos <strong>de</strong> corrupción puntúan 16.2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> justificación, fr<strong>en</strong>te al promedio <strong>de</strong><br />

28.4 puntos alcanzado por qui<strong>en</strong>es sí han participado <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> soborno. Ello obliga a<br />

66+


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

preguntarse qué tanto <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción constituye una condición que g<strong>en</strong>era actos<br />

<strong>de</strong> corrupción o qué tanto <strong>la</strong> misma es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>be ser legitimada<br />

socialm<strong>en</strong>te.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> justificación justificación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

16.2<br />

No<br />

Víctima Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> algún algún hecho hecho hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong> corrupción<br />

corrupción<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

28.4<br />

Gráfico V.16. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

según victimización por corrupción, 2006.<br />

Lo anterior remite a <strong>la</strong> pregunta sobre qué tan responsables son los ciudadanos <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong><br />

soborno y <strong>de</strong> corrupción que sufr<strong>en</strong>. ¿Qué tanto <strong>la</strong> corrupción aparece porque los ciudadanos <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong> como legítima <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar? Esta discusión amerita un análisis<br />

más profundo <strong>de</strong> los datos pres<strong>en</strong>tados aquí, pero los mismos sirv<strong>en</strong> para p<strong>la</strong>ntearse esas<br />

preguntas y para seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los factores <strong>cultura</strong>les <strong>en</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

los factores condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> segunda forma utilizada <strong>en</strong> esta investigación para medir <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que<br />

justifican <strong>la</strong> corrupción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> tres ítems que fueron incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. La<br />

redacción <strong>de</strong> esos reactivos se muestra a continuación.<br />

Sí<br />

99


100<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Me gustaría que me indique si usted consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes actuaciones: 1) corruptas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser castigadas; 2)<br />

corruptas pero justificadas bajo <strong>la</strong>s circunstancias; 3) no corruptas.<br />

DC1. Por ejemplo: Un diputado acepta una mordida <strong>de</strong> diez mil dó<strong>la</strong>res pagada por una empresa. Consi<strong>de</strong>ra usted que lo que hizo<br />

<strong>el</strong> diputado es:<br />

(1) Corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

(2) Corrupto pero justificado<br />

(3) No corrupto NS=8<br />

DC10. Una madre con varios hijos ti<strong>en</strong>e que sacar una partida <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to para uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Para no per<strong>de</strong>r tiempo esperando,<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> paga 5 dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> más al empleado público municipal. Cree usted que lo que hizo <strong>la</strong> señora es:<br />

(1) Corrupto y <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>be ser castigada<br />

(2) Corrupto pero justificada<br />

(3) No corrupto<br />

(8) NS<br />

DC13. Una persona <strong>de</strong>sempleada es cuñado <strong>de</strong> un funcionario importante, y éste usa su pa<strong>la</strong>nca para conseguirle un empleo<br />

público. ¿usted cree que <strong>el</strong> político es:<br />

(1) Corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

(2) Corrupto pero justificado<br />

(3) No corrupto<br />

(8) NS<br />

La primera conclusión que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er luego <strong>de</strong> ver los resultados que se exhib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Tab<strong>la</strong> V.2. es que no todas <strong>la</strong>s personas v<strong>en</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción como tales; y <strong>la</strong> segunda<br />

conclusión es que hay difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre un hecho y otro.<br />

La única situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que parece haber un acuerdo casi unánime <strong>de</strong> que es un acto <strong>de</strong><br />

corrupción es <strong>la</strong> que se refiere al diputado que acepta una suma consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> dinero <strong>de</strong> una<br />

empresa. En ese caso, casi <strong>el</strong> 95% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te calificó ese hecho como corrupción y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

2.4% lo justificó abiertam<strong>en</strong>te. Sin embargo, <strong>en</strong> los otros casos, <strong>la</strong> línea divisoria no es tan c<strong>la</strong>ra:<br />

para <strong>el</strong> 14.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por ejemplo, no es corrupción <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que un funcionario<br />

público reciba un pago adicional con tal <strong>de</strong> sacar rápidam<strong>en</strong>te una partida; para casi <strong>el</strong> 24%,<br />

tampoco es corrupción conseguir empleo a través <strong>de</strong> un familiar que ost<strong>en</strong>ta un puesto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno. En los casos <strong>de</strong> los pagos extras para sacar partida o <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias para<br />

obt<strong>en</strong>er empleo, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s críticas hacia <strong>la</strong> corrupción no sobrepasan al 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Situación<br />

Tab<strong>la</strong> V.2. Opiniones sobre situaciones <strong>de</strong> corrupción, 2006.<br />

Corrupto y<br />

<strong>de</strong>be ser<br />

castigado<br />

Corrupto<br />

pero<br />

justificado<br />

No<br />

corrupto<br />

Diputado acepta mordida <strong>de</strong> diez mil dó<strong>la</strong>res 94.4 3.2 2.4<br />

Pagar extra para sacar partida 45.9 39.5 14.6<br />

Usar pa<strong>la</strong>nca <strong>de</strong> familiar <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno para conseguir empleo 40.5 35.5 24.0<br />

Todo lo anterior indica que <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> corrupción no son raras<br />

<strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>salvador</strong>eña. Sin duda no se quiere <strong>de</strong>cir acá que los<br />

ciudadanos justifican <strong>la</strong> corrupción, pero a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los datos se ha <strong>en</strong>contrado que bajo ciertas<br />

circunstancias, algunas personas llegan a justificar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> probidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que incurr<strong>en</strong> muchos<br />

funcionarios.


5.4 Corrupción y <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo al Banco Mundial, 63 <strong>la</strong> corrupción vulnera a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>mocráticas, cuando<br />

viol<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego y cuando los sistemas corruptos crean y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado, así como fuera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Una consecu<strong>en</strong>cia<br />

directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es <strong>la</strong> <strong>de</strong>silusión que sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

El trabajo <strong>de</strong> S<strong>el</strong>igson sobre <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo a los sistemas políticos <strong>de</strong><br />

algunos países c<strong>en</strong>troamericanos muestra que ev<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n parecer <strong>de</strong> poca importancia<br />

para algunos como pagar mordidas o sobornos, o hacer pagos ilegales con tal <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso a<br />

ciertos servicios, pue<strong>de</strong>n erosionar algunas actitu<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. En concreto, S<strong>el</strong>igson <strong>de</strong>sarrolló una forma <strong>de</strong> medir ese impacto vincu<strong>la</strong>ndo una<br />

medida directa <strong>de</strong> victimización por corrupción con <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> apoyo al sistema político a niv<strong>el</strong><br />

individual. S<strong>el</strong>igson parte <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> que <strong>el</strong> apoyo al sistema, esto es, <strong>la</strong> legitimidad,<br />

constituye un requisito fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América<br />

Latina, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> existe una <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> inestabilidad <strong>política</strong>. La hipótesis fundam<strong>en</strong>tal es<br />

que <strong>la</strong>s personas que han sido más victimizadas t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán m<strong>en</strong>os a apoyar al sistema político que<br />

<strong>la</strong>s personas que no han sufrido <strong>de</strong> victimización. En <strong>la</strong> práctica, esta vincu<strong>la</strong>ción ha sido<br />

comprobada sigui<strong>en</strong>do los estudios LAPOP <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt.<br />

Los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> 2006 confirman, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004, que <strong>la</strong><br />

corrupción ti<strong>en</strong>e un impacto significativo a distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tramado institucional y <strong>de</strong>l<br />

sistema político. Haber sido víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción erosiona <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>salvador</strong>eñas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (ver Gráfico V.17). Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> corrupción, medida como haber sido<br />

víctima <strong>de</strong> algún hecho <strong>de</strong> soborno o haber participado <strong>en</strong> un pago ilegal afecta <strong>la</strong> credibilidad<br />

hacia todas <strong>la</strong>s instituciones específicas <strong>de</strong>l Estado. Lo mismo suce<strong>de</strong> cuando se contrastan los<br />

datos <strong>de</strong> victimización por corrupción con <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> seguridad y justicia (policía, tribunales y Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia): <strong>la</strong>s personas que<br />

han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado hechos <strong>de</strong> corrupción ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a t<strong>en</strong>er m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> ese tipo <strong>de</strong> instituciones<br />

que <strong>la</strong>s personas que no han sufrido por sobornos y pagos ilegales.<br />

63 Véase sitio <strong>de</strong> anticorrupción <strong>de</strong>l Banco Mundial <strong>en</strong>:<br />

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTPUBLICSECTORANDGOVERNANCE/EXTANTICORRUPTI<br />

ON/0,,m<strong>en</strong>uPK:384461~pagePK:149018~piPK:149093~theSitePK:384455,00.html<br />

101


102<br />

Promedio Promedio confianza confianza <strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones instituciones (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

54.5<br />

No<br />

46.8<br />

¿Víctima ¿Víctima ¿Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año?<br />

año?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

según victimización por corrupción, 2006.<br />

Pero más importante que <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, aún cuando esto es<br />

grave <strong>en</strong> sí mismo, es <strong>la</strong> erosión sobre <strong>la</strong> confianza difusa <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño. Los<br />

datos <strong>de</strong>l estudio correspondi<strong>en</strong>te a 2006 reve<strong>la</strong>n que <strong>el</strong> apoyo al sistema es inferior <strong>en</strong>tre<br />

aqu<strong>el</strong>los que han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> corrupción, <strong>en</strong> comparación con qui<strong>en</strong>es no han sido<br />

víctimas <strong>de</strong> corrupción, al m<strong>en</strong>os durante <strong>el</strong> último año.<br />

Promedio Promedio esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

56.2<br />

No<br />

¿Víctima ¿Víctima ¿Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año?<br />

año?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.18. Apoyo al sistema según victimización por corrupción, 2006.<br />

Sí<br />

50.2<br />


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En lo que respecta a <strong>la</strong> tolerancia, los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> 2004 mostraron una re<strong>la</strong>ción<br />

inesperada <strong>en</strong>tre victimización por corrupción y tolerancia <strong>política</strong>. Esa re<strong>la</strong>ción se repite <strong>en</strong> los<br />

resultados <strong>de</strong> 2006. Contrario a lo sucedido con <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> apoyo al sistema o con <strong>la</strong> confianza<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción se da <strong>de</strong> manera inversa: como pue<strong>de</strong><br />

verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.19, con <strong>la</strong> victimización por corrupción aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia<br />

<strong>política</strong> expresada por los ciudadanos (62.2 <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100); <strong>en</strong> cambio, <strong>la</strong>s personas<br />

que no han sufrido por sobornos manifiestan m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia (54.8). Este es un<br />

aspecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>berá profundizar <strong>en</strong> futuros análisis.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> tolerancia tolerancia (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

5.5 Conclusiones<br />

0<br />

54.8<br />

No<br />

62.2<br />

¿Víctima ¿Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año? año?<br />

año?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.19. Tolerancia según victimización por corrupción, 2006.<br />

En este capítulo se han pres<strong>en</strong>tado algunos <strong>de</strong> los resultados más r<strong>el</strong>evantes sobre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos. Aunque <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se<br />

limita a recoger <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y a medir <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> algunos<br />

hechos <strong>de</strong> soborno y <strong>de</strong> pagos ilegales, los datos permit<strong>en</strong> hacer una infer<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia que caracteriza algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> carácter público <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y a<strong>de</strong>más,<br />

permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un panorama sobre cómo han evolucionado estos aspectos <strong>en</strong> los últimos años. El<br />

estudio <strong>de</strong> 2006 reve<strong>la</strong> que aunque más <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños percibe algo o mucha<br />

corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios <strong>de</strong>l país, El Salvador no es precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> país <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es más alta. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> este país, hay m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te que<br />

aprecia <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión pública que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región mesoamericana<br />

incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio. De todos los países incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2006 <strong>de</strong> LAPOP, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> Chile y Bolivia, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> El Salvador. Detrás <strong>de</strong> esto<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy posiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ciudadanos <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong><br />

corrupción no figura como un problema fundam<strong>en</strong>tal, sobre todo, <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te a problemas como <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong> situación económica.<br />

Sí<br />

103


104<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Los datos muestran que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 13% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados ha sido victimizado por<br />

corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un año y que ese porc<strong>en</strong>taje es incluso levem<strong>en</strong>te inferior <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 2004. Dicho <strong>de</strong> otra manera, pareciera que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción, al m<strong>en</strong>os como es medida <strong>en</strong> este estudio, se ha reducido <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

Los tipos <strong>de</strong> sobornos más frecu<strong>en</strong>tes son los que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los hospitales o puestos <strong>de</strong> salud<br />

para obt<strong>en</strong>er acceso a los servicios y son los que se comet<strong>en</strong> para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> favor <strong>de</strong> un ag<strong>en</strong>te<br />

policial. Las personas que su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción con más frecu<strong>en</strong>cia son<br />

básicam<strong>en</strong>te los que cu<strong>en</strong>tan con más recursos económicos.<br />

Uno <strong>de</strong> los resultados que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio es que existe un importante<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia hacia <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña. De<br />

acuerdo a los datos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 17% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong>cuestados justifican los actos <strong>de</strong><br />

corrupción y estos porc<strong>en</strong>tajes son más altos <strong>en</strong>tre los hombres, los jóv<strong>en</strong>es y, curiosam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Lo anterior p<strong>la</strong>ntea una interrogante con<br />

respecto a <strong>la</strong>s condicionantes <strong>cultura</strong>les que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción y<br />

contribuye a volver <strong>la</strong> mirada sobre <strong>la</strong>s justificaciones sociales que ayudan a <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, los resultados mostrados aquí indican que <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es importante<br />

para <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema institucional y para <strong>el</strong> sistema político. La g<strong>en</strong>te que ha sido<br />

victimizada <strong>en</strong> actos <strong>de</strong> corrupción exhibe niv<strong>el</strong>es más bajos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y<br />

<strong>de</strong> apoyo al sistema. En este s<strong>en</strong>tido, como se ha seña<strong>la</strong>do al inicio <strong>de</strong> este capítulo, <strong>la</strong> corrupción<br />

es un problema mucho más grave <strong>de</strong> lo que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a p<strong>en</strong>sar.


VI. D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia y Estado <strong>de</strong> Derecho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La viol<strong>en</strong>cia criminal constituye un problema grave <strong>en</strong> El Salvador. Dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos reafirman<br />

este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to. En primer lugar, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que para <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad constituye uno <strong>de</strong> los principales problemas <strong>de</strong>l país, solo<br />

superado por los problemas económicos <strong>en</strong> su conjunto. De hecho, los resultados <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

estudio muestran que <strong>de</strong> todos los problemas m<strong>en</strong>cionados por los <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

constituye <strong>el</strong> problema específico más citado por los <strong>en</strong>cuestados, con un 38.7%; <strong>el</strong> segundo<br />

problema más citado es <strong>la</strong> economía con un 22.2%; <strong>el</strong> tercero es <strong>la</strong> pobreza con un poco más <strong>de</strong>l<br />

12% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ciones y <strong>el</strong> cuarto es <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo, con un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 10%. Si se toman <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta todos los problemas apuntados por los <strong>salvador</strong>eños que están re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia criminal, como <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s, los secuestros, <strong>el</strong> narcotráfico, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> seguridad y<br />

otros, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que seña<strong>la</strong> problemas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al<br />

44.5%; mi<strong>en</strong>tras que si hacemos lo mismo con los problemas <strong>de</strong> índole económico (pobreza,<br />

<strong>de</strong>sempleo, inf<strong>la</strong>ción, economía, etc.), <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje llega a una cifra muy parecida: 45.2% (ver<br />

Gráfico VI.1). La viol<strong>en</strong>cia e inseguridad preocupa a prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> otra mitad está preocupada por cuestiones económicas.<br />

44.5%<br />

10.4%<br />

45.2%<br />

Problemas<br />

económicos<br />

Problemas <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia e<br />

inseguridad<br />

Otros problemas<br />

Gráfico VI.1. Los principales problemas <strong>de</strong>l país según los <strong>salvador</strong>eños, 2006.<br />

El segundo hecho que confirma <strong>la</strong> afirmación con <strong>la</strong> que abrimos este capítulo, vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un dato<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad misma. De acuerdo a estimaciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Medicina Legal, El Salvador cerró <strong>el</strong> año 2005 con una tasa <strong>de</strong> homicidios <strong>de</strong> 55 muertes por<br />

cada 100,000 habitantes. 64 Lo cual le coloca como <strong>el</strong> país con <strong>la</strong> tasa más alta <strong>de</strong> asesinatos <strong>de</strong><br />

64 Véase: “Homicidios aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los últimos siete años”. El Diario <strong>de</strong> Hoy, 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2006. Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>:<br />

[http://www.<strong>el</strong><strong>salvador</strong>.com/noticias/2006/02/14/nacional/nac9.asp].<br />

105


106<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

toda <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> países como Honduras, Guatema<strong>la</strong> y Colombia,<br />

que también pose<strong>en</strong> tasas muy <strong>el</strong>evadas. 65 Más aún, una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas sobre<br />

viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este país reve<strong>la</strong> que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os aqu<strong>el</strong>los expresados <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> homicidios, han v<strong>en</strong>ido subi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los últimos años. Algunas fu<strong>en</strong>tes calcu<strong>la</strong>n que<br />

para finales <strong>de</strong>l año 2006, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> homicidios será aún más <strong>el</strong>evada para este año <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> año 2005.<br />

Con todo, <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que está sufri<strong>en</strong>do El Salvador no es exclusiva <strong>de</strong> este país y<br />

probablem<strong>en</strong>te ni siquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana. Varios estudios han apuntado que <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia es un problema crónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana y que, aunque hay países con una<br />

situación más grave que otros, es posible <strong>de</strong>cir que América Latina sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> región más<br />

viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l mundo con respecto al crim<strong>en</strong> y a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia común. 66<br />

Como ya se ha m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> otros estudios, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> viol<strong>en</strong>to <strong>en</strong> El Salvador<br />

no es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> otras manifestaciones viol<strong>en</strong>tas, ni constituye una aparición súbita<br />

y mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong> conflictividad social. El Salvador es un país con un problema grave <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, no sólo porque <strong>en</strong> su territorio su<strong>el</strong><strong>en</strong> ocurrir, <strong>en</strong> términos re<strong>la</strong>tivos más muertes<br />

provocadas <strong>de</strong> forma int<strong>en</strong>cional que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta, sino que, a<strong>de</strong>más,<br />

porque también su<strong>el</strong><strong>en</strong> ocurrir muertes por viol<strong>en</strong>cia no int<strong>en</strong>cional —acci<strong>de</strong>ntes, tal como <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud— con más frecu<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> otros<br />

países <strong>de</strong> América. 67 Y eso no es todo, <strong>el</strong> país es viol<strong>en</strong>to no sólo porque durante los años <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

posguerra su índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y viol<strong>en</strong>cia ha sido <strong>el</strong>evado, sino porque, hasta don<strong>de</strong> es<br />

posible escudriñar <strong>la</strong>s estadísticas disponibles, ya lo era, mucho antes <strong>de</strong> que com<strong>en</strong>zara <strong>la</strong><br />

guerra.<br />

¿Qué ti<strong>en</strong>e que ver <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> y con los procesos políticos que<br />

están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> los países? La respuesta es: ti<strong>en</strong>e que ver<br />

mucho. Usualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización<br />

se han conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los modos <strong>de</strong> transición y <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico <strong>de</strong> un país. En los últimos años, sin embargo, han aparecido nuevas voces que l<strong>la</strong>man<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre otros factores como <strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Estado o <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

inseguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>mocrática. 68 Estos nuevos factores, corrupción -aspecto que<br />

fue abordado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior-, y <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad, afectan <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mocracias, sobre todo <strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>tes, al erosionar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma.<br />

Bajo dichos problemas, por un <strong>la</strong>do, mucha g<strong>en</strong>te se ve t<strong>en</strong>tada a apoyar alternativas <strong>de</strong> corte<br />

autoritario que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo los principios fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> liberta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong>mocracia; pero, por otro <strong>la</strong>do, los ciudadanos pier<strong>de</strong>n <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones que<br />

65<br />

Véase, por ejemplo, Wied<strong>la</strong>ndt, Gonzalo. (2005). “Hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> lecciones <strong>de</strong> posconflicto <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe. Una mirada a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica”. Políticas sociales 115. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

66<br />

Véase: Londoño, Juan Luis; Gaviria, Alejandro y Guerrero, Rodrigo (eds). (2000). Asalto al <strong>de</strong>sarrollo. Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América<br />

Latina. Washington, D.C.: BID.<br />

También: Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2000). Informe mundial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud. Washington, D.C.: OPS.<br />

67<br />

Véase: Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2006). “Seguridad humana y salud”. Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>:<br />

[http://www.ministerio<strong>de</strong>salud.go.cr/<strong>de</strong>saorga/docum<strong>en</strong>tos/mo<strong>de</strong>losysh.pdf].<br />

68<br />

Véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia y <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>. Nueva Sociedad 167, p 132-146.<br />

También: Holston, James y Cal<strong>de</strong>ira, Teresa P.R. (1998). Democracy, Law, and Viol<strong>en</strong>ce. Disjunctures on Brazilian Citiz<strong>en</strong>ship.<br />

En: F. Agüero and J. Stark (eds.) Fault Lines of <strong>de</strong>mocracy in Post-transition Latin America. Miami: North-South C<strong>en</strong>ter<br />

Press.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

forman su sistema político. De hecho, tres estudios in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes publicados casi<br />

simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> distintas revistas académicas, utilizando <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong><br />

Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt 69 <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong><br />

victimización directa por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad afectan <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo a<br />

los sistemas políticos <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> y El Salvador. Uno <strong>de</strong> los estudios incorporó también <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> Nicaragua, pero <strong>en</strong> ese país -que no ti<strong>en</strong>e los mismos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

que sus vecinos <strong>de</strong>l norte- <strong>la</strong> afectación <strong>de</strong>l apoyo al sistema sólo prov<strong>en</strong>ía directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

hecho <strong>de</strong> haber sido afectado por un crim<strong>en</strong>.<br />

La viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> inseguridad se han convertido <strong>en</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que no pue<strong>de</strong> ser sos<strong>la</strong>yado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática, no solo porque altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inseguridad supon<strong>en</strong> cierto<br />

tipo <strong>de</strong> inestabilidad social, sino también, y sobre todo, porque <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

criminalidad vulneran <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, erosionan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y minan <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ciudadanas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En tal<br />

s<strong>en</strong>tido, este capítulo pres<strong>en</strong>ta los resultados <strong>de</strong>l estudio 2006 sobre <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y opiniones<br />

sobre <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, al tiempo que busca medir <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> -medido como<br />

victimización directa <strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial- y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad sobre <strong>el</strong> apoyo al sistema<br />

político <strong>salvador</strong>eño. 70 En primer lugar, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los resultados refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> victimización,<br />

quiénes son <strong>la</strong>s víctimas más frecu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar los <strong>de</strong>litos y su vincu<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema; <strong>en</strong> segundo lugar, se pres<strong>en</strong>tan los resultados refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> inseguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> apoyo al sistema. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

6.1 La victimización por crim<strong>en</strong><br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se preguntó a los ciudadanos por sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> victimización por<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. En concreto, <strong>la</strong> pregunta fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “VIC1. ¿Ha sido<br />

víctima <strong>de</strong> una agresión física o <strong>de</strong> algún hecho <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> los últimos 12 meses?”. Los<br />

resultados muestran que casi <strong>el</strong> 16% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados habían sido víctimas directas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un año. Una comparación <strong>de</strong> estos resultados con los<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> estudios anteriores, como: “Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> El<br />

Salvador 1999” y “La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004”, reve<strong>la</strong> que <strong>el</strong><br />

índice g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> victimización recogido por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas habría bajado <strong>en</strong> los últimos años. En<br />

1999, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te victimizada por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal alcanzó <strong>el</strong> 22% y <strong>en</strong> 2004 fue<br />

<strong>de</strong> 17.1%.<br />

Aunque <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización más significativa se dio <strong>en</strong>tre 1999 y 2004, y <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre 2004 y 2006 no pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>radas estadísticam<strong>en</strong>te importantes, lo cierto<br />

69 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l y Azpuru, Dinorah. “Las dim<strong>en</strong>siones y <strong>el</strong> impacto político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

guatemalteca”. En Bixby, Luis Rosero (ed). Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l istmo 2000: Familia, migración, viol<strong>en</strong>cia y medio ambi<strong>en</strong>te. San<br />

José: C<strong>en</strong>tro C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción.<br />

Pérez, Or<strong>la</strong>ndo. (2003). Democratic Legitimacy and Public Insecurity: Crime and Democracy in El Salvador and Guatema<strong>la</strong>.<br />

Political Sci<strong>en</strong>ce Quaterly, 118 (4). Winter 2003-2004.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2003). Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los<br />

regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> posguerra. América Latina Hoy 35, p 19-59.<br />

70 Debe t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> victimización por crim<strong>en</strong> medida <strong>en</strong> esta investigación se refiere sólo a <strong>la</strong> que es posible recoger<br />

a través <strong>de</strong>l cuestionario utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cuesta. Se excluy<strong>en</strong>, por tanto, otros tipos <strong>de</strong> victimización <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

criminal, que aunque importantes no pue<strong>de</strong>n ser recogidos por <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, por ejemplo, los homicidios. En tal s<strong>en</strong>tido, esta<br />

investigación no cubre todas <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal que se sufr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

107


108<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

es que al ponerlos <strong>en</strong> perspectiva, estos datos parec<strong>en</strong> contra<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia registrada por <strong>la</strong>s<br />

cifras <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, basadas <strong>en</strong> los homicidios, que han publicado <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>salvador</strong>eñas <strong>en</strong><br />

los últimos años. La respuesta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

que se mi<strong>de</strong>n a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Mi<strong>en</strong>tras que los homicidios, que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia más extrema, pue<strong>de</strong>n ser recogidos solo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas están limitadas al tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos que pue<strong>de</strong>n ser reportados por los mismos<br />

<strong>en</strong>cuestados. Homicidios, <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> carácter sexual o lesiones muy graves, que han <strong>de</strong>shabilitado<br />

a <strong>la</strong> víctima, por lo g<strong>en</strong>eral, quedan fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Por <strong>el</strong>lo, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que los <strong>de</strong>litos más comunes que se registran <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos son los robos y los<br />

asaltos, como se verá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte y que éstos no siempre se comportan <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que<br />

los homicidios.<br />

Sin embargo, al comparar <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> victimización <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong><br />

Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt para <strong>el</strong> año 2006, se pue<strong>de</strong><br />

ver que El Salvador no figura con niv<strong>el</strong>es altos <strong>de</strong> victimización <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

países <strong>de</strong>l área. De hecho, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

mucho más altos que El Salvador, inclusive aqu<strong>el</strong>los países <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> no<br />

ha llegado a los niv<strong>el</strong>es <strong>salvador</strong>eños como Costa Rica, Chile o Nicaragua. ¿Significa lo anterior<br />

que los datos pres<strong>en</strong>tados sobre victimización no son válidos? No. Lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>salvador</strong>eño es que, como ya se ha dicho, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se basan <strong>en</strong> cierto tipo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>litos que, según <strong>la</strong>s mismas estadísticas policiales, han estado a <strong>la</strong> baja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunos<br />

años y que no sigu<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo comportami<strong>en</strong>to registrado por los homicidios. Las muertes por<br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> expresión más característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong><br />

C<strong>en</strong>troamérica, Guatema<strong>la</strong>, El Salvador y Honduras, no es recogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta y esto hace<br />

que no solo El Salvador sino también otros países con graves problemas <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> viol<strong>en</strong>to<br />

aparezcan por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> países con m<strong>en</strong>os problemas.<br />

En todo caso, lo anterior muestra también que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad, al m<strong>en</strong>os aqu<strong>el</strong><br />

que se expresa <strong>en</strong> <strong>de</strong>litos contra <strong>la</strong> propiedad, no es un problema solo <strong>de</strong>l país sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> naciones <strong>la</strong>tinoamericanas.


Perú<br />

Chile<br />

México<br />

Ecuador<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Bolivia<br />

Costa Rica<br />

Rep. Dominicana<br />

Nicaragua<br />

El Salvador<br />

Colombia<br />

Jamaica<br />

Panamá<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

7.1<br />

10.1<br />

15.6<br />

13.2<br />

16.8<br />

16.5<br />

16.2<br />

16.0<br />

20.2<br />

20.0<br />

19.2<br />

19.2<br />

10<br />

23.1<br />

26.2<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados que han<br />

sido victima <strong>de</strong> un acto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

20<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% CI<br />

Fu<strong>en</strong>te: Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

30<br />

Año<br />

2006<br />

Gráfico VI.2. Victimización <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, los datos recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta sobre victimización (VIC2) 71<br />

muestran una prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad: casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas victimizadas (49.1%) sufrieron robos sin agresión o am<strong>en</strong>aza física, una tercera parte<br />

(33.8%) sufrió robos con agresiones físicas, <strong>el</strong> 2.2% fueron robos a los hogares y <strong>el</strong> 4.8% daños a<br />

<strong>la</strong> propiedad. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> 9.7% <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> victimización eran agresión física sin robo, y<br />

<strong>el</strong> 0.4% eran vio<strong>la</strong>ción o asalto sexual, es <strong>de</strong>cir, eran <strong>de</strong>litos dirigidos directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> integridad física <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

71 La pregunta estaba redactada <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “¿Qué tipo <strong>de</strong> acto <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial sufrió? (01) Robo sin agresión o am<strong>en</strong>aza<br />

física; (02) Robo con agresión o am<strong>en</strong>aza física; (03) Agresión física sin robo; (04) Vio<strong>la</strong>ción o asalto sexual; (05) Secuestro;<br />

(06) Daño a <strong>la</strong> propiedad; (07) Robo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa; (77) Otro”.<br />

109


110<br />

Robo sin<br />

agresión o<br />

am<strong>en</strong>aza física<br />

Robo con<br />

agresión o<br />

am<strong>en</strong>aza física<br />

Agresión física<br />

sin robo<br />

Daño a <strong>la</strong><br />

propiedad<br />

Robo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />

Vio<strong>la</strong>ción o<br />

asalto sexual<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0%<br />

9.7%<br />

4.8%<br />

2.2%<br />

0.4%<br />

10%<br />

33.8%<br />

20%<br />

49.1%<br />

30%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

40%<br />

50%<br />

Gráfico VI.3. Tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito sufrido por <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado, 2006.<br />

Lo anterior es útil para establecer una tipología con respecto a <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> sufrido.<br />

No todos los <strong>de</strong>litos son iguales, no sólo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> hecho sino también <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. Por <strong>el</strong>lo, para efectos <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

victimización con otras variables y condiciones se creó una variable <strong>de</strong> victimización que<br />

integraba los resultados <strong>de</strong> VIC1 y VIC2 para establecer <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

victimización. 72 Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.4.<br />

72 Para crear esta variable <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido se rec<strong>la</strong>sificaron <strong>la</strong>s respuestas <strong>en</strong> tres categorías. En primer lugar, <strong>la</strong>s<br />

personas que no han sido víctimas se mantuvieron como “No víctimas”; <strong>la</strong>s personas que sufrieron los <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> robo sin<br />

agresión, daño a propiedad y robo a casa se agruparon bajo <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “víctimas leves”; <strong>la</strong>s personas que sufrieron robo<br />

con agresión, agresión física y asalto sexual fueron incluidas bajo <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “víctimas severas”.


8.7%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

6.8%<br />

84.4%<br />

Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

victimización por<br />

crim<strong>en</strong><br />

No víctima<br />

Víctima leve<br />

Víctima severa<br />

Gráfico VI.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, 2006.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico anterior, <strong>el</strong> 84.4% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong>cuestados no reportan<br />

ningún tipo <strong>de</strong> victimización directa por crim<strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un año; <strong>el</strong> 8.7% ha sido<br />

víctima leve <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> y <strong>el</strong> 6.8% ha sufrido victimización severa. Como <strong>en</strong> ejercicios anteriores,<br />

esta categorización será útil posteriorm<strong>en</strong>te para medir <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización sobre<br />

<strong>de</strong>terminadas actitu<strong>de</strong>s sociales.<br />

6.1.1 La <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito<br />

El 30.9% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños victimizados <strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong> <strong>de</strong>lito sufrido. 73 Este<br />

constituye un porc<strong>en</strong>taje particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te reducido si se consi<strong>de</strong>ra que este país ti<strong>en</strong>e un problema<br />

serio <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Sin embargo, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia no es <strong>el</strong> mismo para todos los <strong>de</strong>litos,<br />

algunos hechos <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia son más <strong>de</strong>nunciados que otros. Por ejemplo, <strong>de</strong>litos como <strong>la</strong><br />

agresión física sin robo y <strong>el</strong> robo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa son más <strong>de</strong>nunciadas (46.2% y 83.3%,<br />

respectivam<strong>en</strong>te). En cambio, <strong>de</strong>litos como los robos no llegan a ser <strong>de</strong>nunciados por más <strong>de</strong>l<br />

30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te afectada: los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia para los robos sin agresión o am<strong>en</strong>aza<br />

física llegan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te hasta <strong>el</strong> 28.8% mi<strong>en</strong>tras que para los robos con agresiones físicas es<br />

incluso más bajo, 26.4%.<br />

73 La pregunta era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “AOJ1. ¿D<strong>en</strong>unció <strong>el</strong> hecho a alguna institución?” (1) Sí, (2) No lo <strong>de</strong>nunció, (8) NS/NR.”<br />

111


112<br />

69.1%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

¿D<strong>en</strong>unció ¿D<strong>en</strong>unció <strong>el</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> hecho hecho a a alguna alguna institución?<br />

institución?<br />

30.9%<br />

Sí<br />

No lo<br />

<strong>de</strong>nunció<br />

Gráfico VI.5. D<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido, 2006.<br />

Es interesante también <strong>en</strong>contrar que los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia no cambian <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gravedad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido. Un cruce <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización muestra que no hay difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s personas que sufrieron <strong>de</strong>litos graves y <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron <strong>de</strong>litos leves.<br />

Una comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> este estudio <strong>de</strong>l año 2006 con <strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas<br />

<strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> años anteriores, 1999 y 2004, muestra que esta es <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia más baja<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los últimos siete años. En 1999, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que <strong>de</strong>nunciaron los<br />

<strong>de</strong>litos sufridos fue <strong>de</strong> 35.1%; este porc<strong>en</strong>taje subió levem<strong>en</strong>te al 37.5% <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004. El hecho<br />

<strong>de</strong> que para <strong>el</strong> 2006, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia sea <strong>de</strong>l 30.9% reve<strong>la</strong> una caída <strong>de</strong> casi 7 puntos <strong>en</strong><br />

los comportami<strong>en</strong>tos ciudadanos <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia y sugiere una caída <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> proveer seguridad y justicia.<br />

Otra señal <strong>de</strong> <strong>la</strong> poca confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>salvador</strong>eñas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s razones por<br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s personas que no <strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong> hecho, <strong>de</strong>cidieron no hacerlo. El estudio <strong>de</strong> 2006<br />

preguntó a los ciudadanos que fueron víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal y que no <strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>lito, <strong>la</strong>s razones para no hacerlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “AOJ1B. ¿Por qué no<br />

<strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho?” Las opciones <strong>de</strong> respuesta eran <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: (1) No sirve <strong>de</strong> nada; (2) Es<br />

p<strong>el</strong>igroso y por miedo a <strong>la</strong>s represalias; (3) No t<strong>en</strong>ía pruebas; (4) No fue grave; (5) No sabe<br />

adón<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar. La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.6.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

55.6%<br />

No sirve <strong>de</strong><br />

nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

20.0%<br />

Por miedo a<br />

represalias<br />

16.7%<br />

No t<strong>en</strong>ía<br />

pruebas<br />

6.7%<br />

No fue grave<br />

No sabe<br />

adón<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>nunciar<br />

Razones Razones por por <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s cuales cuales no no <strong>de</strong>nunció <strong>de</strong>nunció <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> <strong>el</strong> hecho<br />

hecho<br />

1.1%<br />

Gráfico VI.6. Razones por <strong>la</strong>s cuales no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho, 2006.<br />

Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> <strong>de</strong>lito (<strong>el</strong> 55.6%) dijo que no lo hizo porque no<br />

sirve <strong>de</strong> nada, <strong>el</strong> 20% sostuvo que <strong>de</strong>nunciar es p<strong>el</strong>igroso y que ti<strong>en</strong>e miedo a <strong>la</strong>s represalias <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes; <strong>el</strong> 16.7% apuntó que no t<strong>en</strong>ía pruebas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito y otras personas dijeron que no<br />

reportaron <strong>el</strong> crim<strong>en</strong> porque no fue grave (6.7%) o porque no sabían adón<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar (1.1%).<br />

Argum<strong>en</strong>tar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia no sirve <strong>de</strong> nada, como lo hace más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas,<br />

pone <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y <strong>la</strong> seguridad. Si a <strong>el</strong>lo se suma <strong>el</strong> 20% <strong>de</strong> personas que<br />

dic<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er miedo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s represalias se ti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas simplem<strong>en</strong>te no<br />

reportan <strong>el</strong> hecho criminal porque pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong>lo no les traerá ninguna consecu<strong>en</strong>cia positiva.<br />

Re<strong>la</strong>cionado con <strong>el</strong> punto anterior, otro hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong>l estudio es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> 65.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cuestada, tanto víctima como no víctima confía poco o nada <strong>en</strong> que, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ser<br />

víctima <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, <strong>el</strong> sistema judicial castigaría al culpable, 74 <strong>en</strong> tanto que un 34.2% confía algo<br />

o mucho <strong>en</strong> que los tribunales castigarían al culpable. Estas opiniones <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños son<br />

aún más preocupantes cuando se comparan con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004 <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo rubro. Según esos datos, <strong>en</strong> 2004 <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial era más<br />

<strong>el</strong>evado y <strong>el</strong> 46.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ía confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> justicia castigaría a los<br />

culpables <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es; <strong>en</strong> contraste, aunque <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños que confiaban<br />

poco o nada <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> justicia alcanzaba más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

(53.1%, ver sigui<strong>en</strong>te gráfico), estos porc<strong>en</strong>tajes estaban 12% por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los alcanzados<br />

ahora. Dicho <strong>de</strong> manera sucinta, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza ha crecido y lo ha hecho <strong>de</strong> forma notable.<br />

74 Este resultado provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta AOJ12, <strong>la</strong> cual fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “Si usted fuera víctima <strong>de</strong> un robo<br />

o asalto, ¿cuánto confiaría <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigaría al culpable?”<br />

113


114<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

Mucho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigue al culpable<br />

31.2%<br />

22.3%<br />

15.7%<br />

Algo<br />

11.9%<br />

29.5% 29.3%<br />

Poco<br />

23.6%<br />

Nada<br />

36.5%<br />

AÑO<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VI.7. Confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigaría<br />

al culpable <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito, 2006.<br />

Lo anterior concuerda con <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia seña<strong>la</strong>da previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s se han reducido <strong>en</strong> comparación con hace dos años. Más aún, esto vi<strong>en</strong>e a confirmar<br />

lo que ya se ha a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo IV, sobre <strong>la</strong>s instituciones y <strong>el</strong> apoyo al sistema, <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> confianza g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> seguridad y justicia ha bajado con respecto<br />

a 2004. 75 El Gráfico VI.8 muestra <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuestión.<br />

75 Para po<strong>de</strong>r comparar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> seguridad y justicia se creó una variable que<br />

integra los ítems B1 (Tribunales <strong>de</strong> justicia), B10 (sistema <strong>de</strong> justicia), B18 (Policía Nacional Civil) y B31 (Corte Suprema<br />

<strong>de</strong> Justicia). Esta variable se transformó <strong>en</strong> un formato esca<strong>la</strong>r que va <strong>de</strong> 0 (ninguna confianza) a 100 (mucha confianza).


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> confianza confianza <strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones instituciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong><br />

justicia justicia y y seguridad seguridad (0-100) (0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

57.1<br />

2004<br />

Año<br />

Año<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VI.8. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> justicia y seguridad, 2004-2006.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones con respecto al combate <strong>de</strong>l<br />

crim<strong>en</strong> no solo ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong>s instituciones estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> justicia, también—y muchas<br />

veces <strong>de</strong> forma más importante— ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong> institución <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> brindar<br />

seguridad, establecer <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n y prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> crim<strong>en</strong>. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> estudio incorporó <strong>de</strong> nuevo una<br />

pregunta para medir cómo los <strong>salvador</strong>eños percib<strong>en</strong> a <strong>la</strong> institución policial y cuánta confianza<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. La pregunta recogía <strong>la</strong>s opiniones sobre si <strong>la</strong> policía protege a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia o si, por <strong>el</strong> contrario, algunos <strong>de</strong> sus miembros apostados <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio están<br />

involucrados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>litos. 76 Los resultados l<strong>la</strong>man a <strong>la</strong> reflexión: <strong>el</strong> 54.9% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados<br />

opinaron que <strong>la</strong> policía está involucrada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 45.1% pi<strong>en</strong>sa lo<br />

contrario, que <strong>la</strong> policía protege a los ciudadanos.<br />

Estos resultados repres<strong>en</strong>tan un crecimi<strong>en</strong>to notable—y estadísticam<strong>en</strong>te significativo—<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

opiniones negativas sobre <strong>la</strong> policía con respecto a los resultados <strong>de</strong> 2004, cuando se evalúa<br />

sobre su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico sigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> policía protege a los ciudadanos cayeron <strong>de</strong>l 60.4% <strong>en</strong> 2004 al 45.1% <strong>en</strong> 2006, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong>s opiniones críticas, <strong>la</strong>s que seña<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> policía vincu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

forma local, crecieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma proporción (<strong>de</strong> 39.6% <strong>en</strong> 2004 a 54.9% <strong>en</strong> 2006). Estos datos<br />

sugier<strong>en</strong> una creci<strong>en</strong>te valoración crítica ciudadana con respecto a <strong>la</strong> policía. A pesar <strong>de</strong> que,<br />

como se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capitulo IV, un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sigue viéndo<strong>la</strong> como<br />

una institución confiable, es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> misma ha sufrido <strong>en</strong> los últimos dos años una erosión<br />

importante <strong>en</strong> sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> aprobación pública.<br />

76 La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “AOJ18. Algunas personas dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> este barrio (pueblo)<br />

protege a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras que otros dic<strong>en</strong> que es <strong>la</strong> policía <strong>la</strong> que está involucrada con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. ¿Qué opina usted? (1) Policía protege; (2) Policía involucrada con <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.”<br />

49.6<br />

2006<br />

115


116<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

60.4%<br />

Policía protege<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

45.1%<br />

39.6%<br />

54.9%<br />

Policía involucrada con<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VI.9. Opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2004-2006.<br />

Sin embargo, cuando se comparan los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

recibida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> seguridad y justicia, los resultados indican<br />

que <strong>la</strong>s instituciones recib<strong>en</strong> valoraciones positivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> trato al público; particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

Policía recibe más aprobación que los tribunales <strong>de</strong> justicia y que <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República.<br />

Tab<strong>la</strong> VI.1. Satisfacción con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> seguridad y justicia, 2006<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Policía Tribunales Fiscalía<br />

No ha acudido a <strong>la</strong>s instituciones 50.8 62.6 69.4<br />

Satisfecho 64.7 61.1 59.8<br />

Insatisfecho 35.3 38.9 40.2<br />

6.1.2 Victimización y confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

En este apartado se confirma <strong>la</strong> hipótesis acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> victimización y <strong>el</strong><br />

apoyo al sistema, tanto <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales para sost<strong>en</strong>er un<br />

Estado <strong>de</strong> Derecho, como <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s instituciones específicas y al sistema <strong>de</strong><br />

forma más g<strong>en</strong>eral. En <strong>el</strong> primer caso, se trata <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> opiniones <strong>en</strong>tre los ciudadanos<br />

que m<strong>en</strong>osprecian <strong>el</strong> respeto al <strong>de</strong>bido proceso y <strong>la</strong>s leyes para combatir <strong>el</strong> crim<strong>en</strong>. En <strong>el</strong><br />

segundo caso, se trata <strong>de</strong>l impacto concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización sobre <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se preguntó lo sigui<strong>en</strong>te: “AOJ8. Para po<strong>de</strong>r capturar <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, ¿cree usted<br />

que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acatar <strong>la</strong>s leyes o <strong>en</strong> ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ley?”. Esta pregunta t<strong>en</strong>ía como objetivo medir qué tanto los ciudadanos están comprometidos<br />

con <strong>el</strong> respeto a <strong>la</strong>s leyes y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, al Estado <strong>de</strong> Derecho, aún a pesar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Los resultados indican una opinión dividida <strong>en</strong> este punto, aunque<br />

un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se apega al respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes. Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> 56% <strong>de</strong><br />

los consultados dijo que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar <strong>la</strong>s leyes siempre, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 44%<br />

dijo que <strong>en</strong> ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

¿Cree ¿Cree usted usted usted que que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s autorida<strong>de</strong>s siempre siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar respetar <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>s<br />

leyes leyes o o <strong>en</strong> <strong>en</strong> ocasiones ocasiones pue<strong>de</strong>n pue<strong>de</strong>n actuar actuar al al marg<strong>en</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> ley?<br />

ley?<br />

44.0%<br />

56.0%<br />

Deb<strong>en</strong><br />

respetar <strong>la</strong>s<br />

leyes siempre<br />

En ocasiones<br />

pue<strong>de</strong>n actuar<br />

al marg<strong>en</strong><br />

Gráfico VI.10. Opinión sobre <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, 2006.<br />

No se pue<strong>de</strong> sos<strong>la</strong>yar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> 44% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños estén dispuestos a aprobar o a<br />

pasar por alto <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes con tal <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Pero m<strong>en</strong>os aún se<br />

pue<strong>de</strong> obviar ese dato cuando una comparación con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 muestran un<br />

crecimi<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> opiniones. En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> 34.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

opinó que se pue<strong>de</strong> actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley con tal <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Esto significa<br />

casi 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong>s opiniones a<br />

favor <strong>de</strong> que <strong>en</strong> algunas ocasiones se pueda actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, han crecido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> dos años, y muy probablem<strong>en</strong>te han crecido como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los últimos años.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, cuando se analiza <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización por crim<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> justicia y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong> primera erosiona <strong>la</strong><br />

confianza sobre <strong>la</strong>s segundas: <strong>el</strong> crim<strong>en</strong> <strong>de</strong>teriora <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones. Las personas<br />

que no han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />

instituciones <strong>de</strong>l sector justicia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral; <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s personas que<br />

117


118<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado hechos <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia expresan mucha m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> instituciones tales<br />

como <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong> fiscalía, los tribunales y <strong>la</strong>s procuradurías, así también como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. El Gráfico VI.11 muestra que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones se reduce<br />

cuando se pasa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas no víctimas a <strong>la</strong>s víctimas, aunque <strong>en</strong> estas últimas <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos leves y graves no son muy r<strong>el</strong>evantes. Lo que es<br />

importante es seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que ha sido víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año,<br />

muestra m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones que si no lo ha sido.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> confianza confianza (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

54.6<br />

51.1<br />

No víctima<br />

47.1<br />

42.3<br />

Víctima leve<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> victimización<br />

victimización<br />

47.5<br />

40.7<br />

Víctima severa<br />

Instituciones <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral<br />

Instituciones <strong>de</strong><br />

justicia y<br />

seguridad<br />

Sig. < 0.01 para ambas variables<br />

Gráfico VI.11. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> efecto más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal es sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s difusas <strong>de</strong><br />

apoyo al sistema. Esto es, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que prove<strong>en</strong> <strong>de</strong> soporte no a instituciones específicas<br />

como <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia o <strong>el</strong> congreso, sino a todo <strong>el</strong> sistema político. Las personas que han sido<br />

víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal <strong>de</strong>sconfían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>sconfían un<br />

poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad completa <strong>de</strong>l sistema político que <strong>la</strong>s personas que no han<br />

pasado por un ev<strong>en</strong>to traumático <strong>de</strong> criminalidad. A<strong>de</strong>más, cuando los ciudadanos han sido<br />

víctimas <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a p<strong>en</strong>sar con más frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia no está<br />

funcionando a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Lo anterior se pue<strong>de</strong> ver con c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> los dos gráficos<br />

sigui<strong>en</strong>tes.


Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

56.4<br />

No víctima<br />

49.3<br />

Víctima leve<br />

Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

50.5<br />

Víctima severa<br />

Gráfico VI.12. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006.<br />

Cuando se cruza <strong>el</strong> apoyo al sistema con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia se ti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>la</strong>s personas que no fueron víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia puntuaron un promedio <strong>de</strong> 56.4 <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo puntuado por <strong>la</strong>s personas que sí fueron víctimas<br />

leves (49.3) o severas (50.5) <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Aunque no exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />

estos dos últimos grupos, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>tre los grupos que han sido víctimas leves o severas, <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal y estadísticam<strong>en</strong>te validada se da con <strong>la</strong>s personas que no fueron<br />

víctimas. Esto permite concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, cuando es sufrida directam<strong>en</strong>te erosiona <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia parece reducir <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.13, hay<br />

difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong>tre<br />

los que han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y los que no. 77 Las personas que han sufrido hechos<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>ciales llegan a promediar diez puntos m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> satisfacción ciudadana<br />

que los ciudadanos que no han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. De nuevo, no hay difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> víctimas leves o severas, lo que muestra que solo basta haber sido<br />

afectado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y no <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización, para disminuir <strong>la</strong> confianza<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

77 Para po<strong>de</strong>r hacer este análisis, se recodificó <strong>la</strong> variable PN4 como variable <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>. Así, <strong>la</strong>s personas que respondieron que están<br />

muy satisfechos con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia recibieron un puntaje <strong>de</strong> 100, qui<strong>en</strong>es dijeron que estaban “algo”<br />

satisfechos recibieron 66, a qui<strong>en</strong>es apuntaron estar “poco” satisfechos con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia se les asignó un<br />

puntaje <strong>de</strong> 33 y, finalm<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>es respondieron que están “nada” satisfechos con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

recibieron un código <strong>de</strong> 0.<br />

119


120<br />

Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocracia (0-100)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

47.9<br />

No víctima<br />

37.0<br />

Víctima leve<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> victimización<br />

victimización<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

40.4<br />

Víctima severa<br />

Gráfico VI.13. Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006.<br />

Un aspecto a explorar <strong>en</strong> esta dirección, son <strong>la</strong>s condiciones hipotéticas bajo <strong>la</strong>s cuales se<br />

justificaría un golpe <strong>de</strong> estado <strong>en</strong> El Salvador. Este constituye un punto polémico dado que<br />

aunque los golpes <strong>de</strong> estado formaron parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>política</strong> <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>salvador</strong>eña no ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado golpes <strong>de</strong> estado por casi 30 años, ni se consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad existan condiciones o interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> un golpe. En concreto se incluyó <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te batería <strong>de</strong> preguntas a los <strong>en</strong>cuestados por <strong>la</strong> ronda 2006 <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión<br />

Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt.<br />

Ahora hablemos <strong>de</strong> otros temas. Alguna g<strong>en</strong>te dice que <strong>en</strong> ciertas circunstancias se justificaría que los militares<br />

tom<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r por un golpe <strong>de</strong> estado. En su opinión se justificaría que hubiera un golpe <strong>de</strong> estado por los militares<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes circunstancias: [Leer alternativas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada pregunta]:<br />

JC1. Fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo muy alto.<br />

JC4. Fr<strong>en</strong>te a muchas protestas<br />

sociales.<br />

(1) Se justificaría que<br />

los militares tom<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r<br />

(2) No se justificaría<br />

que los militares tom<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

(8) NS/NR<br />

(1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

JC10. Fr<strong>en</strong>te a mucha <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

JC12. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> alta inf<strong>la</strong>ción, con<br />

aum<strong>en</strong>to excesivo <strong>de</strong> precios.<br />

(1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

JC13. Fr<strong>en</strong>te a mucha corrupción. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.14 y reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> razón principal por <strong>la</strong> cual los<br />

<strong>salvador</strong>eños justificarían un golpe <strong>de</strong> estado es fr<strong>en</strong>te a mucha <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, con un 55% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

JC1<br />

JC4<br />

JC10<br />

JC12<br />

JC13


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

g<strong>en</strong>te respondi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esa manera. Este es <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto obt<strong>en</strong>ido por cualquier ítem<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> corrupción, inf<strong>la</strong>ción, protestas sociales y <strong>de</strong>sempleo. Vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a hacer notar que <strong>la</strong> segunda razón por <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te justificaría un golpe <strong>de</strong> estado es <strong>la</strong><br />

corrupción; <strong>la</strong> cual, como ya se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> capitulo anterior <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te informe también impacta<br />

<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

Fr<strong>en</strong>te a mucha<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Fr<strong>en</strong>te a mucha<br />

corrupción<br />

Fr<strong>en</strong>te al aum<strong>en</strong>to<br />

excesivo <strong>de</strong> precios<br />

Fr<strong>en</strong>te a muchas<br />

protestas sociales<br />

Fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo muy<br />

alto<br />

0%<br />

10%<br />

27.8%<br />

24.1%<br />

38.9%<br />

20%<br />

55.0%<br />

52.0%<br />

30%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Gráfico VI.14. Justificación a golpe <strong>de</strong> estado según distintas condiciones, 2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, esto no significa, <strong>en</strong> manera alguna, que <strong>la</strong>s personas están <strong>de</strong>seosas <strong>de</strong> apoyar un<br />

golpe <strong>de</strong> estado. Estos datos solo pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>el</strong> peso que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político. La g<strong>en</strong>te preocupada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y,<br />

sobre todo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> afectada directam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> misma, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a apoyar m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> sistema<br />

político.<br />

6.2 S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, a este análisis <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial sobre <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l<br />

país le falta tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> otra gran variable <strong>de</strong>l tema: <strong>la</strong> percepción ciudadana <strong>de</strong><br />

inseguridad o, para ponerlo <strong>en</strong> su forma más correcta, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. No solo importa <strong>el</strong> hecho objetivo, <strong>el</strong> haber sido víctima directa <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, sino que<br />

también importa <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to subjetivo: <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> inseguridad. Más <strong>de</strong> una pregunta fue<br />

incluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario para explorar <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad, pero una es crucial para su<br />

medición más precisa. Esta fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “AOJ11. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l lugar o<br />

barrio don<strong>de</strong> usted vive y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong> un asalto o robo, ¿se<br />

si<strong>en</strong>te usted muy seguro, algo seguro, algo inseguro o muy inseguro?” Los resultados reve<strong>la</strong>n que<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 22.4% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy seguros con respecto a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> 30.5% se si<strong>en</strong>te algo seguro, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 47.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te se si<strong>en</strong>te poco o nada segura como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>. Más aún, los<br />

40%<br />

50%<br />

60%<br />

121


122<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

datos indican también que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad habría disminuido un poco, con respecto a<br />

2004. Lo que ha sucedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006 es que <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se han<br />

movido para indicar más inseguridad.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

28.6%<br />

22.4%<br />

Muy seguro<br />

30.5%<br />

29.1%<br />

Algo seguro<br />

26.8%<br />

25.3%<br />

Algo inseguro<br />

17.0%<br />

20.3%<br />

Muy Inseguro<br />

¿ ¿ ¿ Se Se si<strong>en</strong>te si<strong>en</strong>te usted usted muy muy seguro, seguro, algo algo seguro, seguro, algo<br />

algo<br />

inseguro inseguro o o muy muy inseguro?<br />

inseguro?<br />

inseguro?<br />

Sig. < .05<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VI.15. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según año, 2004-2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, estos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad colocan a El Salvador más o m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

parte baja <strong>de</strong>l ranking <strong>de</strong> los países cuando se or<strong>de</strong>nan <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inseguridad.<br />

Esto es, El Salvador ti<strong>en</strong>e bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> concierto <strong>de</strong> países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2006 y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> sus ciudadanos<br />

solo se coloca por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong> República Dominicana, Bolivia y Perú.


Honduras<br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

México<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

República Dominicana<br />

Bolivia<br />

Perú<br />

0.00<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.3<br />

20.00<br />

48.7<br />

47.6<br />

52.1<br />

51.9<br />

51.8<br />

51.4<br />

60.9<br />

58.9<br />

58.6<br />

57.3<br />

56.6<br />

54.5<br />

62.0<br />

40.00<br />

S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad (0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VI.16. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Dicho esto, ¿cuáles son los factores que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños? Como <strong>en</strong> estudios anteriores, se corrió una regresión lineal para establecer cuáles<br />

son los predictores más importantes <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños (ver Tab<strong>la</strong><br />

VI.2 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Apéndice B). Los resultados prácticam<strong>en</strong>te reiteraron los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> los estudios<br />

anteriores y <strong>de</strong> otros más especializados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema, 78 al seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l género <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona (los hombres se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> más seguros que <strong>la</strong>s mujeres), ingreso<br />

familiar (a más ingreso más s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad) y <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad (a más años <strong>de</strong> estudio más<br />

percepción <strong>de</strong> seguridad). Pero a<strong>de</strong>más seña<strong>la</strong>ron otros factores más contextuales y que <strong>en</strong> vista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, serán expuestos <strong>en</strong> este apartado.<br />

En <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran diversidad <strong>de</strong> factores. No se trata sólo <strong>de</strong><br />

variables personales. La regresión muestra una r<strong>el</strong>evante contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l<br />

ambi<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> seguridad con <strong>el</strong> cual viv<strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños. Esas variables,<br />

r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> este estudio, son dos: <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se habita hay<br />

pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía como protectora <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o<br />

como partícipe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.<br />

Para <strong>el</strong> primer caso es necesario partir <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s constituy<strong>en</strong> un problema<br />

r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y que, por lo tanto, era importante recoger <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> estos grupos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad. En <strong>el</strong> Gráfico VI.17 se muestra que <strong>el</strong> 14% <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>cuestados reportan que su barrio <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia está muy afectado por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles<br />

o <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “maras”; a estos le sigue <strong>el</strong> 9.5% que indicó que su colonia está “algo” afectada<br />

78 Véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Santacruz Giralt, María. (2004). La victimización y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong><br />

2004. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> El Salvador/ IUDOP.<br />

60.00<br />

123


124<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s y luego se ti<strong>en</strong>e un poco más <strong>de</strong>l 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que dijo que su barrio<br />

está poco o nada afectado por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s. Si se analizan <strong>la</strong>s cifras con mayor <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, se<br />

pue<strong>de</strong> observar que se trata <strong>de</strong> un sector importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vive bajo condiciones <strong>de</strong><br />

inseguridad.<br />

¿Hasta ¿Hasta qué qué punto punto diría diría que que su su barrio barrio está está afectado afectado por por <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s? pandil<strong>la</strong>s? ¿Diría ¿Diría mucho, mucho, algo, algo, poco poco poco o o nada?<br />

nada?<br />

49.5%<br />

14.0%<br />

26.9%<br />

9.5%<br />

Mucho<br />

Gráfico VI.17. Opinión sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, 2006.<br />

La percepción <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad provoca una difer<strong>en</strong>cia notable <strong>en</strong> los<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.18, <strong>la</strong>s<br />

percepciones <strong>de</strong> mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los lugares <strong>en</strong> don<strong>de</strong> no hay<br />

pandil<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se percibe que los barrios se v<strong>en</strong> más afectados por <strong>la</strong>s maras, <strong>en</strong><br />

esa medida <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> seguridad se reduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma drástica. El gráfico <strong>en</strong> cuestión<br />

indica que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100) pasaron <strong>de</strong> un puntaje <strong>de</strong> 62 <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> maras <strong>en</strong> su comunidad a un promedio <strong>de</strong> casi 30 <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

esca<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada


Promedo Promedo esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>de</strong> seguridad<br />

seguridad<br />

(0-100)<br />

(0-100)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

Nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

¿Hasta ¿Hasta qué qué qué punto punto diría diría que que su su barrio barrio barrio está está afectado afectado por<br />

por<br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s?<br />

pandil<strong>la</strong>s?<br />

Gráfico VI.18. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006.<br />

De acuerdo con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s no solo es un problema que<br />

g<strong>en</strong>era inseguridad, sino que también g<strong>en</strong>era victimización. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, se pue<strong>de</strong><br />

observar <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> victimización reportados <strong>en</strong> esta <strong>en</strong>cuesta según <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> victimización por crim<strong>en</strong><br />

35%<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

Nada<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

¿Hasta qué punto diría que su barrio está afectado por <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s?<br />

Sig.


126<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> otra variable que resultó estar asociada a los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es <strong>la</strong> opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, esto<br />

es, <strong>la</strong>s respuestas que indican si <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ve a <strong>la</strong> policía como protectora <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia o como involucrada <strong>en</strong> los mismos actos <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>ciales. Los resultados son<br />

consist<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> seguridad son más altas allí don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

policía es vista como protectora <strong>de</strong> los ciudadanos. Un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Gráfico VI.20 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

percepciones <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que ve <strong>de</strong> forma positiva a <strong>la</strong> policía alcanza un<br />

promedio <strong>de</strong> 56.4 puntos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> (0-100); <strong>en</strong> contraste, <strong>la</strong>s personas que pi<strong>en</strong>san que <strong>la</strong><br />

policía está involucrada <strong>en</strong> hechos <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>ciales promedian 10 puntos m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>: 46.<br />

Promedio Promedio esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong><br />

seguridad seguridad (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

56.4<br />

Policía protege<br />

Opinión Opinión sobre sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong> policía<br />

policía<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

46.0<br />

Policía involucrada con<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Gráfico VI.20. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta ofrece evi<strong>de</strong>ncias c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> que, al igual que con <strong>la</strong> victimización, <strong>la</strong>s<br />

s<strong>en</strong>saciones <strong>de</strong> seguridad -o <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad- está asociada con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al<br />

sistema político y <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En <strong>el</strong> Gráfico VI.21 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> los cruces <strong>en</strong>tre ambas variables. Tanto <strong>el</strong> apoyo al sistema como <strong>la</strong><br />

satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia aum<strong>en</strong>tan significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se<br />

si<strong>en</strong>te más segura, más libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Así, <strong>la</strong>s personas<br />

que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> más inseguras, son más proclives a apoyar m<strong>en</strong>os al sistema político y a p<strong>en</strong>sar<br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> todo, no funciona a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.


Promedios Promedios esca<strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

Muy<br />

Inseguro<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Algo<br />

inseguro<br />

Algo<br />

seguro<br />

Muy<br />

seguro<br />

¿Se si<strong>en</strong>te usted muy seguro, algo<br />

seguro, algo inseguro o muy<br />

inseguro?<br />

Satisfacción<br />

con<br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Gráfico VI.21. Apoyo al sistema político y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> seguridad, 2006.<br />

6.3 Conclusiones<br />

En este capítulo se ha mostrado que, a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal que ha<br />

sido recogido por esta <strong>en</strong>cuesta parece ser m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> comparación con mediciones realizadas <strong>en</strong><br />

años anteriores, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad <strong>en</strong> 2006 constituye un problema grave para<br />

prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad (44.5%) <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. La pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cuestada opina<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te (<strong>el</strong> 86.4%) que “<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país ahora<br />

repres<strong>en</strong>ta una am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> nuestro futuro”. 79<br />

79 Pregunta AOJ11a.<br />

127


128<br />

6.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Y Y hab<strong>la</strong>ndo hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l país país <strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, g<strong>en</strong>eral, ¿qué ¿qué tanto tanto cree cree usted usted que que <strong>el</strong><br />

<strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que que t<strong>en</strong>emos t<strong>en</strong>emos ahora ahora repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta una<br />

una<br />

am<strong>en</strong>aza am<strong>en</strong>aza para para <strong>el</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>de</strong> nuestro nuestro futuro? futuro?<br />

futuro?<br />

5.4%<br />

1.3%<br />

86.4%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VI.22. Opinión sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia como am<strong>en</strong>aza<br />

para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>l país, 2006.<br />

Los datos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> este apartado muestran que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 15% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ha sido<br />

víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sigue sin <strong>de</strong>nunciar los<br />

hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te porque pi<strong>en</strong>san que no sirve para nada o porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

miedo <strong>de</strong> hacerlo. Ello remite a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> sus<br />

instituciones. Esta confianza se ve afectada seriam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> misma viol<strong>en</strong>cia e inseguridad,<br />

creando un circulo vicioso que profundiza <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> inseguridad que se han reportado son básicam<strong>en</strong>te tres:<br />

género, ingreso familiar y esco<strong>la</strong>ridad. Al análisis se han incorporado dos factores contextuales:<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

como protectora <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o como partícipe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este capítulo se ha mostrado que los problemas <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> inseguridad<br />

contribuy<strong>en</strong> a erosionar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político, así<br />

como <strong>la</strong> valoración que se hace acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.


VII. Gobiernos locales<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y valoraciones que los <strong>salvador</strong>eños hac<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

torno a sus gobiernos locales, para lo cual se ha estructurado <strong>en</strong> ocho apartados. En <strong>el</strong> primero se<br />

examina <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo se<br />

analiza <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno municipal. En <strong>el</strong> tercero se examina<br />

<strong>la</strong> satisfacción con los servicios municipales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s. En <strong>el</strong> quinto se explora <strong>la</strong> opinión sobre a quién se le <strong>de</strong>bería dar más<br />

obligaciones y dinero, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto se abordan <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> disposición a pagar más<br />

impuestos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> séptimo <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad como institución y <strong>en</strong> <strong>el</strong> octavo se<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

7.1 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno<br />

En un estudio previo sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno nacional y<br />

local, se ha seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong>l gobierno local con <strong>la</strong> ciudadanía a partir <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong>l alcal<strong>de</strong> (51%) o <strong>el</strong> período para <strong>el</strong> que son <strong>el</strong>egidos los concejos municipales<br />

(45%), lo cual contrasta con que “so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 20.1% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados conoce correctam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l período presi<strong>de</strong>ncial, y que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 18.1% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados conoce<br />

correctam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> diputados que integran <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva”. 80<br />

Debido a que estas preguntas no formaron parte <strong>de</strong>l cuestionario <strong>de</strong> este estudio, vamos a<br />

retomar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong>l gobierno local con <strong>la</strong> ciudadanía a partir <strong>de</strong> una batería <strong>de</strong><br />

tres preguntas que fueron incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> explorar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción o<br />

<strong>el</strong> ev<strong>en</strong>tual contacto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados con <strong>el</strong> gobierno nacional, los diputados y <strong>la</strong>s<br />

municipalida<strong>de</strong>s. Se preguntó:<br />

“¿Para po<strong>de</strong>r resolver sus problemas alguna vez ha pedido usted ayuda o cooperación...?<br />

CP2. A algún diputado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva<br />

CP4A. A alguna autoridad local (municipalidad),<br />

CP4. A algún ministerio/secretaría, institución pública u oficina <strong>de</strong>l estado<br />

Sí, No, NS/NR”.<br />

Para simplificar <strong>el</strong> análisis se recodificaron <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> un formato 0-100. 81<br />

Estas preguntas formaron parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados para ambos años. En términos g<strong>en</strong>erales, se observa <strong>en</strong>tre 2004 y 2006<br />

una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> ayuda solicitada a los tres actores institucionales sobre los cuales se<br />

preguntó, si<strong>en</strong>do mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad. Por otra parte, los datos para 2006<br />

muestran que se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia una mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía con <strong>el</strong><br />

gobierno local, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> haber solicitado ayuda o cooperación para resolver sus problemas:<br />

<strong>en</strong> promedio <strong>el</strong> 6% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados ha solicitado ayuda a los diputados, <strong>el</strong> 9.4% lo ha hecho<br />

al gobierno nacional y <strong>el</strong> 24.1% a <strong>la</strong> municipalidad.<br />

80 Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2001). Cultura Política, gobierno local y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El Salvador.<br />

Volum<strong>en</strong> III. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-Programa El Salvador, p 39.<br />

81 De cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas se creó otra, así CP2 se convirtió <strong>en</strong> CP2R, CP4 <strong>en</strong> CP4R y CP4A <strong>en</strong> CP4AR. Las nuevas<br />

preguntas fueron recodificadas <strong>en</strong> 1=100 y 2=0, y <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> no sabe se <strong>el</strong>iminaron. Así, <strong>el</strong> nuevo formato<br />

<strong>de</strong> respuesta es 0-100.<br />

129


130<br />

Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

31.1<br />

24.1<br />

Municipalidad<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

10.5<br />

9.4<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

8<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

6<br />

Diputado<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VII.1. ¿A quién ha solicitado ayuda o cooperación?, 2004 y 2006.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han solicitado ayuda a <strong>la</strong> municipalidad, <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

resultó ser un factor asociado, tal y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VII.2. En términos g<strong>en</strong>erales,<br />

los habitantes <strong>de</strong> los municipios m<strong>en</strong>os pob<strong>la</strong>dos (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 mil y <strong>en</strong>tre 20 mil y 50 mil<br />

habitantes) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un promedio más alto <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong> municipalidad, <strong>el</strong> cual<br />

disminuye para los municipios <strong>de</strong> mayor tamaño pob<strong>la</strong>cional.<br />

Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100) 0-100)<br />

30<br />

28<br />

26<br />

24<br />

22<br />

20<br />

18<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 mil<br />

habitantes<br />

Entre 20 y 50 mil<br />

habitantes<br />

Entre 50 y 100 mil<br />

habitantes<br />

Estrato Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

pob<strong>la</strong>cional<br />

Mayores <strong>de</strong> 100<br />

mil habitantes<br />

Sig.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

7.2 Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno municipal<br />

En este apartado se examina <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> torno a dos mecanismos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> gobierno local: <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

ayuda o peticiones.<br />

7.2.1 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se preguntó: “NP1. ¿Ha asistido a un cabildo abierto o una sesión municipal<br />

durante los últimos 12 meses? (1) Sí, (2) No, (8) No sabe/No recuerda”. La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pregunta explora los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> torno al cabildo abierto 82 como<br />

mecanismo tradicional contemp<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> Código Municipal, pero <strong>en</strong> su formu<strong>la</strong>ción se busca<br />

también capturar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s otras reuniones convocadas por <strong>el</strong> Concejo Municipal. En <strong>el</strong> Gráfico<br />

VII.3 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 10.7% asistió <strong>en</strong> 2006 a una reunión municipal.<br />

Ha Ha Ha asistido asistido a a un un cabildo cabildo cabildo abierto abierto o o una una una sesión sesión sesión municipal municipal durante<br />

durante<br />

los los últimos últimos doce doce meses?<br />

meses?<br />

89.3%<br />

10.7%<br />

Gráfico VII.3. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006.<br />

82 En otro trabajo se ha seña<strong>la</strong>do que: “ ‘El mecanismo ganó bastante legitimidad <strong>política</strong> e institucional a fines <strong>de</strong> los años<br />

och<strong>en</strong>ta formando parte <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> acción gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>stinada a dotar <strong>de</strong> infraestructura básica a <strong>la</strong>s pequeñas<br />

comunida<strong>de</strong>s y a permitir <strong>el</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales con sus comunida<strong>de</strong>s. Fue empleado como medio<br />

para realizar los contactos <strong>de</strong> los vecinos con <strong>el</strong> órgano político local y <strong>de</strong> esta manera canalizar <strong>de</strong>mandas comunales al<br />

sistema político’. Sin embargo, se trata <strong>de</strong> un mecanismo que ha ido mostrando limitaciones <strong>en</strong> su formato y <strong>en</strong> algunos casos<br />

se convirtió <strong>en</strong> un requisito con <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>bía cumplir, <strong>de</strong> manera tal que <strong>en</strong> los últimos años se han p<strong>la</strong>nteado interrogantes<br />

con re<strong>la</strong>ción a su efectividad para promover <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno local.” Córdova y Cruz,<br />

(2005).<br />

Sí<br />

No<br />

131


132<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Consist<strong>en</strong>te con otros estudios sobre participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito local, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico<br />

VII.4 se pue<strong>de</strong> observar que conforme disminuye <strong>el</strong> tamaño pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l municipio aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los cabildos y otras reuniones municipales. Los datos reflejan una mayor<br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los municipios pequeños.<br />

Promedio asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal<br />

(esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

18<br />

15<br />

12<br />

10<br />

8<br />

Mayores <strong>de</strong><br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Entre 50 y<br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Entre 20 y<br />

50 mil<br />

habitantes<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

20 mil<br />

habitantes<br />

Sig.


27.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Hasta Hasta qué qué punto punto los los los funcionarios funcionarios <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> municipalidad municipalidad hac<strong>en</strong><br />

hac<strong>en</strong><br />

caso caso a a lo lo que que <strong>la</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>te pi<strong>de</strong> pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong> esas esas esas reuniones?<br />

reuniones?<br />

reuniones?<br />

40.3%<br />

10.0%<br />

21.9%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VII.5. ¿Hasta qué punto los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

hac<strong>en</strong> caso a lo que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> esas reuniones?, 2006.<br />

7.2.2 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal<br />

Debido a que nuestra variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es dicotómica: si asistieron o no, es que se ha<br />

utilizado <strong>la</strong> regresión logística para examinar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a un cabildo o a<br />

otra reunión. 83 Básicam<strong>en</strong>te son cinco los predictores: género, estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, exposición a noticias, percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gobierno local y si ha trabajado para algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004. Se han mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s variables edad y niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> que no son estadísticam<strong>en</strong>te significativas (ver <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VII.1 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Apéndice<br />

B).<br />

7.2.3 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para los países incluídos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong><br />

un grupo <strong>de</strong> países con un niv<strong>el</strong> intermedio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

año, ubicándose abajo <strong>de</strong> República Dominicana, Honduras, Perú, Haití, Bolivia y Nicaragua.<br />

83 Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> regresión logística se convirtió <strong>la</strong> pregunta NP1 <strong>en</strong> NP1R. Las opciones <strong>de</strong> respuesta fueron recodificadas<br />

<strong>en</strong> 0 (no) y 100 (si), y <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> no sabe se <strong>el</strong>iminaron. Así <strong>el</strong> nuevo formato <strong>de</strong> respuesta es <strong>de</strong> 0-100.<br />

133


134<br />

Ecuador<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Costa Rica<br />

Chile<br />

Jamaica<br />

México<br />

El Salvador<br />

Nicaragua<br />

Bolivia<br />

Haití<br />

Perú<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

4.9<br />

6.5<br />

6.8<br />

7.4<br />

8.3<br />

9.0<br />

9.4<br />

9.6<br />

10.7<br />

5<br />

11.6<br />

12.6<br />

12.9<br />

14.7<br />

18.5<br />

10<br />

22.9<br />

Asistió Asistió Asistió a a una una reunión reunión municipal municipal <strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año<br />

año<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VII.6. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año<br />

<strong>en</strong> una perspectiva comparativa, 2006.<br />

7.2.4 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones<br />

El asistir a reuniones pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado como una forma pasiva <strong>de</strong> participación <strong>política</strong>,<br />

razón por <strong>la</strong> cual <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta ori<strong>en</strong>tada a medir una forma más<br />

directa <strong>de</strong> participación: “NP2 ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a alguna<br />

oficina, funcionario, concejal o síndico <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad durante los últimos 12 meses? (1) Sí,<br />

(2) No, (8) No sabe/No recuerda”. Esta pregunta formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>tan los resultados para ambos años. En <strong>el</strong> Gráfico VII.7 se pue<strong>de</strong><br />

observar un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s o peticiones a <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 2006 (20) comparado con 2004 (12.2).<br />

15<br />

20<br />

25


Promedio pres<strong>en</strong>tó una petición al gobierno<br />

municipal (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

Sig.


136<br />

Panamá<br />

Haití<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Bolivia<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

México<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Chile<br />

Perú<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

9.6<br />

10.2<br />

10.8<br />

11.3<br />

5<br />

11.9<br />

12.6<br />

12.9<br />

13.3<br />

13.5<br />

15.8<br />

17.9<br />

19.3<br />

20.0<br />

20.2<br />

21.2<br />

10<br />

Pres<strong>en</strong>tó Pres<strong>en</strong>tó una una petición petición al al gobierno<br />

gobierno<br />

municipal municipal <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año<br />

año<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VII.8. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones <strong>en</strong> una<br />

perspectiva comparativa, 2006.<br />

7.3 Satisfacción con los servicios municipales<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> medir <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos con los servicios municipales <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “SGL1. ¿Diría usted que los<br />

servicios que <strong>la</strong> municipalidad está dando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te son...? (1) Muy bu<strong>en</strong>os, (2) Bu<strong>en</strong>os, (3) Ni<br />

bu<strong>en</strong>os, ni malos (regu<strong>la</strong>res), (4) Malos, (5) Muy malos (pésimos), (8) No sabe”. Esta pregunta<br />

formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>tan los resultados<br />

para ambos años. En <strong>el</strong> Gráfico VII.9 se pue<strong>de</strong> observar una valoración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados<br />

m<strong>en</strong>os positiva <strong>en</strong> 2006 comparada con 2004 respecto <strong>de</strong> los servicios que presta <strong>la</strong><br />

municipalidad.<br />

15<br />

20<br />

25


Sig.


138<br />

Promedio Promedio satisfacción satisfacción con con los los servicios<br />

servicios<br />

municipales municipales (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0 0 -100)<br />

-100)<br />

Sig.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

7.3.4 Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con un niv<strong>el</strong> más<br />

alto <strong>de</strong> satisfacción con los servicios municipales, ubicándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> República Dominicana y<br />

Ecuador. Por otra parte, como se ha seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador se observa<br />

una reducción <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> satisfacción con los servicios municipales (57.3 <strong>en</strong> 2004 a 54.5 <strong>en</strong><br />

2006).<br />

Haití<br />

Jamaica<br />

Panamá<br />

Costa Rica<br />

Perú<br />

Bolivia<br />

México<br />

Chile<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Colombia<br />

Honduras<br />

El Salvador<br />

Ecuador<br />

República Dominicana<br />

0<br />

10<br />

32.6<br />

37.0<br />

20<br />

44.3<br />

45.2<br />

46.4<br />

47.7<br />

49.4<br />

49.9<br />

54.5<br />

57.7<br />

30<br />

Satisfacción Satisfacción con con los los servicios servicios servicios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>l<br />

Gobierno Gobierno local<br />

local<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

53.4<br />

53.5<br />

54.0<br />

54.1<br />

57.5<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VII.11. Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad<br />

<strong>en</strong> una perspectiva comparativa, 2006.<br />

7.4 Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> medir <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

municipalida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “SGL2. ¿Cómo consi<strong>de</strong>ra<br />

que le han tratado a usted o a sus vecinos cuando han ido a <strong>la</strong> municipalidad para hacer trámites?<br />

¿Le han tratado muy bi<strong>en</strong>, bi<strong>en</strong>, ni bi<strong>en</strong> ni mal, mal o muy mal? (1) Muy bi<strong>en</strong>, (2) Bi<strong>en</strong>, (3) Ni<br />

bi<strong>en</strong> ni mal (regu<strong>la</strong>r), (4) Mal, (5) Muy mal, (8) No sabe”. Esta pregunta formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>tan los resultados para ambos años.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VII.12 se pue<strong>de</strong> observar una valoración ligeram<strong>en</strong>te más positiva <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2006 comparado con 2004 respecto <strong>de</strong>l trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s.<br />

40<br />

50<br />

60<br />

139


140<br />

Sig.


Promedio Promedio satisfacción satisfacción con con <strong>el</strong> <strong>el</strong> trato trato recibido recibido <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s municipalida<strong>de</strong>s (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

Sig.


142<br />

53.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En En su su opinión, opinión, se se le le <strong>de</strong>be <strong>de</strong>be dar dar más más obligaciones obligaciones y y más más dinero<br />

dinero<br />

a a <strong>la</strong> <strong>la</strong> municipalidad, municipalidad, o o se se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>jar que que <strong>el</strong> <strong>el</strong> gobierno gobierno nacional<br />

nacional<br />

asuma asuma más más obligaciones obligaciones y y servicios servicios municipales?<br />

municipales?<br />

5.6%<br />

3.0%<br />

38.4%<br />

Municipio<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

No cambiar<br />

nada<br />

Más al municipio<br />

si da mejores<br />

servicios<br />

Gráfico VII.14. ¿Se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero al gobierno nacional<br />

o al gobierno local?, 2006.<br />

7.5.1 ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero? (1995-2006)<br />

Gracias a que se cu<strong>en</strong>ta con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y<br />

2004, es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> gobierno nacional y local. En<br />

1995, <strong>el</strong> 34.5% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados opinó que <strong>el</strong> gobierno nacional <strong>de</strong>be asumir más<br />

obligaciones y servicios municipales, mi<strong>en</strong>tras que un 26.1% opinó que se le <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asignar más<br />

obligaciones y más dinero a <strong>la</strong> municipalidad, incluso hay un 17.9% que opinó que se le <strong>de</strong>bían<br />

dar más recursos y obligaciones a <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s pero bajo <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que preste<br />

mejores servicios; lo cual <strong>en</strong> conjunto sumaría un 44% <strong>de</strong> opinión favorable hacia <strong>el</strong> gobierno<br />

local. Hay un 15.7% que no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 5.8% que se inclinó por no cambiar nada.<br />

En 1999, <strong>el</strong> 38.3% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados opinó que <strong>el</strong> gobierno nacional <strong>de</strong>be asumir más<br />

obligaciones y servicios municipales, mi<strong>en</strong>tras que un 43.4% opinó que se le <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asignar más<br />

obligaciones y más dinero a <strong>la</strong> municipalidad, incluso hay un 3.7% que opinó que se le <strong>de</strong>be dar<br />

más recursos y obligaciones a <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s pero bajo <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que preste mejores<br />

servicios; lo cual <strong>en</strong> conjunto sumaría un 47.1% <strong>de</strong> opinión favorable hacia <strong>el</strong> gobierno local.<br />

Hay un 12.9% que no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 1.6% que se inclinó por no cambiar nada.<br />

En otro estudio <strong>de</strong> alcance nacional realizado <strong>en</strong> 1999 se reporta una opinión bastante dividida<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>cuestados: <strong>el</strong> 45.9% favorece <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> 43% al gobierno nacional y un<br />

11% no sabe/no respon<strong>de</strong>. 87<br />

87 Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2000). Cultura <strong>política</strong> <strong>en</strong> torno a los gobiernos locales y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> El Salvador. Informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-Programa El<br />

Salvador, p 19.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 se i<strong>de</strong>ntifica una opinión más favorable a que sea <strong>el</strong> gobierno nacional<br />

quién <strong>de</strong>ba asumir más obligaciones y servicios municipales (45.9%) <strong>en</strong> contraposición al<br />

gobierno local (39.5%). Hay un 10.9% que no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 3.7% que se inclina por no<br />

cambiar nada. Esto significa un cambio importante respecto <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos reportados <strong>en</strong><br />

estudios anteriores, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha i<strong>de</strong>ntificado una opinión más favorable al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s.<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006 registran también una opinión más favorable a que sea <strong>el</strong><br />

gobierno nacional quién <strong>de</strong>ba asumir más obligaciones y servicios municipales (50.3%) <strong>en</strong><br />

contraposición al gobierno local (39.2%), mi<strong>en</strong>tras que un 5.2% no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 5.3%<br />

se inclina por no cambiar nada.<br />

Una hipótesis a explorar es si estas difer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> <strong>la</strong> coyuntura <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 2006, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que si <strong>el</strong> favorecimi<strong>en</strong>to al<br />

gobierno nacional o al gobierno local está estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados. Para <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias partidarias, hemos utilizado <strong>la</strong> pregunta sobre<br />

<strong>el</strong> partido por <strong>el</strong> que votaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006, y luego fue recodificada para<br />

quedarnos con tres opciones: ARENA, FMLN y otros partidos. En <strong>el</strong> Gráfico VII.15 se pue<strong>de</strong><br />

observar que los partidarios <strong>de</strong> ARENA favorec<strong>en</strong> al gobierno nacional, mi<strong>en</strong>tras que los<br />

partidarios <strong>de</strong>l FMLN a <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, y los simpatizantes <strong>de</strong> los otros partidos se<br />

distribuy<strong>en</strong> equitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> gobierno nacional y <strong>el</strong> local. Este tema <strong>de</strong>bería ser analizado<br />

con mayor profundidad <strong>en</strong> futuros estudios.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

70.0%<br />

60.0%<br />

50.0%<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

Municipio<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

No cambiar<br />

nada<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Municipio si<br />

da mejores<br />

servicios<br />

ARENA<br />

FMLN<br />

Otros<br />

Gráfico VII.15. ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más dinero y obligaciones?<br />

según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006.<br />

143


7.6 Disposición a pagar más impuestos<br />

144<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se preguntó: “LGL3. ¿Estaría usted dispuesto a pagar más impuestos a <strong>la</strong><br />

municipalidad para que pueda prestar mejores servicios municipales o cree que no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad? (1) Dispuesto a pagar más impuestos, (2) No vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a pagar más impuestos, (8) No sabe”. En <strong>el</strong> Gráfico VII.16 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 80.8%<br />

opina que no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a pagar más impuestos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 19.2% manifiesta estar dispuesto<br />

a pagar más impuestos para que <strong>la</strong> municipalidad pueda prestar mejores servicios municipales.<br />

Disposición Disposición a a pagar pagar más más impuestos impuestos a a <strong>la</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

municipalidad<br />

80.8%<br />

19.2%<br />

Dispuesto a<br />

pagar más<br />

impuestos<br />

No vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

pagar más<br />

impuestos<br />

Gráfico VII.16. Disposición a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad, 2006.<br />

7.6.1 Disposición a pagar más impuestos (1995-2006)<br />

Al comparar los resultados <strong>de</strong> esta pregunta con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong>tre 1995 y<br />

2006 se aprecia <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to: <strong>en</strong> 1995 <strong>el</strong> 20.9% manifestó estar dispuesto a pagar<br />

más impuestos, luego se increm<strong>en</strong>ta al 26.8% <strong>en</strong> 1999, luego se reduce al 22.3% <strong>en</strong> 2004 y se<br />

reduce al 19.2% <strong>en</strong> 2006. 88<br />

7.7 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

La pregunta B32 busca medir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad como institución, 89 <strong>la</strong><br />

cual fue transformada <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable B32R con un formato 0-100. En <strong>el</strong> Gráfico VII.17 se pue<strong>de</strong><br />

observar una leve disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

88 Se ha <strong>el</strong>iminado <strong>de</strong>l análisis <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> respuesta: “no sabe”.<br />

89 Se preguntó: ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> su municipalidad? La pregunta B32 ti<strong>en</strong>e un formato <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong><br />

siete puntos, <strong>la</strong> cual fue recodificada <strong>en</strong> un formato 0-100.


Promedio confianza municipalidad<br />

(esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

62.9<br />

2004<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

59.6<br />

2006<br />

Gráfico VII.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad, 2004 y 2006.<br />

7.7.1 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VII.4 (ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> regresión múltiple<br />

con los predictores estadísticam<strong>en</strong>te significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s cuando<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras variables se manti<strong>en</strong>e constante. Básicam<strong>en</strong>te son cinco los predictores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> confianza interpersonal, <strong>el</strong> trato<br />

recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad, <strong>la</strong> satisfacción con los servicios que presta <strong>la</strong> municipalidad y <strong>la</strong><br />

percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local. Se han mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s<br />

variables género y edad, a pesar que no son estadísticam<strong>en</strong>te significativas.<br />

7.8 Conclusiones<br />

En este capítulo se han examinado <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y valoraciones que los <strong>salvador</strong>eños hac<strong>en</strong> sobre<br />

sus gobiernos locales. Los datos proporcionan evi<strong>de</strong>ncia acerca <strong>de</strong> una mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía con <strong>el</strong> gobierno local, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> haber solicitado ayuda o cooperación para<br />

resolver sus problemas, aunque ésta ha disminuido <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

Básicam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los mismos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong><br />

torno a los dos mecanismos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta: <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal<br />

(10.7), y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones (20).<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, se observa un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad. Los datos muestran<br />

una satisfacción con los servicios municipales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y una satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s alcaldías.<br />

145


146<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Al preguntar ¿a quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero? El 53% opina que al gobierno<br />

nacional, <strong>el</strong> 41.4% a los gobiernos locales, y un 5.6% se manifiesta por no cambiar nada. Este<br />

hal<strong>la</strong>zgo significa un cambio con respecto a estudios anteriores, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha i<strong>de</strong>ntificado una<br />

opinión más favorable al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s. Es un tema que merece ser<br />

analizado con mayor profundidad <strong>en</strong> futuros estudios, y <strong>en</strong> este informe se explora <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong><br />

que estas difer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

coyuntura <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 2006.


VIII. Comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños, para lo cual<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> primer apartado se examinan <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que votaron y no votaron <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo se aborda <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> tercero se analizan <strong>la</strong>s valoraciones sobre los partidos políticos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto se examinan <strong>la</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>taciones <strong>política</strong>s, <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto se examinan <strong>la</strong>s valoraciones sobre <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> turno y<br />

finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

8.1 Los votantes <strong>salvador</strong>eños<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> paz y <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, 90 se han v<strong>en</strong>ido institucionalizando <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones libres y<br />

competitivas, 91 y a<strong>de</strong>más éstas se han realizado <strong>de</strong> manera regu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fechas<br />

preestablecidas. 92 En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones que se han realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> América C<strong>en</strong>tral,<br />

ya nadie ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> frau<strong>de</strong>s <strong>el</strong>ectorales y los per<strong>de</strong>dores han reconocido su<br />

<strong>de</strong>rrota, se han realizado traspasos pacíficos <strong>de</strong> gobierno, aunque todavía persist<strong>en</strong> algunos<br />

problemas técnicos que requier<strong>en</strong> ser superados.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> Paz <strong>en</strong> 1992 se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

un int<strong>en</strong>so cal<strong>en</strong>dario <strong>el</strong>ectoral. Se han llevado a cabo tres <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales (1994, 1999<br />

y 2004), y cinco <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales (1994, 1997, 2000, 2003 y 2006).<br />

Prácticam<strong>en</strong>te se han realizado <strong>el</strong>ecciones cada dos años.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> posguerra se observa una primera t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> torno a bajas tasas <strong>de</strong><br />

participación <strong>el</strong>ectoral, calcu<strong>la</strong>das con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> votar: 47.3% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1994, 48% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 1994, 35.3% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 1997,<br />

34.5% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1999, 34.05% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2000, y 36.9% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2003. 93 A partir <strong>de</strong> 2004 se observa un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>el</strong>ectoral:<br />

57.5% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2003 se emitieron 1.39 millones <strong>de</strong> votos válidos, mi<strong>en</strong>tras que<br />

2.27 millones <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños emitieron su voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

90 Para una visión sobre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, véase:<br />

Maihold, Günther y Córdova Macías, Ricardo. (2001). Democracia y ciudadanía <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. En: R. Córdova Macías, G. Maihold y<br />

S. Kurt<strong>en</strong>bach (compi<strong>la</strong>dores) (2001). Pasos hacia una nueva conviv<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>mocracia y participación <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. San<br />

Salvador: FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Iberoamericanos <strong>de</strong> Hamburgo e Instituto Ibero-Americano <strong>de</strong> Berlín.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Booth, John A. (eds.) (1995). Elections and Democracy in C<strong>en</strong>tral America, Revisited. Chap<strong>el</strong> Hill: The<br />

University of North Carolina Press.<br />

91 Elecciones competitivas son aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que cumpl<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os tres requisitos: “sufragio universal <strong>de</strong> adulto; justicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> voto,<br />

garantizada por procedimi<strong>en</strong>tos tales como voto secreto y escrutinio público, tanto como por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> frau<strong>de</strong> <strong>el</strong>ectoral,<br />

viol<strong>en</strong>cia o intimidación; y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a organizar partidos políticos y postu<strong>la</strong>r candidatos, lo cual confiere a los votantes <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes candidatos, por no m<strong>en</strong>cionar <strong>en</strong>tre programas <strong>de</strong> <strong>política</strong>s públicas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

distinguibles”. Véase: Ozbudun, Ergun (1989). Studies on Comparative Elections. Comparative Politics, 21, 2, p 238.<br />

92 También pue<strong>de</strong> consultarse <strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> Democracia Electoral e<strong>la</strong>borado por <strong>el</strong> PNUD. Al respecto véase: PNUD (2004). La<br />

Democracia <strong>en</strong> América Latina. Hacia una <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> ciudadanos y ciudadanas.<br />

93 Véase:<br />

Córdova Macías, Ricardo (2003). El Salvador (1982-2003). Una aproximación al abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral. Mimeo.<br />

TSE. Resultados <strong>el</strong>ecciones 2004 y 2006.<br />

147


148<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2004. Hubo un increm<strong>en</strong>to muy significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> votantes. En <strong>el</strong> Registro Electoral se<br />

reportan 3,442,393 personas inscritas, lo que significa que <strong>la</strong> participación <strong>el</strong>ectoral con re<strong>la</strong>ción al<br />

registro <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004 fue <strong>de</strong>l 67.3%.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones municipales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006 fue <strong>de</strong>l 54.2%.<br />

En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes páginas se analiza <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006. De acuerdo con <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, <strong>el</strong> 94% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados manifestó<br />

t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> Docum<strong>en</strong>to Único <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad (DUI). A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> 67.9% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados manifestó<br />

haber votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004, lo cual es bastante coinci<strong>de</strong>nte con <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que efectivam<strong>en</strong>te votó; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 65.6% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados expresó haber<br />

votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006, lo cual es un poco más alto que <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que efectivam<strong>en</strong>te ejerció <strong>el</strong> sufragio.<br />

En <strong>el</strong> cuestionario, se introdujo una batería <strong>de</strong> preguntas con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004: “VB2. ¿Votó usted <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?<br />

(1) Si votó, (2) No votó, (8) NS”. “ELSVB3. ¿Por quién votó para Presi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

<strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?”, solo para los que no votaron se preguntó: “VB4. ¿Por qué no votó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?” y “VB8. Cuando votó, ¿cuál fue <strong>la</strong> razón más<br />

importante <strong>de</strong> su voto?”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.1 se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> esta última pregunta,<br />

que ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección presi<strong>de</strong>ncial; y se han <strong>de</strong>jado afuera aqu<strong>el</strong>los que no votaron. El<br />

61.8% seña<strong>la</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato, <strong>el</strong> 24.2% <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato y <strong>el</strong> 14%<br />

<strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato.<br />

La La La razón razón más más importante importante <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l voto voto<br />

voto<br />

61.8%<br />

24.2%<br />

14.0%<br />

Las cualida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l candidato<br />

El partido<br />

político <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

gobierno <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

Gráfico VIII.1. La razón más importante <strong>de</strong>l voto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 2004.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> se pue<strong>de</strong> observar que para los que votaron por ARENA <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004, era más importante <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato (57.9%), seguido<br />

por <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato (26.4%), y <strong>en</strong> tercer lugar <strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato<br />

(15.8%). Mi<strong>en</strong>tras que para los que votaron por <strong>el</strong> FMLN <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato es<br />

todavía más importante (67.4%), seguido por <strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato (16.8%) y <strong>en</strong><br />

tercer lugar <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato (15.8%). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> otros partidos, <strong>en</strong> primer lugar<br />

seña<strong>la</strong>n <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato (57.4%), seguido por <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato<br />

(37%) y <strong>en</strong> un distante tercer lugar <strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato (5.6%).<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.1. Cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> razón más importante <strong>de</strong>l voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales<br />

2004 y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004 recodificado.<br />

Las cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

vb8 Cuando votó, ¿cuál fue<br />

El partido político <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong> razón MÁS<br />

candidato<br />

IMPORTANTE <strong>de</strong> su voto?<br />

El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

Total<br />

8.1.1 Una aproximación a <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> los no votantes<br />

(ELSVB3R) Partido por <strong>el</strong> que votó<br />

<strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004<br />

(recodificada)<br />

ARENA FMLN Otros<br />

112<br />

48<br />

20<br />

(26.4%) (15.8%) (37.0%)<br />

67<br />

51<br />

3<br />

(15.8%) (16.8%) (5.6%)<br />

246 205 31<br />

(57.9%) (67.4%) (57.4%)<br />

425 304 54<br />

(100.0%) (100.0%) (100.0%)<br />

Total<br />

180<br />

(23.0%)<br />

121<br />

(15.5%)<br />

482<br />

(61.6%)<br />

783<br />

(100.0%)<br />

En <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l IUDOP <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> naturaleza <strong>el</strong>ectoral, se seña<strong>la</strong> que<br />

“<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños difícilm<strong>en</strong>te aceptan <strong>de</strong> manera pública que no pi<strong>en</strong>san votar,<br />

esto es aplicable también cuando se les pregunta lo mismo una vez pasado <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> otras<br />

pa<strong>la</strong>bras, cuando se les consulta si votaron o no”. 94 Esto p<strong>la</strong>ntea retos importantes para <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> investigación al utilizar <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta para analizar este tipo <strong>de</strong><br />

temas. Por esta razón es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong>l cuestionario se incluyeron dos preguntas: una<br />

ori<strong>en</strong>tada a explorar <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones,<br />

y otra explorando <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> por que no votaron otros.<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado no votó, primero se preguntó si había<br />

votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004. Luego, se preguntó sólo para los que no<br />

votaron: “VB4. ¿Por qué no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?”. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.2<br />

se pue<strong>de</strong>n observar <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado dijo no haber votado. De los<br />

factores m<strong>en</strong>cionados, <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> primer lugar no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad necesaria (19.3%), falta <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad (18.4%), falta <strong>de</strong> interés (17%), <strong>en</strong>fermedad (13.3%), t<strong>en</strong>er que<br />

trabajar/falta <strong>de</strong> tiempo (10.2%) y no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (9.3%). Luego se m<strong>en</strong>cionan con m<strong>en</strong>or<br />

frecu<strong>en</strong>cia otras razones que repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 12.4%.<br />

94 Véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (1998). Las razones <strong>de</strong>l abst<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> 1997. En: R. Córdova Macías<br />

(compi<strong>la</strong>dor). El abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> Nicaragua y El Salvador. San Salvador: FUNDAUNGO, p 31.<br />

149


Válidos<br />

Perdidos<br />

150<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.2. Razones por <strong>la</strong> cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado no votó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

No t<strong>en</strong>er edad necesaria 106 6.1 19.3 19.3<br />

Falta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad 101 5.8 18.4 37.8<br />

Falta <strong>de</strong> interés 93 5.4 17.0 54.7<br />

Enfermedad 73 4.2 13.3 68.1<br />

T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo 56 3.2 10.2 78.3<br />

No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema 51 2.9 9.3 87.6<br />

Otra razón 29 1.7 5.3 92.9<br />

No le gustó ningún candidato 14 .8 2.6 95.4<br />

Falta <strong>de</strong> transporte 11 .6 2.0 97.4<br />

No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral 10 .6 1.8 99.3<br />

Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado 3 .2 .5 99.8<br />

Incapacidad física o discapacidad 1 .1 .2 100.0<br />

Total 548 31.7 100.0<br />

No aplica 1176 68.0<br />

NS/NR 5 .3<br />

Total 1181 68.3<br />

Total 1729 100.0<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado opina que otros no votaron. Esta pregunta se<br />

les hizo a todos los <strong>en</strong>cuestados y fue formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos: “ELSVB21. Como usted<br />

sabe, un número importante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones para diputados y alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 2006. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes motivos explica por qué <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no votó? (1) Falta <strong>de</strong><br />

transporte, (2) Enfermedad, (3) Falta <strong>de</strong> interés, (4) No le gustó ningún candidato, (5) No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema, (6) Falta <strong>de</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad, (7) No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> <strong>el</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral, (10) No t<strong>en</strong>er<br />

edad necesaria, (11) Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado, (12) T<strong>en</strong>er que trabajar/falta <strong>de</strong> tiempo,<br />

(13) Incapacidad física o discapacidad, (14) Otra razón, (88) NS/NR”. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.3 se pue<strong>de</strong><br />

observar que <strong>en</strong> primer lugar <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés para ir a votar (34.8%), no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

(31.7%), no le gustaba ningún candidato (8.6%), no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI (6.3%), <strong>en</strong>fermedad (4.6%) y t<strong>en</strong>er<br />

que trabajar/falta <strong>de</strong> tiempo (3.8%). Luego se m<strong>en</strong>cionan con m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia otras razones que<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 10.2%.


Válidos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.3 Razones por <strong>la</strong>s cuales otros no votaron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Falta <strong>de</strong> interés 581 33.6 34.8 34.8<br />

No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema 529 30.6 31.7 66.5<br />

No le gustó ningún candidato 144 8.3 8.6 75.1<br />

Falta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad 105 6.1 6.3 81.4<br />

Enfermedad 77 4.5 4.6 86.0<br />

T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo 64 3.7 3.8 89.9<br />

Otra razón 56 3.2 3.4 93.2<br />

Falta <strong>de</strong> transporte 38 2.2 2.3 95.5<br />

No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral 36 2.1 2.2 97.7<br />

Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado 15 .9 .9 98.6<br />

No t<strong>en</strong>er edad necesaria 15 .9 .9 99.5<br />

Incapacidad física o discapacidad 9 .5 .5 100.0<br />

Total 1669 96.5 100.0<br />

Perdidos NS/NR 60 3.5<br />

Total 1729 100.0<br />

En resum<strong>en</strong>, al preguntarle al <strong>salvador</strong>eño por que él no votó (presi<strong>de</strong>nciales 2004), se seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong><br />

primer lugar los problemas personales (no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad, 19.3%; <strong>en</strong>fermedad, 13.3%; y t<strong>en</strong>er que<br />

trabajar, 10.2%) o técnicos (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI, 18.4%); y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones (17%) o no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (9.2%). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles otros<br />

no votaron (legis<strong>la</strong>tivas 2006), colocan <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés para ir a votar (34.8%),<br />

no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (31.7%) o que no le gustaba ningún candidato (8.6%), mi<strong>en</strong>tras que los<br />

problemas personales o técnicos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> segundo lugar (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI, 6.3%; <strong>en</strong>fermedad,<br />

4.6%; y t<strong>en</strong>er que trabajar, 3.8%).<br />

8.1.2 Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong>l pueblo<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta ori<strong>en</strong>tada a medir <strong>la</strong> valoración acerca <strong>de</strong> sí <strong>el</strong><br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo. 95 En <strong>el</strong> Gráfico VIII.2 se<br />

pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 28.5% opina que mucho, <strong>el</strong> 22.5% algo, <strong>el</strong> 38.5% poco y <strong>el</strong> 10.4% nada.<br />

95 Pregunta ELSVB15.<br />

151


152<br />

38.5%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Valoración Valoración acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> sí sí <strong>el</strong> <strong>el</strong> resultado resultado <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s pasadas pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>la</strong> voluntad voluntad voluntad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l pueblo<br />

pueblo<br />

10.4%<br />

28.5%<br />

22.5%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VIII.2. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas<br />

<strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo, 2006.<br />

La prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> ha resultado ser un factor asociado con <strong>la</strong> valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong>s<br />

pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> voluntad popu<strong>la</strong>r. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.3 se pue<strong>de</strong> observar una<br />

valoración más alta acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> voluntad popu<strong>la</strong>r para los<br />

que votaron por <strong>el</strong> partido ARENA (66.4), seguida por los que votaron por otros partidos (57.5)<br />

y es más baja para qui<strong>en</strong>es votaron por <strong>el</strong> partido FMLN (52.5).


Valoración Valoración resultados resultados pasadas pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo<br />

(esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

66.4<br />

ARENA<br />

57.5<br />

Otros<br />

52.5<br />

FMLN<br />

Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

2006<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VIII.3. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo según partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas, 2006.<br />

8.1.3 Determinantes <strong>de</strong>l voto<br />

Debido a que nuestra variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es dicotómica: si votaron o no votaron, es que se ha<br />

utilizado <strong>la</strong> regresión logística para examinar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l voto. 96 En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.7<br />

(ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con los predictores estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto cuando cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras variables se manti<strong>en</strong>e<br />

constante. Básicam<strong>en</strong>te son ocho los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto: <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, si ha trabajado para algún candidato o partido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, <strong>la</strong> edad, si simpatiza con algún partido<br />

político, <strong>la</strong> valoración si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones pasadas repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo<br />

y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to político. Se han mant<strong>en</strong>ido tres variables <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, a pesar que no<br />

son estadísticam<strong>en</strong>te significativas: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales y <strong>el</strong><br />

género.<br />

8.1.4 Las explicaciones socio-<strong>de</strong>mográficas<br />

De acuerdo con numerosos estudios sobre <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> los Estados Unidos,<br />

educación, género y edad son <strong>la</strong>s características más importantes para pre<strong>de</strong>cir <strong>el</strong> voto. En <strong>la</strong><br />

literatura se ha seña<strong>la</strong>do que los que m<strong>en</strong>os votan son los ciudadanos más jóv<strong>en</strong>es y más viejos.<br />

La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto y edad es como una curva “U” invertida: los que<br />

96 Para este capítulo se recodificó <strong>la</strong> variable VB6 (votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006), <strong>de</strong> manera que a los que no<br />

votaron se les asignó un puntaje <strong>de</strong> 0 y a los que sí votaron un puntaje <strong>de</strong> 100. La nueva variable es VB6R.<br />

153


154<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te han alcanzado <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> votar exhib<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más bajo <strong>de</strong> votación, que luego<br />

aum<strong>en</strong>ta conforme aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad, hasta alcanzar <strong>la</strong> madurez y <strong>en</strong>tonces se comi<strong>en</strong>za a reducir<br />

<strong>el</strong> interés <strong>en</strong> votar. 97 Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> El Salvador para <strong>el</strong> año 2006 se adaptan a este<br />

patrón, tal y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.4.<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

Sig


Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

Sig


156<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

85%<br />

80%<br />

75%<br />

70%<br />

65%<br />

60%<br />

55%<br />

50%<br />

45%<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> educativo<br />

educativo<br />

educativo<br />

Universitaria<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Sig


Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

Sig


158<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> votación<br />

Sig


Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> votación<br />

Sig


160<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> votación<br />

85%<br />

80%<br />

75%<br />

70%<br />

65%<br />

60%<br />

55%<br />

50%<br />

45%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

78.9<br />

Sí<br />

59.5<br />

En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Sig


26.1%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gobierno Gobierno nacional nacional repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta sus sus intereses<br />

intereses<br />

40.4%<br />

13.4%<br />

20.1%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VIII.11. Gobierno nacional repres<strong>en</strong>ta intereses, 2006.<br />

A<strong>de</strong>más se preguntó: “ELSPN3B. ¿Qué tanto cree usted que los diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan sus intereses y le b<strong>en</strong>efician como ciudadano? (1) mucho, (2) algo, (3)<br />

poco, (4) nada y (8) no sabe/no respon<strong>de</strong>”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.12 se pue<strong>de</strong> observar que un 7.1%<br />

opina que mucho, 17% algo, 41.6% poco, y 34.2% nada.<br />

161


162<br />

34.2%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Diputados Diputados repres<strong>en</strong>tan repres<strong>en</strong>tan sus sus intereses<br />

intereses<br />

7.1%<br />

41.6%<br />

17.0%<br />

Mucho<br />

Gráfico VIII.12. Diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006.<br />

Se preguntó también: “ELSPN3C. ¿Qué tanto cree usted que <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong> su localidad y <strong>el</strong><br />

concejo municipal repres<strong>en</strong>ta sus intereses y le b<strong>en</strong>eficia como ciudadano? (1) mucho, (2) algo,<br />

(3) poco, (4) nada y (8) no sabe/no respon<strong>de</strong>”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.13 se pue<strong>de</strong> observar que un<br />

17.2% opina que mucho, 23% algo, 38.7% poco, y 21.1% nada.<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada


21.1%<br />

38.7%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gobierno Gobierno local local local repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta sus sus intereses<br />

intereses<br />

17.2%<br />

23.0%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VIII.13. Alcaldía y concejo municipal repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006.<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> simplificar <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados con respecto<br />

a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos, se creó una esca<strong>la</strong> con <strong>el</strong> promedio para <strong>la</strong>s tres<br />

preguntas. 100 En <strong>el</strong> Gráfico VIII.14 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión ciudadana sobre <strong>la</strong><br />

percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus intereses <strong>en</strong> estas instituciones <strong>política</strong>s. El<br />

promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> integrada con <strong>la</strong>s tres preguntas es 39.4, prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> mismo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

opinión favorable para <strong>el</strong> gobierno nacional (40.2), mi<strong>en</strong>tras que los diputados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong><br />

más bajo (32.3) y <strong>la</strong>s alcaldías y concejos municipales <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más alto (45.4).<br />

100 Esta esca<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e un formato 0-100.<br />

163


164<br />

Promedio<br />

Promedio<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

32.3<br />

Diputados<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.4<br />

Esca<strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación<br />

intereses<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

40.2<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

45.4<br />

Gobierno local<br />

Gráfico VIII.14. Comparación sobre <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses, 2006.<br />

8.3 Valoraciones sobre los partidos políticos<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una batería <strong>de</strong> preguntas para explorar distintos aspectos con<br />

re<strong>la</strong>ción a los partidos políticos. Primero los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza, segundo <strong>la</strong> cercanía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción, tercero <strong>la</strong>s valoraciones acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos y cuarto <strong>la</strong>s<br />

opiniones con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral.<br />

8.3.1 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta para medir <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos, <strong>en</strong><br />

un formato 1-7 puntos, que ya ha sido explicado anteriorm<strong>en</strong>te. Para simplificar <strong>el</strong> análisis, <strong>la</strong><br />

pregunta original (B21) se transformó <strong>en</strong> un formato 0-100 (B21R). Debido a que <strong>la</strong> misma<br />

pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario <strong>de</strong> 2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.15 se pue<strong>de</strong>n observar los<br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos para 2004 y 2006. Como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 4, se ha producido una disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos <strong>en</strong>tre 2004 (39.9) y<br />

2006 (35.1)


Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

40%<br />

35%<br />

30%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.9<br />

2004<br />

Año<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

35.1<br />

2006<br />

Sig


8.3.2 La cercanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con los partidos<br />

166<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron varias preguntas ori<strong>en</strong>tadas a medir <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>cuestado con los partidos políticos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales quisiéramos retomar tres. Primero, si los<br />

<strong>en</strong>cuestados simpatizan con algún partido (VB10), segundo qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido<br />

con <strong>el</strong> cual simpatiza (ELSVB12), y tercero qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus<br />

intereses (ELSVB13).<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> primera pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.17 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 31.3% <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados simpatiza con algún partido político.<br />

Simpatiza Simpatiza con con algún algún partido partido político<br />

político<br />

68.7%<br />

Gráfico VIII.17. En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político, 2006.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados que manifestaron simpatizar con un partido político, 101 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.18<br />

se reporta qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado con ese partido con <strong>el</strong> cual simpatiza. El 28.8%<br />

se si<strong>en</strong>te muy cercano, <strong>el</strong> 34.3% algo cercano, <strong>el</strong> 30.6% poco cercano y <strong>el</strong> 6.3% no se si<strong>en</strong>te<br />

cercano.<br />

101 El N= 540.<br />

31.3%<br />

Sí<br />

No


30.6%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Qué Qué tan tan cercano cercano se se si<strong>en</strong>te si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l partido partido con con <strong>el</strong> <strong>el</strong> cual cual simpatiza<br />

simpatiza<br />

6.3%<br />

34.3%<br />

28.8%<br />

Muy cercano<br />

Algo cercano<br />

Poco cercano<br />

No se si<strong>en</strong>te<br />

cercano<br />

Gráfico VIII.18. Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza, 2006.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados que manifestaron simpatizar con un partido político, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.19 se<br />

pres<strong>en</strong>ta que tanto cree <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses. El 43% mucho, <strong>el</strong><br />

28.7% algo, <strong>el</strong> 24.3% poco y <strong>el</strong> 4% nada.<br />

Qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses<br />

24.3%<br />

28.7%<br />

4.0%<br />

43.0%<br />

Mucho<br />

Gráfico VIII.19. Qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006.<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

167


168<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pregunta sobre que tan cerca se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido<br />

con <strong>el</strong> cual simpatiza (ELSVB12) y que tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses<br />

(ELSVB13).<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.4. Cruce <strong>en</strong>tre que tan cerca se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza y que<br />

tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006.<br />

<strong>el</strong>svb13 ¿Qué tanto cree<br />

usted que ese partido<br />

repres<strong>en</strong>ta sus intereses?<br />

Total<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

<strong>el</strong>svb12 ¿Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te usted <strong>de</strong> ese<br />

partido con <strong>el</strong> cual simpatiza?<br />

Muy cercano Algo cercano Poco cercano<br />

116<br />

61<br />

39<br />

(75.3%) (33.3%) (23.6%)<br />

18<br />

84<br />

42<br />

(11.7%) (45.9%) (25.5%)<br />

13<br />

31<br />

78<br />

(8.4%)<br />

(16.9%) (47.3%)<br />

7<br />

7<br />

6<br />

(4.5%)<br />

154<br />

(100.0%)<br />

(3.8%)<br />

183<br />

(100.0%)<br />

(3.6%)<br />

165<br />

(100.0%)<br />

Total<br />

216<br />

(43.0%)<br />

144<br />

(28.7%)<br />

122<br />

(24.3%)<br />

20<br />

(4.0%)<br />

502<br />

(100.0%)<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.4 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>la</strong>s personas que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy cercanas al partido por<br />

<strong>el</strong> cual simpatizan, pi<strong>en</strong>san que ese partido repres<strong>en</strong>ta mucho sus intereses (75.3%), seguidos por<br />

los que opinan estar algo repres<strong>en</strong>tados (11.7%), <strong>en</strong> tercer lugar los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> poco<br />

repres<strong>en</strong>tados (8.4%), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto lugar están aqu<strong>el</strong>los que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nada repres<strong>en</strong>tados sus<br />

intereses (4.5%). Mi<strong>en</strong>tras que los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> algo cercanos al partido por <strong>el</strong> cual simpatizan,<br />

pi<strong>en</strong>san que ese partido repr<strong>en</strong>s<strong>en</strong>ta algo sus intereses (45.9%), seguidos por los que opinan estar<br />

muy repres<strong>en</strong>tados (33.3%), <strong>en</strong> tercer lugar los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> poco repres<strong>en</strong>tados (16.9%), y <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cuarto lugar están aqu<strong>el</strong>los que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nada repres<strong>en</strong>tados sus intereses (3.8%). Finalm<strong>en</strong>te,<br />

los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> poco cercanos al partido por <strong>el</strong> cual simpatizan, pi<strong>en</strong>san que ese partido<br />

repres<strong>en</strong>ta poco sus intereses (47.3%), seguidos por los que opinan estar algo repres<strong>en</strong>tados<br />

(25.5%), <strong>en</strong> tercer lugar los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy repres<strong>en</strong>tados (23.6%), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto lugar están<br />

aqu<strong>el</strong>los que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nada repres<strong>en</strong>tados sus intereses (3.6%).<br />

8.3.3 Las valoraciones acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron dos preguntas ori<strong>en</strong>tadas a medir <strong>la</strong>s valoraciones con re<strong>la</strong>ción<br />

al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos. Primero, cual es <strong>la</strong> opinión sobre: “ELSVB17. ¿Qué tan<br />

<strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?”. Segundo: “ELSVB14.<br />

Los partidos políticos que han perdido credibilidad ¿podrían recuperar esa credibilidad o ya no <strong>la</strong><br />

pue<strong>de</strong>n recuperar?”.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> primera pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.20 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 9.2%<br />

consi<strong>de</strong>ra que son muy <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> 34% algo <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> 43.7% poco <strong>de</strong>mocráticos y<br />

13.1% nada <strong>de</strong>mocráticos. Prácticam<strong>en</strong>te 6 <strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados consi<strong>de</strong>ra que los partidos<br />

son poco o nada <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno.


43.7%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Qué Qué tan tan <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong>mocráticos son son los los los partidos partidos <strong>en</strong> <strong>en</strong> su su funcionami<strong>en</strong>to<br />

funcionami<strong>en</strong>to<br />

interno?<br />

interno?<br />

13.1%<br />

9.2%<br />

34.0%<br />

Muy<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Algo<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Poco<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Nada<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Gráfico VIII.20. ¿Qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos<br />

<strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?, 2006.<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos<br />

políticos distribuida <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha.<br />

Opinión Opinión sobre sobre qué qué tan tan <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong>mocráticos son son los<br />

los<br />

partidos partidos políticos<br />

políticos<br />

Nada <strong>de</strong>mocráticos<br />

Poco <strong>de</strong>mocráticos<br />

Algo <strong>de</strong>mocráticos<br />

Muy <strong>de</strong>mocráticos<br />

1<br />

2<br />

5.2<br />

5.5<br />

5.8<br />

3<br />

6.9<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

Gráfico VIII.21. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos<br />

distribuidas <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha, 2006.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

169


170<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con respecto a <strong>la</strong> segunda pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.22 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 46.7% opina<br />

que los partidos podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 53.3% consi<strong>de</strong>ran que<br />

no <strong>la</strong> podrían recuperar.<br />

Los Los partidos partidos podrían podrían recuperar recuperar <strong>la</strong> <strong>la</strong> credibilidad credibilidad perdida<br />

perdida<br />

53.3%<br />

46.7%<br />

La podrían<br />

recuperar<br />

No <strong>la</strong> podrían<br />

recuperar<br />

Gráfico VIII.22. Opinión sobre si los partidos políticos<br />

podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida, 2006.<br />

8.3.4 Las opiniones con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron dos preguntas ori<strong>en</strong>tadas a medir <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral. Primero, si estaría<br />

interesado <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos (pregunta<br />

ELSVB19). Segundo, hasta que punto aprueba que se haga una ley para obligar a los partidos<br />

políticos a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> que lo gastan (pregunta ELSVB20).<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> primera pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.23 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 30% estaría<br />

interesado <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> 70% opina que esto es algo que compete sólo a los partidos.


70.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Interes Interes <strong>en</strong> <strong>en</strong> participar participar <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> proceso proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

los<br />

candidatos candidatos <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los partidos<br />

partidos<br />

30.0%<br />

Sí estoy<br />

interesado<br />

Es algo que<br />

compete sólo a<br />

los partidos<br />

Gráfico VIII.23. Interés <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos, 2006.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> segunda pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.24 se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>el</strong> 71.6%<br />

aprueba mucho que se emita una ley para obligar a los partidos políticos a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l<br />

financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que lo gastan, <strong>en</strong> tanto<br />

que <strong>el</strong> 20% aprueba algo, <strong>el</strong> 5.3% <strong>de</strong>saprueba algo y <strong>el</strong> 3% <strong>de</strong>saprueba mucho. Prácticam<strong>en</strong>te 9<br />

<strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados apoya que se emita una ley que regule <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos.<br />

171


172<br />

20.0%<br />

5.3%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Aprobación Aprobación <strong>de</strong> <strong>de</strong> una una ley ley que que regule regule <strong>el</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

los<br />

partidos partidos políticos<br />

políticos<br />

71.6%<br />

3.0%<br />

Aprueba mucho<br />

Aprueba algo<br />

Desaprueba algo<br />

Desaprueba<br />

mucho<br />

Gráfico VIII.24. Aprobación a que se emita una ley que regule<br />

<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos políticos, 2006.<br />

8.4 Ori<strong>en</strong>taciones <strong>política</strong>s<br />

Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, vamos a utilizar <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

pregunta: “ELSVB7. ¿Por cuál partido votó para diputado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones?”. Para<br />

simplificar <strong>el</strong> análisis se ha creado una nueva variable (ELSVB7R) <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se han <strong>el</strong>iminado<br />

<strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta ninguno, voto nulo/voto <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, no sabe/no respon<strong>de</strong>, y a<strong>de</strong>más se<br />

han <strong>el</strong>iminado aqu<strong>el</strong>los que no aplica por no haber votado, <strong>de</strong>jando únicam<strong>en</strong>te a los que votaron<br />

por ARENA, <strong>el</strong> FMLN y “Otros” (se incluye <strong>en</strong> esta categoría a <strong>la</strong> coalición CDU-PDC, PCN y<br />

PNL). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.5 se pue<strong>de</strong>n observar los resultados.<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.5. Partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.<br />

Válidos<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

ARENA 302 17.5 36.2<br />

FMLN 376 21.7 45.1<br />

Otros 156 9.0 18.7<br />

Total 834 48.2 100.0<br />

Perdidos Sistema 895 51.8<br />

Total 1729 100.0


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Este resultado es razonablem<strong>en</strong>te cercano al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

FMLN obtuvo <strong>el</strong> 39.28% <strong>de</strong> los votos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aparece 45.1%, es <strong>de</strong>cir, con un 5.82% <strong>de</strong><br />

más; ARENA obtuvo <strong>el</strong> 39.20% <strong>de</strong> los votos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aparece con 36.2%, es <strong>de</strong>cir, con<br />

un 3% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os; mi<strong>en</strong>tras que los otros partidos (CDU, PDC, PCN y PNL) obtuvieron 21.49%,<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aparec<strong>en</strong> con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto <strong>de</strong> 18.7%, es <strong>de</strong>cir con un 2.79% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VIII.25 se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>la</strong> auto ubicación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

izquierda (1) – <strong>de</strong>recha (10) cuyo promedio es <strong>de</strong> 5.74, es <strong>de</strong>cir, i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te ligeram<strong>en</strong>te<br />

cargado hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

1<br />

izquierda<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

Gráfico VIII.25. I<strong>de</strong>ología, 2006.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

Derecha<br />

Gracias a que esta pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, es posible pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Gráfico VIII.26 los resultados para 2004 y 2006. Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda –<br />

<strong>de</strong>recha estaba más cargada a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>en</strong> 2004, con un promedio <strong>de</strong> 6.91.<br />

173


174<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

35%<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

1<br />

Izquier<br />

da<br />

2<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

Derech<br />

a<br />

Gráfico VIII.26. I<strong>de</strong>ología, 2004 y 2006.<br />

Un aspecto interesante resulta <strong>de</strong>l cruce <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha) con <strong>la</strong><br />

prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> (partidos). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.6 se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> ambas variables.<br />

Como se ha seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología es 5.74 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1-10, es<br />

<strong>de</strong>cir un poco cargado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha.<br />

Año<br />

2004<br />

2006


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.6. Cruce <strong>en</strong>tre i<strong>de</strong>ología y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> 2006.<br />

(ELSVB7R) Partido por <strong>el</strong> que voto <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas 2006 recodificada<br />

l1 Esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha<br />

Total<br />

1 Izquierda<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10 Derecha<br />

ARENA FMLN Otros<br />

5<br />

109<br />

8<br />

(1.9%) (31.0%) (6.3%)<br />

1<br />

41<br />

4<br />

(.4%) (11.6%) (3.2%)<br />

4<br />

49<br />

6<br />

(1.5%) (13.9%) (4.8%)<br />

7<br />

31<br />

8<br />

(2.6%) (8.8%) (6.3%)<br />

32<br />

70<br />

28<br />

(12.0%) (19.9%) (22.2%)<br />

22<br />

14<br />

18<br />

(8.2%) (4.0%) (14.3%)<br />

30<br />

18<br />

13<br />

(11.2%) (5.1%) (10.3%)<br />

43<br />

9<br />

11<br />

(16.1%) (2.6%) (8.7%)<br />

24<br />

4<br />

6<br />

(9.0%) (1.1%) (4.8%)<br />

99<br />

7<br />

24<br />

(37.1%) (2.0%) (19.0%)<br />

267<br />

352<br />

126<br />

(100.0%) (100.0%) (100.0%)<br />

Total<br />

122<br />

(16.4%)<br />

46<br />

(6.2%)<br />

59<br />

(7.9%)<br />

46<br />

(6.2%)<br />

130<br />

(17.4%)<br />

54<br />

(7.2%)<br />

61<br />

(8.2%)<br />

63<br />

(8.5%)<br />

34<br />

(4.6%)<br />

130<br />

(17.4%)<br />

745<br />

(100.0%)<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VIII.27 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha (1-10)<br />

para <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias partidarias, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> partido por <strong>el</strong> que se votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006. El FMLN ti<strong>en</strong>e una media <strong>de</strong> 3.4, otros partidos <strong>de</strong> 6.2 y ARENA <strong>de</strong> 7.9, <strong>en</strong><br />

tanto que <strong>la</strong> media para todos los <strong>en</strong>cuestados sería 5.5.<br />

175


176<br />

Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

2006<br />

FMLN<br />

Otros<br />

ARENA<br />

1<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

3.4<br />

2<br />

3<br />

6.2<br />

4<br />

7.9<br />

5<br />

Promedio Promedio Promedio <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

Gráfico VIII.27. Promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha<br />

según <strong>el</strong> partido votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VIII.28 se pue<strong>de</strong> apreciar visualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cruce <strong>en</strong>tre ambas variables, tanto <strong>el</strong><br />

promedio como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar para cada partido. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los partidarios <strong>de</strong>l FMLN<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una media <strong>de</strong> 3.4, aunque con un rango bastante focalizado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los otros<br />

partidos, su media es 6.2, aunque su rango es un poco más disperso. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los partidarios<br />

<strong>de</strong> ARENA ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una media <strong>de</strong> 7.9, aunque con un rango bastante focalizado.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10


Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas<br />

legis<strong>la</strong>tivas<br />

2006<br />

2006<br />

Otros<br />

FMLN<br />

ARENA<br />

1<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

95% IC<br />

Gráfico VIII.28. Partido prefer<strong>en</strong>cia según i<strong>de</strong>ología, 2006. 102<br />

8.5 Valoraciones sobre <strong>el</strong> gobierno<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta ori<strong>en</strong>tada a captar <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados<br />

con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca. Se preguntó: “M1. Y hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l actual gobierno, diría usted que <strong>el</strong> trabajo que está realizando <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte Antonio<br />

Saca es: (1) muy bu<strong>en</strong>o, (2) bu<strong>en</strong>o, (3) ni bu<strong>en</strong>o ni malo (regu<strong>la</strong>r), (4) malo, (5) muy malo<br />

(pésimo) y (8) NS/NR”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.29 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 5.9% lo evalúa muy<br />

bu<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> 33.5% bu<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> 36.4% ni bu<strong>en</strong>o ni malo, <strong>el</strong> 14.8% malo y <strong>el</strong> 9.4% muy malo.<br />

102 El gráfico muestra <strong>el</strong> promedio y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar para cada partido político.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

177


178<br />

14.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Evaluación Evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l trabajo trabajo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

Saca<br />

9.4%<br />

36.4%<br />

5.9%<br />

33.5%<br />

Muy bu<strong>en</strong>o<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

Ni bu<strong>en</strong>o, ni<br />

malo (regu<strong>la</strong>r)<br />

Malo<br />

Muy malo<br />

(pésimo)<br />

Gráfico VIII.29. Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, 2006.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una batería <strong>de</strong> seis preguntas para evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l<br />

gobierno. En una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 7 puntos, se preguntó:<br />

“N1. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> pobreza.<br />

N3. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual promueve y protege los principios<br />

<strong>de</strong>mocráticos.<br />

N9. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno.<br />

N10. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual protege los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

N11. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual mejora <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

N12. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo”.<br />

Para facilitar <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los datos, se transformaron <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> un<br />

formato 0-100, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.30 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas,<br />

cuyos promedios son los sigui<strong>en</strong>tes: 49.4 protege <strong>de</strong>rechos humanos, 48.7 mejora <strong>la</strong> seguridad<br />

ciudadana, 47.1 protege principios <strong>de</strong>mocráticos, 40.5 combate <strong>la</strong> corrupción, 38.7 combate a <strong>la</strong><br />

pobreza y 36.7 combate <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo.


Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100) 0-100)<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

49.4<br />

protege<br />

<strong>de</strong>rechos<br />

humanos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

48.7<br />

mejora <strong>la</strong><br />

seguridad<br />

ciudadana<br />

47.1<br />

Protege<br />

principios<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

40.5<br />

combate <strong>la</strong><br />

corrupción<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

38.7<br />

Combate a <strong>la</strong><br />

pobreza<br />

36.7<br />

combate <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo<br />

Gráfico VIII.30. Serie <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l gobierno, 2006.<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo grupo <strong>de</strong> países con un<br />

niv<strong>el</strong> más alto <strong>de</strong> eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno, 103 ubicándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> República Dominicana,<br />

Chile, Colombia y México.<br />

103 Se han integrado <strong>la</strong>s seis preguntas <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> con un formato 0-100.<br />

179


8.6 Conclusiones<br />

180<br />

Ecuador<br />

Haiti<br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Peru<br />

Jamaica<br />

Panama<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Mexico<br />

Colombia<br />

Chile<br />

Dominican Rep.<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

21.5<br />

31.8<br />

32.2<br />

32.2<br />

33.8<br />

33.8<br />

37.5<br />

40.7<br />

43.1<br />

43.8<br />

43.9<br />

20<br />

48.9<br />

51.4<br />

55.0<br />

40<br />

60<br />

Eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% CI<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Gráfico VIII.31. Eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno, 2006.<br />

En este capítulo se ha mostrado que son ocho los principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

voto: <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, si ha trabajado<br />

para algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, <strong>la</strong> edad, si<br />

simpatiza con algún partido político, <strong>la</strong> valoración si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones pasadas<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to político.<br />

Al preguntarle al <strong>salvador</strong>eño por que él no votó, se seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> primer lugar los problemas personales<br />

(no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad, 19.3%; <strong>en</strong>fermedad, 13.3%; y t<strong>en</strong>er que trabajar, 10.2%) o técnicos (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

DUI, 18.4%); y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones (17%) o no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

(9.2%). Mi<strong>en</strong>tras que al preguntarle acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles otros no votaron, colocan <strong>en</strong><br />

primer lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés para ir a votar (34.8%), no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (31.7%) o que no le<br />

gustaba ningún candidato (8.6%), mi<strong>en</strong>tras que los problemas personales o técnicos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

segundo lugar (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI, 6.3%; <strong>en</strong>fermedad, 4.6%; y t<strong>en</strong>er que trabajar, 3.8%).<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran un bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos, y éste ha<br />

disminuido <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

A<strong>de</strong>más, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s valoraciones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

partidos. Prácticam<strong>en</strong>te 6 <strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados consi<strong>de</strong>ra que los partidos son poco o nada<br />

<strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno; y <strong>el</strong> 46.7% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados opina que los partidos<br />

podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos políticos, prácticam<strong>en</strong>te 9 <strong>de</strong><br />

cada 10 <strong>en</strong>cuestados aprueba que se emita una ley que lo regule.<br />

80


IX. Capital social y <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Según <strong>el</strong> Banco Mundial <strong>el</strong> capital social “se refiere a <strong>la</strong>s instituciones, re<strong>la</strong>ciones y normas que<br />

conforman <strong>la</strong> calidad y cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones sociales <strong>de</strong> una sociedad”. El Banco agrega<br />

que <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l capital social es que “numerosos estudios <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong> cohesión<br />

social es un factor crítico para que <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s prosper<strong>en</strong> económicam<strong>en</strong>te y para que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sea sost<strong>en</strong>ible”. 104 Des<strong>de</strong> esta <strong>de</strong>finición, y otras más, se han impulsado innumerables<br />

programas <strong>de</strong> cooperación y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países más pobres, que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

buscan fortalecer <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y los vínculos comunitarios <strong>de</strong> los lugares <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se implem<strong>en</strong>tan<br />

los proyectos. 105 Por ejemplo, <strong>el</strong> Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID) ha echado a andar un<br />

programa l<strong>la</strong>mado “Iniciativa Interamericana <strong>de</strong> Capital Social, Ética y Desarrollo” con <strong>el</strong> cual se<br />

propone fortalecer los valores éticos y <strong>el</strong> capital social <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Por su parte, <strong>el</strong> Banco<br />

Mundial ti<strong>en</strong>e una página <strong>en</strong> su sitio web sobre pobreza <strong>de</strong>dicada al tema <strong>de</strong>l capital social, 106<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong> sus programas están abordados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> marco teórico que brinda <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> capital social.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> realidad existe una falta <strong>de</strong> acuerdo sobre lo que constituye <strong>el</strong> capital social,<br />

pero eso no ha impedido que <strong>el</strong> mismo sea utilizado ampliam<strong>en</strong>te no sólo como forma <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r académicam<strong>en</strong>te lo que hace que unas comunida<strong>de</strong>s o socieda<strong>de</strong>s sean más o m<strong>en</strong>os<br />

exitosas <strong>en</strong> términos económicos y sociales, sino también para impulsar <strong>política</strong>s públicas. Sobre<br />

esta línea muchos países están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>política</strong>s <strong>de</strong>stinadas específicam<strong>en</strong>te a crear,<br />

fom<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>el</strong> capital social como base para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. 107<br />

Pero volvi<strong>en</strong>do al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eral sobre un concepto<br />

básico parece aún algo remoto, muchos investigadores y académicos se refier<strong>en</strong> al capital social<br />

<strong>en</strong>fatizando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos, así como también <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social y <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Confianza interpersonal, confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y participación <strong>en</strong> organizaciones serían<br />

los ejes sobre los cuales se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> trabajar fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños.<br />

Pocos investigadores han puesto <strong>en</strong> duda <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los factores que conforman <strong>el</strong><br />

constructo o <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> capital social a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué unas socieda<strong>de</strong>s o<br />

comunida<strong>de</strong>s humanas son más exitosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus objetivos que otras. Más allá<br />

<strong>de</strong> si capital social se restringe sólo a <strong>la</strong> confianza interpersonal, o incluye <strong>la</strong> participación <strong>en</strong><br />

organizaciones y re<strong>de</strong>s sociales, o <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> control social, es c<strong>la</strong>ro que para que una<br />

comunidad funcione se necesitan ciertos niv<strong>el</strong>es básicos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre sus integrantes, y<br />

parece obvio que para muchos propósitos es mucho mejor que una comunidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

organizada y sus miembros participando activam<strong>en</strong>te a que esté <strong>de</strong>sorganizada y que no haya<br />

coordinación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus miembros.<br />

104 Ver Banco Mundial, s/f, sitio Web.<br />

105 Ver: http://www.iadb.org/etica.<br />

106 Ver :http://www.worldbank.org/poverty/scapital/in<strong>de</strong>x.htm.<br />

107 Véase: Kliksberg, B. (1999). “Capital social y <strong>cultura</strong>, c<strong>la</strong>ves es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo”. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL 69, p 85-102.<br />

Véase también: Policy Research Iniciative (PRI Project). (2003). “Social Capital Workshop. Concepts, Measurem<strong>en</strong>t and<br />

Policy Implications”. (Mimeo).<br />

181


182<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En El Salvador, exist<strong>en</strong> algunos estudios sobre capital social. El informe <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

<strong>de</strong> 2001 <strong>en</strong> El Salvador, por ejemplo, se basó <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong>l capital social para evaluar los<br />

avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este país. Luego, otros estudios sobre capital social y dinámicas<br />

locales publicados por <strong>la</strong> Facultad Latinoamericana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales (FLACSO) y <strong>el</strong><br />

Programa Salvadoreño <strong>de</strong> Investigación sobre Desarrollo y Medio Ambi<strong>en</strong>te (PRISMA), y otros<br />

sobre viol<strong>en</strong>cia, pandil<strong>la</strong>s y capital social publicado por <strong>la</strong> UCA, han añadido conocimi<strong>en</strong>to<br />

sobre esta temática <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. 108<br />

La importancia <strong>de</strong>l capital social con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> un<br />

trabajo sobre capital social llevado a cabo <strong>en</strong> Honduras: “<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los ciudadanos<br />

confían y cooperan los unos con los otros, propician gobiernos más responsables y efici<strong>en</strong>tes,<br />

con lo cual aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ofrecer bi<strong>en</strong>es públicos <strong>de</strong> mayor calidad, y <strong>de</strong> esta manera<br />

se crean mejores condiciones para una <strong>de</strong>mocracia incluy<strong>en</strong>te y un <strong>de</strong>sarrollo más ac<strong>el</strong>erado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad”. 109<br />

En este capítulo se explorará <strong>el</strong> capital social <strong>en</strong> El Salvador, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido éste como <strong>el</strong> constructo<br />

formado por <strong>la</strong> confianza interpersonal, <strong>la</strong> confianza institucional y <strong>la</strong> participación ciudadana.<br />

Se examinarán los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> 2006, y <strong>en</strong> algunos casos, se harán comparaciones<br />

con 2004, que re<strong>la</strong>cionan <strong>el</strong> capital social con <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> que son<br />

importantes para <strong>el</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una <strong>de</strong>mocracia. En primer lugar, se revisan los resultados<br />

sobre <strong>la</strong> confianza interpersonal <strong>en</strong> <strong>el</strong> país; <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo apartado se hace lo mismo con los<br />

ítems que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones; <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer apartado se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>el</strong><br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación cívica <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños; <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto se aborda <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

capital social y <strong>de</strong>mocracia. Finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

9.1 La confianza interpersonal <strong>en</strong> El Salvador<br />

El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas fue abordado utilizando fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te una<br />

pregunta <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario <strong>salvador</strong>eño. La pregunta sobre <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos fue<br />

formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “IT1. Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquí, ¿diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> su comunidad es…? (1) Muy confiable (2) Algo confiable (3) Poco confiable (4) Nada<br />

confiable (8) NS.”<br />

108<br />

Pérez Sáinz, Juan Pablo; Andra<strong>de</strong> Eekoff, Katharine. (2001). Capital social y artesanía <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador:<br />

FLACSO-Programa El Salvador.<br />

Gómez, Ileana. (2002). Capital social, estrategias <strong>de</strong> vida y gestión ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> El Salvador: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad La<br />

Montañona. San Salvador: Fundación PRISMA.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Pandil<strong>la</strong>s y capital social. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA) 637-638, 1099-1118.<br />

109<br />

Lundwall, Jonna María. (2003). El capital social y su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia local y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización exitosa: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Honduras. Tegucigalpa: PNUD.


25.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquí, ¿diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />

comunidad es...?<br />

Muy confiable<br />

10.8%<br />

28.3%<br />

35.1%<br />

Algo confiable<br />

Poco confiable<br />

Nada confiable<br />

Gráfico IX.1. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2006.<br />

Un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños, <strong>el</strong> 35.1%, dijo t<strong>en</strong>er mucha confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su comunidad, <strong>el</strong> 28.3% señaló t<strong>en</strong>er algo <strong>de</strong> confianza, <strong>el</strong> 25.8% dijo t<strong>en</strong>er algo <strong>de</strong><br />

confianza y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 10.8% <strong>de</strong> los ciudadanos consultados seña<strong>la</strong>ron ninguna confianza.<br />

Dicha distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas sugiere que, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales los <strong>salvador</strong>eños no<br />

pose<strong>en</strong> mucha confianza <strong>en</strong> sus propios vecinos. Sin embargo, <strong>en</strong> términos comparativos con<br />

otros países, El Salvador se ubica <strong>en</strong>tre los países con más confianza interpersonal.<br />

Para po<strong>de</strong>r hacer esta comparación, <strong>la</strong> pregunta fue convertida a una so<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> sobre confianza<br />

interpersonal (<strong>en</strong> <strong>el</strong> formato 0-100), que buscaba reflejar una medida g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos <strong>en</strong>tre sí. Ese ejercicio arrojó que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un promedio <strong>de</strong><br />

confianza que alcanza <strong>el</strong> puntaje <strong>de</strong> 62.2, prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cuarto más alto <strong>de</strong> todos los países<br />

incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2006 (ver Gráfico IX.2).<br />

183


184<br />

Haití<br />

Perú<br />

Bolivia<br />

Panamá<br />

Ecuador<br />

México<br />

Jamaica<br />

Chile<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

República Dominicana<br />

El Salvador<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Honduras<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

42.1<br />

43.0<br />

20<br />

47.0<br />

49.4<br />

53.9<br />

58.6<br />

58.9<br />

58.9<br />

59.1<br />

60.2<br />

60.4<br />

62.2<br />

62.7<br />

67.0<br />

67.2<br />

40<br />

Confianza interpersonal<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.2. Confianza interpersonal <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Una comparación <strong>de</strong> estos datos con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l año 2004 no reve<strong>la</strong> ninguna<br />

difer<strong>en</strong>cia estadísticam<strong>en</strong>te significativa, lo cual indica que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños no se han modificado <strong>en</strong> los últimos años. En 2004, <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong><br />

confianza interpersonal era <strong>de</strong> 62.8, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio es <strong>de</strong> 62.2, con lo cual <strong>la</strong> variación es<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un punto.<br />

Pasando a otro tema, ¿qué tipo <strong>de</strong> personas son <strong>la</strong>s que expresan los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

confianza interpersonal <strong>en</strong> El Salvador? Los datos seña<strong>la</strong>ron tres variables <strong>de</strong>mográficas que<br />

están particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te asociadas a <strong>la</strong> confianza interpersonal <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños: <strong>el</strong> género, <strong>la</strong><br />

edad y <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> vive <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado.<br />

En <strong>el</strong> primer caso, los resultados indican, como se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.3, que los hombres<br />

confían más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que les ro<strong>de</strong>an que <strong>la</strong>s mujeres. Las personas <strong>de</strong>l sexo masculino<br />

puntuaron un promedio <strong>de</strong> 64.8 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s mujeres<br />

obtuvieron 59.8. Aunque <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia no parece ser tan amplia, los intervalos <strong>de</strong> confianza<br />

muestran que <strong>la</strong> misma es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong> como para permitir hab<strong>la</strong>r que los grupos <strong>de</strong><br />

género se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, los datos muestran que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan con más<br />

años <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong> esa medida adquier<strong>en</strong> más confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más. Los <strong>salvador</strong>eños m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 25 años obtuvieron un promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal <strong>de</strong> 59 (<strong>de</strong> 0 a 100), <strong>el</strong><br />

mismo sube a 62 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 35 y 45 años y llega a más <strong>de</strong> 68 puntos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> 45 años <strong>de</strong> edad. Dicho <strong>de</strong> otra forma, <strong>la</strong>s personas jóv<strong>en</strong>es parec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sconfiar más <strong>de</strong> sus conciudadanos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> mayor edad su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er más<br />

confianza interpersonal.<br />

60


Promedio esca<strong>la</strong> confianza interpersonal<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

64.8<br />

Hombre<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

59.8<br />

Mujer<br />

Gráfico IX.3. Confianza interpersonal según género, 2006.<br />

Pero una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que resultaron con los datos más interesantes es <strong>la</strong> que se refiere al<br />

tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Los datos muestran que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas es más pequeño, <strong>en</strong> esa medida aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más, <strong>de</strong> tal<br />

manera que los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, como los pueblos o cantones; mi<strong>en</strong>tras que sitios <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> confianza es m<strong>en</strong>or son <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s. Esto se traduce <strong>en</strong> una difer<strong>en</strong>cia mucho más<br />

c<strong>la</strong>ra, con fines expositivos, cuando se cruza <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> zona <strong>de</strong>l país y confianza<br />

interpersonal. 110 Como era <strong>de</strong> esperarse <strong>en</strong> base a los resultados anteriores, <strong>la</strong>s personas que<br />

viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales expresaron mucha más confianza <strong>en</strong> sus vecinos que <strong>la</strong>s personas que<br />

viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s 111 (ver Gráfico IX.4).<br />

110 En lugar <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> gráfico mostrando los datos según tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se <strong>de</strong>cidió mostrar <strong>el</strong> gráfico que muestra <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona urbana o rural. La razón <strong>de</strong> esto es que <strong>el</strong> segundo pres<strong>en</strong>ta más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> localidad que <strong>el</strong> primero. Aunque <strong>el</strong> primero ti<strong>en</strong>e significancia estadística, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> barras<br />

<strong>en</strong> él aparec<strong>en</strong> tras<strong>la</strong>padas por los intervalos <strong>de</strong> confianza y muestran que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal se da <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales y <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> distinto tamaño.<br />

111 Se <strong>de</strong>be recordar que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s. Solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San<br />

Salvador vive más <strong>de</strong>l 30% <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña, con un aproximado <strong>de</strong>l 15% adicional vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l país.<br />

185


186<br />

Promedio esca<strong>la</strong> confianza interpersonal<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

58.8<br />

Urbano<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

67.3<br />

Rural<br />

Gráfico IX.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal según <strong>el</strong> carácter<br />

urbano/rural <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, 2006.<br />

Las variables anteriores constituy<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones personales que afectan<br />

<strong>la</strong> confianza interpersonal <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños, pero no son <strong>la</strong>s únicas. Un par <strong>de</strong> variables<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> inseguridad personal aparec<strong>en</strong> como significativas <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

confianza interpersonal, estas son, <strong>la</strong> afectación <strong>de</strong>l barrio por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s y <strong>la</strong><br />

percepción sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados erosiona <strong>la</strong> confianza interpersonal. Las personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

barrios que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> maras, o que no reportan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s, puntúan un promedio <strong>de</strong><br />

69.3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio nacional (62.2); estos puntajes se reduc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que los <strong>en</strong>cuestados reportan una creci<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandilleros <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad. Así, los promedios bajan a 60.8 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong>e pocos problemas con <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s (60.8), disminuy<strong>en</strong> aún más <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> “algo” <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s<br />

(54.5), y llegan a su niv<strong>el</strong> más bajo (44.7) <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es reportan su barrio como muy afectado<br />

por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s.


Promedio esca<strong>la</strong> confianza interpersonal<br />

(0-100)<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

69.3<br />

Nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

60.8<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

¿Hasta qué punto diría que su barrio está afectado por <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.5. Confianza interpersonal según afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006.<br />

Lo anterior significa que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s no solo afecta <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones y <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema político como se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo seis, sino también afecta <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los ciudadanos <strong>de</strong>teriorando <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

capital social, esto ti<strong>en</strong>e un impacto importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones que favorec<strong>en</strong> una <strong>cultura</strong><br />

<strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática. Sin confianza interpersonal, los ciudadanos pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar difícil<br />

construir proyectos e iniciativas comunitarias que promuevan su <strong>de</strong>sarrollo y que facilit<strong>en</strong> su<br />

interacción con <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Pero <strong>la</strong> confianza interpersonal se ve afectada a<strong>de</strong>más por otro factor <strong>de</strong>l contexto que involucra<br />

directam<strong>en</strong>te a una institución fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema y <strong>en</strong> los mismos<br />

ciudadanos, esta institución es <strong>la</strong> policía. Preguntados sobre <strong>la</strong> percepción que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>el</strong> rol<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> su comunidad, los ciudadanos ofrecieron respuestas que, al cruzar<strong>la</strong>s con los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal, indican que <strong>la</strong> última se reduce <strong>de</strong> forma substancial allí <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía es vista como involucrada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Las personas que reportan que <strong>la</strong><br />

policía <strong>de</strong> su comunidad les protege <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> mayor <strong>de</strong><br />

confianza <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los (68.6) que <strong>la</strong>s personas que reportan <strong>el</strong> involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia (56).<br />

En resum<strong>en</strong>, estos resultados sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sorganización comunitaria g<strong>en</strong>erada por niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> inseguridad, afectan s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s para po<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a los problemas comunitarios. Por <strong>el</strong>lo, no es<br />

extraño que, por <strong>el</strong> otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas aparezca asociada con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

legitimidad <strong>de</strong>l sistema, <strong>en</strong> concreto, con <strong>el</strong> apoyo al sistema y con <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

54.5<br />

44.7<br />

187


188<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo a los resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.6, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>el</strong> apoyo al sistema y con <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong>l<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia: a más confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas, más apoyo al sistema y<br />

más aprobación <strong>de</strong> cómo funciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador. Lo anterior pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza interpersonal para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> este país.<br />

Promedio (0-100)<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

Nada<br />

confiable<br />

Poco<br />

confiable<br />

Algo<br />

confiable<br />

Muy<br />

confiable<br />

¿Diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su comunidad es...?<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Satisfacción<br />

con <strong>de</strong>mocracia<br />

Gráfico IX.6. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según confianza interpersonal, 2006.<br />

9.2 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

A pesar <strong>de</strong> que ya se abordó <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza institucional <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo IV <strong>de</strong> este<br />

estudio, <strong>en</strong> este apartado se hará un exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo que significa <strong>la</strong> confianza como<br />

compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l capital social. Una esca<strong>la</strong> e<strong>la</strong>borada a partir <strong>de</strong> los reactivos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones que son comunes a todos los países participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición 2006 <strong>de</strong>l Proyecto<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, refleja que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong><br />

confianza institucional para El Salvador es <strong>de</strong> 53.4 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100) para <strong>el</strong> año 2006,<br />

uno que lo ubica a niv<strong>el</strong> intermedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> México, Costa Rica, Colombia,<br />

República Dominicana y Chile.


México<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

Rep. Dom.<br />

Chile<br />

El Salvador<br />

Bolivia<br />

Jamaica<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

0.00<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

37.1<br />

20.00<br />

55.1<br />

54.8<br />

53.4<br />

50.0<br />

49.8<br />

48.2<br />

48.1<br />

47.6<br />

45.5<br />

44.3<br />

57.9<br />

56.3<br />

55.6<br />

40.00<br />

60.00<br />

Promedio esca<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> instituciones (0-<br />

100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.7. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Los datos sobre <strong>la</strong> confianza institucional, sin embargo, reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> misma se habría reducido<br />

con respecto a 2004. En <strong>el</strong> Gráfico IX.8 se pue<strong>de</strong> ver que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> confianza institucional<br />

manifestada por los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> 2004 era <strong>de</strong> 59.8 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100); este se redujo a<br />

53.4 <strong>en</strong> 2006, lo cual es coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo al sistema reportada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Capítulo IV. Dicho <strong>de</strong> otra forma, <strong>en</strong> 2006 los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que <strong>la</strong> que t<strong>en</strong>ían dos años antes.<br />

Año<br />

2006<br />

189


190<br />

Promedio esca<strong>la</strong> confianza instituciones<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

59.8<br />

2004<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

53.4<br />

2006<br />

Gráfico IX.8. Confianza <strong>en</strong> instituciones según año, 2004 y 2006.<br />

Como era <strong>de</strong> esperarse, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza institucional se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran fuertem<strong>en</strong>te ligados<br />

al apoyo al sistema político y a <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Esto<br />

pue<strong>de</strong> resultar tautológico, consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones constituye <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

fondo un niv<strong>el</strong> más específico <strong>de</strong> apoyo al sistema. Sin embargo, esto no siempre es así<br />

necesariam<strong>en</strong>te. Como lo han sugerido algunos estudios <strong>de</strong> <strong>política</strong> comparada, 112 <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong><br />

estar muy <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantada con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y expresar bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

confianza específica <strong>en</strong> <strong>el</strong>los y aún así apoyar activam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to político más g<strong>en</strong>eral,<br />

y a<strong>de</strong>más apoyar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es importante o s<strong>en</strong>tirse satisfecha con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus instituciones. En <strong>el</strong> caso <strong>salvador</strong>eño,<br />

sin embargo, los datos nos muestran que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones contribuye a mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>en</strong> su conjunto y <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

112 Véase: Norris, Pippa. 1999. Critical Citiz<strong>en</strong>s. Global Support for Democratic Governance. Oxford: Oxford University Press.


Promedio esca<strong>la</strong>s (0-100)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

9.3 Participación cívica<br />

Baja<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Mediana<br />

Confianza <strong>en</strong> instituciones<br />

Alta<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Satisfacción<br />

con <strong>de</strong>mocracia<br />

Gráfico IX.9. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, 2006.<br />

El otro compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l capital social es <strong>la</strong> participación ciudadana. Para medir esta<br />

condición se utilizaron diversas preguntas <strong>de</strong>l cuestionario que medían <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reuniones,<br />

<strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a organizaciones o <strong>la</strong> participación a diversos tipos <strong>de</strong> reuniones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno (alcaldía, legis<strong>la</strong>tura, ministerios). Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas<br />

se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.10. 113 Los <strong>salvador</strong>eños participan mucho más <strong>en</strong> organizaciones<br />

r<strong>el</strong>igiosas (37.6), su<strong>el</strong><strong>en</strong> contribuir más con los problemas <strong>de</strong> su comunidad (34.8) y asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s<br />

reuniones <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia <strong>de</strong> sus hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s (25.8) con más frecu<strong>en</strong>cia que otras<br />

cosas. En este punto, los resultados <strong>salvador</strong>eños se asemejan mucho a los <strong>de</strong> otros países<br />

incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 2006. Con todo, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral no<br />

parec<strong>en</strong> ser muy altos. Aparte <strong>de</strong> los tres primeros tipos <strong>de</strong> participación (reuniones r<strong>el</strong>igiosas,<br />

contribuir a resolver los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y asistir a reuniones <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia),<br />

no más <strong>de</strong>l 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción su<strong>el</strong>e participar <strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s. Más aún, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

con un c<strong>la</strong>ro s<strong>en</strong>tido político, como reuniones sindicales, gremiales o <strong>de</strong> partidos políticos, no<br />

reún<strong>en</strong> a más <strong>de</strong>l 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta <strong>salvador</strong>eña; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s peticiones a <strong>la</strong>s<br />

instituciones gubernam<strong>en</strong>tales no superan <strong>el</strong> 10%, con los gobiernos municipales como <strong>la</strong> gran<br />

excepción.<br />

113 Los resultados han sido modificados a un formato <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100 para homologar su lectura. Algunas preguntas<br />

permitían diversos tipos <strong>de</strong> respuesta como “asiste una vez a <strong>la</strong> semana”, “una vez al mes”, “nunca”, etc.; mi<strong>en</strong>tras que otras<br />

solo permitían respuestas <strong>de</strong> “sí” o “no”. La esca<strong>la</strong> indica que <strong>la</strong> mayor participación se acercaría al 100, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>or participación al 0.<br />

191


192<br />

Reunión sindicato<br />

Reunión partido político<br />

Reunión gremial<br />

Petición ayuda diputado<br />

Petición ayuda gobierno<br />

Reunión municipal<br />

Reunión comunidad<br />

Petición a gobierno local<br />

Petición ayuda gobierno local<br />

Reunión padres familia<br />

Contribuido con comunidad<br />

Reunión r<strong>el</strong>igiosa<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

0.8<br />

4.4<br />

4.9<br />

5.9<br />

9.2<br />

10.7<br />

13.6<br />

19.8<br />

10<br />

23.7<br />

25.8<br />

34.8<br />

37.6<br />

20<br />

Promedios esca<strong>la</strong> (0-100)<br />

Gráfico IX.10. Promedios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas sobre participación cívica, 2006.<br />

Tomando como base <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estos ítems, se formó una esca<strong>la</strong> que reflejara <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

participación ciudadana <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. 114 Estos ítems (que no son todos los que se exhib<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico anterior) son: 115<br />

CP5. ¿En <strong>el</strong> último año usted ha contribuido o ha tratado <strong>de</strong> contribuir para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> algún problema <strong>de</strong> su<br />

comunidad o <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong> su barrio?<br />

CP8. ¿Un comité o junta <strong>de</strong> mejoras para <strong>la</strong> comunidad? ¿Asiste…Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes,<br />

Una o dos veces al año, Nunca.<br />

CP9. ¿De una asociación <strong>de</strong> profesionales, comerciantes, productores, y/o organizaciones campesinas?<br />

¿Asiste…Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes, Una o dos veces al año, Nunca.<br />

CP10. ¿De un sindicato? ¿Asiste…Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes, Una o dos veces al año, Nunca.<br />

CP13. ¿Reuniones <strong>de</strong> un partido político? Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes, Una o dos veces al año, Nunca.<br />

¿Para po<strong>de</strong>r resolver sus problemas alguna vez ha pedido Ud. ayuda o<br />

cooperación ...?<br />

Sí No NS/NR<br />

CP2. A algún diputado <strong>de</strong>l Congreso Nacional (1) (2) (8)<br />

CP4. A algún ministerio, institución pública u oficina <strong>de</strong>l gobierno nacional (1) (2) (8)<br />

CP4A. A alguna autoridad local (alcal<strong>de</strong>, municipalidad) (1) (2) (8)<br />

NP1. ¿Ha asistido a un cabildo abierto o cabildo ampliado (reuniones convocadas por <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong>) durante los últimos<br />

doce meses?<br />

NP2. ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a alguna oficina, funcionario o regidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

durante los últimos doce meses?<br />

114 Alfa <strong>de</strong> Cronbach= 0.654.<br />

115 Como pue<strong>de</strong> verse, los ítems <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> reuniones r<strong>el</strong>igiosas y <strong>en</strong> reuniones familiares fueron excluidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> participación cívica. La razón fundam<strong>en</strong>tal es que reducían <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confiabilidad, restándole consist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> y sugiri<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> participación r<strong>el</strong>igiosa y esco<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong><strong>en</strong> otro s<strong>en</strong>tido.<br />

30<br />

40


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Los resultados indican que <strong>la</strong> participación cívica <strong>en</strong> El Salvador es <strong>de</strong> hecho baja (12.9 sobre<br />

100), sobre todo si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> promedio <strong>salvador</strong>eño está mucho más cerca <strong>de</strong>l límite<br />

inferior (0) que <strong>de</strong>l límite superior (100). Sin embargo, hay que <strong>de</strong>cir que no es <strong>la</strong> más baja <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> región y se ubica más bi<strong>en</strong> hacia <strong>el</strong> promedio <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación, por <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong> Honduras, Jamaica, Perú, Bolivia y República Dominicana.<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Panamá<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

Nicaragua<br />

Chile<br />

México<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

Perú<br />

Bolivia<br />

Rep. Dominicana<br />

0<br />

9.4<br />

9.6<br />

9.7<br />

10.1<br />

10.4<br />

11.7<br />

5<br />

12.4<br />

12.6<br />

12.9<br />

13.9<br />

14.9<br />

16.0<br />

16.1<br />

16.5<br />

10<br />

Promedios esca<strong>la</strong> participación civica (0-100)<br />

15<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.11. Participación cívica <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Puestos <strong>en</strong> perspectiva comparada, los resultados indican que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación cívica<br />

habrían bajado con respecto al año 2004, cuando se realizó un análisis parecido <strong>de</strong> los datos.<br />

Según los resultados <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> promedio fue <strong>de</strong> 15.1 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cuesta es <strong>de</strong> 12.9.<br />

Aunque <strong>la</strong> disminución no es muy gran<strong>de</strong>, los intervalos <strong>de</strong> confianza indican que <strong>la</strong> misma es<br />

estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

Sin embargo, los datos dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong> participación cívica no es igual para todos los<br />

<strong>salvador</strong>eños: los hombres su<strong>el</strong><strong>en</strong> participar más que <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s medianas participan más que los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> San Salvador.<br />

20<br />

25<br />

Año<br />

2006<br />

193


194<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> participación participación civica civica (0-100)<br />

(0-100)<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

15.9<br />

Hombre<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

10.2<br />

Mujer<br />

Gráfico IX.12. Participación cívica según género, 2006.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias según género, <strong>el</strong> Gráfico IX.12 muestra que los hombres reportan<br />

más participación que <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s cívicas (15.9). Lo anterior no quiere <strong>de</strong>cir que<br />

<strong>la</strong>s mujeres no particip<strong>en</strong>, pero sí que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> involucrami<strong>en</strong>to es m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los<br />

hombres (10.2), al m<strong>en</strong>os cuando se trata <strong>de</strong> asuntos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong>s<br />

instituciones o con otras personas por asuntos ciudadanos. Sin embargo, es importante consi<strong>de</strong>rar<br />

que si <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> participación cívica se hubies<strong>en</strong> incluido los ítems <strong>de</strong> participación<br />

<strong>en</strong> reuniones r<strong>el</strong>igiosas y <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia, los resultados probablem<strong>en</strong>te hubies<strong>en</strong> sido<br />

distintos.<br />

Un dato que resultó muy interesante es <strong>el</strong> que se refiere a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

<strong>la</strong> participación cívica. Contrario a lo esperado, que <strong>la</strong> participación sería más alta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, los resultados indican que los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación<br />

cívica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s medianas. Este niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> participación,<br />

sin embargo, se difer<strong>en</strong>cia muy poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> otros lugares, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

participación cívica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador, <strong>la</strong> cual constituye <strong>la</strong> más baja.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> participación participación civica civica (0-100)<br />

(0-100)<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

11.5<br />

San Salvador<br />

(AMSS)<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

11.5<br />

Ciudad<br />

gran<strong>de</strong><br />

15.2<br />

Ciudad<br />

mediana<br />

Tamaño Tamaño <strong>de</strong> <strong>de</strong> ciudad<br />

ciudad<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

14.9<br />

Ciudad<br />

pequeña<br />

13.0<br />

Área rural<br />

Gráfico IX.13. Participación cívica según tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, 2006.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, los datos no mostraron ninguna re<strong>la</strong>ción estadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

participación cívica y <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> apoyo al sistema político, así como tampoco <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

participación y <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

9.4 Capital social y <strong>de</strong>mocracia<br />

Con todas <strong>la</strong>s variables anteriores, confianza interpersonal, confianza institucional y<br />

participación cívica, se creó un indicador <strong>de</strong> capital social. Como <strong>en</strong> otros ejercicios, hay que<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que esta es una forma <strong>de</strong> operacionalizar un concepto, cuya complejidad se discutió<br />

ap<strong>en</strong>as brevem<strong>en</strong>te al principio <strong>de</strong>l capítulo. En primer lugar, una comparación <strong>de</strong> los índices <strong>de</strong><br />

capital social muestra que <strong>en</strong> conjunto El Salvador se sitúa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> países con más<br />

alto capital social <strong>en</strong> ranking regional, solo por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Costa Rica y Colombia. Esta posición<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ranking <strong>de</strong>l capital social regional v<strong>en</strong>dría dada por <strong>la</strong> especial combinación <strong>de</strong> los<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos vistos anteriorm<strong>en</strong>te: confianza interpersonal, confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y<br />

participación cívica. Aunque <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> esos factores El Salvador figura con niv<strong>el</strong>es muy<br />

altos, sino más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es intermedios, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

mismos <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> los factores <strong>de</strong> otros países hac<strong>en</strong> que nuestro país<br />

aparezca con un <strong>el</strong>evado capital social.<br />

195


196<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

El Salvador<br />

República Dominicana<br />

Honduras<br />

México<br />

Chile<br />

Jamaica<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Bolivia<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

10<br />

36.9<br />

35.1<br />

34.3<br />

40.6<br />

20<br />

43.6<br />

41.6<br />

38.8<br />

37.8<br />

44.5<br />

43.9<br />

42.8<br />

42.4<br />

40.0<br />

46.8<br />

30<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.14. Capital social <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

A pesar <strong>de</strong> estos resultados, que parec<strong>en</strong> poner <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a posición a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños con respecto al capital social, cuando se comparan los datos con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

2004 se pue<strong>de</strong> ver que los indicadores <strong>de</strong> capital social <strong>en</strong> 2006 habrían bajado <strong>en</strong> comparación<br />

con aqu<strong>el</strong> año. Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.15, <strong>en</strong> 2004 <strong>el</strong> promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

capital social alcanzó 45.3 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2006 esa cifra se redujo a<br />

42.6, casi tres puntos m<strong>en</strong>os. A pesar <strong>de</strong> que esta difer<strong>en</strong>cia no es muy amplia, <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

casos incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> misma sea estadísticam<strong>en</strong>te significativa. Por <strong>el</strong>lo, es<br />

posible p<strong>la</strong>ntear que ha habido una reducción <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> capital social <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños<br />

<strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

40<br />

50


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

45.3<br />

2004<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

42.6<br />

2006<br />

Gráfico IX.15. Capital social según año, 2004 y 2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿qué factores afectan o posibilitan al capital social? Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables<br />

personales: <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>trevistado produc<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> capital social. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l género, los<br />

hombres muestran más capital social que <strong>la</strong>s mujeres; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> capital social<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan con más años <strong>de</strong> edad; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l tamaño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, los datos muestran que <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas rurales y <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

pequeñas exhib<strong>en</strong> más capital social que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Finalm<strong>en</strong>te, un análisis que<br />

resultó muy interesante es <strong>el</strong> cruzar <strong>la</strong> posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado con <strong>el</strong> capital social.<br />

Los datos indican que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar indicadores más<br />

altos <strong>de</strong> capital social que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro o <strong>de</strong> izquierda (ver Gráfico IX.16). Esto<br />

probablem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a que estas personas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar más confianza<br />

interpersonal y, sobre todo, muestran más confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones nacionales que los<br />

ciudadanos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologías <strong>de</strong> izquierda o <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

197


198<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

46<br />

44<br />

42<br />

40<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Izquierda<br />

C<strong>en</strong>tro<br />

Posición Posición i<strong>de</strong>ológica i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado<br />

<strong>en</strong>trevistado<br />

Derecha<br />

Gráfico IX.16. Capital social según posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado, 2006.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, ¿qué factores contextuales aparec<strong>en</strong> asociados al capital social? En función <strong>de</strong> lo<br />

visto a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este informe, se ha explorado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tres variables con <strong>el</strong> capital social.<br />

La primera se refiere a <strong>la</strong> victimización por corrupción; <strong>la</strong> segunda se refiere a <strong>la</strong> victimización<br />

por crim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> tercera es <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad.<br />

El primer ejercicio, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre capital social y victimización por corrupción no arrojó<br />

ninguna significancia estadística, por lo que, no parece haber un vínculo c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> afectación<br />

por corrupción y <strong>el</strong> capital social. El segundo ejercicio, victimización por crim<strong>en</strong> y capital social,<br />

por <strong>el</strong> contrario, sí arrojó cifras estadísticam<strong>en</strong>te significativas; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que ha<br />

sido víctima <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a mostrar m<strong>en</strong>os capital social que <strong>la</strong>s personas que no han sido<br />

víctimas. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, aunque <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia no es muy amplia, los<br />

intervalos <strong>de</strong> confianza son lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s para concluir que <strong>la</strong> victimización sufrida<br />

ti<strong>en</strong>e un efecto sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> confianza interpersonal, institucional y <strong>la</strong> participación<br />

cívica.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.9<br />

Sí<br />

43.1<br />

Víctima Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> algún algún acto acto <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>en</strong> los los últimos últimos 12<br />

12<br />

meses meses<br />

meses<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.17. Capital social según victimización por crim<strong>en</strong>, 2006.<br />

Estos resultados no hac<strong>en</strong> sino reafirmar <strong>el</strong> peso que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

configuración y/o erosión <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s asociadas a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática. Por lo tanto,<br />

no resulta extraño <strong>en</strong>contrar que un factor que apareció asociado a <strong>la</strong>s expresiones <strong>de</strong> capital<br />

social fue <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad. Las personas que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> más seguras ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar<br />

mucho más capital social que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy inseguras.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

50<br />

48<br />

45<br />

42<br />

40<br />

38<br />

Muy inseguro<br />

Algo inseguro<br />

Algo seguro<br />

No<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> seguridad<br />

seguridad<br />

Muy seguro<br />

Gráfico IX.18. Capital social según s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006.<br />

199


200<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Por todo lo anterior, no es extraño que <strong>el</strong> capital social t<strong>en</strong>ga un efecto importante sobre <strong>la</strong><br />

legitimidad <strong>de</strong>l sistema político. En <strong>el</strong> Gráfico IX.19 se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capital<br />

social estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s visiones ciudadanas <strong>de</strong> apoyo al sistema y promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción por <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> prevalece <strong>el</strong> capital social es<br />

posible, por tanto, <strong>en</strong>contrar más apoyo al sistema político y más satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia;<br />

lo anterior confirma algunos postu<strong>la</strong>dos teóricos que se exponían <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado introductorio <strong>de</strong><br />

este capítulo, los cuales seña<strong>la</strong>n que <strong>el</strong> capital social no solo favorece <strong>la</strong> acción social sino<br />

también contribuye a <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político <strong>salvador</strong>eño.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> (0-100)<br />

(0-100)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

9.5 Conclusiones<br />

Bajo<br />

Mediano<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> capital capital social<br />

social<br />

Alto<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Satisfacción<br />

con <strong>de</strong>mocracia<br />

Gráfico IX.19. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> capital social, 2006.<br />

Este capítulo ha mostrado que <strong>el</strong> capital social importa para <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>salvador</strong>eña. Los<br />

datos muestran que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal intermedios, que<br />

<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones ha disminuido y que <strong>la</strong> participación cívica es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, baja y<br />

<strong>la</strong> misma se ha reducido <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

Al igual que otras variables, <strong>el</strong> capital social se ve afectado por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e<br />

inseguridad que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. A mayor <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

<strong>de</strong>sconfiar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, a alejarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a erosionar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cooperación y conviv<strong>en</strong>cia que posibilitan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

capital social se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>en</strong> insatisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

En conclusión, los diversos indicadores mostrados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este informe muestran que <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong>s instituciones, hacia los <strong>de</strong>más y hacia <strong>la</strong> participación ciudadana importan a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> construir <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática. La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta diversos<br />

retos, pero <strong>la</strong> participación cívica, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más y <strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong>s<br />

instituciones nacionales no pue<strong>de</strong>n ser sos<strong>la</strong>yados.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

X. Resolución <strong>de</strong> conflictos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

Se dice que los conflictos son inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. En todos los grupos sociales,<br />

organizaciones e instituciones se produc<strong>en</strong> conflictos y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s no son <strong>la</strong> excepción; ya<br />

sea que estén gobernadas por regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mocráticos, autoritarios o dictatoriales, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> lidiar con conflictos <strong>de</strong> diversa naturaleza. La naturaleza <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> político, por tanto,<br />

está <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los conflictos sociales y políticos son resu<strong>el</strong>tos. En una<br />

<strong>de</strong>mocracia, los conflictos son canalizados a través <strong>de</strong> instituciones que observan una serie <strong>de</strong><br />

normas y procedimi<strong>en</strong>tos, los cuales aseguran <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> respeto a <strong>la</strong> vida, a<br />

<strong>la</strong> libertad, y a <strong>la</strong> igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ley. En regím<strong>en</strong>es autoritarios, los conflictos se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong><br />

por medio <strong>de</strong> instituciones que utilizan <strong>la</strong> fuerza o <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza como su principal<br />

herrami<strong>en</strong>ta, sin consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>ciones que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones.<br />

En <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s contemporáneas, los conflictos se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> concertación, por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> coacción o a través <strong>de</strong> una combinación <strong>de</strong> ambos. El carácter <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es<br />

políticos no siempre está vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos. Esto es, <strong>la</strong><br />

concertación no siempre es <strong>la</strong> única vía <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos <strong>en</strong> una <strong>de</strong>mocracia, ni <strong>la</strong><br />

coacción es un instrum<strong>en</strong>to único <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dictaduras y los regím<strong>en</strong>es autoritarios. En realidad, <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia está <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, los cuales constituy<strong>en</strong> unos valores<br />

universales, <strong>la</strong> observancia <strong>de</strong> ciertos procedimi<strong>en</strong>tos apegados al Estado <strong>de</strong> Derecho y <strong>el</strong> grado<br />

<strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to al principio <strong>de</strong> que ningún ciudadano está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

Las <strong>de</strong>mocracias pue<strong>de</strong>n albergar muchos conflictos sociales, pero lo que <strong>la</strong>s hace tales no es ni<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conflictos ni <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> coacción para resolverlos <strong>en</strong> ocasiones, es más bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se establec<strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos y cómo operan <strong>la</strong>s instituciones para<br />

resolverlos. El sistema <strong>de</strong> justicia, los tribunales, <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> seguridad, <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> contraloría social y otras, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas fundam<strong>en</strong>tales para canalizar y<br />

resolver los conflictos sociales tanto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado y los ciudadanos, como <strong>en</strong>tre los mismos<br />

ciudadanos.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> ocasiones los diseños institucionales, <strong>la</strong>s tradiciones <strong>de</strong> pasados regím<strong>en</strong>es<br />

autoritarios, <strong>en</strong>tre otros factores, pue<strong>de</strong>n erosionar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones o pue<strong>de</strong>n<br />

impedir que <strong>la</strong>s mismas, aún <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, canalic<strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los<br />

conflictos, no solo los más r<strong>el</strong>evantes <strong>política</strong>m<strong>en</strong>te, sino también y sobre todo los más<br />

cotidianos y frecu<strong>en</strong>tes. Esta inhabilidad pue<strong>de</strong> afectar, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> para<br />

asegurar ciertos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n e integración social, lo cual se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza<br />

misma para <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> y <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia social pue<strong>de</strong> ser, por ejemplo, uno <strong>de</strong> los<br />

indicadores <strong>de</strong> que <strong>la</strong> sociedad no está resolvi<strong>en</strong>do los conflictos subyac<strong>en</strong>tes utilizando los<br />

mecanismos institucionales y <strong>de</strong> que los mismos están zanjándose a través <strong>de</strong> mecanismos<br />

alternativos. Como ya se ha visto <strong>en</strong> los capítulos anteriores, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal constituye un<br />

factor que am<strong>en</strong>aza <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, pero a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> misma no pue<strong>de</strong> ser<br />

resu<strong>el</strong>ta si no exist<strong>en</strong> mecanismos institucionales, consuetudinarios y <strong>cultura</strong>les alternativos <strong>de</strong><br />

resolución pacífica <strong>de</strong> los conflictos.<br />

201


202<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Este último capítulo <strong>de</strong>l informe sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>salvador</strong>eña <strong>en</strong> 2006 se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar los resultados <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> preguntas <strong>de</strong>stinadas a conocer cuáles son los<br />

mecanismos utilizados por los ciudadanos para resolver los conflictos y cómo percib<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República. El capítulo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos partes. La primera muestra <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos sobre los mecanismos utilizados para resolver los conflictos y <strong>la</strong> segunda pres<strong>en</strong>ta los<br />

resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas referidas a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.<br />

10.1 Resolución <strong>de</strong> conflictos<br />

La primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong>dicada a este tema recogía <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los conflictos. La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

“ELSB52. Cuando usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto legal, civil, interpersonal, etc., o <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que<br />

usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tara un conflicto legal, civil, interpersonal o <strong>de</strong> otro tipo, usted: (1) No hace nada, (2)<br />

Concilia con <strong>la</strong> contraparte, (3) Lo resu<strong>el</strong>ve a su manera, (4) Acu<strong>de</strong> a una autoridad judicial<br />

(Juez, Policía, Fiscal), (5) Consigue un abogado, (9) Utilizaría un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> mediación para<br />

resolver <strong>el</strong> conflicto.”<br />

Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.1. Como pue<strong>de</strong> verse, los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

diversas maneras para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos. Un 23.5% <strong>de</strong> los consultados dijo que consigue un<br />

abogado, un porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r (<strong>el</strong> 22.6%) dijo que concilia con <strong>la</strong> contraparte y <strong>el</strong> 21.8% sostuvo<br />

que acudiría a una autoridad. Otras personas seña<strong>la</strong>ron que lo resolvería a su manera (12.6%),<br />

que utilizaría un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> mediación (10.9%) y <strong>el</strong> 8.6% dijo que no haría nada. De estos<br />

resultados vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a subrayar tres cosas. En primer lugar, que una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

parece estar dispuesto a utilizar mecanismos <strong>de</strong> resolución privada pero no viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

conflictos: conseguir abogado y conciliar con <strong>la</strong> contraparte constituy<strong>en</strong> respuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

se <strong>de</strong>ja fuera a <strong>la</strong>s instituciones estatales, pero que se hac<strong>en</strong> por medio <strong>de</strong> mecanismos que no<br />

parec<strong>en</strong> ser una alusión al agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conflicto. En segundo lugar, los resultados apuntan a<br />

que casi una quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. Esto pue<strong>de</strong> ser un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

positivo si se pi<strong>en</strong>sa que eso implica que <strong>la</strong>s personas pi<strong>en</strong>san que pue<strong>de</strong>n resolver sus<br />

difer<strong>en</strong>cias sin necesidad <strong>de</strong> arbitraje institucional, pero también pue<strong>de</strong> constituir una ma<strong>la</strong><br />

noticia si se parte <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que algunos <strong>de</strong> los conflictos que no llegan a <strong>la</strong>s instituciones y<br />

que no son resu<strong>el</strong>tos por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> conciliación directa, por medio <strong>de</strong> los abogados o a través<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación; son zanjados <strong>en</strong> áreas que pue<strong>de</strong>n dar pie a <strong>la</strong> ilegalidad. En tercer<br />

lugar, los datos seña<strong>la</strong>n que los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

se están convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una institución refer<strong>en</strong>cial para resolver los conflictos. Para uno <strong>de</strong> cada<br />

diez <strong>salvador</strong>eños, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación son una institución útil para resolver conflictos.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

¿Qué hace cuando <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto?<br />

Consigue un<br />

abogado<br />

Concilia con <strong>la</strong><br />

contraparte<br />

Acu<strong>de</strong> a una<br />

autoridad<br />

Lo resu<strong>el</strong>ve a su<br />

manera<br />

Utilizaría un<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

mediación<br />

No hace nada<br />

0%<br />

10.9%<br />

8.6%<br />

12.6%<br />

5%<br />

23.5%<br />

22.6%<br />

21.8%<br />

10%<br />

15%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

20%<br />

25%<br />

Gráfico X.1. Opiniones sobre lo que haría si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto, 2006.<br />

Los resultados muestran que hay difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los ciudadanos con<br />

respecto a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos. Así por ejemplo, <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas rurales su<strong>el</strong><strong>en</strong> acudir a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y su<strong>el</strong><strong>en</strong> no hacer nada con mayor frecu<strong>en</strong>cia que<br />

<strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas; <strong>en</strong> contraste los <strong>salvador</strong>eños que resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s su<strong>el</strong><strong>en</strong> conciliar con <strong>la</strong> contraparte <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje significativam<strong>en</strong>te mayor que <strong>la</strong>s<br />

personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. Cuando se trata <strong>de</strong> conseguir abogado, <strong>de</strong> resolver los conflictos<br />

<strong>de</strong> manera personal y <strong>de</strong> acudir a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, los datos no registran difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas urbanas y los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />

Cuando se comparan los resultados por género, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un par <strong>de</strong><br />

categorías. A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un conflicto, <strong>la</strong>s mujeres, por ejemplo, su<strong>el</strong><strong>en</strong> no hacer nada<br />

con más frecu<strong>en</strong>cia que los hombres; mi<strong>en</strong>tras que éstos últimos su<strong>el</strong><strong>en</strong> buscar conciliación con<br />

más frecu<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino.<br />

203


204<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

Consigue<br />

abogado<br />

Concilia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Acu<strong>de</strong> a<br />

autoridad<br />

Lo<br />

resu<strong>el</strong>ve …<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

mediación<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

No hace<br />

nada<br />

Urbano<br />

Rural<br />

Gráfico X.2. Opiniones sobre resolución <strong>de</strong> conflictos<br />

según zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia urbana-rural, 2006.<br />

Pero hay dos variables <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a los<br />

conflictos se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> importantes. La primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Tab<strong>la</strong> X.1, <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los conflictos cambia <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más o m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que concilian con <strong>la</strong><br />

contraparte, por ejemplo, aum<strong>en</strong>ta significativam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad; lo mismo suce<strong>de</strong>,<br />

aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es acu<strong>de</strong>n a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación. Por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños que no hac<strong>en</strong> nada se reduce <strong>de</strong> forma importante con <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad. De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong>s personas que resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los conflictos “a su<br />

manera” se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con más frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos con m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> educación.<br />

Lo anterior significa que <strong>la</strong> educación influye para que <strong>la</strong>s personas opt<strong>en</strong> por los mecanismos <strong>de</strong><br />

mediación <strong>de</strong> conflictos. Precisam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te cu<strong>en</strong>ta con más años <strong>de</strong><br />

estudio, <strong>en</strong> esa medida se <strong>de</strong>canta más por resolver los conflictos conciliando o usando los<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.<br />

Cuando se examinan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l país, los datos ofrec<strong>en</strong> información interesante también. En primer lugar,<br />

parece que <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> inacción, esto es, los ciudadanos que no hac<strong>en</strong> nada cuando<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan un conflicto, es mayor <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l país (Ahuachapán,<br />

Santa Ana y Sonsonate), <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s otras zonas. La conciliación se constituye, por<br />

otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta significativam<strong>en</strong>te más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral,<br />

esto es, <strong>la</strong> zona fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te integrada por <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador y los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> La Libertad y Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango. Mi<strong>en</strong>tras tanto, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los abogados<br />

parece ser <strong>la</strong> vía más común <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona parac<strong>en</strong>tral (San Vic<strong>en</strong>te,<br />

Cuscatlán, Cabañas y La Paz). En esta misma zona se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong> personas que acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación no<br />

parece modificarse sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes zonas <strong>de</strong>l país; aunque los datos muestran<br />

que los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos parac<strong>en</strong>trales hac<strong>en</strong> un poco más <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> dichas instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Procuraduría, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> zonas es tan pequeña que no es posible concluir que<br />

hay un uso significativam<strong>en</strong>te más int<strong>en</strong>so allí, <strong>en</strong> contraste con los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos occi<strong>de</strong>ntales u<br />

ori<strong>en</strong>tales.<br />

Variables<br />

Tab<strong>la</strong> X.1. Respuestas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos según esco<strong>la</strong>ridad<br />

y zona <strong>de</strong>l país, 2006.<br />

No hace<br />

nada<br />

Concilia con <strong>la</strong><br />

contraparte<br />

Lo resu<strong>el</strong>ve a<br />

su manera<br />

Acu<strong>de</strong> a<br />

autoridad<br />

Consigue<br />

abogado<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

mediación<br />

Esco<strong>la</strong>ridad<br />

Ninguno 18.7% 11.7% 14.0% 21.6% 26.9% 7.0%<br />

Primaria 11.5% 17.1% 13.4% 27.5% 22.8% 7.7%<br />

Secundaria 5.6% 24.4% 12.7% 19.9% 23.3% 14.2%<br />

Universitaria 4.1% 36.3% 9.8% 15.1% 23.7% 11.0%<br />

Zona <strong>de</strong>l<br />

país<br />

Occi<strong>de</strong>ntal 10.6% 18.2% 12.2% 25.4% 22.2% 11.4%<br />

C<strong>en</strong>tral 7.9% 29.5% 11.4% 16.7% 23.9% 10.7%<br />

Parac<strong>en</strong>tral 6.2% 9.2% 15.4% 27.7% 28.5% 13.1%<br />

Ori<strong>en</strong>tal 8.0% 20.5% 14.4% 24.1% 23.0% 10.0%<br />

En <strong>el</strong> estudio sobre <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los <strong>salvador</strong>eños resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los conflictos, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> 2006 exploró también como los ciudadanos respon<strong>de</strong>rían fr<strong>en</strong>te a<br />

situaciones más específicas. Por un <strong>la</strong>do se les preguntó a quién acudirían si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taran un<br />

problema con respecto a una propiedad que otra persona rec<strong>la</strong>ma como suya. En este caso, <strong>la</strong><br />

pregunta formu<strong>la</strong>da era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “ELSAY7. Suponga que usted ti<strong>en</strong>e un problema con<br />

respecto a una propiedad que otra persona rec<strong>la</strong>ma como suya. ¿A quién acudiría usted para<br />

resolver ese problema? (0) Alcaldía, (1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG),<br />

(2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, (3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia, (4)<br />

A <strong>la</strong> PNC, (5) A una oficina <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos, (6) A un amigo o familiar<br />

que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do problemas por su cu<strong>en</strong>ta, (7) A un abogado, (8) NS/NR.”<br />

Por otro <strong>la</strong>do, se les preguntó también a quién acudirían <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que tuvies<strong>en</strong> problemas con<br />

<strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> un servicio público. La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuestionario: “ELSAY8. Suponga que <strong>en</strong> su comunidad hay un problema con respecto al<br />

suministro <strong>de</strong> un servicio público. ¿A quién acudiría para resolver ese problema? (0) Alcaldía,<br />

(1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG), (2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e<br />

influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, (3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia, (4) A <strong>la</strong> PNC, (5) A una oficina <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos, (6) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do<br />

problemas por su cu<strong>en</strong>ta, (7) A un abogado, (8) NS/NR.”<br />

En <strong>la</strong> primera pregunta, se trata <strong>de</strong> un conflicto <strong>en</strong>tre ciudadanos; <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, se trata <strong>de</strong> un<br />

problema que involucra al ciudadano y a una institución estatal. Los resultados son muy<br />

interesantes porque muestran que los ciudadanos difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre un conflicto y otro a <strong>la</strong> hora<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> interlocutor a<strong>de</strong>cuado. Cuando se trata <strong>de</strong>l conflicto por <strong>la</strong> propiedad, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong><br />

los <strong>salvador</strong>eños acu<strong>de</strong>n a un abogado particu<strong>la</strong>r (43.4%), casi una cuarta parte (23.6%) se dirige<br />

205


206<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

a una oficina gubernam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos; <strong>el</strong> 14% va directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> alcaldía y<br />

un 12.2% se dirige a un tribunal <strong>de</strong> justicia. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 6.9% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños apuntó a<br />

otras alternativas: ONG’s y amigos particu<strong>la</strong>res. Al cruzar los resultados <strong>de</strong> esta pregunta según<br />

diversas variables socio<strong>de</strong>mográficas no se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los<br />

distintos grupos sociales; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s personas su<strong>el</strong><strong>en</strong> acudir a los mismos lugares <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma proporción in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l grupo social al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>.<br />

Problema Problema con con respecto respecto a a una una propiedad propiedad que que otra otra persona<br />

persona<br />

rec<strong>la</strong>ma rec<strong>la</strong>ma como como suya. suya. ¿A ¿A quién quién acudiría acudiría ? ?<br />

?<br />

43.36%<br />

6.88%<br />

14.0%<br />

23.55%<br />

12.22%<br />

Alcaldía<br />

A un tribunal <strong>de</strong><br />

justicia<br />

A una oficina <strong>de</strong>l<br />

gobierno<br />

A un abogado<br />

Otra<br />

Gráfico X.3. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

un problema <strong>de</strong> propiedad, 2006.<br />

En <strong>la</strong> segunda pregunta, cuando se trata <strong>de</strong> un conflicto g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un servicio<br />

público, más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños (56.1%) acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> alcaldía, <strong>el</strong> 31.8% se dirige a<br />

una oficina gubernam<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> 3.9% pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> un abogado. El resto <strong>de</strong> ciudadanos utiliza<br />

otros mediadores: amigos, organizaciones gubernam<strong>en</strong>tales y tribunales (8.2%). De estos<br />

resultados vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a hacer notar <strong>la</strong>s respuestas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alcaldías. Como se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo <strong>de</strong>dicado a los gobiernos locales, <strong>la</strong>s alcaldías constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones que<br />

gozan <strong>de</strong> mucha confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Aún sin especificar <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> problema <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

suministro público, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te señaló que acudiría a <strong>la</strong> alcaldía porque ésta es<br />

percibida como <strong>la</strong> más cercana a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> comparación con otras instituciones estatales.<br />

Cuando se cruzan estos resultados con <strong>la</strong> variable que divi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre urbana y rural,<br />

los datos indican que <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a buscar ayuda un poco<br />

más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones gubernam<strong>en</strong>tales nacionales, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s personas<br />

que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales se <strong>de</strong>cantan un poco más <strong>de</strong>l promedio nacional por <strong>la</strong>s alcaldías.<br />

De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong>s alcaldías son más buscadas como recurso para resolver los problemas <strong>de</strong><br />

servicios públicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona occi<strong>de</strong>ntal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona parac<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l país, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

oficinas nacionales gubernam<strong>en</strong>tales son visitadas por más frecu<strong>en</strong>cia por qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l país (San Salvador, La Libertad y Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango).<br />

Problema Problema con con respecto respecto al al suministro suministro <strong>de</strong> <strong>de</strong> un un servicio servicio público. público. ¿A<br />

¿A<br />

quién quién acudiría acudiría ?<br />

?<br />

31.8%<br />

3.9%<br />

8.2%<br />

56.1%<br />

Alcaldía<br />

A una oficina<br />

<strong>de</strong>l gobierno<br />

A un abogado<br />

Otra<br />

Gráfico X.4. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> un problema<br />

con <strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> un servicio público, 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te y re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong><br />

2006 se preguntó por <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nueva modalidad <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales <strong>de</strong> realizar<br />

audi<strong>en</strong>cias públicas. En concreto, se indagaba si ese tipo <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cias ha contribuido a reducir<br />

<strong>la</strong> impunidad. La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: “ELSB54. ¿Cree usted que<br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales sean públicas contribuye a disminuir <strong>la</strong><br />

impunidad? (1) Sí, (2) No, (8) NS/NR.”<br />

Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.5 y dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s opiniones están divididas<br />

casi por <strong>la</strong> mitad. Aunque hay una leve v<strong>en</strong>taja <strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />

audi<strong>en</strong>cias no han contribuido a reducir <strong>la</strong> impunidad <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales <strong>salvador</strong>eños<br />

(56.8%), fr<strong>en</strong>te a los que dic<strong>en</strong> lo contrario (43.2%), lo cierto es que no parece haber una opinión<br />

unánime al respecto. Por <strong>el</strong>lo, lo más preciso es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> reforma p<strong>en</strong>al no parece haber<br />

g<strong>en</strong>erado aún una opinión pública mayoritariam<strong>en</strong>te favorable.<br />

207


208<br />

56.8%<br />

No<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

¿Cree ¿Cree usted usted que que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias audi<strong>en</strong>cias públicas públicas contribuye contribuye a a disminuir<br />

disminuir<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong> impunidad?<br />

impunidad?<br />

43.2%<br />

Sí<br />

Gráfico X.5. Opinión sobre si <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido<br />

a disminuir <strong>la</strong> impunidad, 2006.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones no es homogénea. La percepción <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a reducir <strong>la</strong> impunidad se reduce <strong>de</strong> forma<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan con más años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad. Como pue<strong>de</strong><br />

verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.6, <strong>la</strong>s opiniones positivas hacia <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas alcanza <strong>el</strong> 49%<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas sin esco<strong>la</strong>ridad; este porc<strong>en</strong>taje se reduce al 45.1% y al 42.8% <strong>en</strong>tre los que<br />

cu<strong>en</strong>tan con educación primaria y secundaria respectivam<strong>en</strong>te y alcanza so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 36.7%<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han llegado a niv<strong>el</strong>es universitarios. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad parece<br />

promover una opinión más crítica sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> impunidad <strong>en</strong> El Salvador.<br />

Sí<br />

No


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

50%<br />

45%<br />

40%<br />

35%<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

49.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

45.1%<br />

42.8%<br />

36.7%<br />

Personas Personas Personas que que que pi<strong>en</strong>san pi<strong>en</strong>san que que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias<br />

audi<strong>en</strong>cias<br />

públicas públicas contribuy<strong>en</strong> contribuy<strong>en</strong> a a disminuir disminuir <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong><br />

impunidad<br />

impunidad<br />

Ninguno<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Universitaria<br />

Gráfico X.6. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido<br />

a disminuir <strong>la</strong> impunidad según esco<strong>la</strong>ridad, 2006.<br />

Pero una variable que g<strong>en</strong>eró un efecto distinto fue <strong>la</strong> exposición a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />

comunicación. De acuerdo a los resultados, los cuales se exhib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.7, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los ciudadanos a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>en</strong><br />

esa medida, <strong>la</strong> opinión hacia <strong>la</strong> nueva modalidad procesal es más favorable. Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas (53%) que sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias con frecu<strong>en</strong>cia opinaron que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas<br />

<strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad, <strong>en</strong> contraste con solo <strong>el</strong> 40%<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es no sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Lo anterior significaría que <strong>la</strong>s noticias<br />

mediáticas están influ<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> los<br />

procesos p<strong>en</strong>ales.<br />

209


210<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

40.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

41.5%<br />

53.0%<br />

Personas que pi<strong>en</strong>san que <strong>la</strong>s<br />

audi<strong>en</strong>cias públicas contribuy<strong>en</strong> a<br />

disminuir <strong>la</strong> impunidad<br />

Exposición a<br />

medios<br />

Bajo<br />

Medio<br />

Alto<br />

Gráfico X.7. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido<br />

a disminuir <strong>la</strong> impunidad según exposición a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios, 2006.<br />

10.2 Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se incluyó una pregunta para medir <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. La pregunta fue formu<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: “ELSB56. ¿Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? (1) Sí (2) No.” Los<br />

resultados pue<strong>de</strong>n verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico: El 30% <strong>de</strong> los consultados sí ha escuchado<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.


70.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ha Ha escuchado escuchado hab<strong>la</strong>r hab<strong>la</strong>r acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> Mediación<br />

Mediación<br />

Mediación<br />

30.0%<br />

Gráfico X.8. Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Mediación, 2006.<br />

La <strong>en</strong>cuesta permite explorar si <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to varía según <strong>la</strong>s características socio<strong>de</strong>mográficas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Los resultados resultaron ser estadísticam<strong>en</strong>te significativos para<br />

tres variables: género, área <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia y niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos. 116<br />

116 En algunas variables, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias porc<strong>en</strong>tuales parec<strong>en</strong> ser lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplias como para suponer su importancia.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s mismas no llegan a ser estadísticam<strong>en</strong>te significativas porque <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> casos que ca<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

categorías es tan baja que <strong>la</strong> varianza es <strong>de</strong>masiado amplia como para <strong>de</strong>rivar algún tipo <strong>de</strong> conclusiones.<br />

Sí<br />

No<br />

211


212<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> X.2. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que han escuchado<br />

sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, según variables, 2006.<br />

Variable Porc<strong>en</strong>taje<br />

Género (*)<br />

Masculino 32.8<br />

Fem<strong>en</strong>ino 27.5<br />

Área urbano-rural <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia (**)<br />

Rural 25.2<br />

Urbano 33.3<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Ninguno 29.0<br />

Primaria 27.3<br />

Secundaria 31.2<br />

Universitaria 33.6<br />

Edad<br />

18-25 años 26.8<br />

26-35 años 28.7<br />

36-45 años 32.0<br />

46-55 años 34.5<br />

56-65 años 37.7<br />

66 años y más 25.6<br />

Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso (*)<br />

Bajo 26.3<br />

Medio 31.1<br />

Alto 34.3<br />

(*) Sig.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100.0%<br />

80.0%<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Sí<br />

No<br />

Ha Ha Ha escuchado escuchado escuchado hab<strong>la</strong>r hab<strong>la</strong>r acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación?<br />

mediación?<br />

mediación?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Exposición a<br />

noticias<br />

bajo<br />

medio<br />

alto<br />

Gráfico X.9. Conocimi<strong>en</strong>to sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

según exposición a noticias, 2006.<br />

A <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> o han oído hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, se les preguntó si<br />

consi<strong>de</strong>raban que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información era a<strong>de</strong>cuado: “ELSB57. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que su<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong><br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República es…? (1) A<strong>de</strong>cuado (2) No es sufici<strong>en</strong>te (8) NS/NR”. Los<br />

resultados pue<strong>de</strong>n verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico: <strong>el</strong> 38.4% consi<strong>de</strong>ra que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información<br />

es a<strong>de</strong>cuado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 61.6% opina que no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

213


214<br />

61.6%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> información información acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> Mediación<br />

Mediación<br />

Mediación<br />

38.4%<br />

A<strong>de</strong>cuado<br />

No es sufici<strong>en</strong>te<br />

Gráfico X.10. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006.<br />

La opinión acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> información sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación es a<strong>de</strong>cuada varía <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia (urbano/rural) <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados. Así, los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />

urbana ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una percepción más alta <strong>de</strong> que no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> información a<strong>de</strong>cuada sobre los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> área rural.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

80.0%<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

A<strong>de</strong>cuado<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No es sufici<strong>en</strong>te<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> información información información acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

los<br />

c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación<br />

mediación<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Urbano<br />

Rural<br />

Gráfico X.11. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

según lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, 2006.<br />

A <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación se les preguntó su opinión acerca <strong>de</strong><br />

qué tan <strong>de</strong> acuerdo están con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> éstas instituciones. La pregunta fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera: “ELSB58. ¿Esta usted muy <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>en</strong> contra o muy<br />

<strong>en</strong> contra con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? (1) Muy <strong>de</strong> acuerdo, (2) Algo <strong>de</strong> acuerdo, (3) Algo <strong>en</strong> contra, (4) Muy<br />

<strong>en</strong> contra, (8) NS/NR”. Las respuestas resultaron ser bastante favorables para los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación: <strong>el</strong> 92.9% está muy <strong>de</strong> acuerdo o algo <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros<br />

(33% muy <strong>de</strong> acuerdo y 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo).<br />

215


216<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

33.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

59.9%<br />

Muy <strong>de</strong> acuerdo Algo <strong>de</strong> acuerdo<br />

4.9%<br />

Algo <strong>en</strong> contra<br />

2.2%<br />

Muy <strong>en</strong> contra<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo acuerdo con con <strong>la</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong><br />

mediación<br />

mediación<br />

Gráfico X.12. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006.<br />

Esta pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta realizada <strong>en</strong> 2004, lo que nos permite comparar los<br />

resultados. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> observar una leve disminución <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo<br />

con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación <strong>en</strong>tre 2004 y 2006: <strong>el</strong> 48.2% muy <strong>de</strong> acuerdo y 46.4% algo <strong>de</strong><br />

acuerdo <strong>en</strong> 2004; y 33% muy <strong>de</strong> acuerdo y 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> 2006.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60.0%<br />

50.0%<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

48.2%<br />

Muy <strong>de</strong><br />

acuerdo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo acuerdo con con los los C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> Mediación<br />

Mediación<br />

33.0%<br />

46.4%<br />

59.9%<br />

Algo <strong>de</strong><br />

acuerdo<br />

1.8%<br />

4.9%<br />

Algo <strong>en</strong><br />

contra<br />

3.6%<br />

2.2%<br />

Muy <strong>en</strong><br />

contra<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico X.13. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, siempre a <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación se les preguntó<br />

su opinión sobre <strong>la</strong> importancia que para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos c<strong>en</strong>tros: “ELSB59. ¿Para usted, <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República son…? (1) Nada importantes, (2) Poco importantes, (3) Importantes, (4) Muy<br />

importantes, (8) NS/NR”. Los resultados muestran una opinión favorable, aunque con un poco<br />

más <strong>de</strong> variación: 22.6% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes, 57.4% importantes, 17.6% poco<br />

importantes y 2.3% nada importantes.<br />

217


218<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2.3%<br />

Nada<br />

importantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

17.6%<br />

Poco<br />

importantes<br />

57.4%<br />

Importantes<br />

22.6%<br />

Muy<br />

importantes<br />

La La exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación mediación son...<br />

son...<br />

Gráfico X.14. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006.<br />

Esta pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta realizada <strong>en</strong> 2004, lo que nos permite comparar los<br />

resultados. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> observar que prácticam<strong>en</strong>te no se ha modificado <strong>la</strong><br />

valoración acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros: 29.1% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes y<br />

50.9% importantes <strong>en</strong> 2004; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 22.6% muy importantes y <strong>el</strong> 57.4% importantes <strong>en</strong><br />

2006. Tanto <strong>en</strong> 2004 como <strong>en</strong> 2006, <strong>el</strong> 80% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes o importantes.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60.0%<br />

50.0%<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

3.6%<br />

Nada<br />

importantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Importancia Importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación<br />

mediación<br />

2.3%<br />

16.4%<br />

17.6%<br />

Poco<br />

importantes<br />

50.9%<br />

57.4%<br />

Importantes<br />

29.1%<br />

22.6%<br />

Muy<br />

importantes<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico X.15. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006.<br />

10.3 Conclusiones<br />

A <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> resolver los conflictos, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran que<br />

cuando se trata <strong>de</strong> conflictos con otras personas, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te acu<strong>de</strong> con mayor frecu<strong>en</strong>cia a<br />

mecanismos <strong>de</strong> resolución privada pero no viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> conflictos: conseguir un abogado (23.5%)<br />

y conciliar con <strong>la</strong> contraparte (22.6%); mi<strong>en</strong>tras que un 21.8% acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> autoridad.<br />

Los datos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran que <strong>el</strong> 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas han escuchado hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. De <strong>la</strong>s personas<br />

que conoc<strong>en</strong> o han oído hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, <strong>el</strong> 38.4% consi<strong>de</strong>ra que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

información es a<strong>de</strong>cuado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 61.6% opina que no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que los conoce los consi<strong>de</strong>ra importantes y ti<strong>en</strong>e opiniones favorables<br />

sobre los mismos. Así, se observa una valoración bastante favorable con re<strong>la</strong>ción a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación: <strong>el</strong> 33% está muy <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 4.9% <strong>en</strong> contra y <strong>el</strong> 2.2%<br />

muy <strong>en</strong> contra. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 22.6% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes, <strong>el</strong> 57.4% importantes, <strong>el</strong><br />

17.6% poco importantes y <strong>el</strong> 2.3% nada importantes.<br />

219


Bibliografía<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Booth, John A. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1993). Political Culture and Democratization: Evi<strong>de</strong>nce<br />

from México, Nicaragua and Costa Rica, <strong>en</strong>: L. Diamond (ed.). Political Culture and<br />

Democracy in Dev<strong>el</strong>oping Countries. Boul<strong>de</strong>r: Lynne Reinner. Pp. 107-138.<br />

Bratton, Micha<strong>el</strong>. (2002). “Wi<strong>de</strong> but Shallow: Popu<strong>la</strong>r Support for Democracy in Africa”.<br />

Afrobarometer Paper No. 19. Michigan: Michigan State University.<br />

Consejo <strong>de</strong> Redacción. (2004). Elecciones sin alternabilidad. Editorial. Revista Estudios<br />

C<strong>en</strong>troamericanos, 665-666, pp 209-225.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador, 2004. San Salvador, USAID, IUDOP, Van<strong>de</strong>rbilt University y FUNDAUNGO.<br />

Córdova Macías, Ricardo. (2003). El Salvador (1982-2003). Una aproximación al<br />

abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral. Mimeo.<br />

Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2001). Cultura Política, gobierno local y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. América C<strong>en</strong>tral. Volum<strong>en</strong> I. San Salvador: FLACSO-Programa El<br />

Salvador.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2001). Cultura Política, gobierno local y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El Salvador. Volum<strong>en</strong> III. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-<br />

Programa El Salvador.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2000). Cultura <strong>política</strong> <strong>en</strong> torno a los gobiernos<br />

locales y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> El Salvador. Informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. San Salvador:<br />

FUNDAUNGO y FLACSO-Programa El Salvador.<br />

Córdova Macías, Ricardo; William Pleitez y Carlos Guillermo Ramos. (1998). Reforma Política<br />

y Reforma Económica: los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo,<br />

Serie Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Realidad Nacional 98-1. San Salvador, FUNDAUNGO.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2004). “Las <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública”, Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 665-666.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Martín <strong>de</strong> Vega, Álvaro. (2004). La percepción sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones públicas <strong>de</strong> El Salvador. Los ciudadanos hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong> corrupción. San<br />

Salvador: IUDOP-UCA.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Santacruz Giralt, María. (2004). La victimización y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />

seguridad <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> 2004. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> El<br />

Salvador/ IUDOP.<br />

221


222<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2003). Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l<br />

crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> posguerra. América Latina Hoy 35, pp 19-59.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2002). ¿Para qué sirve <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l<br />

Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador”. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> trabajo 2002-01. San José:<br />

PROCESOS.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Pandil<strong>la</strong>s y capital social. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA)<br />

637-638, pp 1099-1118.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia y <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>. Nueva Sociedad 167, pp<br />

132-146.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. Las razones <strong>de</strong>l abst<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> 1997. En: R. Córdova<br />

Macías (compi<strong>la</strong>dor). (1998). El abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> Nicaragua y El Salvador.<br />

San Salvador: FUNDAUNGO, p. 31.<br />

Dahl, Robert. (1971). Polyarchy. Participation and Opposition. New Hav<strong>en</strong>: Yale University<br />

Press.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC). (2004). Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong><br />

Propósitos Multiples 2004 (EHPM). San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Economía.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC), Fondo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas (FNUAP) y C<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong> Demografía (CELADE). (1996).<br />

Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador 1995-2025. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía.<br />

Easton, David. (1975). A Re-Assessm<strong>en</strong>t of the Concept of Political Support. British Journal of<br />

Political Sci<strong>en</strong>ce, 5, Pp. 435-457.<br />

El Diario <strong>de</strong> Hoy, 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2006. “Homicidios aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los últimos siete años”.<br />

Escobar No<strong>la</strong>sco, Marce<strong>la</strong>. 2005. La transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>salvador</strong>eño. La perspectiva <strong>de</strong><br />

los empresarios. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

Fink<strong>el</strong>, Stev<strong>en</strong>; Muller, Edward. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1989). Economic Crisis, Incumb<strong>en</strong>t<br />

Performance and Regime Support: A Comparison of Longitudial Data from West<br />

Germany and Costa Rica. British Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce, 19. Pp. 560-551.<br />

Gobierno <strong>de</strong> El Salvador. (2004). El Salvador. Primer informe <strong>de</strong> país. Avance <strong>de</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. San Salvador.<br />

Gómez, Ileana. (2002). Capital social, estrategias <strong>de</strong> vida y gestión ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> El Salvador: <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad La Montañona. San Salvador: Fundación PRISMA.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Holston, James y Cal<strong>de</strong>ira, Teresa P.R. (1998). Democracy, Law, and Viol<strong>en</strong>ce. Disjunctures on<br />

Brazilian Citiz<strong>en</strong>ship. En: F. Agüero and J. Stark (eds.) Fault Lines of <strong>de</strong>mocracy in<br />

Post-transition Latin America. Miami: North-South C<strong>en</strong>ter Press.<br />

Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública (IUDOP). (2006). Encuesta <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l año<br />

2006. Serie <strong>de</strong> informes 112. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

Kliksberg, B. (1999). “Capital social y <strong>cultura</strong>, c<strong>la</strong>ves es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo”. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CEPAL 69, pp 85- 102.<br />

Lipset, Seyrnour Martin. (1996). Rep<strong>en</strong>sando los requisitos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La<br />

Política. Revista <strong>de</strong> estudios sobre <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> sociedad. 2, pp 51-88.<br />

Lipset, Seymour Martin. (1994). The Social Requisites of Democracy Revisited. American<br />

Sociological Review, 5. Pp. 1-22.<br />

Lipset, Seymour Martin. (1981). Political Man: The Social Basis of Politics. Baltimore, MD:<br />

Johns Hopkins University Press.<br />

Londoño, Juan Luis; Gaviria, Alejandro y Guerrero, Rodrigo (eds). (2000). Asalto al <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América Latina. Washington, D.C.: BID.<br />

Lundwall, Jonna María. (2003). El capital social y su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

local y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización exitosa: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Honduras. Tegucigalpa: PNUD.<br />

Maihold, Günther. y Córdova Macías, Ricardo. (2001). Democracia y ciudadanía <strong>en</strong><br />

C<strong>en</strong>troamérica. En: R. Córdova Macías, G. Maihold y S. Kurt<strong>en</strong>bach (compi<strong>la</strong>dores).<br />

Pasos hacia una nueva conviv<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>mocracia y participación <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. San<br />

Salvador: FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Iberoamericanos <strong>de</strong> Hamburgo e Instituto<br />

Ibero-Americano <strong>de</strong> Berlín.<br />

McClosky, Herbert y Brill, Alida. (1983). Dim<strong>en</strong>sions of Tolerance: What Americans B<strong>el</strong>ieve<br />

about Civil Liberties. New York: Russ<strong>el</strong>l Sage Foundation.<br />

McClosky, Herbert (1964). Cons<strong>en</strong>sus and I<strong>de</strong>ology in American Politics. American Political<br />

Sci<strong>en</strong>ce Review, 58, pp 361-382.<br />

Muller, Edward N.; Jukam, Thomas O. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1982). Diffuse Political Support<br />

and Antisystem Political Bevahior: A comparative Analysis. American Journal of Political<br />

Sci<strong>en</strong>ce 26. Pp. 240-264.<br />

Norris, Pippa. (1999). Critical Citiz<strong>en</strong>s. Global Support for Democratic Governance. Oxford:<br />

Oxford University Press.<br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2000). Informe mundial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud.<br />

Washington, D.C.: OPS.<br />

223


224<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2006). “Seguridad humana y salud”.<br />

Ozbudun, Ergun. (1989). Studies on Comparative Elections. Comparative Politics, 21, 2.<br />

Pérez Sáinz, Juan Pablo; Andra<strong>de</strong> Eekoff, Katharine. (2001). Capital social y artesanía <strong>en</strong> El<br />

Salvador. San Salvador: FLACSO-Programa El Salvador.<br />

Pérez, Or<strong>la</strong>ndo. (2003). Democratic Legitimacy and Public Insecurity: Crime and Democracy in<br />

El Salvador and Guatema<strong>la</strong>. Political Sci<strong>en</strong>ce Quaterly, 118 (4). Winter 2003-2004.<br />

PNUD. (2005). Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador.<br />

PNUD. (2004). La Democracia <strong>en</strong> América Latina. Hacia una <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> ciudadanos y<br />

ciudadanas.<br />

PNUD. (2003). Informe sobre Desarrollo Humano, El Salvador. San Salvador.<br />

PNUD. (1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 y 2005). Informe sobre Desarrollo<br />

Humano Mundial. Estados Unidos: PNUD.<br />

Policy Research Iniciative (PRI Project). (2003). “Social Capital Workshop. Concepts,<br />

Measurem<strong>en</strong>t and Policy Implications”. (Mimeo).<br />

PROBIDAD. (2003). Índice Latinoamericano <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia Presupuestaria. Informe <strong>de</strong> El<br />

Salvador. San Salvador: PROBIDAD.<br />

Rodríguez, Florisab<strong>el</strong> y Madrigal, Johnny. (2003). “Los hijos y <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia:<br />

estudio comparativo”. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> trabajo 2003-10. San José: Procesos.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (s/f). Toward a Mo<strong>de</strong>l of Democratic Stability: Political Culture in C<strong>en</strong>tral<br />

America. Mimeo.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Sarsfi<strong>el</strong>d, Rodolfo. (2006). CAM/Democracy Study: Outline of Required<br />

Chapters. (Mimeo).<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2006). “The measurem<strong>en</strong>t and impact of corruption victimization: Survey<br />

evi<strong>de</strong>nce from Latin America”. World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t 34: 2, pp 381-404.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). The political culture of <strong>de</strong>mocracy in Mexico, C<strong>en</strong>tral America and<br />

Colombia, 2004. Van<strong>de</strong>rbilt University.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2003). “The Impact of Corruption on Regime Legitimacy: A Comparative<br />

Study of Four Latin American Countries,” Journal of Politics 64, 2, pp 408-433.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2002). Trouble in Paradise: The Impact of the Erosion of System Support<br />

in Costa Rica, 1978-1999. Latin American Research Review, 37, No. 1.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Azpuru, Dinorah. “Las dim<strong>en</strong>siones y <strong>el</strong> impacto político <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción guatemalteca”. En Luis Rosero Bixby (ed)., Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

istmo 2000: Familia, migración, viol<strong>en</strong>cia y medio ambi<strong>en</strong>te. San José: C<strong>en</strong>tro<br />

C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Democracia. El Salvador 1999. San Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IUDOP y<br />

FUNDAUNGO.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1996). Political Culture in Nicaragua: Transitions, 1991-1995. Managua:<br />

mimeo, United States Ag<strong>en</strong>cy for International Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. et al. (1995). Who Votes in C<strong>en</strong>tral America? A Comparative Analysis.<br />

En: M. A. S<strong>el</strong>igson y J. Booth (Eds.). Elections and Democracy in C<strong>en</strong>tral America,<br />

Revisited. Chap<strong>el</strong> Hill: University of North Carolina Press.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). El Salvador: De <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz, una<br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. San Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IDELA y<br />

FUNDAUNGO.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Booth, John A. (eds.). (1995). Elections and Democracy in C<strong>en</strong>tral<br />

America, Revisited. Chap<strong>el</strong> Hill: The University of North Carolina Press.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). Nicaragua 1991-1995: Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong><br />

transición. En: R. Córdova Macías y G. Maihold (compi<strong>la</strong>dores). Cultura <strong>política</strong> y<br />

transición <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> Nicaragua. Managua: Fundación Friedrich Ebert,<br />

FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Nicaragü<strong>en</strong>ses y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio Cultural<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA-Managua.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova Macías, Ricardo. (1992). Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia<br />

estable <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador: IDELA.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Muller, Edward N. (1987). Democratic Stability and Economic Crisis:<br />

Costa Rica 1978-1983. International Studies Quarterly. Pp. 301-326.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Arabs in Isra<strong>el</strong>: Political Tolerance and Ethnic<br />

Conflict. The Journal of Applied Behavioral Sciece, 19. pp 55-66.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Toward an Empirical Theory of Tolerance: Radical<br />

Groups in Isra<strong>el</strong> and Costa Rica. Comparative Political Studies, 15. pp 385-404.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1983). On the Measurem<strong>en</strong>t of Diffuse Support: Some Evi<strong>de</strong>nce from<br />

Mexico. Social Indicators Research, 12. Pp. 1-24.<br />

Stouffer, Samu<strong>el</strong> A. (1955). Communism, Conformity and Civil Liberties. New York: Doubleday.<br />

225


226<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Sullivan, John L.; Shamir, Micha<strong>el</strong>; Walsh, Patrick y Roberts, Nieg<strong>el</strong> S. (1985). Political<br />

Tolerance in Context: Support for Unpopu<strong>la</strong>r Minorities in Isra<strong>el</strong>, New Ze<strong>la</strong>nd, and the<br />

United States. Boul<strong>de</strong>r: Westview Press.<br />

Sullivan, John L.; Piereson, James y Marcus, George E. (1982). Political Tolerance and<br />

American Democracy. Chicago: The University of Chicago Press.<br />

Transpar<strong>en</strong>cy International Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe. (2006). Índice <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> corrupción.<br />

TSE. Resultados <strong>el</strong>ecciones 2004 y 2006. El Salvador.<br />

Wied<strong>la</strong>ndt, Gonzalo. (2005). “Hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> lecciones <strong>de</strong> posconflicto <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe. Una mirada a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica”. Políticas sociales<br />

115. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

Williamson, John. (2003). From Reform Ag<strong>en</strong>da. A short history of the Washington Cons<strong>en</strong>sus<br />

and suggestions for what to do next. Finance & Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, September.


Apéndices<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice A: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l estudio <strong>en</strong> El Salvador<br />

Apéndice B: Las tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> regresión.<br />

Apéndice C: Carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IUDOP.<br />

Apéndice D: Cuestionario aplicado <strong>en</strong> El Salvador<br />

227


228<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice A: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l estudio <strong>en</strong> El<br />

Salvador<br />

Universo pob<strong>la</strong>cional<br />

El universo <strong>de</strong> estudio compr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> totalidad geográfica <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong> cual ésta compuesta por 14<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y 262 municipios, incluy<strong>en</strong>do tanto <strong>la</strong>s zonas urbanas y rurales <strong>de</strong> éstos.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador 1995-2025 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía (DIGESTYC), 117 <strong>el</strong> país contaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005<br />

con una pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> 6,874,926, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> 59.76% estaba conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

urbanas <strong>de</strong>l país y <strong>el</strong> restante 40.24% correspon<strong>de</strong> a los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

Las unida<strong>de</strong>s objeto <strong>de</strong> estudio correspondió a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 18 años, resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong><br />

hogares.<br />

Método <strong>de</strong> muestreo<br />

El primer criterio para diseñar <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muestreo es que <strong>la</strong> muestra resultante<br />

reflejase lo más fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te posible <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña, tomando como base<br />

<strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía (DIGESTYC).<br />

El sistema <strong>de</strong> muestreo utilizado fue probabilístico, estratificado y multietápico, por<br />

conglomerados y aleatorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> muestreo.<br />

El muestreo fue estratificado según los 262 municipios que correspon<strong>de</strong>n a los 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>l país; y contó con varias etapas <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> unida<strong>de</strong>s: <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to se<br />

s<strong>el</strong>eccionaron <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s Primarias <strong>de</strong> Muestreo que correspon<strong>de</strong>n precisam<strong>en</strong>te a los<br />

municipios, luego <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s Secundarias que correspon<strong>de</strong>n a segm<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>sales <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />

urbana y cantones <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural, posteriorm<strong>en</strong>te se <strong>el</strong>igieron <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tercera Etapa<br />

conformadas por manzanas y finalm<strong>en</strong>te se <strong>el</strong>igieron conglomerados <strong>de</strong> 6,7 u 8 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong>l área urbana –<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l estrato- y 12 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada<br />

estrato <strong>la</strong>s UPM´s se s<strong>el</strong>eccionaron <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> probabilidad proporcional al tamaño<br />

pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> cada municipio.<br />

117 Estos datos han sido e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía,<br />

basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción realizado <strong>en</strong> 1992. Ver: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC), Fondo<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (FNUAP) y C<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong> Demografía (CELADE). (1996). Proyección <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador 1995-2025. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Economía. Dicho c<strong>en</strong>so es <strong>el</strong> último realizado a niv<strong>el</strong><br />

nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, por lo cual, es a partir <strong>de</strong> <strong>el</strong>los que se hac<strong>en</strong> los cálculos correspondi<strong>en</strong>tes a este muestreo, tomando<br />

también como base <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>cionada anteriorm<strong>en</strong>te.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En cada vivi<strong>en</strong>da se s<strong>el</strong>eccionó un único hogar y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> éste se <strong>en</strong>trevistó a una so<strong>la</strong> persona<br />

mayor <strong>de</strong> 18 años que cumpliera con los requisitos <strong>de</strong> sexo y edad requerida para completar <strong>la</strong><br />

muestra.<br />

Marco muestral<br />

Dicho marco está compuesto por <strong>la</strong> cartografía c<strong>en</strong>sal obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadística y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC), <strong>la</strong> cual incluye tanto a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong>l<br />

país como a los cantones que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartografía c<strong>en</strong>sal está actualizada hasta 1996 y otra al 2000, como parte <strong>de</strong><br />

los esfuerzos hechos por <strong>la</strong> DIGESTYC para actualizar su información <strong>de</strong> base para <strong>la</strong>s<br />

Encuestas <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> Propósitos Múltiples. Pero hay que m<strong>en</strong>cionar que una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cartografía utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> levantada durante <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

1992 y <strong>la</strong> cual no ha sido actualizada posteriorm<strong>en</strong>te, pero es <strong>la</strong> única con <strong>la</strong> que se cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunos mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural.<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

Se estableció <strong>de</strong> antemano realizar un total <strong>de</strong> 1,500 <strong>en</strong>trevistas. Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> dato<br />

anterior y consi<strong>de</strong>rando un 95% <strong>de</strong> confianza (Z), una varianza <strong>de</strong> 50% (p), <strong>el</strong> error muestral<br />

estimado es <strong>de</strong>l +/- 2.5%. Para establecer dicho error se hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong> diseñada<br />

para pob<strong>la</strong>ciones infinitas:<br />

E = Z 2 pq / n<br />

don<strong>de</strong>,<br />

E = (1.96) 2 (0.5) (0.5) / 1,500 = 2.5<br />

La forma <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra fue polietápica, realizando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> muestreo<br />

una serie <strong>de</strong> estratificaciones que permitieron s<strong>el</strong>eccionar una muestra aleatoria.<br />

Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y áreas urbano/rural<br />

Por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> cantidad pob<strong>la</strong>cional urbana y rural por municipio, se<br />

procedió a estimar dicha pob<strong>la</strong>ción utilizando <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />

urbana como rural a niv<strong>el</strong> nacional. Para lo anterior, se hizo uso <strong>de</strong> los datos exist<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional tanto <strong>en</strong> lo urbano como <strong>en</strong> lo rural <strong>de</strong> los años 1995, 2000 y 2005, 118<br />

para po<strong>de</strong>r estimar los datos municipales <strong>de</strong> interés para <strong>el</strong> año 2005. Así, tomando los datos <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>so Nacional <strong>de</strong> 1992 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía y <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos<br />

(DIGESTYC), se obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> información pob<strong>la</strong>cional por municipio para <strong>el</strong> año 1992. A estos<br />

datos se les aplicó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional anual estimada para <strong>el</strong> período <strong>de</strong> 1992 a<br />

1995 para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y rural para <strong>el</strong> año 1995.<br />

118 Estos datos correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador, 1995-2025, e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC) basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>so Pob<strong>la</strong>cional realizado <strong>en</strong> 1992.<br />

229


230<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual <strong>de</strong>l área urbana <strong>en</strong>tre 1992 y 1995 fue <strong>de</strong> 8.2%. Para<br />

estimar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana por municipio para 1995 se hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>:<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal para 1995 =[[(8.2/100) x Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1992<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1992]<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural, se t<strong>en</strong>ia que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual fue <strong>de</strong> –1.1%. Para estimar<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural por municipio para 1995 se hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>:<br />

Pob<strong>la</strong>ción rural municipal para 1995 = [[(-1.1/100) x Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1992<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1992]<br />

Obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> dato pob<strong>la</strong>cional urbano – rural por municipio para 1995, se realizó <strong>el</strong> mismo<br />

procedimi<strong>en</strong>to anterior para calcu<strong>la</strong>r dicha pob<strong>la</strong>ción al 2000 y luego al 2005, basándose <strong>en</strong> los<br />

datos obt<strong>en</strong>idos anteriorm<strong>en</strong>te para 1995. Las fórmu<strong>la</strong>s utilizadas para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

urbana y rural para 2000 y posteriorm<strong>en</strong>te para 2005 son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal para 2000 =[[(2.6/100) x Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1995<br />

x 5] + Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1995]<br />

Pob<strong>la</strong>ción rural municipal para 2000 =[[(1.3/100) x Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1995<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1995]<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal para 2005 =[[(2.3/100) x Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 2000<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 2000]<br />

Pob<strong>la</strong>ción rural municipal para 2005 =[[(1.2/100) x Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 2000<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 2000]<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> cantidad pob<strong>la</strong>cional por zona urbana y rural <strong>en</strong> cada municipio y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cantidad total <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, se procedió <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to a estratificar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> habitantes por municipio, éstos últimos son <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s<br />

Primarias <strong>de</strong> Muestreo. El primer estrato estaba conformado por aqu<strong>el</strong>los municipios con más <strong>de</strong><br />

100,000 habitantes (estos municipios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una probabilidad <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> 1; es <strong>de</strong>cir, quedan<br />

autos<strong>el</strong>eccionados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra); <strong>el</strong> segundo estrato cont<strong>en</strong>ía a los municipios con 50,000<br />

a 100,000 habitantes; <strong>el</strong> tercer estrato correspondía a los municipios con 20,000 a 50,000<br />

habitantes y <strong>el</strong> cuarto y último estrato incluyó a los municipios con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20,000 habitantes.<br />

En un paso posterior, se <strong>de</strong>terminó <strong>el</strong> número <strong>de</strong> boletas a aplicar por estrato <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

cantidad pob<strong>la</strong>cional que aglutinaba cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Así, <strong>el</strong> estrato uno compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> 39.34%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l país, por lo que t<strong>en</strong>dría que realizarse <strong>en</strong> dicho estrato 590 boletas <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 1500 establecidas para <strong>la</strong> muestra. El estrato dos compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> 16.93% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción total, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>dría que aplicarse 254 <strong>en</strong>cuestas, los estratos tres y cuatro<br />

aglutinan al 20.80% y 22.93% <strong>de</strong>l total pob<strong>la</strong>cional respectivam<strong>en</strong>te, y correspon<strong>de</strong>ría realizar<br />

312 y 344 <strong>en</strong>cuestas <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los respectivam<strong>en</strong>te.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> cantidad pob<strong>la</strong>cional urbana y rural que conc<strong>en</strong>tra cada estrato, se procedió a<br />

distribuir <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> boletas para cada estrato establecido anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

cantidad pob<strong>la</strong>cional urbana y rural <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Así por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 1 se<br />

estimó que habría que realizarse 590 <strong>en</strong>cuestas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 530 serían hechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana<br />

y 60 <strong>en</strong> <strong>la</strong> rural. Y así sucesivam<strong>en</strong>te para cada estrato, a continuación se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y zona:<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y zona.<br />

Estratos Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra Muestra urbana Muestra rural<br />

% n % n % n<br />

Estrato 1 39.34 590 58.05 530 10.22 60<br />

Estrato 2 16.93 254 15.44 141 19.25 113<br />

Estrato 3 20.80 312 13.80 126 31.69 186<br />

Estrato 4 22.93 344 12.71 116 38.84 228<br />

Total 100.00 1500 100.00 913 100.00 587<br />

Ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por “no cobertura”<br />

En esta muestra no se admitió <strong>la</strong> sustitución y reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar los sesgos que pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar esta sustitución y reemp<strong>la</strong>zo; por lo mismo y para<br />

garantizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con los tamaños mínimos esperados, <strong>en</strong> un paso posterior<br />

se hizo un “ajuste por no cobertura” <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> cada zona (urbana – rural) <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los estratos, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> factor <strong>de</strong> “no cobertura”. Dicho factor utilizado<br />

para cada estrato y <strong>en</strong> zonas urbanas y rurales, es <strong>el</strong> estimado con base <strong>en</strong> al experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

IUDOP <strong>en</strong> estudios anteriores. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong>l estrato 1, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

“no cobertura” es <strong>de</strong> 0.15 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana y 0.2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona rural. Con base <strong>en</strong> lo anterior, <strong>el</strong><br />

nuevo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra para <strong>la</strong> zona urbana <strong>de</strong>l estrato 1 es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

n * = (1 + t) x n<br />

n * = (1 + 0.15) x 530<br />

n * = 610<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona urbana<br />

n * = (1 + t) x n<br />

n * = (1 + 0.2) x 60<br />

n * = 72<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ajustada <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> “tasa <strong>de</strong> no cobertura”<br />

según estrato y zona.<br />

Estratos Muestra urbana ajustada Muestra rural ajustada Tamaño muestra ajustada<br />

Estrato 1 610 72 682<br />

Estrato 2 162 136 298<br />

Estrato 3 145 223 368<br />

Estrato 4 133 274 407<br />

Total 1050 705 1755<br />

231


S<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo<br />

232<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Para continuar <strong>el</strong> proceso se <strong>el</strong>igieron los municipios que se incluirán <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

(<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada estrato), luego se s<strong>el</strong>eccionaron los cantones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y los segm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas. Este último proceso <strong>de</strong> escogitación <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos se llevó a cabo cuando<br />

se contó con todos los mapas c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> los municipios que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

muestra, luego <strong>de</strong> realizar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los mismos –<strong>el</strong> cual se explicará<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte-.<br />

Para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los municipios, se tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados que<br />

serían necesarios <strong>el</strong>egir para completar <strong>la</strong> muestra urbana <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los estratos. Para <strong>el</strong>lo se<br />

<strong>de</strong>finió <strong>de</strong> antemano que <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 1 se escogerían conglomerados <strong>de</strong> 6 vivi<strong>en</strong>das cada uno, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estrato 2 y 3 serían <strong>de</strong> 7 vivi<strong>en</strong>das y <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 4 cada conglomerado t<strong>en</strong>dría 8 vivi<strong>en</strong>das. En<br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> estrato 1, se calculó que se realizarían 610 <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área urbana, esto se dividió<br />

<strong>en</strong>tre seis para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados necesarios, lo cual dio como resultado un<br />

total <strong>de</strong> 102 conglomerados. Como <strong>en</strong> este estrato todos los municipios fueron<br />

autos<strong>el</strong>eccionados, se procedió a distribuir <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados <strong>en</strong> cada municipio <strong>en</strong><br />

proporción al tamaño <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Para lo anterior se utilizó <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to que se<br />

<strong>de</strong>scribe a continuación.<br />

Se construyó un listado <strong>de</strong> municipios por estratos or<strong>de</strong>nándolos <strong>de</strong>l más gran<strong>de</strong> al más pequeño<br />

<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> listado cont<strong>en</strong>ía una<br />

columna con <strong>la</strong> suma acumu<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los municipios. Luego, se<br />

<strong>el</strong>igió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l listado acumu<strong>la</strong>tivo un inicio aleatorio y se estableció un intervalo para realizar,<br />

a partir <strong>de</strong> ese inicio aleatorio, una s<strong>el</strong>ección sistemática <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Para s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> inicio aleatorio, se g<strong>en</strong>eró un número aleatorio <strong>en</strong> cada estrato<br />

haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> función RAND <strong>de</strong> Exc<strong>el</strong> (número aleatorio normalizado <strong>en</strong>tre 0 y 1), dicho<br />

número se multiplicó por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estimada para 2005 que aglutinaba cada estrato<br />

y <strong>el</strong> municipio don<strong>de</strong> se ubicaba <strong>la</strong> cantidad resultante <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l listado acumu<strong>la</strong>tivo, era <strong>el</strong><br />

primer municipio s<strong>el</strong>eccionado. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l estrato 1 <strong>el</strong> número aleatorio<br />

g<strong>en</strong>erado por Exc<strong>el</strong> fue <strong>de</strong> 0.37812, al multiplicarlo por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción aglutinada <strong>en</strong><br />

dicho estrato (0.37812 x 2,688,878) dio como resultado 1,016,718.5, dicho número se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cantidad acumu<strong>la</strong>da correspondi<strong>en</strong>te al municipio <strong>de</strong> Soyapango, por lo mismo ese municipio fue<br />

<strong>el</strong> primero don<strong>de</strong> se ubicó <strong>el</strong> primer conglomerado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l estrato 1.<br />

Luego para continuar con <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> conglomerados correspondi<strong>en</strong>tes al estrato, se<br />

hizo uso <strong>de</strong> un intervalo, <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>terminó dividi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l estrato <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados necesarios para completar <strong>la</strong> muestra. Dicho intervalo se sumaba a<br />

<strong>la</strong> cantidad inicial que <strong>de</strong>terminaba <strong>el</strong> primer municipio y así, <strong>el</strong> municipio don<strong>de</strong> se ubicaría <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te conglomerado era aqu<strong>el</strong> don<strong>de</strong> se completaba dicha sumatoria, y así sucesivam<strong>en</strong>te<br />

hasta ubicar <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados <strong>de</strong>l estrato. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l estrato 1, todos los municipios<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>de</strong> un conglomerado, por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que estos aglutinan una cantidad<br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Continuando con <strong>el</strong> estrato 1, <strong>el</strong> intervalo que se obtuvo <strong>de</strong> dividir <strong>el</strong><br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l estrato <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados necesarios (2,688,878 / 102)<br />

fue <strong>de</strong> 26,362, dicho intervalo fue sumado a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong>l inicio (1,016,718.5 + 26,362) y se<br />

obtuvo <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 1,043,080 <strong>el</strong> cual indicó <strong>el</strong> segundo municipio don<strong>de</strong> se ubicaría <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

conglomerado, que es este caso resulto ser <strong>el</strong> mismo municipio <strong>de</strong> Soyapango. Así se procedió


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

sucesivam<strong>en</strong>te hasta ubicar <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato. Cuando <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sumatoria <strong>de</strong>l intervalo excedía <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l estrato, se acumu<strong>la</strong>ba para continuar con <strong>el</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l listado <strong>de</strong> dicho estrato. Este procedimi<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong>scrito se<br />

utilizo <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los estratos para s<strong>el</strong>eccionar los municipios a incluir <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra y ubicar<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>los los conglomerados necesarios para cumplir con <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> cada estrato.<br />

Tab<strong>la</strong> 3. Listado <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong>l Estrato 2<br />

utilizado para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los mismos.<br />

Municipio Pob<strong>la</strong>ción Pob<strong>la</strong>ción acumu<strong>la</strong>da<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>en</strong><br />

áreas urbanas<br />

Usulután 90,020 90,020 4, 5<br />

San Marcos 86,298 176,318 6,7<br />

Chalchuapa 83,135 259,453 8,<br />

Cuscatancingo 79,735 339,189 9, 10<br />

Zacatecoluca 78,294 417,483 11<br />

San Martín 76,781 494,264 12, 13<br />

Cojutepeque 68,241 562,505 14<br />

Ilobasco 67,182 629,687 15,16<br />

Izalco 66,965 696,652 17<br />

San Vic<strong>en</strong>te 63,967 760,619 18<br />

Quezaltepeque 62,028 822,647 19<br />

Metapán 61,871 884,518 20,21<br />

Acajut<strong>la</strong> 60,767 945,284 22<br />

Opico 59,203 1,004,487 23<br />

Colón 54,865 1,059,352 1<br />

La Unión 50,480 1,109,832 2<br />

S<strong>en</strong>suntepeque 50,463 1,160,295 3<br />

Total<br />

1,160,295<br />

Número aleatorio g<strong>en</strong>erado: 0.883199<br />

Cantidad inicial <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección: 1, 160,295 x 0.883199 = 1, 024,771<br />

Intervalo obt<strong>en</strong>ido: 1, 160,295 / 23 = 50, 448.<br />

La Tab<strong>la</strong> 3 especifica cómo se s<strong>el</strong>eccionaron los municipios <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 2. <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

columna se listan los municipios que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> estrato 2 <strong>de</strong>l más gran<strong>de</strong> al más pequeño <strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> segunda columna muestra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cada municipio; <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción acumu<strong>la</strong>da y <strong>en</strong> <strong>la</strong> última se especifica <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual fueron s<strong>el</strong>eccionados los<br />

municipios. Como se observa, cuando <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong>l intervalo exce<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l estrato se acumu<strong>la</strong> para continuar con <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l<br />

listado.<br />

Una vez s<strong>el</strong>eccionados los municipios <strong>en</strong> cada estrato y distribuida <strong>la</strong> muestra urbana <strong>en</strong> cada<br />

unos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, se procedió a distribuir <strong>la</strong> muestra rural <strong>en</strong> cada estrato. Para <strong>el</strong>lo, se aplicó <strong>el</strong><br />

mismo procedimi<strong>en</strong>to utilizado para distribuir <strong>la</strong> muestra urbana, sólo que <strong>en</strong> esta ocasión sólo<br />

fueron listados <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or los municipios s<strong>el</strong>eccionados <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso anterior, para<br />

distribuir <strong>en</strong> esos mismos municipios <strong>la</strong> muestra rural. Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra rural se<br />

estableció s<strong>el</strong>eccionar conglomerados <strong>de</strong> 12 vivi<strong>en</strong>das, que para este caso cada conglomerado <strong>de</strong><br />

12 vivi<strong>en</strong>das correspon<strong>de</strong>rá a un cantón a s<strong>el</strong>eccionar.<br />

233


234<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunos municipios, que según <strong>en</strong> c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1992 ya no pose<strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción rural y que fueron s<strong>el</strong>eccionados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a través <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra urbana, se <strong>el</strong>iminaron <strong>de</strong>l listado utilizado para distribuir los<br />

conglomerados necesarios para cubrir <strong>la</strong> muestra rural <strong>en</strong> cada estrato. En dichos municipios<br />

únicam<strong>en</strong>te se realizó <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados que les correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> muestra urbana.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, se <strong>el</strong>igieron los difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada municipio que<br />

<strong>de</strong>berían ser incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra. Para <strong>el</strong>lo se realizaron dos procedimi<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l municipio. En <strong>la</strong>s zonas urbanas se procedió a dividir<br />

cada municipio <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos pob<strong>la</strong>cionales con base <strong>en</strong> los mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, se tomó a los cantones<br />

como unidad pob<strong>la</strong>cional y se listaron para ser <strong>el</strong>egidos <strong>de</strong> forma aleatoria.<br />

En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, se <strong>el</strong>igieron por municipio s<strong>el</strong>eccionado tantos<br />

cantones como conglomerados fues<strong>en</strong> necesarios para cubrir <strong>la</strong> muestra, para lo cual se hizo <strong>de</strong><br />

una forma totalm<strong>en</strong>te aleatoria, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos fue necesario <strong>el</strong>egir únicam<strong>en</strong>te<br />

un cantón por municipio y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los fue necesario s<strong>el</strong>eccionar dos cantones.<br />

Los cantones fueron or<strong>de</strong>nados <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada municipio s<strong>el</strong>eccionado, luego<br />

<strong>el</strong>egía un número aleatorio <strong>en</strong>tre 0 y 1, ese número se multiplicaba por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> cantones<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al municipio y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cantón que se ubicaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> número resultante era <strong>el</strong><br />

s<strong>el</strong>eccionado; cuando se requería <strong>de</strong> dos cantones se realizó ese mismo procedimi<strong>en</strong>to para<br />

s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> segundo cantón.<br />

En <strong>la</strong>s zonas urbanas, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se aplicaron <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />

fue sistemático con un punto <strong>de</strong> arranque aleatorio utilizando los mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC. Por<br />

municipio se s<strong>el</strong>eccionaron tantos segm<strong>en</strong>tos como conglomerados le correspondían a cada<br />

municipio; es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> cada segm<strong>en</strong>to se realizaron únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas que<br />

le correspon<strong>de</strong> a un conglomerado, <strong>la</strong> cual varía <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l estrato al que pert<strong>en</strong>ece cada<br />

municipio, como ya se m<strong>en</strong>ciono anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Cada mapa <strong>de</strong> los municipios muestra una zona urbana <strong>de</strong> dos mil a quince mil vivi<strong>en</strong>das y<br />

fueron divididos <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos numerados corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te sigui<strong>en</strong>do una secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> espiral.<br />

Cada segm<strong>en</strong>to abarcó alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 100 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los municipios con bajas<br />

conc<strong>en</strong>traciones pob<strong>la</strong>cionales y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 300 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los que son <strong>de</strong>nsam<strong>en</strong>te<br />

pob<strong>la</strong>dos. Una vez divididos los mapas, se procedió a calcu<strong>la</strong>r una constante que permitiera<br />

s<strong>el</strong>eccionar los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> forma sistemática, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> conglomerados que<br />

le correspondía a cada municipio para completar <strong>la</strong> muestra urbana.<br />

Luego, para cada mapa urbano se dividió <strong>el</strong> número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong>l municipio <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>berían ser incluidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>el</strong> cual correspon<strong>de</strong> al<br />

número <strong>de</strong> conglomerados necesarios para cubrir<strong>la</strong>. Esto dio como resultado una cifra que se<br />

convirtió <strong>en</strong> un intervalo <strong>de</strong> razón fija, según <strong>la</strong> cual se escogieron los segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

un punto <strong>de</strong> arranque aleatorio. Por ejemplo, si <strong>la</strong> división <strong>de</strong>l número total <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos a escoger da como resultado 8, se escogió un número aleatorio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1 y<br />

<strong>el</strong> 8, y a partir <strong>de</strong> ese número se escogieron los segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> un intervalo <strong>de</strong> 8 segm<strong>en</strong>tos. Más<br />

concretam<strong>en</strong>te, si <strong>el</strong> número <strong>el</strong>egido aleatoriam<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> 6, se escogió <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to con ese


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

número, luego se sumaron 8 segm<strong>en</strong>tos más y así <strong>el</strong> próximo número <strong>el</strong>egido será <strong>el</strong> 14, y así<br />

sucesivam<strong>en</strong>te hasta t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos estipu<strong>la</strong>do para ese municipio.<br />

La muestra contó con un total <strong>de</strong> 222 puntos <strong>de</strong> muestreo difer<strong>en</strong>tes, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta zona<br />

urbana y rural –59 puntos <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona rural y 163 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana-.<br />

La aplicación <strong>de</strong>l cuestionario se hizo por aproximación sistemática a los hogares ubicados <strong>en</strong> los<br />

segm<strong>en</strong>tos y cantones. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona urbana se dividió cada segm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un número<br />

<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> manzanas, cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s una cantidad constante <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das.<br />

Luego, se <strong>el</strong>igió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada segm<strong>en</strong>to una manzana <strong>en</strong> forma aleatoria. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada manzana s<strong>el</strong>eccionada se <strong>el</strong>igió un conglomerado <strong>de</strong> 6,7 u 8 vivi<strong>en</strong>das continuas –<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l estrato al que pert<strong>en</strong>ezca <strong>el</strong> municipio-. Dichas vivi<strong>en</strong>das se <strong>el</strong>igieron a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da situada más al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> manzana s<strong>el</strong>eccionada –esa fue <strong>la</strong> primera vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l<br />

conglomerado- y <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes 5 vivi<strong>en</strong>das (ó 6 ó 7) correspondieron a <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran contiguas a <strong>la</strong> primera s<strong>el</strong>eccionada, recorri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> manzana <strong>en</strong> dirección a <strong>la</strong>s agujas<br />

<strong>de</strong>l r<strong>el</strong>oj.<br />

En los cantones se ubicó <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da más al sur <strong>de</strong>l cantón y se tomaron <strong>la</strong>s 11 vivi<strong>en</strong>das<br />

contiguas a <strong>el</strong><strong>la</strong> y para <strong>el</strong>egir<strong>la</strong>s se hizo igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana; es <strong>de</strong>cir, se recorrió <strong>el</strong><br />

cantón sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s agujas <strong>de</strong>l r<strong>el</strong>oj.<br />

En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das que compr<strong>en</strong>dan <strong>el</strong> conglomerado se ubicó a <strong>la</strong> persona que cump<strong>la</strong><br />

con los requisitos requeridos para <strong>la</strong> muestra. Los <strong>en</strong>trevistadores explicaron a <strong>la</strong>s personas<br />

abordadas los objetivos y <strong>el</strong> tema g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta y se <strong>en</strong>trevistaron únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

personas que quisieran co<strong>la</strong>borar, <strong>en</strong>trevistando sólo a una persona por hogar que cump<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> sexo y edad requeridas para completar <strong>la</strong> muestra. Para lo anterior, cada boleta<br />

estaba marcada con <strong>el</strong> sexo y rango <strong>de</strong> edad que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> persona a <strong>en</strong>trevistar.<br />

En <strong>la</strong> última etapa <strong>de</strong>l muestreo se consi<strong>de</strong>raron dichas cuotas por sexo y edad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a<br />

<strong>en</strong>cuestar. Esto con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> asegurar una distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que corresponda a <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> función <strong>de</strong> esas dos variables; así como también,<br />

<strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección personal <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestador al escoger <strong>la</strong> persona a <strong>en</strong>trevistar <strong>en</strong><br />

cada vivi<strong>en</strong>da. Las cuotas por sexo y edad estaban distribuidas como lo muestra <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 4.<br />

Tab<strong>la</strong> 4. Distribución <strong>de</strong> cuotas por sexo y edad 119<br />

(Muestra ajustada por no cobertura).<br />

Sexo<br />

Edad<br />

Masculino<br />

Cantidad<br />

Fem<strong>en</strong>ino<br />

Cantidad<br />

Total<br />

Cantidad<br />

Pob<strong>la</strong>cional* % N Pob<strong>la</strong>cional* % N Pob<strong>la</strong>cional* % N<br />

18 a 34 años 1,110,146 26.9 472 1,113,631 27.0 474 2,223,777 53.9 946<br />

35 años y más 868,557 21.1 370 1,030,974 25.0 439 1,899,531 46.1 809<br />

1,978,703 48.0 842 2,144,605 52.0 913 4,123,308 100.0 1,755<br />

* Según <strong>la</strong>s proyecciones <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción para <strong>el</strong> 2005. Ver: DIGESTYC, FNUAP y CELADE (1996).<br />

119 Los datos expuestos <strong>en</strong> esta tab<strong>la</strong> sobre cantidad pob<strong>la</strong>cional según sexo y rangos <strong>de</strong> edad, han sido extraídos <strong>de</strong> “La<br />

Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> EL Salvador 1995-2025” e<strong>la</strong>borada por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos<br />

(DIGESTYC) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía (1996), junto con CELADE y FNUAP.<br />

235


236<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con todos los procedimi<strong>en</strong>tos anteriores se permite <strong>la</strong> aleatoriedad y <strong>la</strong> distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, lo cual asegura <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l estudio.<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

Es necesario seña<strong>la</strong>r que para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>cuesta <strong>el</strong> levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos se realizó<br />

con equipo <strong>de</strong> tipo PDA (Personal Digital Assistant) comúnm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado Palm.<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palm o PDA <strong>en</strong> esta investigación t<strong>en</strong>ía como objetivo mejorar <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to y<br />

recolección <strong>de</strong> información. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> esta tecnología es que se reduc<strong>en</strong> los<br />

tiempos g<strong>en</strong>erales, permiti<strong>en</strong>do obt<strong>en</strong>er tiempo adicional para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los datos, ya que <strong>la</strong><br />

información recolectada por los <strong>en</strong>cuestadores <strong>en</strong> campo era <strong>de</strong>scargada diariam<strong>en</strong>te, lo cual<br />

permitía verificar <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas que se estaban tomando.<br />

El procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información se realizó <strong>de</strong> forma automática. En primer lugar se hizo <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> sincronización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palm con <strong>la</strong> computadora para luego ejecutar <strong>el</strong> vaciado <strong>de</strong><br />

información. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información recopi<strong>la</strong>da era tras<strong>la</strong>dada automáticam<strong>en</strong>te al<br />

“Statistical Package for Social Sci<strong>en</strong>ce” (SPSS), con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> realizar con este paquete<br />

todos los análisis necesarios para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l informe; así como también, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

tab<strong>la</strong>s y gráficos.<br />

Análisis estadístico<br />

Se utilizaron métodos <strong>de</strong> análisis estadístico re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te simples. Para establecer <strong>la</strong> asociación<br />

<strong>en</strong>tre dos variables numéricas se usa <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson. Este ti<strong>en</strong>e valores<br />

<strong>de</strong> 0 a 1. Cuando hay perfecta correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre dos valores <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te es igual a <strong>la</strong><br />

unidad. Mi<strong>en</strong>tras que para establecer <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre una variable continua y otra categórica<br />

se utiliza <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> varianza. Para establecer si hay una re<strong>la</strong>ción estadísticam<strong>en</strong>te significativa<br />

<strong>en</strong>tre dos variables categóricas, se utilizó <strong>el</strong> test <strong>de</strong> chi cuadrado. Para integrar <strong>la</strong> información <strong>de</strong><br />

varias preguntas sobre un mismo tema se construyeron esca<strong>la</strong>s por simple suma. Siempre se<br />

proce<strong>de</strong> a normalizar <strong>el</strong> índice resultante <strong>de</strong> modo que tome valores <strong>de</strong> 0 a 100. Como indicador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia o confiabilidad interna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s así construidas se utiliza <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

Alfa <strong>de</strong> Cronbach. Coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 0.70 o más se consi<strong>de</strong>ran confiables y consist<strong>en</strong>tes, pero <strong>en</strong><br />

algunos casos se usaron esca<strong>la</strong>s cuyos coefici<strong>en</strong>tes están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> dichos valores. También<br />

se utilizó <strong>el</strong> análisis factorial para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones o factores implícitos <strong>en</strong><br />

una serie <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>el</strong> mismo tema.<br />

En repetidas ocasiones se estimaron mo<strong>de</strong>los lineales <strong>de</strong> regresión múltiple por mínimos<br />

cuadrados ordinarios. Usualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos mo<strong>de</strong>los es algún índice<br />

construido con varios reactivos. Los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> regresión <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los (y su<br />

significación estadística) permit<strong>en</strong> valorar <strong>de</strong> manera concisa los co-factores que “explican”<br />

estos índices. Aunque a veces nos referimos a estos co-factores como “<strong>de</strong>terminantes”, <strong>en</strong><br />

realidad, con <strong>la</strong> información disponible no es posible establecer re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> causalidad.<br />

Únicam<strong>en</strong>te se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> “asociaciones”. En los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> regresión también se pres<strong>en</strong>tan los<br />

coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> regresión estandarizados “Beta”. Estos son útiles para valorar <strong>la</strong> importancia<br />

re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los distintos factores explicativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, pues mi<strong>de</strong>n los efectos <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />

estándar. Como indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> su conjunto se uso <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación “R cuadrado”. Este coefici<strong>en</strong>te informa <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> varianza explicada


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

por <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> su conjunto, <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> explicación que se obt<strong>en</strong>dría con un<br />

mo<strong>de</strong>lo “nulo” (variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te estimada simplem<strong>en</strong>te por su promedio). También se<br />

utilizaron mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> regresión logística binaria cuando <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es dicotómica <strong>en</strong><br />

sus valores. En estos casos, se utilizó <strong>el</strong> “R cuadrado” <strong>de</strong> Nag<strong>el</strong>kerke como indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

varianza explicada por <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo.<br />

Precisión <strong>de</strong> los resultados<br />

Toda <strong>en</strong>cuesta por muestreo está afectada por dos tipos <strong>de</strong> errores: los errores <strong>de</strong> no muestreo y<br />

los errores <strong>de</strong> muestreo. Los errores <strong>de</strong> no muestreo son aqu<strong>el</strong>los que se comet<strong>en</strong> durante <strong>la</strong><br />

recolección y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, estos se pue<strong>de</strong>n contro<strong>la</strong>r construy<strong>en</strong>do un<br />

a<strong>de</strong>cuado instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ando a los <strong>en</strong>cuestadores para una correcta aplicación<br />

<strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to, supervisando <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> campo, creando un programa <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> datos<br />

efici<strong>en</strong>te, revisión <strong>de</strong> cuestionario y a<strong>de</strong>cuada codificación, así como una limpieza <strong>de</strong>l archivo,<br />

<strong>en</strong>tre otras. Estos errores se pue<strong>de</strong>n contro<strong>la</strong>r pero no se pue<strong>de</strong>n cuantificar. Sin embargo <strong>la</strong><br />

comparación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> si esos<br />

errores han g<strong>en</strong>erado sesgos que restan repres<strong>en</strong>tatividad a <strong>la</strong> muestra.<br />

Los errores <strong>de</strong> muestreo, por otro <strong>la</strong>do, son producto <strong>de</strong>l azar y resultan <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistar<br />

una muestra y no <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Cuando se s<strong>el</strong>ecciona una muestra ésta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tantas muestras posibles a s<strong>el</strong>eccionar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La variabilidad que existe <strong>en</strong>tre todas<br />

éstas posibles muestras es <strong>el</strong> error <strong>de</strong> muestreo, <strong>el</strong> cual podría medirse si uno dispusiese <strong>de</strong> todas<br />

esas muestras, situación obviam<strong>en</strong>te irreal. En <strong>la</strong> práctica, lo que se hace es estimar este error<br />

sobre <strong>la</strong> variación obt<strong>en</strong>ida a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma muestra. Para estimar <strong>el</strong> error <strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> un<br />

estadístico (promedio, porc<strong>en</strong>tajes, difer<strong>en</strong>cias y totales), se calcu<strong>la</strong> <strong>el</strong> error estándar que es <strong>la</strong><br />

raíz cuadrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> variancia pob<strong>la</strong>cional bajo <strong>la</strong>s mismas condiciones. Para <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> este<br />

error es muy importante consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> diseño con <strong>el</strong> que se s<strong>el</strong>eccionó <strong>la</strong> muestra.<br />

El efecto <strong>de</strong>l diseño, EED, indica <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l diseño empleado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a un diseño <strong>de</strong><br />

muestra irrestricto aleatorio (MIA). Un valor <strong>de</strong> 1 indica que <strong>la</strong> varianza obt<strong>en</strong>ida por ambos<br />

diseños (complejo y MIA) es igual, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> muestreo complejo es tan efici<strong>en</strong>te como uno<br />

MIA con <strong>el</strong> mismo tamaño <strong>de</strong> muestra. Si <strong>el</strong> valor es m<strong>en</strong>os a 1, indica que <strong>la</strong> varianza obt<strong>en</strong>ida<br />

con <strong>el</strong> muestreo complejo es m<strong>en</strong>or a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida con <strong>el</strong> MIA.<br />

237


Apéndice B: Las tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> regresión<br />

238<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.4. Predictores <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006. 120<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados estandarizados t Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constante) 31.641 3.066 10.321 .000<br />

ed Niv<strong>el</strong> educativo -.292 .146 -.066 -2.004 .045<br />

q1r Género recodificada 1.763 1.065 .041 1.656 .098<br />

q2 Edad -.101 .038 -.070 -2.672 .008<br />

q10 Ingresos familiares -.633 .290 -.064 -2.183 .029<br />

soct1r Situación económica <strong>de</strong>l país<br />

recodificada<br />

.064 .026 .066 2.428 .015<br />

l1 I<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha) .604 .217 .080 2.790 .005<br />

m1r Evaluación trabajo realizado<br />

presi<strong>de</strong>nte Saca recodificada<br />

.176 .025 .217 6.986 .000<br />

pn4r Satisfacción forma <strong>de</strong>mocracia<br />

funciona recodificada<br />

.113 .026 .130 4.442 .000<br />

pn5r Opinión sobre que tan <strong>de</strong>mocrático<br />

es <strong>el</strong> país recodificads<br />

.071 .021 .096 3.313 .001<br />

aoj12r Confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial<br />

para castigar recodificada<br />

.081 .015 .144 5.488 .000<br />

sgl2r Trato le han dado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

municipalidad recodificada<br />

.082 .025 .080 3.231 .001<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: PSA5 Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

R cuadrado=.312<br />

R cuadrado corregida=.305; sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.5. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006. 121<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados estandarizados t Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constante) 67.376 3.304 20.393 .000<br />

ed Niv<strong>el</strong> educativo .358 .174 .069 2.056 .040<br />

q2 Edad .046 .046 .027 1.001 .317<br />

q1r Género recodificado 5.000 1.310 .097 3.817 .000<br />

l1 I<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong><br />

izquierda-<strong>de</strong>recha)<br />

m1r Evaluación trabajo<br />

-1.609 .263 -.181 -6.129 .000<br />

realizado presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

recodificada<br />

pn4r Satisfacción forma<br />

-.130 .029 -.136 -4.482 .000<br />

<strong>de</strong>mocracia funciona<br />

recodificada<br />

riqueza Índice <strong>de</strong> riqueza<br />

-.087 .030 -.083 -2.918 .004<br />

individual medida por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital<br />

.775 .396 .060 1.958 .050<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: tol Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong><br />

R cuadrado=.151.<br />

R cuadrado corregida=.147; Sig


240<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> V.4. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> justificación por corrupción, 2006.<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no<br />

estandarizados<br />

Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados<br />

t Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constant) 46.624 9.326 5.000 .000<br />

Género -6.791 2.545 -.091 -2.668 .008<br />

¿Cuál es su edad <strong>en</strong> años cumplidos?<br />

Años<br />

-.461 .086 -.184 -5.346 .000<br />

Cuál fue <strong>el</strong> último año aprobado .242 .547 .015 .443 .658<br />

UR<br />

¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes rangos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ingresos familiares<br />

-2.925 2.746 -.041 -1.065 .287<br />

m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> este hogar, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong>l exterior y <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong><br />

todos los adultos e hijos que trabajan?<br />

-.063 .669 -.004 -.094 .925<br />

Riqueza individual medida por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital<br />

-.376 .788 -.022 -.477 .633<br />

¿Está usted trabajando actualm<strong>en</strong>te?<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que han<br />

1.100 2.798 .013 .393 .694<br />

sido victimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción al<br />

m<strong>en</strong>os una vez <strong>el</strong> último año<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia o lo<br />

.099 .031 .107 3.168 .002<br />

que ha oído m<strong>en</strong>cionar, ¿<strong>la</strong> corrupción<br />

<strong>de</strong> los funcionarios públicos está...?<br />

.027 1.261 .001 .021 .983<br />

Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>nt Variable: juscor<br />

R cuadrado = .053.<br />

R cuadrado corregida= .043, sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VI.2. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006.<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no<br />

estandarizados<br />

Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados<br />

B Error típ. Beta<br />

t Sig.<br />

(Constant) 31.932 8.759 3.646 .000<br />

UR -2.973 3.597 -.042 -.827 .409<br />

TAMANO .502 1.096 .024 .458 .647<br />

Sexo -5.423 1.797 -.078 -3.018 .003<br />

¿Cuál es su edad <strong>en</strong> años<br />

cumplidos? Años<br />

[Mostrar lista <strong>de</strong> rangos Tarjeta<br />

E] ¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

rangos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

-.014 .060 -.006 -.227 .820<br />

ingresos familiares m<strong>en</strong>suales<br />

<strong>de</strong> este hogar, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

remesas <strong>de</strong>l exterior y <strong>el</strong> ingreso<br />

<strong>de</strong> todos los adultos e hijos que<br />

trabajan?<br />

1.480 .529 .095 2.797 .005<br />

Riqueza individual medida por<br />

<strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital<br />

-.553 .643 -.032 -.860 .390<br />

Cuál fue <strong>el</strong> último año aprobado 1.244 .413 .079 3.009 .003<br />

Con qué frecu<strong>en</strong>cia mira<br />

noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong> TV...<br />

En su barrio, ¿ha visto a algui<strong>en</strong><br />

v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

año?<br />

¿Hasta qué punto diría que su<br />

barrio está afectado por <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s? ¿Diría mucho, algo,<br />

poco o nada?<br />

Algunas personas dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

policía <strong>de</strong> este barrio (pueblo)<br />

protege a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a los<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras otros<br />

dic<strong>en</strong> que es <strong>la</strong> policía <strong>la</strong> que<br />

esta involucrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. ¿Qué opina usted?<br />

-1.682 .996 -.046 -1.688 .092<br />

1.481 2.844 .014 .521 .603<br />

10.025 .913 .311 10.984 .000<br />

-6.847 1.831 -.098 -3.741 .000<br />

Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>nt Variable: Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad<br />

R cuadrado = .130<br />

241


242<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VII.1. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal, 2006.<br />

B E.T. Wald gl Sig. Exp(B)<br />

Ed Educación .011 .020 .319 1 .572 1.011<br />

q2 Edad .003 .006 .212 1 .645 1.003<br />

Estratopri<br />

.388 .073 28.363 1 .000 1.474<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

q1r Género recodificada<br />

<strong>el</strong>spn3cr<br />

.592 .172 11.841 1 .001 1.808<br />

Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local<br />

.006 .002 6.152 1 .013 1.006<br />

recodificada<br />

pp2r Trabajó por algún<br />

candidato o partido <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

recodificada<br />

Medios<br />

2004<br />

Exposición a noticias<br />

.012 .002 31.822 1 .000 1.012<br />

.017 .004 20.404 1 .000 1.017<br />

Constante -5.029 .459 120.027 1 .000 .007<br />

Variable(s) introducida(s) <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 1: ed, q2, estratopri, q1r, <strong>el</strong>spn3cr, pp2r, medios.<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: NP1R.<br />

R cuadrado <strong>de</strong> Nag<strong>el</strong>kerke=.136, sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VII.3. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2006.<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no Coefici<strong>en</strong>tes<br />

Mo<strong>de</strong>lo<br />

estandarizados estandarizados T Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constante) 36.919 2.665 13.854 .000<br />

ed Educación .111 .103 .026 1.081 .280<br />

q1r Género recodificado .312 .935 .007 .333 .739<br />

q2 Edad .088 .032 .064 2.724 .007<br />

it1 Confianza interpersonal -1.859 .475 -.089 -3.915 .000<br />

pn4r Satisfacción<br />

<strong>de</strong>mocracia recodificada<br />

funcionami<strong>en</strong>to<br />

.044 .020 .051 2.219 .027<br />

sgl1r Satisfacción con los servicios presta<br />

<strong>la</strong> comunidad recodificada<br />

.364 .023 .389 16.048 .000<br />

<strong>el</strong>spn3cr Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gobierno local recodificada<br />

.113 .015 .179 7.366 .000<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: sgl2r Trato le han dado <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad recodificada<br />

R cuadrado=.281<br />

R cuadrado corregida=.278; sig


244<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.7. Predictores <strong>de</strong>l voto, 2006.<br />

B E.T. Wald gl Sig. Exp(B)<br />

Estratopri<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

.163 .050 10.473 1 .001 1.177<br />

q1r<br />

Género recodificada<br />

-.043 .114 .142 1 .707 .958<br />

m1r<br />

Evaluación <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte<br />

pp2<br />

-.005 .002 4.958 1 .026 .995<br />

Trabajo por algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong><br />

2004<br />

-1.090 .270 16.313 1 .000 .336<br />

pol1<br />

interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong><br />

-.256 .064 15.723 1 .000 .774<br />

Ed<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

.011 .016 .466 1 .495 1.011<br />

q2<br />

Edad<br />

.014 .004 11.622 1 .001 1.014<br />

Riqueza<br />

Posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales<br />

.062 .036 2.985 1 .084 1.064<br />

vb10<br />

simpatiza con algún partido<br />

<strong>el</strong>svb15<br />

-.522 .132 15.672 1 .000 .593<br />

Valoración resultado <strong>el</strong>ecciones pasadas repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong>l pueblo<br />

-.154 .059 6.834 1 .009 .857<br />

Inform<br />

Conocimi<strong>en</strong>to político<br />

.016 .003 26.658 1 .000 1.016<br />

Constante 3.170 .669 22.429 1 .000 23.819<br />

Variable(s) introducida(s) <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 1: estratopri, q1r, m1r, pp2, pol1, ed, q2, riqueza, vb10, <strong>el</strong>svb15, inform.<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: VB6R<br />

R cuadrado <strong>de</strong> Nag<strong>el</strong>kerke=.157, sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice C: Carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IUDOP<br />

245


246<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice D: Cuestionario aplicado <strong>en</strong> El Salvador<br />

Versión # 23E IRB Approval: 060187<br />

LA CULTURA POLITICA DE LA DEMOCRACIA:<br />

El Salvador, 2006<br />

© Van<strong>de</strong>rbilt University 2006. Derechos reservados. All rights reserved.País: 1. México 2.<br />

Guatema<strong>la</strong> 3. El Salvador 4. Honduras 5. Nicaragua<br />

6. Costa Rica 7. Panamá 8. Colombia 9. Ecuador 10. Bolivia 11. Perú<br />

12. Paraguay 13. Chile 14. Uruguay 15. Brasil. 21. República Dominicana 22. Haití 23.<br />

PAIS 3<br />

Jamaica 24.Guyana 25. Trinidad<br />

IDNUM. Número <strong>de</strong> cuestionario [asignado <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina]__________________<br />

Estratopri: (1) Mayores <strong>de</strong> 100 mil habitantes<br />

IDNUM<br />

(2) Entre 50 y 100 mil habitantes<br />

(3) Entre 20 y 50 mil habitantes<br />

(4) M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 mil habitantes<br />

ESTRATOPRI 03<br />

UPM.____________________________________________________________<br />

UPM<br />

Departam<strong>en</strong>to :_________________________________________ ELSDEPT<br />

Municipio: _______________________________________________________<br />

ELSMUNICIPIO<br />

Zona: _________________________________________<br />

ELSZONA<br />

SEGMENTO CENSAL_______________________________________________ ELSSEGMENTO<br />

Sector___________________________________________________________<br />

ELSSEC<br />

CLUSTER. (Punto muestral)[Máximo <strong>de</strong> 8 <strong>en</strong>trevistas urbanas, 12 rurales] CLUSTER<br />

UR 1. Urbano 2. Rural UR<br />

Tamaño <strong>de</strong>l lugar: 1. San Salvador (área metropolitana)<br />

2. Ciudad gran<strong>de</strong> 3. Ciudad mediana 4. Ciudad pequeña 5. Área rural<br />

TAMANO<br />

Idioma <strong>de</strong>l cuestionario: (1) Español ELSIDIOMA 1<br />

Hora <strong>de</strong> inicio: _____:_____ [no digitar] ----<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista día: ____ mes:_______ año: 2006<br />

OJO: ES UN REQUISITO LEER SIEMPRE LA HOJA DE CONSENTIMIENTO INFORMADO<br />

ANTES DE COMENZAR LA ENTREVISTA<br />

FECHA<br />

Q1. Género (anotar, no pregunte): (1) Hombre (2) Mujer Q1


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

A4 [COA4]. Para empezar, <strong>en</strong> su opinión ¿cuál es <strong>el</strong> problema más grave que está <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> país?<br />

[NO LEER ALTERNATIVAS; SÓLO UNA OPCIÓN]<br />

Agua, falta <strong>de</strong> 19 Inf<strong>la</strong>ción, altos precios 02<br />

Caminos/vías <strong>en</strong> mal estado 18 Los políticos 59<br />

Conflicto armado 30 Mal gobierno 15<br />

Corrupción 13 Medio ambi<strong>en</strong>te 10<br />

Crédito, falta <strong>de</strong> 09 Migración 16<br />

D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia, crim<strong>en</strong>, viol<strong>en</strong>cia 05 Narcotráfico 12<br />

Derechos humanos, vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> 56 Pandil<strong>la</strong>s 14<br />

Desempleo/falta <strong>de</strong> empleo 03 Pobreza 04<br />

Desigualdad 58 Protestas popu<strong>la</strong>res (hu<strong>el</strong>gas, cierre<br />

<strong>de</strong> carreteras, paros, etc.)<br />

06<br />

Desnutrición 23 Salud, falta <strong>de</strong> servicio 22<br />

Desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to forzado 32 Secuestro 31<br />

Deuda Externa 26 Seguridad (falta <strong>de</strong>) 27<br />

Discriminación 25 Terrorismo 33<br />

Drogadicción 11 Tierra para cultivar, falta <strong>de</strong> 07<br />

Economía, problemas con, crisis <strong>de</strong> 01 Transporte, problemas con <strong>el</strong> 60<br />

Educación, falta <strong>de</strong>, ma<strong>la</strong> calidad 21 Viol<strong>en</strong>cia 57<br />

Electricidad, falta <strong>de</strong> 24 Vivi<strong>en</strong>da 55<br />

Explosión <strong>de</strong>mográfico 20 Otro 70<br />

Guerra contra terrorismo 17 No sabe 88<br />

247


248<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

DEM13. ¿En pocas pa<strong>la</strong>bras, que significa para usted <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? [OJO: No leer alternativas. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera y segunda respuesta preguntar, “¿significa algo más?”] . Aceptar hasta tres respuestas.<br />

Son<strong>de</strong>e:<br />

Son<strong>de</strong>e:<br />

¿significa algo ¿significa algo<br />

1 más?<br />

más?<br />

0<br />

Respuesta 2<br />

DEM13A<br />

0 Respuesta 3<br />

DEM13B<br />

0 Respuesta<br />

DEM13C<br />

No ti<strong>en</strong>e ningún significado<br />

Libertad:<br />

0<br />

Libertad (sin <strong>de</strong>cir que tipo) 1 1 1<br />

Libertad económica 2 2 2<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> voto, <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir, <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos<br />

3 3 3<br />

Libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to 4 4 4<br />

Libertad, falta <strong>de</strong> 5 5 5<br />

Ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Economía:<br />

6 6 6<br />

Bi<strong>en</strong>estar, progreso económico, crecimi<strong>en</strong>to 7 7 7<br />

Bi<strong>en</strong>estar, falta <strong>de</strong>, no hay progreso económico 8 8 8<br />

Capitalismo 9 9 9<br />

Libre comercio, libre negocio 10 10 10<br />

Trabajo, más oportunidad <strong>de</strong> 11 11 11<br />

Trabajo, falta <strong>de</strong><br />

Sufragio:<br />

12 12 12<br />

Derecho <strong>de</strong> escoger li<strong>de</strong>res 13 13 13<br />

Elecciones, voto 14 14 14<br />

Elecciones libres 15 15 15<br />

Elecciones fraudul<strong>en</strong>tas<br />

Igualdad:<br />

16 16 16<br />

Igualdad (sin especificar) 17 17 17<br />

Igualdad económica, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses 18 18 18<br />

Igualdad <strong>de</strong> género 19 19 19<br />

Igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> leyes 20 20 20<br />

Igualdad <strong>de</strong> razas o étnica 21 21 21<br />

Igualdad, falta <strong>de</strong>, <strong>de</strong>sigualdad<br />

Participación:<br />

22 22 22<br />

Limitaciones <strong>de</strong> participación 23 23 23<br />

Participación (sin <strong>de</strong>cir que tipo) 24 24 24<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías 25 25 25<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo<br />

Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho:<br />

26 26 26<br />

Derechos humanos, respeto a los <strong>de</strong>rechos 27 27 27<br />

Desor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia, corrupción 28 28 28<br />

Justicia 29 29 29<br />

Obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ley, m<strong>en</strong>os corrupción 30 30 30<br />

Gobierno no militar 31 31 31<br />

Vivir <strong>en</strong> paz, sin guerra 32 32 32<br />

Guerra, invasiones 33 33 33<br />

Otra respuesta 80 80 80<br />

NS/NR 88 88 88<br />

Código (si da únicam<strong>en</strong>te una respuesta,<br />

se codifica 13B y 13C con 0. Si da dos<br />

respuestas, se codifica 13C con 0.)<br />

[Si da una so<strong>la</strong> respuesta, marcar y pasar a A1]<br />

13A<br />

13B<br />

13C<br />

DEM13D. ¿De estos significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia que usted ha dicho, <strong>en</strong> su opinión cuál es <strong>el</strong><br />

más importante? [Preguntar sólo si dio dos o tres respuestas a <strong>la</strong> pregunta anterior. Anote <strong>el</strong><br />

código.]<br />

88. NS 99. INAP [Una o ninguna respuesta]<br />

DEM13D


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora, cambiando <strong>el</strong> tema…..…..[ Después <strong>de</strong> leer cada pregunta, repetir “todos los días”, “una o dos veces<br />

por semana”, “rara vez”, o “nunca” para ayudar <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado]<br />

Con qué frecu<strong>en</strong>cia … Todos los Una o dos veces por Rara vez Nunca NS<br />

días<br />

semana<br />

A1. Escucha noticias por <strong>la</strong><br />

radio<br />

1 2 3 4 8<br />

A2. Mira noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong> TV. 1 2 3 4 8<br />

A3. Lee noticias <strong>en</strong> los<br />

periódicos<br />

1 2 3 4 8<br />

A4i. Lee noticias vía Internet 1 2 3 4 8<br />

SOCT1. Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía…. ¿Cómo calificaría <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país? ¿Diría usted que es<br />

muy bu<strong>en</strong>a, bu<strong>en</strong>a, ni bu<strong>en</strong>a ni ma<strong>la</strong>, ma<strong>la</strong> o muy ma<strong>la</strong>?<br />

(1) Muy bu<strong>en</strong>a(2) Bu<strong>en</strong>a(3) Ni bu<strong>en</strong>a, ni ma<strong>la</strong> (regu<strong>la</strong>r)(4) Ma<strong>la</strong> (5) Muy ma<strong>la</strong> (pésima)<br />

(8) No sabe<br />

A1<br />

A2<br />

A3<br />

A4I<br />

SOCT1<br />

SOCT2. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que <strong>la</strong> situación económica actual <strong>de</strong>l país es mejor, igual o peor que hace doce meses?<br />

(1) Mejor (2) Igual (3) Peor(8) No sabe SOCT2<br />

IDIO1. ¿Cómo calificaría <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral su situación económica? ¿Diría usted que es muy bu<strong>en</strong>a, bu<strong>en</strong>a, ni bu<strong>en</strong>a ni<br />

ma<strong>la</strong>, ma<strong>la</strong> o muy ma<strong>la</strong>?<br />

(1) Muy bu<strong>en</strong>a (2) Bu<strong>en</strong>a (3) Ni bu<strong>en</strong>a, ni ma<strong>la</strong> (regu<strong>la</strong>r) (4) Ma<strong>la</strong> (5) Muy ma<strong>la</strong> (pésima)<br />

(8) No sabe<br />

IDIO2. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que su situación económica actual es mejor, igual o peor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace doce meses?<br />

(1) Mejor (2) Igual (3) Peor (8) No sabe IDIO2<br />

Ahora, para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> otra cosa, a veces <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas que no pue<strong>de</strong>n resolver por sí mismos, y<br />

para po<strong>de</strong>r resolverlos pi<strong>de</strong>n ayuda a algún funcionario u oficina <strong>de</strong>l gobierno.<br />

¿Para po<strong>de</strong>r resolver sus problemas alguna vez ha pedido<br />

usted ayuda o cooperación ... ?<br />

Sí No NS/NR<br />

CP2. A algún diputado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva 1 2 8 CP2<br />

CP4A. A alguna autoridad local (municipalidad), 1 2 8 CP4A<br />

CP4. A algún ministerio/secretaría, institución pública, u<br />

oficina <strong>de</strong>l estado<br />

PROT1. Alguna vez <strong>en</strong> su vida, ¿ha participado usted <strong>en</strong> una<br />

manifestación o protesta pública? ¿Lo ha hecho algunas veces, casi<br />

nunca o nunca? [Si contestó “nunca” o “NS”, marcar 9 <strong>en</strong><br />

PROT2 y pasar a CP5]<br />

PROT2. ¿En <strong>el</strong> último año, ha participado <strong>en</strong> una manifestación o<br />

protesta pública? ¿Lo ha hecho algunas veces, casi nunca o nunca?<br />

1 2 8<br />

(1) algunas<br />

veces<br />

(1) algunas<br />

veces<br />

(2)<br />

casi<br />

nunca<br />

(2)<br />

casi<br />

nunca<br />

(3)<br />

nunca<br />

(3)<br />

nunca<br />

(8)<br />

NS<br />

(8)<br />

NS<br />

CP4<br />

(9)<br />

IDIO1<br />

PROT1<br />

Inap PROT2<br />

249


Ahora le voy a hacer algunas preguntas sobre su comunidad y<br />

los problemas que afronta...<br />

CP5. ¿En <strong>el</strong> último año usted ha contribuido para <strong>la</strong> solución<br />

<strong>de</strong> algún problema <strong>de</strong> su comunidad o <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong> su<br />

barrio? (1) Sí [siga] (2) No [Pase a CP6] (8) NS/NR [Pase a<br />

CP6]<br />

CP5A. ¿Ha donado usted dinero o materiales para ayudar a<br />

solucionar algún problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o <strong>de</strong> su barrio?<br />

CP5B. ¿Ha contribuido usted con su propio trabajo o mano <strong>de</strong><br />

obra?<br />

CP5C. ¿Ha estado asisti<strong>en</strong>do usted a reuniones comunitarias<br />

sobre algún problema o sobre alguna mejora?<br />

CP5D. ¿Ha tratado <strong>de</strong> ayudar usted a organizar algún grupo<br />

nuevo para resolver algún problema <strong>de</strong>l barrio, o para buscar<br />

alguna mejora?<br />

250<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Sí No NS/NR INAP<br />

1 2 8<br />

1 2 8 9<br />

1 2 8 9<br />

1 2 8 9<br />

1 2 8 9<br />

Ahora le voy a leer una lista <strong>de</strong> grupos y organizaciones. Por favor, dígame si usted asiste a reuniones <strong>de</strong> <strong>el</strong>los por lo m<strong>en</strong>os una vez a<br />

<strong>la</strong> semana, una o dos veces al mes, una o dos veces al año, o nunca [Repetir “una vez a <strong>la</strong> semana,” “una o dos veces al mes,”<br />

“una o dos veces al año”, o “nunca” para ayudar <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado]<br />

Una vez a <strong>la</strong> Una o dos Una o dos Nunca NS<br />

semana veces al mes veces al año<br />

CP6. ¿Reuniones<br />

r<strong>el</strong>igiosa? Asiste…<br />

<strong>de</strong> alguna organización 1 2 3 4 8<br />

CP6<br />

CP7. ¿De una asociación <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio? Asiste….<br />

1 2 3 4 8<br />

CP7<br />

CP8. ¿Un comité o junta <strong>de</strong> mejoras para <strong>la</strong> 1 2 3 4 8<br />

CP8<br />

comunidad? Asiste…<br />

CP9. ¿De una asociación <strong>de</strong> profesionales, 1 2 3 4 8<br />

comerciantes, productores, y/o organizaciones<br />

campesinas? Asiste…<br />

CP9<br />

CP10. ¿De un sindicato? 1 2 3 4 8 CP10<br />

CP13. ¿De un partido o movimi<strong>en</strong>to político?<br />

Asiste…<br />

1 2 3 4 8<br />

CP13<br />

LS3. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> otras cosas. En g<strong>en</strong>eral ¿hasta qué punto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra satisfecho con su vida? ¿Diría usted que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ..? (1) Muy satisfecho (2) Algo satisfecho (3) Algo insatisfecho (4) Muy insatisfecho (8) NS LS3<br />

IT1. Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquí, ¿diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su comunidad es ..? (1) Muy confiable (2) Algo<br />

confiable (3) Poco confiable (4) Nada confiable (8) NS<br />

IT1<br />

CP5<br />

CP5A<br />

CP5B<br />

CP5C<br />

CP5D


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ENTREGAR TARJETA # 1<br />

L1. (Esca<strong>la</strong> Izquierda-Derecha) Ahora para cambiar <strong>de</strong> tema.... En esta hoja hay una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 10 que va <strong>de</strong> izquierda a<br />

<strong>de</strong>recha. Hoy <strong>en</strong> día mucha g<strong>en</strong>te, cuando conversa <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>política</strong>s, hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te que simpatiza más con <strong>la</strong> izquierda y<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>te que simpatiza más con <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha. Según <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido que t<strong>en</strong>gan para usted los términos "izquierda" y "<strong>de</strong>recha" cuando<br />

pi<strong>en</strong>sa sobre su punto <strong>de</strong> vista político, ¿dón<strong>de</strong> se colocaría usted <strong>en</strong> esta esca<strong>la</strong>? Indique <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> que se aproxima más a su<br />

propia posición.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 L1<br />

Izquierda Derecha (NS=88)<br />

Recoger Tarjeta # 1<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su municipio...<br />

NP1. ¿Ha asistido a un cabildo abierto o una sesión municipal durante los últimos 12 meses? (1) Sí (2)<br />

No(8) No sabe/ no recuerda<br />

NP1B. ¿Hasta que punto cree usted que los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad hac<strong>en</strong> caso a lo que pi<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas reuniones? Le hac<strong>en</strong> caso (1) mucho (2) algo (3) poco (4) nada (8) NS<br />

NP2 . ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a alguna oficina, funcionario, concejal o síndico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> municipalidad durante los últimos 12 meses?<br />

(1) Sí (2) No (8) No sabe/ no recuerda<br />

SGL1. ¿Diría usted que los servicios que <strong>la</strong> municipalidad está dando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te son ...? [Leer alternativas]<br />

(1) Muy Bu<strong>en</strong>os (2) Bu<strong>en</strong>os (3) Ni bu<strong>en</strong>os ni malos (regu<strong>la</strong>res) (4) Malos (5) Muy malos (pésimos) (8) No<br />

sabe<br />

SGL2. ¿Cómo consi<strong>de</strong>ra que le han tratado a usted o a sus vecinos cuando han ido a <strong>la</strong> municipalidad para<br />

hacer trámites? ¿Le han tratado muy bi<strong>en</strong>, bi<strong>en</strong>, ni bi<strong>en</strong> ni mal, mal o muy mal?(1) Muy bi<strong>en</strong> (2) Bi<strong>en</strong> (3) Ni<br />

bi<strong>en</strong> ni mal (regu<strong>la</strong>r)(4) Mal (5) Muy mal (8) No sabe<br />

LGL2. En su opinión, ¿se le <strong>de</strong>be dar más obligaciones y más dinero a <strong>la</strong> municipalidad, o se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar<br />

que <strong>el</strong> gobierno nacional asuma más obligaciones y servicios municipales?<br />

(1) Más al municipio<br />

(2) Que <strong>el</strong> gobierno nacional asuma más obligaciones y servicios<br />

(3) No cambiar nada[NO LEER ]<br />

(4) Más al municipio si da mejores servicios [NO LEER]<br />

(8) No sabe / no contesta<br />

LGL3. ¿Estaría usted dispuesto a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad para que pueda prestar mejores<br />

servicios municipales o cree que no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad?(1) Dispuesto a<br />

pagar más impuestos (2) No vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a pagar más impuestos<br />

(8) No sabe<br />

NP1<br />

NP1B<br />

NP2<br />

SGL1<br />

SGL2<br />

LGL2<br />

LGL3<br />

251


252<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora hablemos <strong>de</strong> otros temas. Alguna g<strong>en</strong>te dice que <strong>en</strong> ciertas circunstancias se justificaría que los militares tom<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

por un golpe <strong>de</strong> estado. En su opinión se justificaría que hubiera un golpe <strong>de</strong> estado por los militares fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

circunstancias: [Leer alternativas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada pregunta]:<br />

JC1. Fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo muy alto. (1) Se justificaría que<br />

los militares tom<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r<br />

(2) No se justificaría<br />

que los militares<br />

tom<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

(8) NS<br />

JC4. Fr<strong>en</strong>te a muchas protestas sociales. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS JC4<br />

JC10. Fr<strong>en</strong>te a mucha <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS<br />

JC10<br />

JC12. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> alta inf<strong>la</strong>ción, con aum<strong>en</strong>to<br />

excesivo <strong>de</strong> precios.<br />

(1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS<br />

JC13. Fr<strong>en</strong>te a mucha corrupción. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS<br />

JC15. ¿Cree usted que alguna vez pue<strong>de</strong> haber razón sufici<strong>en</strong>te para<br />

que <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte cierre <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva, o cree que no pue<strong>de</strong><br />

existir razón sufici<strong>en</strong>te para eso?<br />

JC16. ¿Cree usted que alguna vez pue<strong>de</strong> haber razón sufici<strong>en</strong>te para<br />

que <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte disu<strong>el</strong>va <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia, o cree que no<br />

pue<strong>de</strong> existir razón sufici<strong>en</strong>te para eso?<br />

(1) Si (2) No (8)NS<br />

(1) Si (2) No (8)NS<br />

Ahora, yo le voy a leer varias frases. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong>l país, quisiera que me diga con cuál<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases está más <strong>de</strong> acuerdo?<br />

POP1. [Leer alternativas]<br />

1. Para <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong>l país, es necesario que nuestros presi<strong>de</strong>ntes limit<strong>en</strong> <strong>la</strong> voz y <strong>el</strong> voto <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oposición, [o al contrario],<br />

2. Aunque atrase <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong>l país, nuestros presi<strong>de</strong>ntes no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> limitar <strong>la</strong> voz y <strong>el</strong> voto <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oposición.<br />

8. NS/NR<br />

POP2. [Leer alternativas]<br />

1. El Congreso impi<strong>de</strong> mucho <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestros presi<strong>de</strong>ntes, y <strong>de</strong>bería ser ignorado, [o al contrario],<br />

2. Aún cuando estorbe <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, nuestros presi<strong>de</strong>ntes no <strong>de</strong>bieran pasar por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l Congreso.<br />

8. NS/NR<br />

POP3. [Leer alternativas]<br />

1. Los jueces con frecu<strong>en</strong>cia estorban <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestros presi<strong>de</strong>ntes, y <strong>de</strong>berían ser ignorados, [o al contrario],<br />

2. Aún cuando a veces los jueces estorban <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestros presi<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los jueces siempre<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser obe<strong>de</strong>cidas. 8. NS/NR<br />

POP4. [Leer alternativas]<br />

1. Nuestros Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r necesario para que puedan actuar a favor <strong>de</strong>l interés nacional, [o al<br />

contrario],<br />

2. Se <strong>de</strong>be limitar <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> nuestros Presi<strong>de</strong>ntes para que nuestras liberta<strong>de</strong>s no corran p<strong>el</strong>igro.<br />

8. NS/NR<br />

POP5. [Leer alternativas]<br />

1. Nuestros presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer lo que <strong>el</strong> pueblo quiere aunque <strong>la</strong>s leyes se lo impidan, [o al contrario],<br />

2. Nuestros presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong>s leyes aunque al pueblo no le guste.<br />

8. NS/NR<br />

JC1<br />

JC12<br />

JC13<br />

JC15<br />

JC16<br />

POP1<br />

POP2<br />

POP3<br />

POP4<br />

POP5


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

VIC1. ¿Ha sido usted víctima <strong>de</strong> algún acto <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los últimos 12 meses? (1) Sí [siga] (2)<br />

No [pasar a AOJ8] (8) NS [pasar a AOJ8]<br />

VIC2. ¿Qué tipo <strong>de</strong> acto <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial sufrió? [Leer <strong>la</strong>s alternativas]<br />

(1) Robo sin agresión o am<strong>en</strong>aza física<br />

(2) Robo con agresión o am<strong>en</strong>aza física<br />

(3) Agresión física sin robo<br />

(4) Vio<strong>la</strong>ción o asalto sexual<br />

(5) Secuestro<br />

(6) Daño a <strong>la</strong> propiedad<br />

(7) Robo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />

(88) NS (99) Inap (no víctima)<br />

AOJ1.¿D<strong>en</strong>unció <strong>el</strong> hecho a alguna institución?<br />

(1) Sí [pasar AOJ8] (2) No lo <strong>de</strong>nunció [Seguir](8) NS/NR [Pasar a AOJ8]<br />

(9) Inap (no víctima) [Pasar a AOJ8]<br />

AOJ1B. ¿Por qué no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho? [No leer alternativas]<br />

(1) No sirve <strong>de</strong> nada<br />

(2) Es p<strong>el</strong>igroso y por miedo <strong>de</strong> represalias<br />

(3) No t<strong>en</strong>ía pruebas<br />

(4) No fue grave<br />

(5) No sabe adón<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar<br />

(8) NS/NR<br />

(9) No víctima<br />

AOJ8. Para po<strong>de</strong>r capturar <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, ¿cree usted que: <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar <strong>la</strong>s<br />

leyes o <strong>en</strong> ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley? (1) Deb<strong>en</strong> respetar <strong>la</strong>s leyes siempre (2) En<br />

ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> (8)NS<br />

AOJ11. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l lugar o barrio don<strong>de</strong> usted vive, y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong><br />

un asalto o robo, ¿se si<strong>en</strong>te usted muy seguro, algo seguro, algo inseguro o muy inseguro?<br />

(1) Muy seguro (2) Algo seguro (3) Algo inseguro (4) Muy Inseguro (8) NS<br />

AOJ11A. Y hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, ¿qué tanto cree usted que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que<br />

t<strong>en</strong>emos ahora repres<strong>en</strong>ta una am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> nuestro futuro? [Leer alternativas]<br />

(1) Mucho (2) Algo (3) Poco (4) Nada (8) NS/NR<br />

AOJ12. Si usted fuera víctima <strong>de</strong> un robo o asalto, ¿cuánto confiaría <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial<br />

castigaría al culpable? [Leer alternativas] (1) Mucho (2) Algo (3) Poco (4) Nada (8) NS/NR<br />

AOJ16A. En su barrio, ¿ha visto a algui<strong>en</strong> v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

(1) Si (2) No 8 (NS)<br />

AOJ17. ¿Hasta qué punto diría que su barrio está afectado por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s? ¿Diría mucho, algo, poco<br />

o nada?<br />

(1) Mucho (2) Algo (3) Poco (4) Nada(8) NS<br />

AOJ18. Algunas personas dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía <strong>de</strong> este barrio (pueblo) protege a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a<br />

los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras otros dic<strong>en</strong> que es <strong>la</strong> policía <strong>la</strong> que está involucrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. ¿Qué opina usted?<br />

(1) Policía protege (2) Policía involucrada con <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia (8) NS<br />

VIC1<br />

VIC2<br />

AOJ1<br />

AOJ1B<br />

AOJ8<br />

AOJ11<br />

AOJ11A<br />

AOJ12<br />

AOJ16A<br />

AOJ17<br />

AOJ18<br />

De los trámites que usted o algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> su familia haya hecho alguna vez con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, ¿se si<strong>en</strong>te muy<br />

satisfecho, algo satisfecho, algo insatisfecho, o muy insatisfecho? (REPETIR LAS OPCIONES DE RESPUESTA EN CADA<br />

PREGUNTA)<br />

253


ST1. La<br />

policíanacional civil<br />

ST2. Los juzgados o<br />

tribunales <strong>de</strong> justicia<br />

254<br />

Muy<br />

satisfecho<br />

Algo<br />

satisfecho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Algo<br />

insatisfecho<br />

Muy<br />

Insatisfecho<br />

[No leer] No hizo<br />

trámites<br />

NS/NR<br />

1 2 3 4 9 8 ST1<br />

1 2 3 4 9 8 ST2<br />

ST3. La fiscalía 1 2 3 4 9 8 ST3<br />

ST4. La alcaldía 1 2 3 4 9 8 ST4<br />

[Déle <strong>la</strong> tarjeta "A" al <strong>en</strong>trevistado]<br />

Ahora vamos a usar una tarjeta... Esta tarjeta conti<strong>en</strong>e una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 7 puntos; cada uno indica un puntaje que va <strong>de</strong> 1 que<br />

significa NADA hasta 7 que significa MUCHO. Por ejemplo, si yo le preguntara hasta qué punto le gusta ver t<strong>el</strong>evisión, si a<br />

usted no le gusta nada, <strong>el</strong>egiría un puntaje <strong>de</strong> 1, y si por <strong>el</strong> contrario le gusta mucho ver t<strong>el</strong>evisión me diría <strong>el</strong> número 7. Si su<br />

opinión está <strong>en</strong>tre nada y mucho <strong>el</strong>ija un puntaje intermedio. ¿Entonces, hasta qué punto le gusta a usted ver t<strong>el</strong>evisión?<br />

Léame <strong>el</strong> número. [Asegúrese que <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da correctam<strong>en</strong>te].<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

Nada Mucho No sabe<br />

Anotar <strong>el</strong> número, 1-7, y 8 para los que no sabe<br />

B1. ¿Hasta qué punto cree usted que los tribunales <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> El Salvador garantizan un juicio justo?<br />

(Son<strong>de</strong>e: Si usted cree que los tribunales no garantizan <strong>en</strong> nada <strong>la</strong> justicia, escoja <strong>el</strong> número 1; si cree<br />

B1<br />

que los tribunales garantizan mucho <strong>la</strong> justicia escoja <strong>el</strong> número 7 o escoja un puntaje intermedio )<br />

B2. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted respeto por <strong>la</strong>s instituciones <strong>política</strong>s <strong>de</strong> El Salvador?<br />

B3. ¿Hasta qué punto cree usted que los <strong>de</strong>rechos básicos <strong>de</strong>l ciudadano están bi<strong>en</strong> protegidos por <strong>el</strong><br />

sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

B4. ¿Hasta qué punto se si<strong>en</strong>te usted orgulloso <strong>de</strong> vivir bajo <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño? B4<br />

B6. ¿Hasta qué punto pi<strong>en</strong>sa usted que se <strong>de</strong>be apoyar <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño? B6<br />

B10A. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> justicia?<br />

B10A<br />

B11. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>el</strong> Tribunal Supremo Electoral? B11<br />

B12. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fuerza Armada?<br />

B12<br />

B13. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva? B13<br />

B14. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gobierno Nacional?<br />

B14<br />

B15. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República B15<br />

B18. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Policía Nacional Civil? B18<br />

B20. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Iglesia Católica? B20<br />

B21. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> los partidos políticos? B21<br />

B31. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia?<br />

B31<br />

B32. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> su municipalidad? B32<br />

B43. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted orgullo <strong>de</strong> ser <strong>salvador</strong>eño? B43<br />

B16. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? B16<br />

B17. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Procuraduría para <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los Derechos<br />

Humanos?<br />

B17<br />

B19. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? B19<br />

B2<br />

B3


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Anotar <strong>el</strong> número, 1-7, y 8 para los que no sabe<br />

B37. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación? B37<br />

B47. ¿Hasta que punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones? B47<br />

Ahora, usando <strong>la</strong> tarjeta “A”, por favor conteste estas preguntas<br />

Ahora, <strong>en</strong> esta misma esca<strong>la</strong>, (seguir con tarjeta A: esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 7 puntos) Anotar 1-7, 8 = NS<br />

N1. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> pobreza. N1<br />

N3. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual promueve y protege los principios<br />

<strong>de</strong>mocráticos.<br />

N3<br />

N9. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno. N9<br />

N10. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual protege los <strong>de</strong>rechos humanos. N10<br />

N11. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual mejora <strong>la</strong> seguridad ciudadana. N11<br />

N12. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo. N12<br />

[Recoja tarjeta A]<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> otros temas<br />

ELSB52 Cuando usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto legal, civil, interpersonal, etc., o <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tara un<br />

conflicto legal, civil, interpersonal o <strong>de</strong> otro tipo, usted:<br />

(1) No hace nada (2) Concilia con <strong>la</strong> contraparte<br />

(3) Lo resu<strong>el</strong>ve a su manera (4) Acu<strong>de</strong> a una autoridad judicial (Juez, Policía, Fiscal)<br />

(5) Consigue un abogado(9) Utilizaría un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> mediación para resolver <strong>el</strong> conflicto (8) NS<br />

ELSB52<br />

ELSB54 ¿Cree usted que <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales sean públicas contribuye a<br />

disminuir <strong>la</strong> impunidad?(1) Sí(2) No(8) NS ELSB54<br />

ELSB56. ¿Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong><br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?(1) Sí [Siga] (2) No [Pase a ELSAY7] ELSB56<br />

ELSB57. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República es...?<br />

(1) A<strong>de</strong>cuado(2) No es sufici<strong>en</strong>te (8) NS/NR<br />

ELSB58 ¿Esta usted muy <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>en</strong> contra o muy <strong>en</strong> contra con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?<br />

(1) Muy <strong>de</strong> acuerdo (2) Algo <strong>de</strong> acuerdo(3) Algo <strong>en</strong> contra(4) Muy <strong>en</strong> contra (8) NS/NR<br />

ELSB59 ¿Para usted, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República son...?<br />

(1) Nada importantes (2) Poco importantes (3) Importantes (4) Muy importantes(8) NS/NR<br />

ELSB57<br />

ELSB58<br />

ELSB59<br />

255


256<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSAY7. Suponga que usted ti<strong>en</strong>e un problema con respecto a una propiedad que otra persona rec<strong>la</strong>ma como<br />

suya. ¿A quién acudiría usted para resolver ese problema?<br />

(0) Alcaldía<br />

(1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG)<br />

(2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />

(3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia<br />

(4) A <strong>la</strong> PNC<br />

(5) A una oficina <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos<br />

(6) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do problemas por su cu<strong>en</strong>ta<br />

(7) A un abogado<br />

(8) NS<br />

ELSAY8. Suponga que <strong>en</strong> su comunidad hay un problema con respecto al suministro <strong>de</strong> un servicio público. ¿A<br />

quién acudiría para resolver ese problema?<br />

(0)Alcaldía<br />

(1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG)<br />

(2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />

(3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia<br />

(4) A <strong>la</strong> PNC<br />

(5) A una oficina <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos<br />

(6) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do problemas por su cu<strong>en</strong>ta<br />

(7) A un abogado<br />

(8) NS<br />

M1. Y hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l actual gobierno, diría usted que <strong>el</strong> trabajo que está realizando <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte Antonio<br />

Saca es: [Leer alternativas]<br />

(1) Muy bu<strong>en</strong>o (2) Bu<strong>en</strong>o (3) Ni bu<strong>en</strong>o, ni malo (regu<strong>la</strong>r) (4) Malo (5) Muy malo (pésimo)(8) NS/NR<br />

ELSAY7<br />

ELSAY8<br />

[Entregue tarjeta B]: Ahora, vamos a usar una tarjeta simi<strong>la</strong>r, pero <strong>el</strong> punto 1 repres<strong>en</strong>ta “muy <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo” y <strong>el</strong> punto 7<br />

repres<strong>en</strong>ta “muy <strong>de</strong> acuerdo.” Un número <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1 y <strong>el</strong> 7 repres<strong>en</strong>ta un puntaje intermedio. Yo le voy a leer varias afirmaciones y<br />

quisiera que me diga hasta que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con esas afirmaciones.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

Muy <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdoMuy <strong>de</strong> acuerdo No sabe<br />

M1<br />

Anotar Número 1-7, y 8 para los que no sabe<br />

ING4. Pue<strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia t<strong>en</strong>ga problemas pero es mejor que cualquier otra forma <strong>de</strong> gobierno. ¿Hasta<br />

que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con esta frase?<br />

PN2. A pesar <strong>de</strong> nuestras difer<strong>en</strong>cias, los <strong>salvador</strong>eños t<strong>en</strong>emos muchas cosas y valores que nos un<strong>en</strong> como<br />

país. ¿Hasta que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con esta frase?<br />

DEM23. Pue<strong>de</strong> haber <strong>de</strong>mocracia sin que existan partidos políticos. ¿Hasta que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sacuerdo con esta frase?<br />

RECOGER TARJETA B<br />

PN4. En g<strong>en</strong>eral, ¿usted diría que está muy satisfecho, satisfecho, insatisfecho o muy insatisfecho con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia funciona <strong>en</strong> El Salvador?<br />

(1) muy satisfecho (2) satisfecho (3) insatisfecho (4) muy insatisfecho (8) NS/NR<br />

ING4<br />

PN2<br />

DEM23<br />

PN4


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

PN5. En su opinión, ¿El Salvador es un país muy <strong>de</strong>mocrático, algo <strong>de</strong>mocrático, poco <strong>de</strong>mocrático, o nada<br />

<strong>de</strong>mocrático?<br />

(1) muy <strong>de</strong>mocrático(2) algo <strong>de</strong>mocrático(3) poco <strong>de</strong>mocrático<br />

(4) nada <strong>de</strong>mocrático (8) NS/NR<br />

ELSPN3A. ¿Qué tanto cree usted que <strong>el</strong> gobierno nacional repres<strong>en</strong>ta sus intereses y le b<strong>en</strong>eficia como<br />

ciudadano?(1) Mucho(2) Algo(3) Poco (4) Nada (8) No sabe, no respon<strong>de</strong> ELSPN3A<br />

EPN3B. ELSPN3B.¿Qué tanto cree usted que los diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan sus<br />

intereses y le b<strong>en</strong>efician como ciudadano?<br />

(1) Mucho (2) Algo (3) Poco(4) Nada (8) No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSPN3C. ¿Qué tanto cree usted que <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong> su localidad y <strong>el</strong> concejo municipal repres<strong>en</strong>ta sus intereses<br />

y le b<strong>en</strong>eficia como ciudadano?<br />

(1) Mucho(2) Algo (3) Poco (4) Nada (8) No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

PN5<br />

ELSPN3B<br />

ELSPN3C<br />

[Entrégu<strong>el</strong>e al <strong>en</strong>trevistado tarjeta "C"]<br />

Ahora vamos a cambiar a otra tarjeta. Esta nueva tarjeta ti<strong>en</strong>e una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 puntos, que van <strong>de</strong> 1 a 10, con <strong>el</strong> 1 indicando que<br />

usted <strong>de</strong>saprueba firmem<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> 10 indicando que usted aprueba firmem<strong>en</strong>te. Voy a leerle una lista <strong>de</strong> algunas acciones o cosas<br />

que <strong>la</strong>s personas pue<strong>de</strong>n hacer para llevar a cabo sus metas y objetivos políticos. Quisiera que me dijera con qué firmeza usted<br />

aprobaría o <strong>de</strong>saprobaría que <strong>la</strong>s personas hagan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 88<br />

Desaprueba firmem<strong>en</strong>te Aprueba firmem<strong>en</strong>te No sabe<br />

1-10, 88<br />

E5. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> manifestaciones permitidas por <strong>la</strong> ley. E5<br />

E8. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> una organización o grupo para tratar <strong>de</strong> resolver los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

E11. Que <strong>la</strong>s personas trabaj<strong>en</strong> <strong>en</strong> campañas <strong>el</strong>ectorales para un partido político o candidato.<br />

E15. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> un cierre o bloqueo <strong>de</strong> calles o carreteras. E15<br />

E14. Que <strong>la</strong>s personas invadan propieda<strong>de</strong>s o terr<strong>en</strong>os privados. E14<br />

E2. Que <strong>la</strong>s personas ocup<strong>en</strong> fábricas, oficinas y otros edificios. E2<br />

E3. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> un grupo que quiera <strong>de</strong>rrocar por medios viol<strong>en</strong>tos a un gobierno<br />

<strong>el</strong>egido.<br />

E3<br />

E16. Que <strong>la</strong>s personas hagan justicia por su propia mano cuando <strong>el</strong> Estado no castiga a los criminales<br />

E8<br />

E11<br />

E16<br />

257


[No recoja tarjeta "C"]<br />

258<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> algunas acciones que <strong>el</strong> Estado pue<strong>de</strong> tomar. Seguimos usando una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> uno a diez. Favor <strong>de</strong> usar otra<br />

vez <strong>la</strong> tarjeta C. En esta esca<strong>la</strong>, 1 significa que <strong>de</strong>saprueba firmem<strong>en</strong>te, y 10 significa que aprueba firmem<strong>en</strong>te.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 88<br />

Desaprueba firmem<strong>en</strong>te Aprueba firmem<strong>en</strong>te No sabe<br />

1-10, 88<br />

D32. ¿Hasta qué punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba una ley que prohíba <strong>la</strong>s protestas públicas? D32<br />

D33. ¿Hasta que punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba una ley que prohíba reuniones <strong>de</strong> cualquier grupo que critique<br />

<strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

D33<br />

D34. ¿Hasta que punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que <strong>el</strong> gobierno c<strong>en</strong>sure programas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión? D34<br />

D36. ¿Hasta que punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que <strong>el</strong> gobierno c<strong>en</strong>sure libros que están <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bibliotecas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s públicas?<br />

D36<br />

D37. ¿Hasta qué punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que <strong>el</strong> gobierno c<strong>en</strong>sure a los medios <strong>de</strong> comunicación que lo<br />

critican?<br />

Las preguntas que sigu<strong>en</strong> son para saber su opinión sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>as que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> El<br />

Salvador. Use siempre <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 puntos [tarjeta C].<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 88<br />

Desaprueba firmem<strong>en</strong>te Aprueba firmem<strong>en</strong>te No sabe<br />

D1. Hay personas que siempre hab<strong>la</strong>n mal <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> El Salvador, no sólo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong><br />

turno, sino <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno, ¿con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar <strong>de</strong> esas<br />

personas? Por favor léame <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>: [Son<strong>de</strong>e: ¿Hasta que punto?]<br />

D2. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted <strong>el</strong> que estas personas puedan llevar a cabo<br />

manifestaciones pacíficas con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> expresar sus puntos <strong>de</strong> vista? Por favor léame <strong>el</strong> número.<br />

D3. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted que estas personas puedan postu<strong>la</strong>rse para cargos<br />

públicos?<br />

D4. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted que estas personas salgan <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión para dar un<br />

discurso?<br />

D5. Y ahora, cambiando <strong>el</strong> tema, y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> los homosexuales, ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba<br />

que estas personas puedan postu<strong>la</strong>rse para cargos públicos?<br />

RECOGER TARJETA “C”<br />

DEM2. Con cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases está usted más <strong>de</strong> acuerdo:<br />

(1) A <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te como uno, le da lo mismo un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático<br />

(2) La <strong>de</strong>mocracia es preferible a cualquier otra forma <strong>de</strong> gobierno.<br />

(3) En algunas circunstancias un gobierno autoritario pue<strong>de</strong> ser preferible a uno <strong>de</strong>mocrático<br />

(8) NS<br />

DEM11. ¿Cree usted que <strong>en</strong> nuestro país hace falta un gobierno <strong>de</strong> mano dura, o que los problemas pue<strong>de</strong>n<br />

resolverse con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos?<br />

(1) Mano dura(2) Participación <strong>de</strong> todos (8) No respon<strong>de</strong><br />

1-10, 88<br />

D37<br />

D1<br />

D2<br />

D3<br />

D4<br />

D5<br />

DEM2<br />

DEM11


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

AUT1. Hay g<strong>en</strong>te que dice que necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido a través <strong>de</strong>l voto. Otros<br />

dic<strong>en</strong> que aunque <strong>la</strong>s cosas no funcion<strong>en</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, o sea <strong>el</strong> voto popu<strong>la</strong>r, es siempre lo mejor. ¿Qué<br />

pi<strong>en</strong>sa usted? [Leer]<br />

(1) Necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido<br />

(2) La <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral es lo mejor<br />

(8) NS/NR<br />

PP1. Durante <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones, alguna g<strong>en</strong>te trata <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cer a otras para que vot<strong>en</strong> por algún partido o candidato. ¿Con<br />

qué frecu<strong>en</strong>cia ha tratado usted <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cer a otros para que vot<strong>en</strong> por un partido o candidato? [Leer alternativas]<br />

(1) Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te (2) De vez <strong>en</strong> cuando (3) Rara vez (4) Nunca (8) NS/NR<br />

PP2. Hay personas que trabajan por algún partido o candidato durante <strong>la</strong>s campañas <strong>el</strong>ectorales. ¿Trabajó usted para<br />

algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004?<br />

(1) Sí trabajó (2) No trabajó (8) NS/NR<br />

Me gustaría que me indique si usted consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes actuaciones 1) corruptas y que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser castigadas; 2) corruptas pero<br />

justificadas bajo <strong>la</strong>s circunstancias; 3) no corruptas.<br />

DC1. Por ejemplo: Un diputado acepta una mordida <strong>de</strong> diez mil dó<strong>la</strong>res pagada por una empresa. Consi<strong>de</strong>ra<br />

usted que lo que hizo <strong>el</strong> diputado es [Leer alternativas]:<br />

1) corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

DC1<br />

2) corrupto pero justificado<br />

3) no corrupto NS=8<br />

DC10. Una madre con varios hijos ti<strong>en</strong>e que sacar una partida <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to para uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Para no per<strong>de</strong>r<br />

tiempo esperando, <strong>el</strong><strong>la</strong> paga 5 dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> más al empleado público municipal. Cree usted que lo que hizo <strong>la</strong><br />

señora es [Leer alternativas]:<br />

1) corrupto y <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>be ser castigada<br />

DC10<br />

2) corrupto pero se justifica<br />

3) no corrupto<br />

8) NS<br />

DC13. Una persona <strong>de</strong>sempleada es cuñado <strong>de</strong> un político importante, y éste usa su pa<strong>la</strong>nca para conseguirle<br />

un empleo público. ¿usted Cree que <strong>el</strong> político es [Leer alternativas]:<br />

1) corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

2) corrupto pero justificado<br />

3) no corrupto NS=8<br />

Ahora queremos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia personal con cosas que pasan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida...<br />

EXC2. ¿Algún ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> policía le pidió una mordida<br />

(o soborno) <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC6. ¿Un empleado público le ha solicitado una mordida (o soborno) <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> último año?<br />

EXC11. ¿Ha tramitado algo <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio/ <strong>de</strong>legación <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

Para tramitar algo <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio (como un permiso, por ejemplo) durante<br />

<strong>el</strong> último año, ¿ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna suma a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo exigido por<br />

<strong>la</strong> ley?<br />

No Sí NS INAP<br />

0 1 8<br />

0 1 8<br />

0<br />

1<br />

8<br />

9<br />

DC13<br />

AUT1<br />

EXC2<br />

EXC6<br />

EXC11<br />

259<br />

PP1<br />

PP2


EXC13. ¿Usted trabaja?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

En su trabajo, ¿le han solicitado alguna mordida <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC14. ¿En <strong>el</strong> último año, tuvo algún trato con los juzgados?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar una mordida <strong>en</strong> los juzgados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC15. ¿Usó servicios médicos públicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

Para ser at<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> un hospital o <strong>en</strong> un puesto <strong>de</strong> salud durante <strong>el</strong> último<br />

año, ¿ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna mordida (o soborno)?<br />

EXC16. ¿Tuvo algún hijo <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio durante <strong>el</strong> último año, ¿tuvo que pagar alguna<br />

mordida (o soborno)?<br />

EXC17.¿Algui<strong>en</strong> le pidió una mordida (o soborno) para evitar <strong>el</strong> corte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> luz <strong>el</strong>éctrica?<br />

EXC18. ¿Cree que como están <strong>la</strong>s cosas a veces se justifica pagar<br />

una mordida (o soborno)?<br />

EXC19. ¿Cree que <strong>en</strong> nuestra sociedad <strong>el</strong> pagar mordidas (o<br />

sobornos) es justificable <strong>de</strong>bido a los malos servicios públicos, o no<br />

es justificable?<br />

260<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No Sí NS INAP<br />

0<br />

0<br />

0<br />

1<br />

1<br />

1<br />

0 1 8 9<br />

8<br />

8<br />

8<br />

0 1 8<br />

0 1 8<br />

0 1 8<br />

EXC7. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia o lo que ha oído m<strong>en</strong>cionar, ¿<strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong> los funcionarios<br />

públicos esta...? [LEER] (1) Muy g<strong>en</strong>eralizada (2) Algo g<strong>en</strong>eralizada (3) Poco g<strong>en</strong>eralizada (4) Nada<br />

g<strong>en</strong>eralizada (8) NS/NR<br />

Ahora queremos saber cuanta información sobre <strong>política</strong> y sobre <strong>el</strong> país se le transmite a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te…<br />

GI1. ¿Cuál es <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong>l actual presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los Estados Unidos? [NO LEER: George Bush]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI2. ¿Cómo se l<strong>la</strong>ma <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> El Salvador? [NO LEER: Rubén Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI3. ¿Cuántos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e El Salvador? [NO LEER: 14]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI4. ¿Cuánto tiempo dura <strong>el</strong> período presi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong> El Salvador? [NO LEER: 5 años]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI5. ¿Cómo se l<strong>la</strong>ma <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Brasil? [NO LEER: Luiz Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva, aceptar también “Lu<strong>la</strong>”]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

9<br />

9<br />

9<br />

EXC13<br />

EXC14<br />

EXC15<br />

EXC16<br />

EXC17<br />

EXC18<br />

EXC19<br />

EXC7<br />

GI1<br />

GI2<br />

GI3<br />

GI4<br />

GI5


VB1. Para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> otra cosa...¿Ti<strong>en</strong>e usted Docum<strong>en</strong>to Único <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad (DUI)?<br />

(1) Sí(2) No(3) En trámite (8) NS<br />

VB2. ¿Votó usted <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?<br />

(1) Sí votó [Siga] (2) No votó [Pasar a VB4](8) NS [Pasar a VB6]<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSVB3 [VB3]. ¿Por qui<strong>en</strong> votó para Presi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales? [NO LEER LISTA]<br />

0. Ninguno (fue a votar pero <strong>de</strong>jo boleta <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, o anuló su voto)<br />

1. Antonio Saca (ARENA)<br />

2. Schafik Hándal (FMLN)<br />

3. Héctor Silva (Coalición CDU-PDC)<br />

4. Rafa<strong>el</strong> Machuca (PCN)<br />

5.Otro ___________________________________<br />

77. Otro<br />

88. NS/NR<br />

99. Inap (No votó)<br />

(Después <strong>de</strong> esta pregunta, Pasar a VB8)<br />

VB4. [Sólo para los que no votaron]<br />

¿Por qué no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales? [anotar una so<strong>la</strong> respuesta]<br />

1 Falta <strong>de</strong> transporte<br />

2 Enfermedad<br />

3 Falta <strong>de</strong> interés<br />

4 No le gustó ningún candidato<br />

5 No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

6 Falta <strong>de</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />

7 No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral<br />

10 No t<strong>en</strong>er edad necesaria<br />

11 Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado<br />

12 T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo<br />

13. Incapacidad física o discapacidad<br />

14. Otra razón<br />

(88) NS/NR<br />

(Después <strong>de</strong> esta pregunta, Pasar a VB6)<br />

VB8. [Para los que votaron] Cuando votó, ¿cual fue <strong>la</strong> razón más importante <strong>de</strong> su voto? [Leer todos] [Solo<br />

aceptar una respuesta]<br />

(1) Las cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato<br />

(2) El partido político <strong>de</strong>l candidato<br />

(3) El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato<br />

(8) NS (9) Inap (no votó)<br />

VB6. ¿Votó usted para diputado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones?<br />

1. Sí [Siga] 2. No. [pasa a ELSVB21] 8. NS [pasa a ELSVB21]<br />

ELSVB7. ¿Por cuál partido votó para diputado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones?<br />

0. Ninguno (fue a votar pero <strong>de</strong>jo boleta <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, o anuló su voto)<br />

1. ARENA<br />

2. FMLN<br />

3. PCN<br />

4. PDC<br />

5. CD<br />

6. PLN<br />

88. No sabe<br />

99. INAP (no votó)<br />

VB1<br />

VB2<br />

ELSVB3<br />

VB4<br />

VB8<br />

VB6<br />

ELSVB7<br />

261


262<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSVB21. Como usted sabe, un número importante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones para diputados y<br />

alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2006. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes motivos explica por qué <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no votó?<br />

1 Falta <strong>de</strong> transporte<br />

2 Enfermedad<br />

3 Falta <strong>de</strong> interés<br />

4 No le gustó ningún candidato<br />

5 No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

6 Falta <strong>de</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />

7 No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral<br />

10 No t<strong>en</strong>er edad necesaria<br />

11 Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado<br />

12 T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo<br />

13. Incapacidad física o discapacidad<br />

14. Otra razón<br />

(88) NS/NR<br />

VB10. ¿En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político?<br />

(1) Sí [Siga](2) No [pase a ELSVB14](8) NS [ pase a ELSVB14]<br />

VB11. ¿Con cuál partido político simpatiza usted ? [NO LEER LISTA].<br />

1. ARENA<br />

2. FMLN<br />

3. PCN<br />

4. PDC<br />

5. CD<br />

6. FDR<br />

88. No sabe<br />

99. INAP<br />

ELSVB12. ¿Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te usted <strong>de</strong> ese partido con <strong>el</strong> cual simpatiza? [Leer alternativas]<br />

1. Muy cercano2. Algo cercano<br />

3. Poco cercano 4. No se si<strong>en</strong>te cercano [Pase a ELSVB14]<br />

8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB13. ¿Qué tanto cree usted que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses?<br />

1. Mucho2. Algo 3. Poco4. Nada 9. INAP<br />

ELSVB14. En su opinión, los partidos políticos que han perdido credibilidad, ¿podrían recuperar esa<br />

credibilidad o ya no <strong>la</strong> pue<strong>de</strong>n recuperar?<br />

1. La podrían recuperar2. No <strong>la</strong> podrían recuperar 8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB15. ¿Qué tanto consi<strong>de</strong>ra usted que <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l<br />

pueblo? [Leer alternativas]<br />

1. Mucho2. Algo 3. Poco4. Nada 8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB17. En su opinión, ¿qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?<br />

[Leer alternativas]<br />

1. Muy <strong>de</strong>mocráticos2. Algo <strong>de</strong>mocráticos 3. Poco <strong>de</strong>mocráticos<br />

4. Nada <strong>de</strong>mocráticos 8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB19. ¿Está usted interesado <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos<br />

o esto es algo que sólo compete a los partidos?[Leer alternativas] 1. Sí estoy interesado<br />

2. Es algo que compete sólo a los partidos<br />

8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB21<br />

VB10<br />

VB11<br />

ELSVB12<br />

ELSVB13<br />

ELSVB14<br />

ELSVB15<br />

ELSVB17<br />

ELSVB19


USAR TARJETA “B” OTRA VEZ.<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> algunas actitu<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas. En una<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l 1 al 7 don<strong>de</strong> uno significa nada <strong>de</strong> acuerdo y 7 significa mucho<br />

<strong>de</strong> acuerdo, ¿hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

afirmaciones?<br />

AA1. Una manera muy eficaz <strong>de</strong> corregir los errores <strong>de</strong> los empleados es<br />

regañarlos fr<strong>en</strong>te a otros empleados ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo con esa<br />

práctica?<br />

AA2. La persona que aporta más dinero a <strong>la</strong> casa es <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

última pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l hogar. ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo?<br />

AA3. En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, los niños <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer preguntas so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong><br />

maestro lo indique. ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo?<br />

AA4. Cuando los niños se portan mal, se justifica a veces que sus padres les<br />

<strong>de</strong>n nalgadas. ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo?<br />

RECOGER TARJETA “B”<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSVB20. ¿Hasta qué punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que se haga una ley para obligar a los partidos políticos<br />

a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que lo<br />

gastan? [Leer alternativas]<br />

1. Aprueba mucho2. Aprueba algo3. Desaprueba algo4. Desaprueba mucho<br />

8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

POL1. ¿Qué tanto interés ti<strong>en</strong>e usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>: mucho, algo, poco o nada?<br />

1) Mucho 2) Algo 3) Poco 4) Nada 8) N/S<br />

POL2. ¿Con qué frecu<strong>en</strong>cia hab<strong>la</strong> usted <strong>de</strong> <strong>política</strong> con otras personas? (Leer alternativas)<br />

1) A diario 2) Algunas veces por semana 3) Algunas veces por mes 4) Rara vez 5) Nunca<br />

8) N/S<br />

Esca<strong>la</strong><br />

Nada Mucho<br />

NS/<br />

NR<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

Ahora cambiando <strong>de</strong> tema, ¿Alguna vez se ha s<strong>en</strong>tido discriminado o tratado <strong>de</strong> manera injusta por su apari<strong>en</strong>cia física o su forma <strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes lugares:<br />

DIS2. En <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong>l gobierno (juzgados, ministerios, alcaldías)<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR<br />

DIS3. Cuando buscaba trabajo <strong>en</strong> alguna empresa o negocio<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR(9) Inap (No buscó trabajo)<br />

DIS4. En reuniones o ev<strong>en</strong>tos sociales<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR<br />

DIS5. En lugares públicos (como <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za o <strong>el</strong> mercado)<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR<br />

ELSVB20<br />

POL1<br />

POL2<br />

AA1<br />

AA2<br />

AA3<br />

AA4<br />

DIS2<br />

DIS3<br />

DIS4<br />

DIS5<br />

263


264<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora para terminar, le voy hacer algunas preguntas para fines estadísticos...<br />

ED. ¿Cuál fue <strong>el</strong> último año <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza que usted aprobó?<br />

_____ Año <strong>de</strong> ___________________ (primaria, secundaria, universitaria) = ________ años total [Usar tab<strong>la</strong> abajo para código]<br />

Ninguno 0<br />

1° 2° 3° 4° 5° 6°<br />

Primaria 1 2 3 4 5 6<br />

Secundaria 7 8 9 10 11 12<br />

Universitaria 13 14 15 16 17 18+<br />

No sabe/no respon<strong>de</strong> 88<br />

Q2. ¿Cuál es su edad <strong>en</strong> años cumplidos? __________ años Q2<br />

Q3. ¿Cuál es su r<strong>el</strong>igión? [No leer alternativas]<br />

(1) Católica<br />

(2) Cristiana no católica (incluye Testigos <strong>de</strong> Jehová)<br />

(3) Otra no cristiana<br />

(5) Evangélica<br />

(4) Ninguna<br />

(8) No sabe o no quiere m<strong>en</strong>cionar<br />

[Mostrar lista <strong>de</strong> rangos Tarjeta E ]<br />

Q10. ¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes rangos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ingresos familiares m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> este hogar,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong>l exterior y <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> todos los adultos e hijos que trabajan?<br />

(00) Ningún ingreso<br />

(01) M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> $45<br />

(02) Entre $46- $90<br />

(03) $91-$144<br />

(04) $145-$288<br />

(05) $289-$432<br />

(06) $433-$576<br />

(07) $577-$720<br />

(08) $721-1008<br />

(09) $1009-$1440<br />

(10)$1440-y mas<br />

(88) NS/NR<br />

RECOGER TARJETA E<br />

Q10A. ¿Recibe su familia remesas <strong>de</strong>l exterior?<br />

NO MARCAR 99, PASA A Q10C 99. Inap<br />

SI PREGUNTAR MONTO:<br />

¿Cuanto recibe por mes? [usar códigos <strong>de</strong> pregunta Q10 si dijo cantidad <strong>en</strong> moneda nacional; si dijo <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>en</strong> moneda extranjera, escribir cantidad y especificar moneda] __________________<br />

Q10B. ¿Hasta que punto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n los ingresos familiares <strong>de</strong> esta casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong>l exterior?<br />

(1) mucho(2) algo(3) poco(4) nada(8) NS/NR(9) INAP<br />

Q10C. ¿Ti<strong>en</strong>e usted familiares cercanos que antes vivieron <strong>en</strong> esta casa y que hoy estén residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

exterior? [Si dijo Sí, preguntar dón<strong>de</strong>]<br />

(1) Sí, <strong>en</strong> los Estados Unidos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

(2) Sí, <strong>en</strong> los Estados Unidos y <strong>en</strong> otros países<br />

(3) Sí, <strong>en</strong> otros países (no <strong>en</strong> Estados Unidos)<br />

(4) No<br />

(8) NS/NR<br />

ED<br />

Q3<br />

Q10<br />

Q10A<br />

Q10B<br />

Q10C


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Q14. ¿Ti<strong>en</strong>e usted int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> irse a vivir o a trabajar a otro país <strong>en</strong> los próximos tres años?<br />

1) Sí 2) No8) NS/NR<br />

Q10D. El sa<strong>la</strong>rio o su<strong>el</strong>do que usted percibe y <strong>el</strong> total <strong>de</strong>l ingreso familiar: [Leer alternativas]<br />

1. Les alcanza bi<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong>n ahorrar<br />

2. Les alcanza justo sin gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

3. No les alcanza, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s<br />

4. No les alcanza, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

8. [No leer] NS/NR<br />

Q11. ¿Cuál es su estado civil? [No leer alternativas]<br />

(1) Soltero (2) Casado (3) Unión libre (acompañado) (4) Divorciado (5) Separado (6) Viudo (8) NS/NR Q11<br />

Q12. ¿Cuántos hijos(as) ti<strong>en</strong>e? _________ (00= ninguno) NS……88. Q12 |___|___|<br />

ELSETID. ¿Usted consi<strong>de</strong>ra que es una persona:b<strong>la</strong>nca, mestiza, indíg<strong>en</strong>a, Afro-<strong>salvador</strong>eña (negra), mu<strong>la</strong>ta,<br />

u otra?<br />

(1) B<strong>la</strong>nca(2) Mestiza(3) Indíg<strong>en</strong>a (7) Otra<br />

(8) NS/NR<br />

Q14<br />

Q10D<br />

ELSETID<br />

ELSETIDA. Consi<strong>de</strong>ra que su madre es o era una persona, mestiza, indíg<strong>en</strong>a, negra o mu<strong>la</strong>ta?<br />

(1) B<strong>la</strong>nca (2) Mestiza (3) Indíg<strong>en</strong>a (7) Otra (8) NS/NR ELSETIDA<br />

ELSLENG1. ¿Cuál es su l<strong>en</strong>gua materna, o <strong>el</strong> primer idioma que ha hab<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pequeño <strong>en</strong> su casa?<br />

[acepte una alternativa]<br />

(1) Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no (2) Nahualt (4) Otro (nativo) (5) Otro extranjero (8) NS/NR<br />

Para finalizar, podría <strong>de</strong>cirme si <strong>en</strong> su casa ti<strong>en</strong><strong>en</strong>: (leer todos]<br />

R1. T<strong>el</strong>evisor (0) No (1) Sí R1<br />

R3. Refrigeradora (nevera) (0) No (1) Sí R3<br />

R4. T<strong>el</strong>éfono conv<strong>en</strong>cional (no<br />

c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r)<br />

(0) No (1) Sí<br />

R4<br />

R4A. T<strong>el</strong>éfono c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r (0) No (1) Sí R4A<br />

R5. Vehículo (0) No (1) Uno (2) Dos (3) Tres o más R5<br />

R6. Lavadora <strong>de</strong> ropa (0) No (1) Sí R6<br />

R7. Microondas (0) No (1) Sí R7<br />

R8. Motocicleta (0) No (1) Sí R8<br />

R12. Agua potable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> casa<br />

(0) No (1) Sí<br />

R12<br />

R14. Cuarto <strong>de</strong> baño <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />

(0) No (1) Sí<br />

R14<br />

R15. Computadora (0) No (1) Sí R15<br />

ELSLENG1<br />

265


266<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

OCUP1. ¿Cuál es su ocupación principal? [No leer alternativas; si contesta que está sin<br />

trabajo o <strong>de</strong>sempleado preguntar cuál era su ocupación anterior (anotar código) y<br />

luego marcar “No” <strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta sigui<strong>en</strong>te (OCUP4)]<br />

1. Profesional, directivo<br />

2. Técnico<br />

3. Oficinista<br />

4. Comerciante<br />

5. Campesino o agricultor<br />

6. Peón agríco<strong>la</strong> (trabaja <strong>la</strong> tierra para otros)<br />

7. Artesano<br />

8. Servicio doméstico<br />

9. Otros servicios<br />

10. Obrero especializados (operador <strong>de</strong> maquinaria)<br />

11. Obrero no especializados<br />

12. Estudiante [Pase a MIG1]<br />

13. Ama <strong>de</strong> casa[Pase a MIG1]<br />

14. P<strong>en</strong>sionado , jubi<strong>la</strong>do, r<strong>en</strong>tista[Pase a MIG1]<br />

88. NS/NR<br />

OCUP4. ¿Está usted trabajando actualm<strong>en</strong>te?<br />

1. Sí [Siga]<br />

2. No [Pasar a DESOC2]<br />

8. NS/NR [Pasar a MIG1]<br />

OCUP1A En su ocupación principal usted es: [Leer alternativas]<br />

1. Asa<strong>la</strong>riado <strong>de</strong>l gobierno?<br />

2. Asa<strong>la</strong>riado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector privado?<br />

3. Patrono o socio <strong>de</strong> empresa?<br />

4. Trabajador por cu<strong>en</strong>ta propia?<br />

5. Trabajador no remunerado o sin pago?<br />

8. NS/NR<br />

9. INAP<br />

OCUP1B1. ¿En total cuántos empleados hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa o <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> usted<br />

trabaja? [Leer alternativas]<br />

(1) M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 5 empleados<br />

(2) De 5 a 9 empleados<br />

(3) De 10 a 19 empleados<br />

(4) De 20 a 100 empleados<br />

(5) Más <strong>de</strong> 100 empleados<br />

(8) NS/NR<br />

(9) INAP<br />

OCUP1C. ¿Ti<strong>en</strong>e usted seguro social?<br />

1. Sí<br />

2. No<br />

8.NS/NR<br />

DESOC2. [SOLO SI RESPONDIO NO A OCUP4] => ¿Por cuántas semanas durante <strong>el</strong><br />

último año no ha t<strong>en</strong>ido trabajo? ______ semanas<br />

(88) NS(99) Inap<br />

OCUP1<br />

OCUP4<br />

OCUP1A<br />

OCUP1B1<br />

OCUP1C<br />

DESOC2<br />

MIG1. Durante su niñez, ¿dón<strong>de</strong> vivió usted principalm<strong>en</strong>te? <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo? <strong>en</strong> un pueblo? O <strong>en</strong> una<br />

ciudad?:<br />

1. En <strong>el</strong> campo 2. En un pueblo 3. En una ciudad 8. NS/NR<br />

MIG1


MIG2. Hace 5 años, ¿don<strong>de</strong> residía usted? [Leer alternativas]<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

1. En este mismo municipio [Pase a TI] 2. En otro municipio <strong>en</strong> <strong>el</strong> país [Siga] 3. En otro país [Pase a TI] 8.<br />

NS/NR [Pase a TI]<br />

MIG3. El lugar don<strong>de</strong> vivía hace 5 años era: [Leer alternativas]<br />

(1) Un pueblo o una ciudad más pequeño que este<br />

(2) Un pueblo o una ciudad más gran<strong>de</strong> que este<br />

(3) Un pueblo o ciudad igual que este<br />

(8) NS/NR<br />

(9) INAP<br />

Hora terminada <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista _______ : ______<br />

TI. Duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista [minutos, ver página # 1] _____________<br />

Estas son todas <strong>la</strong>s preguntas que t<strong>en</strong>go. Muchísimas gracias por su co<strong>la</strong>boración.<br />

Yo juro que esta <strong>en</strong>trevista fue llevada a cabo con <strong>la</strong> persona indicada.<br />

Firma <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistador__________________ Fecha ____ /_____ /_____<br />

Firma <strong>de</strong>l supervisor <strong>de</strong> campo _________________<br />

Com<strong>en</strong>tarios: ____________________________________________________________________________________________<br />

____________________________________________________________________________________________<br />

Firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que digitó los datos __________________________________<br />

Firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que verificó los datos _______________________________<br />

MIG2<br />

MIG3<br />

TI<br />

267

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!