10.05.2013 Views

cultura política de la democracia en el salvador - Plataforma ...

cultura política de la democracia en el salvador - Plataforma ...

cultura política de la democracia en el salvador - Plataforma ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

…… …………… …………………… ……………… ……………………… ………………… … …………………………… …<br />

CULTURA POLÍÍTIICA DE LA DEMOCRACIIA<br />

EN EL SALVADOR: 2006<br />

………… …………… …………………… ……………… ……………………… ………………… … …………………………… …<br />

Ricardo Córdova Macías,<br />

Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong> Ungo<br />

José Migu<strong>el</strong> Cruz,<br />

Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública<br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana José Simeón Cañas<br />

Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson, Ph.D.,<br />

Coordinador ci<strong>en</strong>tífico y editor <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie,<br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt<br />

……………………………………………………………………………………………………………………………………… …<br />

San Salvador, <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2007


321.87284 Córdova Macías, Ricardo<br />

C796c Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006 / Ricardo<br />

Córdova Macías, José Migu<strong>el</strong> Cruz A<strong>la</strong>s y Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson. --<br />

slv 1a. ed. -- San Salvador, El Salv.: IUDOP, 2007<br />

297 p. : il. gráficos, tab<strong>la</strong>s; 28 cm.<br />

ISBN 13: 978-0-9777042-5-5<br />

ISBN 10: 0-9777042-5-4<br />

1. Democracia-investigaciones. 2. Condiciones sociales-<strong>en</strong>cuestas-<br />

El Salvador. 3. El Salvador-<strong>política</strong> y gobierno-siglo XXI. I. Cruz A<strong>la</strong>s,<br />

José Migu<strong>el</strong>. II. S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. III. Título<br />

Este estudio se realizó gracias al patrocinio otorgado por <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> Democracia y<br />

Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional. Las<br />

opiniones expresadas <strong>en</strong> este estudio correspon<strong>de</strong>n a sus autores y no necesariam<strong>en</strong>te<br />

reflejan los puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo<br />

Internacional.


Índice <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Índice <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s y gráficos............................................................................................................................iv<br />

Pres<strong>en</strong>tación .................................................................................................................................................xi<br />

Prólogo ...................................................................................................................................................... xiii<br />

Resum<strong>en</strong> ejecutivo .....................................................................................................................................xxi<br />

Introducción ............................................................................................................................................xxvii<br />

I. El contexto <strong>de</strong>l país ............................................................................................................................1<br />

1.1 El contexto socio-económico..............................................................................................................1<br />

1.1.1 Una visión regional sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano con énfasis <strong>en</strong> El Salvador ..............................1<br />

1.1.2 La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> El Salvador...................................................................................4<br />

1.1.3 El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía .............................................................................................4<br />

1.1.4 Evaluación ciudadana sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía ........................................................7<br />

1.2 El esc<strong>en</strong>ario político-<strong>el</strong>ectoral.............................................................................................................8<br />

1.3 El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador ................................................................................12<br />

II. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta ..............................................................................................................15<br />

2.1 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final ....................................................................................................15<br />

2.2 Comparación <strong>de</strong> algunas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción................................19<br />

III. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia...................................................................................................21<br />

3.1 La noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia para los <strong>salvador</strong>eños...............................................................................21<br />

3.2 Opiniones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia .........................................................................................................30<br />

3.3 Definición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema...................................................................................36<br />

3.4 Conclusiones.....................................................................................................................................38<br />

IV. Apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia................................................................................................................41<br />

4.1 Apoyo al sistema...............................................................................................................................41<br />

4.1.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema (1995-2006)..........................................................................43<br />

4.1.2 Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparada ......................................................................45<br />

4.1.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador ......................................................45<br />

4.1.4 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> apoyo al sistema ......................................................................................................45<br />

4.1.5 Edad y apoyo al sistema ............................................................................................................46<br />

4.1.6 Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso y apoyo al sistema ..........................................................................................46<br />

4.1.7 Educación y apoyo al sistema....................................................................................................47<br />

4.1.8 Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte y apoyo al sistema .........................................................49<br />

4.1.9 I<strong>de</strong>ología y apoyo al sistema......................................................................................................50<br />

4.1.10 Prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> y apoyo al sistema ...................................................................................51<br />

4.1.11 Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema ..............................52<br />

4.1.12 Situación económica <strong>de</strong>l país y apoyo al sistema....................................................................54<br />

4.1.13 Confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial y apoyo al sistema................................................................55<br />

4.1.14 Trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad y apoyo al sistema ...........................................................56<br />

4.1.15 Estrato pob<strong>la</strong>cional y apoyo al sistema....................................................................................57<br />

4.1.16 Conjunto <strong>de</strong> ítems <strong>de</strong> apoyo ext<strong>en</strong>dido al sistema...................................................................59<br />

4.2 Tolerancia .........................................................................................................................................62<br />

4.2.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> (1995-2006)................................................................................63<br />

4.2.2 Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparada....................................................................65<br />

4.2.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador ....................................................65<br />

4.2.4 Mo<strong>de</strong>lo sobre <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>............................................................................................65<br />

4.2.5 Educación y tolerancia...............................................................................................................66<br />

4.2.6 Género y tolerancia....................................................................................................................67<br />

4.2.7 Equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar y tolerancia .........................................................................................68<br />

4.2.8 Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte y tolerancia ....................................................................69<br />

i


ii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

4.2.9 I<strong>de</strong>ología y tolerancia ................................................................................................................70<br />

4.2.10 Satisfacción funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y tolerancia....................................................72<br />

4.2.11 Estrato pob<strong>la</strong>cional y tolerancia...............................................................................................73<br />

4.3 Apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable ....................................................................................................74<br />

4.3.1 Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre tolerancia y apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador .....................................75<br />

4.3.2 La estabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> una perspectiva comparada.......................................................76<br />

4.4 Conclusiones.....................................................................................................................................77<br />

V. Corrupción y <strong>de</strong>mocracia .................................................................................................................79<br />

5.1 Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción .....................................................................................81<br />

5.2 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción .................................................................................................................89<br />

5.2.1 Las víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción....................................................................................................93<br />

5.3 La justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción.......................................................................................................95<br />

5.4 Corrupción y <strong>de</strong>mocracia................................................................................................................101<br />

5.5 Conclusiones...................................................................................................................................103<br />

VI. D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia y Estado <strong>de</strong> Derecho.................................................................................................105<br />

6.1 La victimización por crim<strong>en</strong> ...........................................................................................................107<br />

6.1.1 La <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito..............................................................................................................111<br />

6.1.2 Victimización y confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema .................................................................................116<br />

6.2 S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.....................................................................................121<br />

6.3 Conclusiones...................................................................................................................................127<br />

VII. Gobiernos locales ...........................................................................................................................129<br />

7.1 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno..................................................129<br />

7.2 Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno municipal ........................................................................131<br />

7.2.1 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal.........................................................................................131<br />

7.2.2 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal................................................................133<br />

7.2.3 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> una perspectiva comparada........................................133<br />

7.2.4 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones...................................................................134<br />

7.2.5 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones al gobierno municipal <strong>en</strong> una<br />

perspectiva comparativa ...................................................................................................................135<br />

7.3 Satisfacción con los servicios municipales .....................................................................................136<br />

7.3.1 Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos y satisfacción con los servicios prestados por<br />

<strong>la</strong> municipalidad ...............................................................................................................................137<br />

7.3.2 Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad (1995-2006) ...........................138<br />

7.3.3 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad................138<br />

7.3.4 Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa ......................................................................................................................................139<br />

7.4 Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s...............................................................139<br />

7.4.1 Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos y satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

municipalida<strong>de</strong>s................................................................................................................................140<br />

7.4.2 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s .......................141<br />

7.5 ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero?...........................................................................141<br />

7.5.1 ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero? (1995-2006) ..............................................142<br />

7.6 Disposición a pagar más impuestos ................................................................................................144<br />

7.6.1 Disposición a pagar más impuestos (1995-2006)....................................................................144<br />

7.7 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad........................................................................................................144<br />

7.7.1 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s ...........................................................145<br />

7.8 Conclusiones...................................................................................................................................145<br />

VIII. Comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral ..............................................................................................................147<br />

8.1 Los votantes <strong>salvador</strong>eños ..............................................................................................................147<br />

8.1.1 Una aproximación a <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> los no votantes............................................................149


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

8.1.2 Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l<br />

pueblo ...............................................................................................................................................151<br />

8.1.3 Determinantes <strong>de</strong>l voto............................................................................................................153<br />

8.1.4 Las explicaciones socio-<strong>de</strong>mográficas ....................................................................................153<br />

8.1.5 Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos e int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto......................................................................................156<br />

8.1.6 Los factores políticos...............................................................................................................157<br />

8.2 La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos................................................................................160<br />

8.3 Valoraciones sobre los partidos políticos........................................................................................164<br />

8.3.1 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos .................................................................................164<br />

8.3.2 La cercanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con los partidos..............................................................................166<br />

8.3.3 Las valoraciones acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos...................................................168<br />

8.3.4 Las opiniones con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral.........................170<br />

8.4 Ori<strong>en</strong>taciones <strong>política</strong>s....................................................................................................................172<br />

8.5 Valoraciones sobre <strong>el</strong> gobierno.......................................................................................................177<br />

8.6 Conclusiones...................................................................................................................................180<br />

IX. Capital social y <strong>de</strong>mocracia............................................................................................................181<br />

9.1 La confianza interpersonal <strong>en</strong> El Salvador .....................................................................................182<br />

9.2 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones.........................................................................................................188<br />

9.3 Participación cívica.........................................................................................................................191<br />

9.4 Capital social y <strong>de</strong>mocracia ............................................................................................................195<br />

9.5 Conclusiones...................................................................................................................................200<br />

X. Resolución <strong>de</strong> conflictos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación...........................................................................201<br />

10.1 Resolución <strong>de</strong> conflictos ...............................................................................................................202<br />

10.2 Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación..............................................................................................................210<br />

10.3 Conclusiones.................................................................................................................................219<br />

Bibliografía................................................................................................................................................221<br />

Apéndices..................................................................................................................................................227<br />

Apéndice A: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l estudio <strong>en</strong> El Salvador..................................................228<br />

Universo pob<strong>la</strong>cional ............................................................................................................................228<br />

Pob<strong>la</strong>ción ..............................................................................................................................................228<br />

Método <strong>de</strong> muestreo..............................................................................................................................228<br />

Marco muestral .....................................................................................................................................229<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ...........................................................................................................................229<br />

Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y áreas urbano/rural..............................................................229<br />

Ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por “no cobertura”...............................................................................................231<br />

S<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo.................................................................................232<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información .....................................................................................................236<br />

Análisis estadístico ...........................................................................................................................236<br />

Precisión <strong>de</strong> los resultados................................................................................................................237<br />

Apéndice B: Las tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> regresión .........................................................................................................238<br />

Apéndice C: Carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IUDOP ....................................................................................245<br />

Apéndice D: Cuestionario aplicado <strong>en</strong> El Salvador ..................................................................................246<br />

iii


Índice <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s y gráficos<br />

Índice <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s<br />

Tab<strong>la</strong> I.1. Posición mundial re<strong>la</strong>tiva al <strong>de</strong>sarrollo humano e IDH <strong>de</strong> El Salvador........................................2<br />

Tab<strong>la</strong> I.2. El Salvador: El Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano por Departam<strong>en</strong>to 1999-2004 y sus<br />

dim<strong>en</strong>siones para <strong>el</strong> 2004. ..................................................................................................................3<br />

Tab<strong>la</strong> I.3. Tratados <strong>de</strong> Libre Comercio vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> El Salvador...................................................................6<br />

Tab<strong>la</strong> I.4. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 1999-2004. .............................................................9<br />

Tab<strong>la</strong> I.5. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas (2000-2006). ..............................................................10<br />

Tab<strong>la</strong> I.6. Número <strong>de</strong> diputados <strong>el</strong>ectos por partido, 2000-2006. ...............................................................10<br />

Tab<strong>la</strong> I.7. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales, 2000-2006................................................................11<br />

Tab<strong>la</strong> I.8. Número <strong>de</strong> alcaldías obt<strong>en</strong>idas por partido, <strong>el</strong>ecciones, 2000-2006...........................................11<br />

Tab<strong>la</strong> II.1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EHPM y<br />

<strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC..................................................................................19<br />

Tab<strong>la</strong> III.1. ¿Qué significa para usted <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? ................................................................................23<br />

Tab<strong>la</strong> III.2. Significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia según categoría............................................................................24<br />

Tab<strong>la</strong> III.3. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador según concepciones sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, 2006..............................................................................................................................32<br />

Tab<strong>la</strong> III.4. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según concepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006. .......................................35<br />

Tab<strong>la</strong> III.5. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral según <strong>de</strong>finiciones sobre<br />

<strong>de</strong>mocracia, 2006..............................................................................................................................36<br />

Tab<strong>la</strong> IV.1. Re<strong>la</strong>ción teórica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas. ................75<br />

Tab<strong>la</strong> IV.2. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> El Salvador, 2006..........................76<br />

Tab<strong>la</strong> IV.3. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006. ...............76<br />

Tab<strong>la</strong> V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos según año, 2004-2006....................83<br />

Tab<strong>la</strong> V.2. Opiniones sobre situaciones <strong>de</strong> corrupción, 2006. ..................................................................100<br />

Tab<strong>la</strong> VI.1. Satisfacción con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> seguridad y justicia,<br />

2006................................................................................................................................................116<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.1. Cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> razón más importante <strong>de</strong>l voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004<br />

y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004 recodificado. ..............................149<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.2. Razones por <strong>la</strong> cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong><br />

2004................................................................................................................................................150<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.3 Razones por <strong>la</strong>s cuales otros no votaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006. .................151<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.4. Cruce <strong>en</strong>tre que tan cerca se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza y que tanto cree<br />

que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006. ..............................................................................168<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.5. Partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006............................................172<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.6. Cruce <strong>en</strong>tre i<strong>de</strong>ología y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> 2006..........175<br />

Tab<strong>la</strong> X.1. Respuestas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos según esco<strong>la</strong>ridad y zona <strong>de</strong>l país, 2006. ...............205<br />

Tab<strong>la</strong> X.2. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que han escuchado sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, según<br />

variables, 2006................................................................................................................................212<br />

Tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Apéndice A<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y zona. ............................................................................231<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ajustada <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> “tasa <strong>de</strong> no cobertura” según estrato<br />

y zona. ............................................................................................................................................231<br />

Tab<strong>la</strong> 3. Listado <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong>l Estrato 2 utilizado para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los mismos..........................233<br />

Tab<strong>la</strong> 4. Distribución <strong>de</strong> cuotas por sexo y edad.......................................................................................235


Tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Apéndice B<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.4. Predictores <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006. ..................................................................................238<br />

Tab<strong>la</strong> IV.5. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006. ............................................................................239<br />

Tab<strong>la</strong> V.3. Predictores <strong>de</strong> victimización por corrupción, 2006.................................................................239<br />

Tab<strong>la</strong> V.4. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> justificación por corrupción, 2006. ..............................................................240<br />

Tab<strong>la</strong> VI.2. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006. ....................................................................241<br />

Tab<strong>la</strong> VII.1. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal, 2006. .......................................................242<br />

Tab<strong>la</strong> VII.2. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con los servicios que presta <strong>la</strong> municipalidad, 2006. ...........242<br />

Tab<strong>la</strong> VII.3. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2006...............243<br />

Tab<strong>la</strong> VII.4. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2006....................................................243<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.7. Predictores <strong>de</strong>l voto, 2006...................................................................................................244<br />

Índice <strong>de</strong> gráficos<br />

Gráfico I.1. C<strong>en</strong>troamérica: Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano, 1997-2003.........................................................2<br />

Gráfico I.2. Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to PIB real (colones 1990). ...........................................................................5<br />

Gráfico I.3. Remesas como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB, 1995-2005. ........................................................................6<br />

Gráfico I.4. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, 2006...........................................................7<br />

Gráfico I.5. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, comparada con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace doce<br />

meses, 2006. .......................................................................................................................................8<br />

Gráfico II.1. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por género. ..........................................................................16<br />

Gráfico II.2. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por edad...............................................................................16<br />

Gráfico II.3. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por niv<strong>el</strong> educativo..............................................................17<br />

Gráfico II.4. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por ingreso familiar m<strong>en</strong>sual. .............................................18<br />

Gráfico II.5. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. .....................................................18<br />

Gráfico III.1. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006..................................25<br />

Gráfico III.2. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006...............26<br />

Gráfico III.3. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según género, 2006. ......................................................27<br />

Gráfico III.4. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> educativo, 2006..........................................28<br />

Gráfico III.5. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según zona urbana o rural, 2006. ..................................29<br />

Gráfico III.6. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según posición i<strong>de</strong>ológica, 2006. ..................................30<br />

Gráfico III.7. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006...........................................................31<br />

Gráfico III.8. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático es El Salvador, 2006.....................................................32<br />

Gráfico III.9. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2004 y 2006. .........................................34<br />

Gráfico III.10. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2006. ............35<br />

Gráfico III.11. Apoyo al sistema según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006. .........................................37<br />

Gráfico III.12. Tolerancia según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.....................................................38<br />

Gráfico IV.1. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006. .................43<br />

Gráfico IV.2. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 1995-<br />

2006..................................................................................................................................................44<br />

Gráfico IV.3. Apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador (1995-2006): esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> ítems c<strong>en</strong>trales............................44<br />

Gráfico IV.4. Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparativa. ..............................................................45<br />

Gráfico IV.5. Apoyo al sistema según edad, 2006......................................................................................46<br />

Gráfico IV.6. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso, 2006....................................................................47<br />

Gráfico IV.7. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> educativo, 2006.....................................................................48<br />

Gráfico IV.8. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> educativo por género, 2006...................................................49<br />

Gráfico IV.9. Apoyo al sistema según evaluación trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, 2006.........................................50<br />

Gráfico IV.10. Apoyo al sistema según i<strong>de</strong>ología, 2006.............................................................................51<br />

Gráfico IV.11. Apoyo al sistema según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006.............................................................52<br />

v


vi<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IV.12. Apoyo al sistema según opinión sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l país, 2006. .................53<br />

Gráfico IV.13. Apoyo al sistema según <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

2006..................................................................................................................................................54<br />

Gráfico IV.14. Apoyo al sistema según situación económica <strong>de</strong>l país, 2006..............................................55<br />

Gráfico IV.15. Apoyo al sistema según confianza sistema judicial, 2006. .................................................56<br />

Gráfico IV.16. Apoyo al sistema según satisfacción trato gobierno local, 2006. .......................................57<br />

Gráfico IV.17. Apoyo al sistema según tamaño <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, 2006...........................................58<br />

Gráfico IV.18. Apoyo al sistema según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006. ............................................................59<br />

Gráfico IV.19. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, 2006...................................................................................60<br />

Gráfico IV.20. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones comparando 2004 y 2006. ..................................................61<br />

Gráfico IV.21. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006. ............63<br />

Gráfico IV.22. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 1995-<br />

2006..................................................................................................................................................64<br />

Gráfico IV.23. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006...................................................................64<br />

Gráfico IV.24. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparativa. ..........................................................65<br />

Gráfico IV.25. Tolerancia según niv<strong>el</strong> educativo, 2006..............................................................................66<br />

Gráfico IV.26. Tolerancia según niv<strong>el</strong> educativo por género, 2006............................................................67<br />

Gráfico IV.27. Tolerancia según género, 2006. ..........................................................................................68<br />

Gráfico IV.28. Tolerancia según equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar, 2006.................................................................69<br />

Gráfico IV.29. Tolerancia según evaluación trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, 2006..................................................70<br />

Gráfico IV.30. Tolerancia según i<strong>de</strong>ología, 2006. ......................................................................................71<br />

Gráfico IV.31. Tolerancia según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006. ......................................................................72<br />

Gráfico IV.32. Tolerancia según satisfacción funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocracia, 2006......................................73<br />

Gráfico IV.33. Tolerancia según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006........................................................................74<br />

Gráfico IV.34. Actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable: El Salvador <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa. .....................................................................................................................................77<br />

Gráfico V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos, 2006. ..........................................82<br />

Gráfico V.2. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006...............................................83<br />

Gráfico V.3. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según exposición a los medios <strong>de</strong> comunicación, 2006............85<br />

Gráfico V.4. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006.............................86<br />

Gráfico V.5. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006. ..................................................................87<br />

Gráfico V.6. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006..............................................88<br />

Gráfico V.7. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según área urbana o rural, 2006................................................89<br />

Gráfico V.8. Actos <strong>de</strong> corrupción sufridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006.............................................................91<br />

Gráfico V.9. Sobornos a empleados públicos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, 2004-2006...............................................92<br />

Gráfico V.10. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. .........................93<br />

Gráfico V.11. Victimización por corrupción según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza, 2006................................................94<br />

Gráfico V.12. Opiniones <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, 2006...............................................................96<br />

Gráfico V.13. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. .........................................97<br />

Gráfico V.14. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006...............................................................98<br />

Gráfico V.15. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad, 2006..................................................................98<br />

Gráfico V.16. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según victimización por corrupción, 2006. ..........................99<br />

Gráfico V.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones según victimización por corrupción, 2006.........................102<br />

Gráfico V.18. Apoyo al sistema según victimización por corrupción, 2006.............................................102<br />

Gráfico V.19. Tolerancia según victimización por corrupción, 2006. ......................................................103<br />

Gráfico VI.1. Los principales problemas <strong>de</strong>l país según los <strong>salvador</strong>eños, 2006. ....................................105<br />

Gráfico VI.2. Victimización <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. ................................................................109<br />

Gráfico VI.3. Tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito sufrido por <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado, 2006...................................................................110<br />

Gráfico VI.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, 2006...................................................................111<br />

Gráfico VI.5. D<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido, 2006.......................................................................................112<br />

Gráfico VI.6. Razones por <strong>la</strong>s cuales no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho, 2006. ..........................................................113


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico VI.7. Confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigaría al culpable <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito, 2006. .................114<br />

Gráfico VI.8. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> justicia y seguridad, 2004-2006.......................115<br />

Gráfico VI.9. Opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2004-2006. ........................................116<br />

Gráfico VI.10. Opinión sobre <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, 2006. .............................117<br />

Gráfico VI.11. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006. .................................118<br />

Gráfico VI.12. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006. .....................................................119<br />

Gráfico VI.13. Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

victimización, 2006. .......................................................................................................................120<br />

Gráfico VI.14. Justificación a golpe <strong>de</strong> estado según distintas condiciones, 2006. ..................................121<br />

Gráfico VI.15. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según año, 2004-2006.................................................................122<br />

Gráfico VI.16. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.................................................123<br />

Gráfico VI.17. Opinión sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, 2006................................124<br />

Gráfico VI.18. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006............................125<br />

Gráfico VI.19. Victimización según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006...........................................125<br />

Gráfico VI.20. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, 2006. ...........................126<br />

Gráfico VI.21. Apoyo al sistema político y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> seguridad, 2006. .....................................................................................................127<br />

Gráfico VI.22. Opinión sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia como am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>l país, 2006...............128<br />

Gráfico VII.1. ¿A quién ha solicitado ayuda o cooperación?, 2004 y 2006..............................................130<br />

Gráfico VII.2. Solicitud <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> municipalidad según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006. ..........................130<br />

Gráfico VII.3. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006. .............................................131<br />

Gráfico VII.4. Asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año según estrato pob<strong>la</strong>cional, 2006. .........132<br />

Gráfico VII.5. ¿Hasta qué punto los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad hac<strong>en</strong> caso a lo que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> esas reuniones?, 2006. .......................................................................................................133<br />

Gráfico VII.6. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa, 2006. .........................................................................................................................134<br />

Gráfico VII.7. ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a <strong>la</strong> municipalidad durante los<br />

últimos doce meses?, 2004 y 2006.................................................................................................135<br />

Gráfico VII.8. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones <strong>en</strong> una perspectiva comparativa,<br />

2006................................................................................................................................................136<br />

Gráfico VII.9. Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2004 y 2006. .............137<br />

Gráfico VII.10. Satisfacción con los servicios municipales prestados por <strong>la</strong> municipalidad según<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local, 2006..................................................................138<br />

Gráfico VII.11. Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa, 2006. .........................................................................................................................139<br />

Gráfico VII.12. Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2004 y 2006. ........................140<br />

Gráfico VII.13. Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s según repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local, 2006. ..............................................................................................141<br />

Gráfico VII.14. ¿Se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero al gobierno nacional o al gobierno<br />

local?, 2006. ...................................................................................................................................142<br />

Gráfico VII.15. ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más dinero y obligaciones? según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>,<br />

2006................................................................................................................................................143<br />

Gráfico VII.16. Disposición a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad, 2006. .......................................144<br />

Gráfico VII.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad, 2004 y 2006. .................................................................145<br />

Gráfico VIII.1. La razón más importante <strong>de</strong>l voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 2004......................148<br />

Gráfico VIII.2. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l pueblo, 2006. .............................................................................................................152<br />

Gráfico VIII.3. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l pueblo según partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas,<br />

2006................................................................................................................................................153<br />

Gráfico VIII.4. Voto según edad, 2006.....................................................................................................154<br />

vii


viii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico VIII.5. Voto según niv<strong>el</strong> educativo, 2006. ...................................................................................155<br />

Gráfico VIII.6. Voto según niv<strong>el</strong> educativo por género, 2006..................................................................156<br />

Gráfico VIII.7. Voto según equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar, 2006.......................................................................157<br />

Gráfico VIII.8. Voto según interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, 2006. ...........................................................................158<br />

Gráfico VIII.9. Voto según involucrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> campaña, 2006...............................................................159<br />

Gráfico VIII.10. Voto según simpatizan con algún partido, 2006. ...........................................................160<br />

Gráfico VIII.11. Gobierno nacional repres<strong>en</strong>ta intereses, 2006................................................................161<br />

Gráfico VIII.12. Diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006. ................................162<br />

Gráfico VIII.13. Alcaldía y concejo municipal repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006.............................................163<br />

Gráfico VIII.14. Comparación sobre <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses, 2006...............................................164<br />

Gráfico VIII.15. Confianza <strong>en</strong> los partidos políticos, 2004 y 2006. .........................................................165<br />

Gráfico VIII.16. Confianza <strong>en</strong> los partidos políticos según i<strong>de</strong>ología, 2006. ...........................................165<br />

Gráfico VIII.17. En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político, 2006.......................................166<br />

Gráfico VIII.18. Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza, 2006.................................167<br />

Gráfico VIII.19. Qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006.......................................167<br />

Gráfico VIII.20. ¿Qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?, 2006.............169<br />

Gráfico VIII.21. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos distribuidas <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha, 2006. .................................................................................169<br />

Gráfico VIII.22. Opinión sobre si los partidos políticos podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida,<br />

2006................................................................................................................................................170<br />

Gráfico VIII.23. Interés <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos,<br />

2006................................................................................................................................................171<br />

Gráfico VIII.24. Aprobación a que se emita una ley que regule <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos, 2006. ...............................................................................................................................172<br />

Gráfico VIII.25. I<strong>de</strong>ología, 2006...............................................................................................................173<br />

Gráfico VIII.26. I<strong>de</strong>ología, 2004 y 2006...................................................................................................174<br />

Gráfico VIII.27. Promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha según <strong>el</strong> partido votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.......................................................................................................176<br />

Gráfico VIII.28. Partido prefer<strong>en</strong>cia según i<strong>de</strong>ología, 2006. ....................................................................177<br />

Gráfico VIII.29. Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, 2006. .........................................................178<br />

Gráfico VIII.30. Serie <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l gobierno, 2006. ...............................................179<br />

Gráfico VIII.31. Eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno, 2006..............................................................................180<br />

Gráfico IX.1. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2006.....................................................................183<br />

Gráfico IX.2. Confianza interpersonal <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006..................................................184<br />

Gráfico IX.3. Confianza interpersonal según género, 2006. .....................................................................185<br />

Gráfico IX.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal según <strong>el</strong> carácter urbano/rural <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, 2006..............................................................................................................................186<br />

Gráfico IX.5. Confianza interpersonal según afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006...........................................187<br />

Gráfico IX.6. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según<br />

confianza interpersonal, 2006.........................................................................................................188<br />

Gráfico IX.7. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. .......................................189<br />

Gráfico IX.8. Confianza <strong>en</strong> instituciones según año, 2004 y 2006. ..........................................................190<br />

Gráfico IX.9. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones, 2006..........................................................................................................................191<br />

Gráfico IX.10. Promedios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas sobre participación cívica, 2006...........................................192<br />

Gráfico IX.11. Participación cívica <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.......................................................193<br />

Gráfico IX.12. Participación cívica según género, 2006...........................................................................194<br />

Gráfico IX.13. Participación cívica según tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, 2006......................................................195<br />

Gráfico IX.14. Capital social <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006. ...............................................................196<br />

Gráfico IX.15. Capital social según año, 2004 y 2006..............................................................................197<br />

Gráfico IX.16. Capital social según posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado, 2006......................................198


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IX.17. Capital social según victimización por crim<strong>en</strong>, 2006. ......................................................199<br />

Gráfico IX.18. Capital social según s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006...........................................................199<br />

Gráfico IX.19. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> capital social, 2006. ..........................................................................................................200<br />

Gráfico X.1. Opiniones sobre lo que haría si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto, 2006. ...............................................203<br />

Gráfico X.2. Opiniones sobre resolución <strong>de</strong> conflictos según zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia urbana-rural,<br />

2006................................................................................................................................................204<br />

Gráfico X.3. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un problema <strong>de</strong> propiedad,<br />

2006................................................................................................................................................206<br />

Gráfico X.4. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> un problema con <strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> un<br />

servicio público, 2006. ...................................................................................................................207<br />

Gráfico X.5. Opinión sobre si <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad,<br />

2006................................................................................................................................................208<br />

Gráfico X.6. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad<br />

según esco<strong>la</strong>ridad, 2006..................................................................................................................209<br />

Gráfico X.7. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad<br />

según exposición a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios, 2006......................................................................210<br />

Gráfico X.8. Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Mediación, 2006.........................................211<br />

Gráfico X.9. Conocimi<strong>en</strong>to sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación según exposición a noticias, 2006. ............213<br />

Gráfico X.10. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006. ......................................214<br />

Gráfico X.11. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación según lugar <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, 2006..............................................................................................................................215<br />

Gráfico X.12. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006..............................216<br />

Gráfico X.13. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006. ..........................................217<br />

Gráfico X.14. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006. ................................................................218<br />

Gráfico X.15. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006. ....................................................219<br />

ix


Pres<strong>en</strong>tación<br />

La Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID) se <strong>en</strong>orgullece <strong>de</strong><br />

apoyar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas sobre <strong>de</strong>mocracia y gobernabilidad que <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Publica <strong>de</strong><br />

América Latina (LAPOP) ha llevado a cabo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas dos décadas <strong>en</strong><br />

Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe. Los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> LAPOP han sido un instrum<strong>en</strong>to crucial para <strong>la</strong>s<br />

misiones nacionales <strong>de</strong> USAID tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l <strong>de</strong>safío <strong>de</strong>mocrático,<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> diálogo y <strong>de</strong>bate sobre <strong>política</strong>s <strong>en</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

monitoreo <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> USAID actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> marcha y <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación y medición <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> USAID <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Los informes<br />

han servido a m<strong>en</strong>udo como <strong>la</strong> “voz” <strong>de</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Esperamos que este estudio <strong>de</strong> 2006 sea también <strong>de</strong> utilidad para los diseñadores <strong>de</strong> <strong>política</strong>s,<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, contribuy<strong>en</strong>tes y practicantes.<br />

La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> realizar <strong>en</strong>cuestas sobre <strong>el</strong> status quo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe se originó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s misiones nacionales <strong>de</strong> USAID, don<strong>de</strong> los oficiales <strong>de</strong> campo han<br />

creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te contado con <strong>el</strong><strong>la</strong>s como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manejo y diseño <strong>de</strong> <strong>política</strong>s. La<br />

profundidad y amplitud <strong>de</strong> los cuestionarios nos permite ir más allá <strong>de</strong> preguntas simples y<br />

examinar re<strong>la</strong>ciones complejas re<strong>la</strong>cionadas al género, <strong>la</strong> etnicidad, <strong>la</strong> geografía, <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

económico y otras condiciones, y explorar <strong>en</strong> profundidad prácticas específicas y <strong>cultura</strong>s para<br />

i<strong>de</strong>ntificar <strong>en</strong> qué sector pue<strong>de</strong> nuestra contribución ser más efectiva para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. Las <strong>en</strong>cuestas son un recurso único <strong>de</strong> USAID <strong>en</strong> tanto repres<strong>en</strong>tan una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

información consist<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> alta calidad y <strong>de</strong> cualidad comparativa a través <strong>de</strong>l tiempo. USAID<br />

agra<strong>de</strong>ce <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l Dr. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, a sus<br />

extraordinarios estudiantes <strong>de</strong> doctorado prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> hemisferio y <strong>la</strong> participación y<br />

pericia <strong>de</strong> los varios académicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región e instituciones expertas que han estado<br />

involucrados <strong>en</strong> este proyecto.<br />

Dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> estas <strong>en</strong>cuestas <strong>la</strong>s han hecho aun más útiles. Una es <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong><br />

más países adicionales a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta usando un núcleo común <strong>de</strong> preguntas para todos<br />

los países, lo cual permite realizar comparaciones válidas a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sistemas políticos<br />

y a través <strong>de</strong>l tiempo. La segunda, y aún más importante, es <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> “muestras<br />

especiales” <strong>en</strong> regiones específicas o <strong>en</strong> función <strong>de</strong> proyectos específicos <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

países <strong>en</strong> los que USAID ti<strong>en</strong>e programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. El resultado es una nueva capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> USAID para examinar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> sus programas comparando <strong>de</strong> manera<br />

estadísticam<strong>en</strong>te confiable cambios acaecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> sus programas con cambios que<br />

suce<strong>de</strong>n fuera <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> dichos programas. Esto último nos permite comparar <strong>el</strong> “antes y<br />

<strong>de</strong>spués” <strong>de</strong> nuestro trabajo así como comparar cambios <strong>en</strong> regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>emos<br />

programas con regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no los t<strong>en</strong>emos. Estas metodologías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong><br />

proveer una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas más rigurosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> nuestros programas y<br />

contribuciones <strong>en</strong> cualquier campo.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> gobierno es una prioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong> exterior <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> los Estados Unidos y nuestra inversión económica y <strong>en</strong> esfuerzo es sustancial. Sin<br />

embargo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>mocrático es un campo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevo y nuestro


xii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>política</strong>s básicas y <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda a través <strong>de</strong> donaciones<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aun <strong>en</strong> una etapa inicial. Es crítico que seamos capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cuáles<br />

programas funcionan y bajo qué circunstancias funcionan mejor, apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> nuestra<br />

experi<strong>en</strong>cia y mejorando nuestros programas constantem<strong>en</strong>te. Para conquistar este <strong>de</strong>safío<br />

USAID ha tomado una nueva iniciativa l<strong>la</strong>mada <strong>la</strong> Investigación Estratégica y Operativa<br />

(SORA), con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias. SORA ha incorporado a su trabajo<br />

<strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> numerosos expertos <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> y <strong>en</strong> metodología <strong>de</strong> investigación. Las<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> LAPOP sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia son un compon<strong>en</strong>te crítico <strong>de</strong> este esfuerzo <strong>de</strong><br />

evaluación. Esperamos que sus hal<strong>la</strong>zgos estimul<strong>en</strong> un diálogo <strong>en</strong>tre gobiernos, ONGs,<br />

académicos y <strong>el</strong> público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que ayu<strong>de</strong>, a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, a solidificar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong><br />

América Latina.<br />

Dra. Margaret Sarles<br />

Jefa <strong>de</strong> División, P<strong>la</strong>nificación Estratégica e Investigación<br />

Oficina <strong>de</strong> Democracia y Gobernabilidad<br />

Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID)


Prólogo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, 2006: Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Estudio<br />

Por:<br />

Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson<br />

C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Profesor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política<br />

y Director <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt<br />

T<strong>en</strong>go <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar a uste<strong>de</strong>s <strong>la</strong> ronda 2006 <strong>de</strong>l Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas,<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas y creci<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

(LAPOP). Este proyecto, iniciado hace dos décadas, es ahora albergado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Van<strong>de</strong>rbilt. LAPOP se inició con <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> un país, Costa Rica,<br />

<strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos se <strong>en</strong>contraban atrapados<br />

<strong>en</strong> regím<strong>en</strong>es represivos que prohibían ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> opinión pública<br />

(y vio<strong>la</strong>ban sistemáticam<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s civiles). Por fortuna, hoy<br />

esos estudios pue<strong>de</strong>n ser llevados a cabo abierta y librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casi todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región. El Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas es un esfuerzo hecho por LAPOP para medir los valores<br />

y comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, utilizando muestras nacionales probabilísticas<br />

<strong>de</strong> adultos <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> votar. En <strong>el</strong> 2004, se llevó a cabo <strong>la</strong> primera ronda, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual participaron<br />

once países. Los reportes y <strong>la</strong>s respectivas bases <strong>de</strong> datos están disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong>l<br />

LAPOP. El pres<strong>en</strong>te estudio repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> esfuerzo más gran<strong>de</strong> llevado a cabo por LAPOP hasta<br />

este mom<strong>en</strong>to, al incorporar a veinte países. Por primera vez, gracias al apoyo g<strong>en</strong>eroso <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong>s Américas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, ha sido posible incluir a los Estados<br />

Unidos y Canadá. La Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID)<br />

proporcionó <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to necesario para incorporar los países <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe. En <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong>l 2006, los países incluidos al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escribir este prólogo son:<br />

México, Guatema<strong>la</strong>, El Salvador, Honduras, Nicaragua, Costa Rica, Panamá, Colombia, Chile,<br />

Perú, República Dominicana, Haití y Jamaica. Los diseños <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra y <strong>el</strong> cuestionario para<br />

estos estudios son uniformes, permiti<strong>en</strong>do comparaciones directas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, así como análisis<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada país. La serie <strong>de</strong>l 2006 incluye publicaciones individuales para cada<br />

país, escritas por un equipo nacional <strong>de</strong> investigadores y un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l estudio escrito por <strong>el</strong><br />

autor <strong>de</strong> este prólogo, miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> LAPOP <strong>en</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y otros co<strong>la</strong>boradores. Nos<br />

embarcamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas 2006 con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> que los resultados<br />

fueran <strong>de</strong> interés y r<strong>el</strong>evancia <strong>política</strong> para los ciudadanos, ONGs, académicos, gobernantes y <strong>la</strong><br />

comunidad donante internacional. Aspiramos a que <strong>el</strong> estudio pueda ser utilizado no sólo para<br />

ayudar al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización, sino que también sirva a <strong>la</strong> comunidad<br />

académica que ha estado involucrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar qué valores son los que más<br />

probablem<strong>en</strong>te promuev<strong>en</strong> una <strong>de</strong>mocracia estable. Por esta razón, se acordó incluir un núcleo<br />

común <strong>de</strong> preguntas <strong>en</strong> nuestra <strong>en</strong>cuesta. El Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>el</strong><br />

Desarrollo (PNUD) brindó su valiosa co<strong>la</strong>boración económica para reunir, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong>l 2006, a<br />

un grupo <strong>de</strong> académicos reconocidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong><br />

ayudar a <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s mejores preguntas a incorporar <strong>en</strong> <strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Democracia<br />

<strong>de</strong>l PNUD. Los académicos que asistieron a esta reunión prepararon docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo que<br />

fueron pres<strong>en</strong>tados y com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> un taller <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, y proporcionaron<br />

xiii


xiv<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

una justificación teórica y empírica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas. Todos estos docum<strong>en</strong>tos están<br />

disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong> LAPOP.<br />

Después <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to patrocinado por <strong>el</strong> PNUD, se realizó <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong>l 2006 una reunión<br />

<strong>de</strong> los equipos nacionales <strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong> todos los países participantes <strong>en</strong> Heredia, Costa<br />

Rica. Importantes oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> USAID estuvieron pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> dicha<br />

reunión, así como miembros <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> LAPOP <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt. Con los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ronda <strong>de</strong>l 2004 y tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los insumos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> taller auspiciado por <strong>el</strong> PNUD,<br />

fue fácil para los equipos llegar a un acuerdo sobre <strong>el</strong> cuestionario común para todos los países.<br />

El núcleo común nos permite examinar, para cada país y <strong>en</strong>tre naciones, temas como legitimidad<br />

<strong>política</strong>, tolerancia <strong>política</strong>, apoyo a una <strong>de</strong>mocracia estable, participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y<br />

capital social, <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, evaluación <strong>de</strong> los gobiernos locales y participación <strong>en</strong> <strong>el</strong>los,<br />

victimización <strong>de</strong> crim<strong>en</strong>, victimización <strong>de</strong> corrupción y comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral. El estudio <strong>de</strong><br />

cada país conti<strong>en</strong>e un análisis <strong>de</strong> esas importantes áreas re<strong>la</strong>cionadas con los valores y<br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>mocráticos. En algunos casos hemos <strong>en</strong>contrado simi<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> país a país, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> otros casos hemos <strong>en</strong>contrado marcados contrastes.<br />

Un diseño muestral común fue crucial para <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> este esfuerzo. Antes <strong>de</strong> ir a Costa<br />

Rica, <strong>el</strong> autor <strong>de</strong> este capítulo preparó para cada equipo nacional los lineami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> una muestra multi-etápica, estratificada y probabilística con un tamaño <strong>de</strong> 1.500<br />

casos. En <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Costa Rica, los equipos <strong>de</strong> cada país se reunieron con <strong>el</strong> Dr. Polibio<br />

Córdova, Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> CEDATOS <strong>de</strong> Ecuador y experto regional <strong>en</strong> diseño muestral, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ado<br />

por Leslie Kish <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Michigan. Los refinami<strong>en</strong>tos al diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />

fueron hechos <strong>en</strong> dicha reunión y luego revisados por <strong>el</strong> Dr. Córdova. En un anexo <strong>de</strong>l informe<br />

<strong>de</strong> cada país está incluida <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> cada muestra.<br />

La reunión <strong>de</strong> Costa Rica fue también una ocasión para que los equipos nacionales<br />

acordaran un marco común para <strong>el</strong> análisis. No quisimos imponer restricciones a los equipos,<br />

dado que reconocimos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio que cada país poseía circunstancias únicas, y que lo que<br />

es importante para un país (como por ejemplo, crim<strong>en</strong>, abst<strong>en</strong>ción <strong>el</strong>ectoral) podría ser<br />

irr<strong>el</strong>evante para otro. Sin embargo, sí queríamos que todos los equipos pudieran hacer<br />

comparaciones directas con los resultados <strong>de</strong> otros países. Por esta razón, acordamos un método<br />

común para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> índices. Utilizamos como estándar un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confiabilidad<br />

<strong>de</strong> Alpha mayor a .6, con prefer<strong>en</strong>cia por .7, como <strong>el</strong> mínimo niv<strong>el</strong> necesario para que un grupo<br />

<strong>de</strong> ítems fuera consi<strong>de</strong>rado una esca<strong>la</strong>. La única variación a esta reg<strong>la</strong> ocurrió cuando utilizamos<br />

“variables <strong>de</strong> conteo” para construir un índice (por oposición a una esca<strong>la</strong>) <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />

simplem<strong>en</strong>te queríamos saber, por ejemplo, cuántas veces un individuo participó <strong>en</strong> cierta forma<br />

<strong>de</strong> actividad. De hecho, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nuestras esca<strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taron un índice <strong>de</strong> confiabilidad<br />

Alpha mayor a .7, muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s incluso superando .8. También animamos a todos los equipos<br />

a utilizar un análisis factorial para establecer <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> sus esca<strong>la</strong>s. Otra reg<strong>la</strong><br />

común, aplicada a todo <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> datos, fue <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los datos perdidos. Con <strong>el</strong><br />

fin <strong>de</strong> maximizar los N <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras sin distorsionar irrazonablem<strong>en</strong>te los patrones <strong>de</strong><br />

respuesta, sustituimos <strong>el</strong> puntaje promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección individual <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado para<br />

cualquier esca<strong>la</strong> o índice <strong>en</strong> <strong>el</strong> que hubiera datos perdidos, pero sólo cuando los datos perdidos<br />

compr<strong>en</strong>dieran m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> ese individuo. Para una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

cinco ítems, por ejemplo, si <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado respondió tres o más <strong>de</strong> los ítems, asignamos <strong>la</strong> media


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong> esos tres a esa persona para esa esca<strong>la</strong>. Si m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres <strong>de</strong> los cinco ítems tuvieron respuesta,<br />

<strong>el</strong> caso completo fue consi<strong>de</strong>rado como perdido.<br />

Otro acuerdo que cerramos <strong>en</strong> Costa Rica fue que los estudios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser accesibles al<br />

lector lego. Para esto, se <strong>de</strong>cidió <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> gráficos bivariados y trivariados. Pero también<br />

acordamos que esos gráficos seguirían un análisis multivariado (regresión lineal o regresión<br />

logística), <strong>de</strong> tal forma que <strong>el</strong> lector técnicam<strong>en</strong>te informado pudiera asegurarse <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

variables individuales que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los gráficos fueran realm<strong>en</strong>te predictores<br />

significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te estudiada. También acordamos un formato común para<br />

los gráficos (usando <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>s producidas por SPSS 14.0). Finalm<strong>en</strong>te, un formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong><br />

“cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado” común fue preparado, y <strong>la</strong> aprobación para <strong>la</strong> investigación con<br />

sujetos humanos fue concedida por <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Revisión Institucional (IRB) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt. Todos los investigadores involucrados <strong>en</strong> este proyecto estudiaron los materiales<br />

sobre protección a sujetos humanos utilizados por Van<strong>de</strong>rbilt y pasaron <strong>el</strong> exam<strong>en</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>te para obt<strong>en</strong>er un certificado. Todos los datos públicos <strong>de</strong> este proyecto proteg<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> anonimato <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados. El formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado aparece como<br />

anexo <strong>de</strong>l cuestionario <strong>en</strong> cada estudio.<br />

Una preocupación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> principio fue <strong>la</strong> minimización <strong>de</strong>l error y <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos. Lo hicimos a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes formas. Primero, acordamos un<br />

esquema común <strong>de</strong> codificación para todas <strong>la</strong>s respuestas cerradas. Segundo, nuestros colegas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa Rica prepararon un conjunto común <strong>de</strong> formatos para <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong><br />

datos, incluy<strong>en</strong>do un cuidadoso control <strong>de</strong> rangos, usando <strong>el</strong> programa CSPro 2.4 <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>sus<br />

Bureau (Oficina <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>so) <strong>de</strong> Estados Unidos. Tercero, todas <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos fueron<br />

ingresadas <strong>en</strong> los países respectivos y verificadas, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> lo cual fueron <strong>en</strong>viadas a LAPOP<br />

para su revisión. En ese punto, una lista aleatoria <strong>de</strong> 100 números <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />

cuestionarios fue <strong>en</strong>viada a cada equipo, a qui<strong>en</strong>es se les pidió que <strong>en</strong>viaran esas 100 <strong>en</strong>cuestas a<br />

través <strong>de</strong> correo certificado a LAPOP para <strong>la</strong> auditoría. Esa auditoría consistió <strong>en</strong> dos pasos: <strong>el</strong><br />

primero implicó comparar <strong>la</strong>s respuestas escritas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario durante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista con <strong>la</strong>s<br />

respuestas ingresadas por los equipos codificadores. El segundo paso implicó una comparación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas codificadas con <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> sí misma. Si se <strong>en</strong>contraba un número<br />

significativo <strong>de</strong> errores a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese proceso, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos completa era reingresada y <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> auditoría repetido sobre <strong>la</strong> nueva base <strong>de</strong> datos. Afortunadam<strong>en</strong>te, durante <strong>la</strong> ronda<br />

2006 <strong>de</strong>l Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, esto ocurrió <strong>en</strong> muy pocos casos. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s bases<br />

<strong>de</strong> datos fueron combinadas por nuestro experto, Dominique Zéphyr, <strong>en</strong> un archivo único para<br />

todos los países y <strong>la</strong>s copias fueron <strong>en</strong>viadas a todos los equipos para que pudieran llevar a cabo<br />

los análisis comparativos sobre <strong>el</strong> archivo completo.<br />

Una adición tecnológica para <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong>l 2006 es <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>tes Digitales<br />

Personales (PDAs) para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> cinco <strong>de</strong> los países. Nuestros socios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Costa Rica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron un programa l<strong>la</strong>mado EQCollector y lo formatearon<br />

para su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l 2006. Este nuevo método <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos<br />

resultó ser extremadam<strong>en</strong>te efici<strong>en</strong>te, mejorando así <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

minimización <strong>de</strong> errores, comparado con <strong>el</strong> método <strong>de</strong> lápiz y pap<strong>el</strong>. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> tiempo<br />

y <strong>el</strong> costo <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> datos fueron completam<strong>en</strong>te <strong>el</strong>iminados. Nuestro p<strong>la</strong>n es expandir <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> PDAs <strong>en</strong> futuras rondas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> LAPOP.<br />

xv


xvi<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El trabajo <strong>de</strong> campo para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas fue llevado a cabo solo luego <strong>de</strong> un ext<strong>en</strong>sivo<br />

proceso <strong>de</strong> prueba piloto <strong>en</strong> cada país. En muchos casos, pudimos <strong>en</strong>viar miembros <strong>de</strong>l equipo<br />

LAPOP a los países reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas para ayudar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

proceso. Las suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada país fueron transmitidas a LAPOP y los cambios y revisiones<br />

necesarias fueron realizados. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países esto significó más <strong>de</strong> 20 versiones<br />

revisadas <strong>de</strong>l cuestionario. Utilizamos como estándar <strong>la</strong> versión 23 para <strong>el</strong> cuestionario final. El<br />

resultado es un instrum<strong>en</strong>to altam<strong>en</strong>te pulido, con preguntas comunes pero apropiadam<strong>en</strong>te<br />

ajustadas al vocabu<strong>la</strong>rio específico <strong>de</strong> cada país. En los casos <strong>de</strong> países con una pob<strong>la</strong>ción<br />

indíg<strong>en</strong>a significativa, los cuestionarios fueron traducidos a los idiomas nativos <strong>de</strong> estos grupos<br />

(Quechua y Aymará <strong>en</strong> Bolivia, por ejemplo). Hemos creado también versiones <strong>en</strong> inglés para<br />

aqu<strong>el</strong>los países <strong>de</strong>l Caribe <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se hab<strong>la</strong> este idioma y <strong>la</strong> costa atlántica <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te, así<br />

como una versión <strong>en</strong> creole para Haití y <strong>en</strong> portugués para Brasil. En total, exist<strong>en</strong> versiones <strong>en</strong><br />

diez idiomas difer<strong>en</strong>tes. Todos estos cuestionarios están disponibles <strong>en</strong> www.<strong>la</strong>popsurveys.org y<br />

pue<strong>de</strong>n ser <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> los apéndices <strong>de</strong> cada estudio.<br />

Los equipos <strong>de</strong> cada país procedieron luego a analizar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos y escribir sus<br />

reportes. Cuando los borradores estuvieron listos, <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te paso <strong>en</strong> nuestro esfuerzo por<br />

maximizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l proyecto fue una reunión pl<strong>en</strong>aria <strong>en</strong> Santo Domingo <strong>de</strong> Heredia, Costa<br />

Rica. Como preparación para esa reunión, sost<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> Noviembre <strong>de</strong>l 2006, grupos <strong>de</strong><br />

investigadores fueron asignados para pres<strong>en</strong>tar temas que emergieron <strong>de</strong> los estudios. Por<br />

ejemplo, un equipo hizo una pres<strong>en</strong>tación sobre corrupción y <strong>de</strong>mocracia, mi<strong>en</strong>tras que otro<br />

discutió los resultados sobre <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. Esas pres<strong>en</strong>taciones, hechas <strong>en</strong> PowerPoint,<br />

fueron criticadas por un pequeño equipo <strong>de</strong> nuestros metodólogos más calificados, y <strong>de</strong>spués <strong>el</strong><br />

grupo completo <strong>de</strong> investigadores y los miembros <strong>de</strong> USAID-<strong>de</strong>mocracia discutieron los<br />

resultados. Ese proceso fue repetido <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> dos días. Fue muy emocionante ver<br />

nuestros resultados allí, <strong>en</strong> “b<strong>la</strong>nco sobre negro”, pero también fue <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r más<br />

sobre <strong>el</strong> fuerte vínculo <strong>en</strong>tre datos, teoría y método. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> Costa Rica, los<br />

borradores <strong>de</strong> los informes fueron leídos por <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> LAPOP <strong>en</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y fueron<br />

<strong>de</strong>spués regresados a los autores para correcciones. Los informes revisados fueron re<strong>en</strong>viados<br />

para ser leídos y editados por Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, <strong>el</strong> coordinador ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong>l proyecto, que leyó<br />

y criticó cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s versiones pr<strong>el</strong>iminares. Estos borradores retornaron a sus países <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong>, don<strong>de</strong> fueron editados y corregidos y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>viados a USAID para sus<br />

com<strong>en</strong>tarios. Lo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ante uste<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tonces, es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> un int<strong>en</strong>so trabajo <strong>de</strong><br />

investigadores altam<strong>en</strong>te motivados, expertos <strong>en</strong> diseño muestral, supervisores <strong>de</strong> campo,<br />

<strong>en</strong>trevistadores, digitadores, y, por supuesto <strong>de</strong> más 27.000 <strong>en</strong>trevistados. Nuestros esfuerzos no<br />

serán <strong>en</strong> vano si los resultados pres<strong>en</strong>tados aquí son utilizados por formu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>política</strong>s<br />

públicas, ciudadanos y académicos para ayudar a fortalecer <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> América Latina.


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El estudio fue posible gracias al g<strong>en</strong>eroso apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID). Margaret Sarles, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Democracia y<br />

Gobernación <strong>de</strong> USAID, con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Eric Kite, Maria Barrón y Elizabeth Ramírez <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Directiva <strong>de</strong> América Latina y <strong>el</strong> Caribe, aseguraron <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to e hicieron posible todo <strong>el</strong><br />

proyecto gracias a su apoyo incesante. Todos los participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio les agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. En <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, <strong>el</strong> estudio no hubiera sido posible sin <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad, co<strong>la</strong>boración y<br />

trabajo <strong>de</strong> muchas personas. El Decano <strong>de</strong> Artes y Ci<strong>en</strong>cias, Richard McCarty proporcionó<br />

apoyo financiero <strong>en</strong> muchos aspectos cruciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Nicho<strong>la</strong>s S. Zepos, Provost y<br />

Vice-Canciller para Asuntos Académicos g<strong>en</strong>erosam<strong>en</strong>te ofreció a LAPOP oficinas y espacio<br />

para confer<strong>en</strong>cias y los reacondicionó y equipó totalm<strong>en</strong>te. Vera Kutzinski, Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

para <strong>la</strong>s Américas, ha apoyado vigorosam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> proyecto tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> aspecto administrativo<br />

como con financiami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> los Estados Unidos y Canadá <strong>en</strong> esta ronda <strong>de</strong>l<br />

Barómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas. Su asist<strong>en</strong>te administrativa, Jan<strong>el</strong>l Lees, hizo posible muchas<br />

cosas <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te. Neal Tate, Director <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Políticas <strong>en</strong><br />

Van<strong>de</strong>rbilt, ha sido un gran apoyo para <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su llegada a Van<strong>de</strong>rbilt y ha facilitado<br />

su integración con <strong>la</strong> apretada ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Tonya Mills, Administradora <strong>de</strong> Fondos<br />

y Patrick D. Gre<strong>en</strong>, Director Asociado <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Investigación Auspiciada, manejaron<br />

heroicam<strong>en</strong>te los múltiples contratos y <strong>de</strong>talles financieros <strong>de</strong> este proyecto. En un estudio tan<br />

complejo como éste, <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong>bieron ser firmados y ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> facturas <strong>de</strong>bieron<br />

ser pagadas. Ellos merec<strong>en</strong> un especial agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to por sus esfuerzos.<br />

En <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral LAPOP, <strong>el</strong> peso <strong>de</strong>l proyecto recayó <strong>en</strong> Dominique Zéphyr, nuestro<br />

Coordinador <strong>de</strong> Investigación y Analista <strong>de</strong> Datos. Dominique trabajó incansablem<strong>en</strong>te, casi<br />

siempre siete días a <strong>la</strong> semana, <strong>en</strong> cada aspecto <strong>de</strong> los estudios, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diseño hasta <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> análisis. También tuvo <strong>la</strong> responsabilidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> preparar <strong>el</strong> material <strong>de</strong><br />

capacitación para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> datos, <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> auditoría y <strong>de</strong> combinar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos.<br />

Dominique sirvió también como Coordinador Regional para los países <strong>de</strong>l Caribe y condujo<br />

personalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s pruebas piloto <strong>de</strong>l cuestionario y <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistadores <strong>en</strong><br />

estos países. Finalm<strong>en</strong>te, trabajó como co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> <strong>el</strong> reporte <strong>de</strong> Haití. Julio Carrión, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> De<strong>la</strong>ware, cumplió <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> Coordinador Regional para México, América<br />

C<strong>en</strong>tral y los An<strong>de</strong>s. Al mismo tiempo, fue co<strong>la</strong>borador <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> Perú. Los estudiantes<br />

<strong>de</strong> postgrado <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> LAPOP estuvieron involucrados <strong>en</strong> todos los aspectos <strong>de</strong>l estudio,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> los cuestionarios, hasta <strong>la</strong> auditoría <strong>de</strong> los datos y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> calidad.<br />

Quisiera agra<strong>de</strong>cer a todos <strong>el</strong>los: María Fernanda Boidi, Abby Córdova Guillén, José Migu<strong>el</strong><br />

Cruz, Juan Carlos Donoso, Jorge Dani<strong>el</strong> Montalvo, Dani<strong>el</strong> Mor<strong>en</strong>o Morales, Diana María Orcés<br />

y Vivian Schwarz-Blum. Sus programas <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> Van<strong>de</strong>rbilt son auspiciados por USAID,<br />

<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro para Estudios Latinoamericanos e Ibéricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y <strong>el</strong><br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Políticas. Mi colega Jon Hiskey participó <strong>en</strong> nuestras reuniones<br />

semanales, añadi<strong>en</strong>do su experta opinión y apoyo. La administradora <strong>de</strong> nuestra página web,<br />

María C<strong>la</strong>ra Bertini, se aseguró que nuestros esfuerzos fues<strong>en</strong> transpar<strong>en</strong>tes y ha hecho un<br />

trabajo extraordinario manejando <strong>la</strong> siempre creci<strong>en</strong>te página web <strong>de</strong> LAPOP. Héctor Lardé y<br />

Roberto Ortiz fueron responsables <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> portada y <strong>el</strong> formato <strong>de</strong>l texto.<br />

xvii


xviii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Imprescindible para <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong>l proyecto fue <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> muchas personas e<br />

instituciones <strong>en</strong> los países involucrados, qui<strong>en</strong>es trabajaron incesantem<strong>en</strong>te para cumplir con<br />

fechas límites que parecían imposibles. Sus nombres, países y afiliaciones aparec<strong>en</strong> a<br />

continuación.<br />

País Investigadores<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Prof. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, Director <strong>de</strong> LAPOP, y C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Professor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política,<br />

comparativo Van<strong>de</strong>rbilt University (Director <strong>de</strong>l proyecto)<br />

México y C<strong>en</strong>tro América<br />

México ●Dr. K<strong>en</strong>neth M. Coleman, Investigador y Analista S<strong>en</strong>ior, Director <strong>de</strong> Estudios, Market<br />

Strategies, Inc.<br />

●Pablo Parás García, Presi<strong>de</strong>nte, DATA Opinión Pública y Mercados<br />

Guatema<strong>la</strong> ●Dra. Dinorah Azpuru, Profesora <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Wichita State University y Asociada<br />

<strong>de</strong> ASIES, Guatema<strong>la</strong><br />

●E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra: Lic. Juan Pablo Pira, Consultor In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

El Salvador ●Dr. Ricardo Córdova, Director Ejecutivo FUNDAUNGO, El Salvador<br />

●Prof. Migu<strong>el</strong> Cruz, Director <strong>de</strong> IUDOP, Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA)<br />

Honduras ●Prof. Migu<strong>el</strong> Cruz, Director <strong>de</strong> IUDOP, Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA)<br />

●José R<strong>en</strong>e Argueta, candidato doctoral, University of Pittsburgh<br />

Nicaragua ●Prof. Manu<strong>el</strong> Ortega-Hegg, Director, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio-Cultural (CASC),<br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana (UCA), Managua, Nicaragua<br />

●Marc<strong>el</strong>ina Castillo V<strong>en</strong>erio, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio-Cultural (CASC), Universidad<br />

C<strong>en</strong>troamericana. (UCA)<br />

Costa Rica ●Dr. Luís Rosero, Director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción (CCP, y Profesor,<br />

Universidad <strong>de</strong> Costa Rica.<br />

● Dr.Jorge Vargas, Sub-director, Proyecto Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación<br />

Panamá ●Dr. Or<strong>la</strong>ndo Pérez, Profesor Asociado <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, C<strong>en</strong>tral Michigan University<br />

El Caribe<br />

República<br />

Dominicana<br />

●Dra. Jana Morgan K<strong>el</strong>ly, Profesora Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, University of T<strong>en</strong>nessee<br />

●Dra. Rosario Espinal, Profesora <strong>de</strong> Sociología, Temple University<br />

Guyana ● Dr. Mark Bynoe, Director, School of Earth and Environm<strong>en</strong>tal Sci<strong>en</strong>ces, University of<br />

Guyana<br />

●Ms. Talia Choy, Lecturer, Departm<strong>en</strong>t of Governm<strong>en</strong>t and International Affairs,<br />

University of Guyana.<br />

Haití ●Dominique Zéphyr, Coordinador <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> LAPOP, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

● Yves François Pierre, Groupe <strong>de</strong> Recherche <strong>en</strong> Sci<strong>en</strong>ces Sociales (GRESS)<br />

Jamaica ●Ian Boxill, Profesor <strong>de</strong> Sociología Comparada, Departm<strong>en</strong>t of Sociology, Psychology and<br />

Social Work, UWI, Mona.<br />

●Roy Russ<strong>el</strong>l, Lecturer <strong>en</strong> Estadística, Departm<strong>en</strong>t of Sociology, Psychology and Social<br />

Work, UWI, Mona.<br />

●Arl<strong>en</strong>e Bailey, Especialista <strong>en</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información, Departm<strong>en</strong>t of Sociology,<br />

Psychology and Social Work, UWI, Mona.<br />

●Balford Lewis, Lecturer <strong>en</strong> Métodos <strong>de</strong> Investigación, Departm<strong>en</strong>t of Sociology,<br />

Psychology and Social Work, UWI, Mona.<br />

●Lloyd Waller, Lecturer in Métodos <strong>de</strong> Investigación, Departm<strong>en</strong>t of Governm<strong>en</strong>t, UWI,<br />

Mona


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

País Investigadores<br />

Los An<strong>de</strong>s/Cono Sur<br />

Colombia ●Prof. Juan Carlos Rodríguez-Raga, Profesor, Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s<br />

Ecuador ●Dr. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, Director <strong>de</strong> LAPOP, y C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Professor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política,<br />

Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Juan Carlos Donoso, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Dani<strong>el</strong> Mor<strong>en</strong>o, Ph.D. candidato doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt Universtity<br />

●Diana Orcés, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Vivian Schwarz-Blum, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

Perú ●Dr. Julio Carrión, Profesor Asociado, University of De<strong>la</strong>ware in the US, y investigador<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios Peruanos<br />

●Patricia Zárate Ar<strong>de</strong><strong>la</strong>, investigadora, Instituto <strong>de</strong> Estudios Peruanos<br />

Bolivia ●Dr. Mitch<strong>el</strong>l S<strong>el</strong>igson, Director <strong>de</strong> LAPOP, y C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>nial Professor of Political Sci<strong>en</strong>ce,<br />

Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Abby B. Córdova, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Juan Carlos Donoso, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Dani<strong>el</strong> Mor<strong>en</strong>o, Ph.D. candidato doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt Universtity<br />

●Diana Orcés, Ph.D. estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

●Vivian Schwarz-Blum, estudiante doctoral, Van<strong>de</strong>rbilt University<br />

Paraguay ●Manu<strong>el</strong> Orrego, CIRD, Paraguay<br />

Chile ● Dr. Juan Pablo Luna, Instituto <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong><br />

Chile<br />

Brasil ● D<strong>en</strong>ise Pavia, Universida<strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Goiás, Goiás, Brazil<br />

● Simon Bohn, York University<br />

● Racha<strong>el</strong> M<strong>en</strong>egu<strong>el</strong>lo, Brazil, Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudos <strong>de</strong> Opinião Pública<br />

(CESOP) Profesora <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, Universidad <strong>de</strong> Campinas, Brazil<br />

● David Samu<strong>el</strong>s, Profesor <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, University of Minnesota<br />

● Lucio R<strong>en</strong>no, University of Arizona<br />

Finalm<strong>en</strong>te, queremos agra<strong>de</strong>cer a los más <strong>de</strong> 27,000 individuos <strong>en</strong> estos países que<br />

<strong>en</strong>tregaron tiempo <strong>de</strong> sus ocupaciones diarias para contestar nuestras preguntas. Sin su<br />

cooperación, este estudio habría sido imposible.<br />

Nashville, T<strong>en</strong>nessee<br />

Noviembre, 2006<br />

xix


Resum<strong>en</strong> ejecutivo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El pres<strong>en</strong>te informe constituye <strong>el</strong> producto <strong>de</strong> un estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños llevado a cabo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> opinión pública <strong>en</strong> junio y julio <strong>de</strong><br />

2006, conducida por <strong>el</strong> Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA <strong>en</strong> conjunto con <strong>la</strong><br />

Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong> Ungo. La pesquisa se realizó sobre una muestra <strong>de</strong> 1,729<br />

<strong>salvador</strong>eños adultos repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que habita El Salvador. La misma fue hecha<br />

con un 95% <strong>de</strong> confiabilidad y un error muestral <strong>de</strong> más/m<strong>en</strong>os 2.4%. La <strong>en</strong>cuesta es parte <strong>de</strong> un<br />

estudio más amplio sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> Latinoamérica, coordinado por <strong>el</strong><br />

Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, dirigido por <strong>el</strong><br />

Prof. Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson.<br />

El estudio: “La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006”, está estructurado <strong>en</strong> diez<br />

capítulos. En <strong>el</strong> primer capítulo se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l país. En <strong>el</strong> segundo capítulo se<br />

explica <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta.<br />

En <strong>el</strong> tercer capítulo se <strong>en</strong>focan <strong>la</strong>s concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

diversas concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, pero <strong>la</strong> mayor parte (51.4%) <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

perspectiva normativa: como libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> asociación, etc. Los resultados también<br />

muestran que existe una porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (43.1%) para <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> noción <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido vacío, esto es, no significa nada. L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que otras<br />

expresiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, como <strong>la</strong>s utilitaristas esto es, que v<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como útil para<br />

lograr bi<strong>en</strong>estar económico o seguridad, o <strong>la</strong>s negativas, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucha asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia sobre los<br />

<strong>salvador</strong>eños. De hecho, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 6% <strong>de</strong> los ciudadanos se adscribieron a <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />

Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s valoraciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, un 14.8% pi<strong>en</strong>sa que <strong>el</strong> país es muy<br />

<strong>de</strong>mocrático, <strong>el</strong> 36.8% algo <strong>de</strong>mocrático, <strong>el</strong> 36.4% poco <strong>de</strong>mocrático y un 11.9% nada<br />

<strong>de</strong>mocrático. A<strong>de</strong>más, se ha <strong>en</strong>contrado que <strong>el</strong> 4% se si<strong>en</strong>te muy satisfecho, un 42.6% satisfecho,<br />

un 43.2% insatisfecho y un 10.2% muy insatisfecho con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>el</strong> estudio se ha <strong>en</strong>contrado un fuerte apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como forma <strong>de</strong> gobierno: un<br />

87.6% prefiere <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral fr<strong>en</strong>te a un 12.4% que apoyaría un lí<strong>de</strong>r fuerte; y <strong>el</strong> 72.7%<br />

prefiere a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como forma <strong>de</strong> gobierno, fr<strong>en</strong>te a un 12.4% que prefiere un gobierno<br />

autoritario, y un 14.7% al que le da lo mismo un gobierno <strong>de</strong>mocrático que uno autoritario.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia tanto como régim<strong>en</strong> preferido así como <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral fr<strong>en</strong>te a un lí<strong>de</strong>r fuerte ha <strong>de</strong>crecido con respecto a 2004. Aunque <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos sigue apoyando consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático,<br />

es c<strong>la</strong>ro que ha habido un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s valoraciones autoritarias.<br />

El estudio también <strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema o con <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>mocracia. Las personas que<br />

concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar más apoyo al régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocrático que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial que <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a<br />

c<strong>la</strong>ra sobre lo que es <strong>de</strong>mocracia. Sin embargo, los resultados muestran que <strong>la</strong>s personas con<br />

xxi


xxii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

concepciones normativas apoyan m<strong>en</strong>os al sistema que <strong>la</strong>s personas con i<strong>de</strong>as vacías sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, lo cual sugiere actitu<strong>de</strong>s críticas sobre <strong>el</strong> mismo y sobre su <strong>de</strong>sempeño.<br />

En <strong>el</strong> cuarto capítulo se aborda <strong>el</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema político. La esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema<br />

busca medir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo que los ciudadanos otorgan a su sistema <strong>de</strong> gobierno, sin <strong>en</strong>focarse<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> turno. En <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> se le l<strong>la</strong>ma “apoyo difuso” o “apoyo<br />

al sistema”. Esta esca<strong>la</strong> ha sido construida a partir <strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cinco preguntas utilizadas, y para que estos resultados fueran más compr<strong>en</strong>sibles fueron<br />

convertidos a un rango <strong>de</strong> 0-100. El promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas ha sido:<br />

tribunales (45.1), <strong>de</strong>rechos básicos (45.1), orgullo (52.7), apoyo (63.5) e instituciones (70.2), y <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong> 55.<br />

Debido a que contamos con los datos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999, 2004 y<br />

2006, es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema para <strong>el</strong> período 1995-<br />

2006. El apoyo al sistema se increm<strong>en</strong>tó significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1995 y 2004: promedio <strong>de</strong> 53<br />

<strong>en</strong> 1995, 57 <strong>en</strong> 1999 y 60 <strong>en</strong> 2004; sin embargo, hay una importante caída para 2006 (55).<br />

Al comparar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones específicas para los años 2004 y 2006, se observa<br />

una disminución g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas instituciones.<br />

La esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> se basa <strong>en</strong> cuatro preguntas que se refier<strong>en</strong> a cuatro liberta<strong>de</strong>s<br />

básicas: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a votar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho para realizar manifestaciones pacíficas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a<br />

postu<strong>la</strong>rse para cargos públicos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión. Esta esca<strong>la</strong> ha sido<br />

construida a partir <strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido para <strong>la</strong>s cuatro preguntas utilizadas, y los resultados<br />

fueron convertidos a un rango <strong>de</strong> 0-100. El promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas ha<br />

sido: postu<strong>la</strong>rse a cargos públicos (50.1), dar un discurso (55.8), votar (55.3) y manifestarse<br />

pacíficam<strong>en</strong>te (62.4), y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong> 56.<br />

La tolerancia ha t<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> El Salvador: pasa <strong>de</strong> 53 <strong>en</strong> 1995 a 58 <strong>en</strong><br />

1999, luego se reduce a 51 <strong>en</strong> 2004, y posteriorm<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>ta a 56 <strong>en</strong> 2006.<br />

Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable, se ha explorado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia, para lo cual se dividió cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> niv<strong>el</strong><br />

bajo y alto, con lo cual se crearon cuatro combinaciones posibles. La distribución <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> estas cuatro casil<strong>la</strong>s es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> 32% se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia estable, un 27% <strong>en</strong> estabilidad autoritaria, un 25% <strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia inestable y un 16%<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo.<br />

En <strong>el</strong> quinto capítulo se analiza <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. El 43.1% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>la</strong> corrupción está muy g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos <strong>de</strong>l país, <strong>el</strong> 28.6% cree<br />

que está “algo” g<strong>en</strong>eralizada y <strong>el</strong> 28.3% pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> corrupción está poco o nada g<strong>en</strong>eralizada<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Los datos muestran que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 13% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ha sido victimizada por corrupción <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un año y que ese porc<strong>en</strong>taje es incluso levem<strong>en</strong>te inferior <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong><br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 2004. Estos resultados sugerirían que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, al m<strong>en</strong>os como


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

es medida <strong>en</strong> este estudio, se ha reducido <strong>en</strong> los últimos dos años. Los tipos <strong>de</strong> sobornos más<br />

frecu<strong>en</strong>tes son los que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los hospitales o puestos <strong>de</strong> salud para obt<strong>en</strong>er acceso a los<br />

servicios (6.7%) y los que se comet<strong>en</strong> para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> un ag<strong>en</strong>te policial (6.6%). Las<br />

personas que su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción con más frecu<strong>en</strong>cia son básicam<strong>en</strong>te los que<br />

cu<strong>en</strong>tan con más recursos económicos.<br />

Uno <strong>de</strong> los resultados que más l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio es que existe un importante<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia hacia <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. De acuerdo a los<br />

datos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 17% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong>cuestados justifican los actos <strong>de</strong> corrupción y estos<br />

porc<strong>en</strong>tajes son más altos <strong>en</strong>tre los hombres, los jóv<strong>en</strong>es y, curiosam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han sido<br />

víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Lo anterior p<strong>la</strong>ntea una interrogante con respecto a <strong>la</strong>s condicionantes<br />

<strong>cultura</strong>les que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción y contribuye a volver <strong>la</strong> mirada sobre <strong>la</strong>s<br />

justificaciones sociales que ayudan a <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción.<br />

Los resultados indican que <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es importante para <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema<br />

institucional y para <strong>el</strong> sistema político. La g<strong>en</strong>te que ha sido victimizada <strong>en</strong> actos <strong>de</strong> corrupción<br />

exhibe niv<strong>el</strong>es más bajos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

En <strong>el</strong> sexto capítulo se examina <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> Derecho. Los datos <strong>de</strong>l<br />

pres<strong>en</strong>te estudio muestran que <strong>el</strong> 15.6% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños ha sido víctima directa <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> último año, y que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te (casi <strong>el</strong> 70%) sigue sin <strong>de</strong>nunciar los hechos <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te porque pi<strong>en</strong>san que no sirve para nada o porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> miedo <strong>de</strong><br />

hacerlo. Ello remite a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> sus instituciones.<br />

Esta confianza se ve afectada seriam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> misma viol<strong>en</strong>cia e inseguridad, creando un<br />

círculo vicioso que solo profundiza <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Los resultados indican que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 22.4% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy seguros con<br />

respecto a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> 30.5% se si<strong>en</strong>te algo seguro,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 47.1% se si<strong>en</strong>te poco o nada seguro como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, los datos indican que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad habría disminuido poco con respecto a<br />

los datos <strong>de</strong> 2004.<br />

Los problemas <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> inseguridad contribuy<strong>en</strong> a erosionar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones, <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político, así como <strong>la</strong> valoración que se hace acerca <strong>de</strong>l<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>el</strong> séptimo capítulo se analiza <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los gobiernos locales. El estudio i<strong>de</strong>ntificó una<br />

mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía con <strong>el</strong> gobierno local, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> haber solicitado ayuda o<br />

cooperación para resolver sus problemas.<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los<br />

gobiernos municipales, a través <strong>de</strong> los dos mecanismos consi<strong>de</strong>rados: asist<strong>en</strong>cia a un cabildo<br />

abierto o una sesión municipal durante los últimos doce meses (10.7) o por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones (20).<br />

xxiii


xxiv<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> 4.4% los<br />

consi<strong>de</strong>ra muy bu<strong>en</strong>os, <strong>el</strong> 33.8% bu<strong>en</strong>os, <strong>el</strong> 40.9% ni bu<strong>en</strong>os ni malos, <strong>el</strong> 17% malos y <strong>el</strong> 3.8%<br />

muy malos.<br />

Los <strong>en</strong>cuestados expresan una satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alcaldías: <strong>el</strong> 1.4% opina que<br />

le han tratado muy bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> 9.2% bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> 52.6% ni bi<strong>en</strong> ni mal, <strong>el</strong> 27.1% mal y <strong>el</strong> 9.7% muy mal.<br />

En términos g<strong>en</strong>erales se observa un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad. Sin embargo se<br />

observa una leve disminución <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

En <strong>el</strong> octavo capítulo se aborda <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral. Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> valoración sobre<br />

si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2006 repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo, <strong>el</strong> 28.5% opina que mucho, <strong>el</strong> 22.5% algo, <strong>el</strong> 38.5% poco y <strong>el</strong> 10.4%<br />

nada.<br />

Los principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto son ocho: <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, si ha trabajado para algún candidato o partido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, <strong>la</strong> edad, si simpatiza con algún partido<br />

político, <strong>la</strong> valoración si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones pasadas repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo<br />

y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to político.<br />

El estudio ha i<strong>de</strong>ntificado bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza ciudadana <strong>en</strong> los partidos políticos<br />

(promedio <strong>de</strong> 35.1 <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> 0-100); y éste habría disminuido <strong>en</strong> los dos últimos años.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados, <strong>el</strong> 9.2% consi<strong>de</strong>ra que los partidos son muy <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> su<br />

funcionami<strong>en</strong>to interno, <strong>el</strong> 34% algo <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> 43.7% poco <strong>de</strong>mocráticos y <strong>el</strong> 13.1% nada<br />

<strong>de</strong>mocráticos.<br />

El 71.6% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados aprueba mucho que se emita una ley para obligar a los partidos<br />

políticos a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> que lo gastan, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 20% aprueba algo, <strong>el</strong> 5.3% <strong>de</strong>saprueba algo y <strong>el</strong> 3%<br />

<strong>de</strong>saprueba mucho. Prácticam<strong>en</strong>te 9 <strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados apoya que se emita una ley que<br />

regule <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos políticos.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados, <strong>el</strong> 31.3% expresó simpatizar con algún partido político. De este grupo, <strong>el</strong><br />

28.8% se si<strong>en</strong>te muy cercano con <strong>el</strong> partido con <strong>el</strong> cual simpatiza, <strong>el</strong> 34.3% algo cercano, <strong>el</strong><br />

30.6% poco cercano y <strong>el</strong> 6.3% no se si<strong>en</strong>te cercano; y <strong>el</strong> 43% consi<strong>de</strong>ra que ese partido<br />

repres<strong>en</strong>ta mucho sus intereses, <strong>el</strong> 28.7% algo, <strong>el</strong> 24.3% poco y <strong>el</strong> 4% nada.<br />

El nov<strong>en</strong>o capítulo se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> <strong>el</strong> capital social. Los datos reve<strong>la</strong>n que los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal intermedios, que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones ha disminuido y que <strong>la</strong> participación cívica es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, baja y <strong>la</strong> misma se ha<br />

reducido <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

Al igual que otras actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s, <strong>el</strong> capital social se ve afectado por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. A mayor <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad, <strong>la</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>sconfiar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, a alejarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a<br />

erosionar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación y conviv<strong>en</strong>cia que posibilitan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Los bajos niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> capital social se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>en</strong> insatisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Las actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong>s instituciones, hacia los <strong>de</strong>más y hacia <strong>la</strong> participación ciudadana importan<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> construir <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática. La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta diversos<br />

retos, pero <strong>la</strong> participación cívica, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más y <strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong>s<br />

instituciones no pue<strong>de</strong>n ser sos<strong>la</strong>yados a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r e implem<strong>en</strong>tar programas <strong>de</strong><br />

gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

En <strong>el</strong> décimo capítulo se examina <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación. Los<br />

datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran que cuando se trata <strong>de</strong> conflictos con otras personas, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

acu<strong>de</strong> con mayor frecu<strong>en</strong>cia a mecanismos <strong>de</strong> resolución privada <strong>de</strong> conflictos <strong>de</strong> forma no<br />

viol<strong>en</strong>ta: conseguir un abogado (23.5%) y conciliar con <strong>la</strong> contraparte (22.6%); mi<strong>en</strong>tras que un<br />

21.8% acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> autoridad.<br />

El 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas han escuchado hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong><br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. De <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> o han oído hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, <strong>el</strong> 38.4% consi<strong>de</strong>ra que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información es a<strong>de</strong>cuado, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> 61.6% opina que no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que los conoce los consi<strong>de</strong>ra importantes y ti<strong>en</strong>e opiniones favorables<br />

sobre los mismos. Así, se observa una valoración bastante favorable con re<strong>la</strong>ción a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación: <strong>el</strong> 33% está muy <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 4.9% <strong>en</strong> contra y <strong>el</strong> 2.2%<br />

muy <strong>en</strong> contra. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 22.6% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes, <strong>el</strong> 57.4% importantes, <strong>el</strong><br />

17.6% poco importantes y <strong>el</strong> 2.3% nada importantes.<br />

xxv


xxvi<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006


Introducción<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

“La <strong>de</strong>mocracia requiere <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> que <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites <strong>política</strong>s <strong>de</strong> ciertos principios p<strong>la</strong>smados <strong>en</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong><br />

información, <strong>de</strong> cultos, <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> oposición, <strong>en</strong> <strong>el</strong> imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos <strong>en</strong>tre otros. Tales normas, sin embargo, no evolucionan <strong>de</strong> un día para otro”. 1<br />

La cita anterior resume <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales como los valores, normas y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos, <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> un país. Este reporte es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> un trabajo <strong>de</strong><br />

investigación sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2006. Dicho<br />

trabajo se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> un esfuerzo regional coordinado por <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong><br />

América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, dirigido por <strong>el</strong> Prof. Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson, y<br />

financiado por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para <strong>el</strong> Desarrollo Internacional (USAID), con<br />

<strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> Latinoamérica.<br />

En El Salvador, <strong>la</strong> investigación ha sido llevada a cabo por <strong>la</strong> "Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong><br />

Ungo" (FUNDAUNGO) y <strong>el</strong> “Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública” (IUDOP) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana "José Simeón Cañas" (UCA). Localm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> esfuerzo se <strong>en</strong>marca<br />

también <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> estudios sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> que dieron inicio <strong>en</strong> 1991 con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia estable y que fue continuado con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> tres estudios más: El Salvador: <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz. Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong><br />

transición, <strong>en</strong> 1995, Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, El Salvador 1999, que vio <strong>la</strong> luz <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />

2000, y La Cultura Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004, publicado <strong>en</strong> 2005. Así,<br />

este informe da continuidad a los estudios previos y contribuye a visualizar los avances y los<br />

estancami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> favorable al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

país.<br />

El pres<strong>en</strong>te estudio se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> diez capítulos. En <strong>el</strong> primer capítulo se hace un repaso al<br />

contexto socio económico y político <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> país al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

El segundo capítulo <strong>de</strong>scribe <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. A partir <strong>de</strong>l capítulo número tres se<br />

expon<strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong>l estudio divididos <strong>en</strong> distintas temáticas. El tercer capítulo aborda <strong>el</strong><br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia; <strong>el</strong> cuarto analiza <strong>el</strong> apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>el</strong><br />

quinto se refiere a <strong>la</strong> corrupción; <strong>el</strong> sexto <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> los resultados sobre <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y Estado <strong>de</strong><br />

Derecho; <strong>el</strong> séptimo capítulo se <strong>de</strong>dica a examinar los resultados <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> los<br />

gobiernos locales; <strong>el</strong> octavo se refiere al comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños; <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo nov<strong>en</strong>o se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong>l capital social; y <strong>el</strong> décimo capítulo se refiere a <strong>la</strong><br />

resolución <strong>de</strong> conflictos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.<br />

Este trabajo es <strong>el</strong> producto <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong> varias personas que tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> IUDOP como <strong>en</strong><br />

FUNDAUNGO hicieron posible <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te publicación. En <strong>el</strong> IUDOP, Rubí Esmeralda Arana y<br />

Bessy Morán, se constituyeron <strong>en</strong> los pi<strong>la</strong>res para <strong>la</strong> preparación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

investigación. Jeannette Agui<strong>la</strong>r <strong>en</strong> su rol <strong>de</strong> nueva directora <strong>de</strong>l IUDOP dio continuidad al<br />

1 Lipset, Seymour Martin. (1996). Rep<strong>en</strong>sando los requisitos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La Política. Revista <strong>de</strong> estudios sobre <strong>el</strong><br />

Estado y <strong>la</strong> sociedad. 2, p. 51-88.<br />

xxvii


xxviii<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

proyecto y puso todos los medios para su <strong>de</strong>sarrollo. En FUNDAUNGO, Leslie Quiñónez<br />

co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l apartado sobre <strong>el</strong> contexto económico, y Loida Pineda <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

edición <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to. Por último, queremos agra<strong>de</strong>cer los com<strong>en</strong>tarios y suger<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Prof.<br />

Mitch<strong>el</strong>l A. S<strong>el</strong>igson.<br />

Ricardo Córdova Macías<br />

José Migu<strong>el</strong> Cruz


I. El contexto <strong>de</strong>l país<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se pres<strong>en</strong>tan los aspectos básicos sobre <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> los últimos años,<br />

<strong>en</strong> torno a tres aspectos. En primer lugar, se aborda <strong>el</strong> contexto socio-económico, para lo cual se<br />

revisan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano, <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>salvador</strong>eña y <strong>la</strong><br />

valoración ciudadana a este respecto. En segundo lugar, se examina <strong>el</strong> contexto político, para lo<br />

cual se analizan los procesos <strong>el</strong>ectorales que se han realizado <strong>en</strong> los últimos años. En tercer<br />

lugar, se i<strong>de</strong>ntifican los estudios reci<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador.<br />

1.1 El contexto socio-económico<br />

En este apartado se abordan cuatro temas. Primero, se pres<strong>en</strong>ta una visión regional sobre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo humano con énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador; segundo, se revisa <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza; tercero, se <strong>de</strong>scribe <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>salvador</strong>eña; y cuarto se pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> valoración ciudadana sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país.<br />

1.1.1 Una visión regional sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano con énfasis <strong>en</strong> El Salvador<br />

El Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano (IDH) 2 <strong>de</strong> los países c<strong>en</strong>troamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, sigue<br />

mostrando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia positiva, que permite c<strong>la</strong>sificar a <strong>la</strong> región <strong>en</strong> dos grupos: a) Los países<br />

que han alcanzado un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano alto (Costa Rica y Panamá); y b) Los países que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo medio (El Salvador, Nicaragua, Honduras y Guatema<strong>la</strong>).<br />

En <strong>el</strong> Gráfico I.1, se pue<strong>de</strong> observar que Costa Rica posee <strong>el</strong> IDH más alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (0.838<br />

para <strong>el</strong> año 2003) y que Panamá ha mostrado un crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> su IDH que le ha<br />

permitido alcanzar un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano alto (0.804) a partir <strong>de</strong> 2003. Por su parte, El<br />

Salvador, Nicaragua, Honduras y Guatema<strong>la</strong>, pres<strong>en</strong>tan durante <strong>el</strong> período 1997-2003 una<br />

evolución <strong>de</strong>l IDH positiva, a excepción <strong>de</strong> Honduras que para <strong>el</strong> 2003 muestra una disminución<br />

con respecto al 2002, posicionándolo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo valor <strong>de</strong> IDH que se t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2001. Para<br />

2003, El Salvador ti<strong>en</strong>e un IDH <strong>de</strong> 0.722.<br />

Esta evolución positiva que han mostrado los países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, no necesariam<strong>en</strong>te ha<br />

implicado un mejor posicionami<strong>en</strong>to con respecto a los 177 países que evalúa <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong><br />

Desarrollo Humano a niv<strong>el</strong> mundial <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2003. Coloca a Costa Rica <strong>en</strong> una mejor posición (47),<br />

seguido <strong>de</strong> Panamá (56), El Salvador (104), Nicaragua (112), Honduras (116) y Guatema<strong>la</strong> (117).<br />

2 El IDH es una medida sinóptica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano. Mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> progreso medio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado país o región <strong>en</strong><br />

tres dim<strong>en</strong>siones básicas: salud, educación e ingreso. Esto significa: disfrutar <strong>de</strong> una vida <strong>la</strong>rga y saludable, disponer <strong>de</strong><br />

educación y t<strong>en</strong>er un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida digno. El IDH pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un valor <strong>en</strong>tre 0 y 1. Los países se han c<strong>la</strong>sificado <strong>en</strong> tres<br />

categorías: <strong>de</strong>sarrollo humano bajo (IDH m<strong>en</strong>or que 0.500), <strong>de</strong>sarrollo humano medio (IDH <strong>en</strong>tre 0.500 y 0.799) y <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano alto (IDH mayor a 0.800). Los indicadores para medir <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>en</strong> El Salvador son: <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida al<br />

nacer, para <strong>la</strong> salud; tasa bruta combinada <strong>de</strong> matricu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> primaria, secundaria y terciaria, y tasa <strong>de</strong> alfabetización <strong>de</strong><br />

adultos, para <strong>la</strong> educación; y estimación <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos per cápita ajustado al PPA, para <strong>el</strong> ingreso. Véase: Programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas para <strong>el</strong> Desarrollo [PNUD]. (2003). Informe sobre Desarrollo Humano, El Salvador. San Salvador: PNUD.<br />

1


2<br />

0.900<br />

0.800<br />

0.700<br />

0.600<br />

0.500<br />

0.400<br />

0.300<br />

0.200<br />

0.100<br />

0.000<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Costa Rica Panamá El Salvador Nicaragua Honduras Guatema<strong>la</strong><br />

1997 0.801 0.791 0.674 0.616 0.641 0.624<br />

1999 0.820 0.784 0.701 0.635 0.634 0.626<br />

2000 0.820 0.787 0.706 0.635 0.638 0.631<br />

2001 0.832 0.788 0.719 0.643 0.667 0.652<br />

2002 0.834 0.791 0.720 0.667 0.672 0.649<br />

2003 0.838 0.804 0.722 0.690 0.667 0.663<br />

Gráfico I.1. C<strong>en</strong>troamérica: Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano, 1997-2003.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> PNUD, Informes Mundiales sobre Desarrollo Humano:<br />

1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005.<br />

Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador, <strong>el</strong> IDH a niv<strong>el</strong> nacional sigue mostrando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los últimos años. Como se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.1, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l IDH ha ido aum<strong>en</strong>tado durante<br />

<strong>el</strong> período 1995–2003 pasando <strong>de</strong> un IDH <strong>de</strong> 0.604 <strong>en</strong> 1995, a 0.706 <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2000, y a un 0.722<br />

para <strong>el</strong> 2003. El país, también mejoró su posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> mundial (indicador re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo humano) <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo período, a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er altas y bajas, ubicándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición<br />

114 para 1995 (<strong>de</strong> 174), 104 <strong>en</strong> 2000 (<strong>de</strong> 173), y 104 <strong>en</strong> 2003 (<strong>de</strong> 177). 3<br />

Tab<strong>la</strong> I.1. Posición mundial re<strong>la</strong>tiva al <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

e IDH <strong>de</strong> El Salvador.<br />

Año Posición<br />

Total <strong>de</strong><br />

países<br />

IDH<br />

1995 114 174 0.604<br />

1996 ND ND ND<br />

1997 107 174 0.674<br />

1998 104 174 0.696<br />

1999 95 162 0.701<br />

2000 104 173 0.706<br />

2001 105 175 0.719<br />

2002 103 177 0.720<br />

2003 104 177 0.722<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> PNUD, Informes Mundiales <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Humano: 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 y 2005.<br />

Nota: ND: información no disponible.<br />

3 PNUD. (1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 y 2005). Informe sobre Desarrollo Humano Mundial. Estados<br />

Unidos: PNUD.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No obstante los progresivos avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> IDH nacional, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los distintos<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do altas. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.2 se pue<strong>de</strong> observar que para <strong>el</strong> período<br />

<strong>en</strong> comparación (1999 - 2004), únicam<strong>en</strong>te San Salvador (0.765, 0.783 y 0.788) y La Libertad<br />

(0.727, 0.752 y 0.741), ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un IDH superior al promedio nacional (0.704, 0.726 y 0.732)<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Departam<strong>en</strong>to<br />

Tab<strong>la</strong> I.2. El Salvador: El Índice <strong>de</strong> Desarrollo Humano por Departam<strong>en</strong>to<br />

1999-2004 y sus dim<strong>en</strong>siones para <strong>el</strong> 2004.<br />

IDH Indicadores <strong>de</strong>l IDH, 2004<br />

1999 2002 2004<br />

Esperanza <strong>de</strong><br />

vida al nacer<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

alfabetismo<br />

adulto (%)<br />

Matricu<strong>la</strong>ción<br />

combinada<br />

(%)<br />

Ingreso per<br />

cápita<br />

(US$ PPA)<br />

Ahuachapán 0.626 0.652 0.682 69.4 76.7 61.3 3,437.00<br />

Santa Ana 0.687 0.708 0.707 71.9 77.9 59.9 4,112.00<br />

Sonsonate 0.669 0.696 0.716 71.0 79.7 64.5 4,490.00<br />

Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango 0.642 0.663 0.680 67.2 76.3 63.5 4,045.00<br />

La Libertad 0.727 0.752 0.741 71.3 84.7 65.8 5,463.00<br />

San Salvador 0.765 0.783 0.788 72.4 92.4 74.0 7,073.00<br />

Cuscatlán 0.697 0.713 0.714 70.4 83.0 70.6 3,557.00<br />

La Paz 0.668 0.687 0.701 69.2 82.3 64.9 3,683.00<br />

Cabañas 0.609 0.637 0.656 66.6 72.2 64.0 3,222.00<br />

San Vic<strong>en</strong>te 0.647 0.669 0.683 68.0 78.9 67.3 3,297.00<br />

Usulután 0.655 0.689 0.697 70.7 75.8 66.3 3,709.00<br />

San Migu<strong>el</strong> 0.689 0.704 0.709 71.0 76.6 64.3 4,482.00<br />

Morazán 0.619 0.646 0.624 67.2 61.6 56.3 3,040.00<br />

La Unión 0.628 0.661 0.673 69.6 71.3 57.8 3,802.00<br />

Promedio<br />

0.704 0.726 0.732 70.9 83.0 66.6 5,091.00<br />

nacional<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong>: PNUD. Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador: 2001, 2003 y 2005.<br />

Nota: Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.2 no coinci<strong>de</strong>n con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.1 <strong>de</strong>bido a que para <strong>el</strong> primero se utiliza como fu<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

Informe sobre Desarrollo Humano Mundial (que utiliza fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> organismos internacionales) y para <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.2 se han<br />

utilizado los informes sobre Desarrollo Humano El Salvador 2001, 2003 y 2005 (que utilizan fu<strong>en</strong>tes nacionales).<br />

En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> también se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l IDH por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> año<br />

2004, <strong>la</strong>s cuales reflejan importantes difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. En materia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esperanza <strong>de</strong> vida para <strong>el</strong> año 2004, <strong>el</strong> promedio nacional es 70.9 años, si<strong>en</strong>do San Salvador <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to que refleja <strong>el</strong> límite superior, que es <strong>de</strong> 72.4 años, y Cabañas <strong>el</strong> límite inferior que<br />

es <strong>de</strong> 66.6 años. Los datos muestran que sólo 5 <strong>de</strong> los14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tan una esperanza<br />

<strong>de</strong> vida superior al promedio nacional, <strong>el</strong>los son: San Salvador (72.4), Santa Ana (71.9), La<br />

Libertad (71.3), Sonsonate (71.0) y San Migu<strong>el</strong> (71.0).<br />

En <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión educativa, <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> alfabetismo adulto se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l país, Morazán con <strong>el</strong> 61.6%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to que posee <strong>la</strong> mayor<br />

pob<strong>la</strong>ción adulta alfabeta es San Salvador con <strong>el</strong> 92.4%, ampliándose aún más <strong>la</strong> brecha con<br />

re<strong>la</strong>ción al 2002. Los datos muestran que sólo 3 <strong>de</strong> los 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tan una tasa <strong>de</strong><br />

alfabetismo adulto igual o superior al promedio nacional (83.0%). El mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

matricu<strong>la</strong>ción combinada lo pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Salvador (74.0%) y <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or<br />

correspon<strong>de</strong> al <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Morazán (56.3%). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> mayor difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ingreso<br />

3


4<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

per cápita (medido <strong>en</strong> US$PPA), 4 se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Salvador con 7,073<br />

(US$PPA) y <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Morazán con 3,040 (US$PPA).<br />

1.1.2 La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> El Salvador<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> “Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador 2005”, <strong>el</strong> país ha mostrado<br />

un progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza 5 <strong>en</strong> <strong>el</strong> último período, acompañado <strong>de</strong> una mejora <strong>en</strong><br />

los principales indicadores sociales.<br />

A niv<strong>el</strong> nacional, “<strong>el</strong> 12.6% <strong>de</strong> los hogares (…) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> extrema pobreza,<br />

mi<strong>en</strong>tras que otro 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias sobrevive <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> pobreza re<strong>la</strong>tiva, para un total<br />

<strong>de</strong> 34.6% <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza, según <strong>la</strong> EHPM 2004. Tal como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

los informes previos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>de</strong> El Salvador, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> pobreza son<br />

significativam<strong>en</strong>te más severas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales <strong>de</strong>l país”. 6 La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

país “sería aún más crítica <strong>de</strong> no ser por <strong>la</strong>s remesas. Si bi<strong>en</strong> estas no van <strong>en</strong> su mayoría a los<br />

hogares más pobres <strong>de</strong>l país, sino a familias <strong>de</strong> ingresos medios-bajos y bajos, <strong>la</strong>s remesas<br />

constituy<strong>en</strong> un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza”. 7<br />

1.1.3 El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

Para El Salvador, <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta y <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l nuevo siglo ha constituido un período<br />

<strong>de</strong> importantes transformaciones, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico como <strong>en</strong> <strong>el</strong> político. A partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> firma <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> Paz <strong>en</strong> 1992, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un proceso <strong>de</strong> reforma <strong>política</strong> para<br />

<strong>de</strong>smilitarizar y <strong>de</strong>mocratizar <strong>el</strong> país. De forma parale<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1989 se inicia un proceso importante<br />

<strong>de</strong> reforma económica que implicó un cambio <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo económico, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

sustitución <strong>de</strong> importaciones e impulsando reformas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong> estabilización<br />

y ajuste estructural, inspirado <strong>en</strong> <strong>el</strong> “Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington” 8 , <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual <strong>el</strong> mercado juega <strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong> principal <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando al sector público. 9<br />

Este proceso <strong>de</strong> reforma económica impulsado <strong>en</strong> El Salvador <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1989 —incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

do<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2001— pareciera no haber producido los resultados<br />

esperados. El Gráfico I.2 muestra <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1995-2005, <strong>el</strong><br />

4<br />

El PPA o paridad <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r adquisitivo es un ajuste al tipo <strong>de</strong> cambio nominal que permite que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> cambio real<br />

permanezca constante; para <strong>el</strong>lo se calcu<strong>la</strong> una cesta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es homogéneos y se mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

monedas. El cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> PPA permite que una moneda t<strong>en</strong>ga <strong>el</strong> mismo po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>en</strong> cualquier parte <strong>de</strong>l mundo.<br />

5<br />

En El Salvador <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza (<strong>de</strong> acuerdo a los datos oficiales pres<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong> DIGESTYC) se hace midi<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> hogares que viv<strong>en</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso, o línea <strong>de</strong> pobreza, <strong>de</strong>terminada a partir <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> un<br />

conjunto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios básicos. Se establec<strong>en</strong> dos líneas <strong>de</strong> pobreza, una para <strong>la</strong> pobreza extrema y otra para <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>tiva. La pobreza extrema nos indica <strong>el</strong> número <strong>de</strong> personas cuyo ingreso es inferior al costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> canasta básica<br />

alim<strong>en</strong>ticia (CBA). La pobreza re<strong>la</strong>tiva nos indica <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas cuyo ingreso les permite adquirir <strong>la</strong> (CBA) pero<br />

es insufici<strong>en</strong>te para financiar <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> otras necesida<strong>de</strong>s como educación, salud, vivi<strong>en</strong>da, etc.<br />

6<br />

PNUD. Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador 2005. p 79.<br />

7<br />

Ibid. Pp 79-80.<br />

8<br />

El “Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington” promovía <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cálogo <strong>de</strong> <strong>política</strong>s económicas: i) disciplina fiscal, ii) reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l gasto público por priorida<strong>de</strong>s; iii) reforma tributaria; iv) liberalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés; v) tipo <strong>de</strong> cambio<br />

competitivo; vi) inversión extranjera directa, vii) liberalización comercial, viii) privatización, ix) <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción; y x) sistema<br />

legal que asegure los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad. Al respecto, véase: Williamson, John. (2003). From Reform Ag<strong>en</strong>da. A short<br />

history of the Washington Cons<strong>en</strong>sus and suggestions for what to do next. Finance & Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, September.<br />

9<br />

Sobre los procesos <strong>de</strong> reforma <strong>política</strong> y económica <strong>en</strong> El Salvador, véase: Córdova Macías, Ricardo; William Pleitez y Carlos<br />

Guillermo Ramos (1998). Reforma Política y Reforma Económica: los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática. Docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Trabajo, Serie Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Realidad Nacional 98-1. San Salvador, FUNDAUNGO.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

cual reporta a partir <strong>de</strong> 1996 una <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to económico, que se profundiza<br />

<strong>en</strong>tre 2000-2004, y que ti<strong>en</strong>e una leve recuperación <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005. Sin embargo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a los factores explicativos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, tanto <strong>de</strong> tipo<br />

estructural como coyuntural, pero también <strong>de</strong> factores internos y externos.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> “Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador 2005”, <strong>el</strong> pobre <strong>de</strong>sempeño<br />

económico durante los últimos años ha sido influ<strong>en</strong>ciado por una diversidad <strong>de</strong> factores<br />

adversos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, catástrofes <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2001; falta <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>bil regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> algunas<br />

ramas económicas c<strong>la</strong>ves; apuestas estratégicas <strong>en</strong> ramas económicas con débiles<br />

es<strong>la</strong>bonami<strong>en</strong>tos productivos y <strong>de</strong> bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to fiscal; e incompatibilidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con <strong>la</strong>s<br />

nuevas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional, volcada a los servicios y fuertem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s migraciones y <strong>la</strong>s remesas. Por otra parte, se ha visto afectada por factores<br />

externos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> <strong>de</strong>sac<strong>el</strong>eración mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> caída <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong>l café y<br />

<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong>l petróleo.<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

6.4<br />

1.7<br />

4.2<br />

3.7<br />

3.4<br />

2.2<br />

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />

Gráfico I.2. Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to PIB real (colones 1990).<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a datos <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas Macroeconómicas,<br />

Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva.<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó, <strong>la</strong>s remesas familiares prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l exterior son un factor importante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> economía <strong>salvador</strong>eña. A niv<strong>el</strong> macroeconómico, este flujo <strong>de</strong> remesas ha sido un sust<strong>en</strong>to<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía ayudando a cerrar <strong>la</strong> brecha externa, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

ayuda externa se ha reducido sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes. 10<br />

En <strong>el</strong> Gráfico I.3 se pue<strong>de</strong> observar durante <strong>el</strong> período 1995-2005, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te que han<br />

mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s remesas y su importancia como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB, <strong>la</strong>s cuales han pasado <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> 11.2% <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> 1995, a repres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> 16.7% <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005, lo cual significa un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 5.50 puntos porc<strong>en</strong>tuales durante <strong>el</strong> período.<br />

10 Gobierno <strong>de</strong> El Salvador. (2004). El Salvador. Primer informe <strong>de</strong> país. Avance <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io.<br />

San Salvador. p 36.<br />

1.7<br />

2.1<br />

2.3<br />

1.8<br />

2.8<br />

5


6<br />

18<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

11.2<br />

10.3 10.5<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

11.3<br />

11<br />

13.3<br />

13.8<br />

13.5<br />

14.1<br />

16.2<br />

16.7<br />

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />

Gráfico I.3. Remesas como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB, 1995-2005.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l Banco C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Reserva.<br />

Por su parte, <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> <strong>política</strong> comercial ha cobrado mayor r<strong>el</strong>evancia, lo cual se<br />

expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones que han conducido a <strong>la</strong> suscripción <strong>de</strong> Tratados <strong>de</strong> Libre Comercio<br />

con varios países. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> I.3 se pres<strong>en</strong>tan los cinco tratados suscritos, ratificados y que han<br />

<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Tab<strong>la</strong> I.3. Tratados <strong>de</strong> Libre Comercio vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> El Salvador.<br />

No. País<br />

1<br />

República<br />

Dominicana<br />

Ratificación <strong>en</strong> El<br />

Salvador<br />

Vig<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong><br />

29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1999 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001<br />

2 México 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2000 15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001<br />

3 Chile 4 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2002<br />

4 Panamá 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2002 11 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2003<br />

5 Estados Unidos 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004 1 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2006<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>en</strong> base a datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> página Web <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong><br />

El Salvador.<br />

El que más importancia ha cobrado es <strong>el</strong> TLC <strong>en</strong>tre C<strong>en</strong>troamérica, República Dominicana y<br />

Estados Unidos. Luego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s negociaciones que iniciaron <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2003, este tratado es<br />

ratificado <strong>el</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004 por <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> El Salvador y <strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 2005 por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los Estados Unidos, <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país<br />

a partir <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Actualm<strong>en</strong>te, El Salvador ha iniciado conversaciones con Taiwán, Colombia, Canadá y <strong>la</strong> Unión<br />

Europea. El caso <strong>de</strong> un posible tratado <strong>de</strong> libre comercio con Europa pres<strong>en</strong>ta unas<br />

características especiales <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> negociación es con <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, lo que<br />

requerirá que <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e que afinar algunos <strong>de</strong> sus proyectos <strong>de</strong> integración, que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

unión aduanera y <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un aranc<strong>el</strong> único c<strong>en</strong>troamericano, ambos requisitos<br />

exigidos por <strong>la</strong> Unión Europea para <strong>la</strong>s negociaciones.<br />

1.1.4 Evaluación ciudadana sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

En este apartado se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los ciudadanos consultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>cuesta, acerca <strong>de</strong> cómo evalúan <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s cuales reflejan <strong>el</strong> impacto<br />

que <strong>el</strong> estancami<strong>en</strong>to económico ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico I.4 se muestra que <strong>el</strong> 0.3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>trevistadas percib<strong>en</strong> <strong>la</strong> situación<br />

económica como muy bu<strong>en</strong>a, <strong>el</strong> 6% bu<strong>en</strong>a, <strong>el</strong> 24.6% ni bu<strong>en</strong>a ni ma<strong>la</strong>, <strong>el</strong> 43.2% ma<strong>la</strong> y <strong>el</strong> 25.8%<br />

muy ma<strong>la</strong>. En los datos <strong>de</strong>l gráfico <strong>de</strong>staca que <strong>el</strong> 69% evalúa <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país<br />

como ma<strong>la</strong> o muy ma<strong>la</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 24.6% pi<strong>en</strong>sa que no ha sido ni bu<strong>en</strong>a ni ma<strong>la</strong> y<br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 6.4% consi<strong>de</strong>ra que ha sido bu<strong>en</strong>a o muy bu<strong>en</strong>a.<br />

Gráfico I.4. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, 2006.<br />

Al preguntarles cómo evaluaban <strong>la</strong> situación económica actual <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace<br />

doce meses, <strong>el</strong> 68.5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas manifestó que estaba peor que hace un año,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 25.2% opina que estaba igual y sólo <strong>el</strong> 6.3% pi<strong>en</strong>sa que <strong>el</strong> país está <strong>en</strong> una mejor<br />

situación económica que hace doce meses.<br />

7


8<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico I.5. Evaluación sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país,<br />

comparada con <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace doce meses, 2006.<br />

1.2 El esc<strong>en</strong>ario político-<strong>el</strong>ectoral<br />

En este apartado se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> brevem<strong>en</strong>te los resultados <strong>de</strong> los procesos <strong>el</strong>ectorales <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> 2004 y 2006.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004 participaron tres partidos (ARENA, FMLN y<br />

PCN) y una coalición (CDU-PDC). En este caso, <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un<br />

fuerte ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> po<strong>la</strong>rización. 11 Algunos analistas calificaron a <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales como <strong>la</strong>s más irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra, con frecu<strong>en</strong>tes hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, falta<br />

<strong>de</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>el</strong>ectorales y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> propaganda no apropiada para una<br />

campaña <strong>el</strong>ectoral. 12 Sin embargo, y a pesar <strong>de</strong> dichos problemas, <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones estimu<strong>la</strong>ron a<br />

amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a participar, y su resultado refleja <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida <strong>la</strong> voluntad<br />

popu<strong>la</strong>r. Después <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> posguerra se han t<strong>en</strong>ido bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

participación <strong>el</strong>ectoral, 13 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004 se observa un importante<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>el</strong>ectoral, pasando <strong>de</strong> 1,182,248 votos válidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1999 a 2,277,473 votos válidos <strong>en</strong> 2004, lo cual repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 66% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas inscritas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Registro Electoral.<br />

11<br />

Para una visión sobre <strong>el</strong> proceso <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 2004, véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2004). “Las <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública”, Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 665-666.<br />

12<br />

Ver: Consejo <strong>de</strong> Redacción (2004). Elecciones sin alternabilidad. Editorial. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, 665-666, pp<br />

209-225.<br />

13<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004. San<br />

Salvador, FUNDAUNGO, IUDOP, Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, ARD y CREA Internacional.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De los partidos y coalición cont<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, dos son los que dominan <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario político<br />

<strong>el</strong>ectoral: Alianza Republicana Nacionalista (ARENA), <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, y <strong>el</strong> Fr<strong>en</strong>te<br />

Farabundo Martí para <strong>la</strong> Liberación Nacional (FMLN), <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> izquierda, conformado<br />

por <strong>la</strong>s antiguas fuerzas guerrilleras reconvertidas <strong>en</strong> partido político. En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> marzo<br />

<strong>de</strong> 2004, tanto ARENA como <strong>el</strong> FMLN, obtuvieron una cantidad consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> votos y<br />

duplicaron su caudal <strong>el</strong>ectoral con respecto a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1999. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

ARENA, pasa <strong>de</strong> 614,268 votos <strong>en</strong> 1999 a 1,314,436 votos <strong>en</strong> 2004; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> FMLN pasa<br />

<strong>de</strong> 343,472 votos <strong>en</strong> 1999 a 812,519 votos <strong>en</strong> 2004. Los votos obt<strong>en</strong>idos por ARENA aum<strong>en</strong>tan<br />

<strong>de</strong>l 51.96% <strong>en</strong> 1999 al 57.71% <strong>en</strong> 2004, y <strong>el</strong> FMLN pasa <strong>de</strong>l 29.05% <strong>en</strong> 1999 al 35.68% <strong>en</strong><br />

2004. El triunfo <strong>de</strong> ARENA ha significado un cuarto período <strong>de</strong> gobierno consecutivo.<br />

Se produce una alta conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> votos (93.39%) <strong>en</strong> los dos partidos más gran<strong>de</strong>s, por lo que<br />

los <strong>de</strong>más partidos cont<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes obtuvieron un niv<strong>el</strong> muy bajo <strong>de</strong> votación: <strong>la</strong> coalición CDU-<br />

PDC obtuvo <strong>el</strong> 3.90% <strong>de</strong> los votos y <strong>el</strong> PCN <strong>el</strong> 2.71%. De acuerdo con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>el</strong>ectoral,<br />

éstos <strong>de</strong>berían <strong>de</strong> haber perdido su registro <strong>el</strong>ectoral por no alcanzar <strong>el</strong> mínimo <strong>de</strong> votación<br />

exigido por <strong>la</strong> ley <strong>el</strong>ectoral. Sin embargo, <strong>de</strong>bido a recursos emitidos por <strong>el</strong> PCN y <strong>el</strong> PDC ante<br />

<strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia, y a una resolución <strong>de</strong>l TSE éstos no perdieron su registro. En <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong>l CDU, perdió su registro y fundó un nuevo partido.<br />

Tab<strong>la</strong> I.4. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 1999-2004.<br />

Partido<br />

Elección 1999<br />

Votos %<br />

Elección 2004<br />

Votos %<br />

ARENA 614,268 51.96 1,314,436 57.71<br />

FMLN 343,472 (a) 29.05 812,519 35.68<br />

PCN 45,140 3.82 61,781 2.71<br />

PDC 67,207 5.68 --- ---<br />

CDU 88,640 7.50 --- ---<br />

Coalición<br />

PDC-CDU<br />

--- --- 88,737 3.90<br />

Otros 23,521 (b) 1.99 --- ---<br />

Votos válidos 1,182,248 100 2,277,473 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2004). “Las <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales. Un triunfo <strong>de</strong>l bloque hegemónico <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha”.<br />

Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 665-666, p 228.<br />

(a) El FMLN <strong>en</strong> coalición con <strong>el</strong> USC.<br />

(b) Se refiere a los partidos LIDER y PUNTO.<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra han resultado ser<br />

más competitivas que <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales. En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas también se observa este<br />

importante increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> votación: <strong>en</strong> 2000 se emitieron 1,210,269 votos válidos,<br />

1,398,726 <strong>en</strong> 2003 y 1,998,014 para 2006.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ARENA y <strong>el</strong> FMLN se ha v<strong>en</strong>ido<br />

estrechando: <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2000, ARENA obtuvo <strong>el</strong> 0.9% más <strong>de</strong> votos que <strong>el</strong> FMLN, y para <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> 2003 <strong>el</strong> FMLN se convierte <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fuerza <strong>el</strong>ectoral (34%) seguido por<br />

ARENA (31.9%), y para <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> 2006 <strong>el</strong> FMLN ha continuado como <strong>la</strong> principal<br />

fuerza <strong>el</strong>ectoral a niv<strong>el</strong> legis<strong>la</strong>tivo, pero por un marg<strong>en</strong> más estrecho (0.1%).<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006, <strong>el</strong> PCN obtuvo <strong>el</strong> 11.4% <strong>de</strong> votos, <strong>el</strong> PDC <strong>el</strong> 6.9%, <strong>el</strong><br />

CDU/CD <strong>el</strong> 3.1% y <strong>el</strong> Partido Nacional Liberal (PNL) <strong>el</strong> 0.1%.<br />

9


10<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> I.5. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas (2000-2006).<br />

Elección 2000 Elección 2003 Elección 2006<br />

Partido Político Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

ARENA 436,169 36.1 446,279 31.9 783,230 39.2<br />

FMLN 426,289 35.2 475,130 34.0 785,072 39.3<br />

PCN 106,802 8.8 181,167 13.0 228,196 11.4<br />

PDC 87,074 7.2 101,854 7.3 138,538 6.9<br />

CDU/CD 65,070 5.4 89,090 6.4 61,022 3.1<br />

Otros 88,865 7.3 105,206 7.5 1,956 0.1<br />

Total 1,210,269 100 1,398,726 100 1,998,014 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y erosión<br />

institucional”. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-689, p 213.<br />

Por <strong>el</strong> sistema <strong>el</strong>ectoral vig<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones ARENA obtuvo <strong>la</strong> fracción legis<strong>la</strong>tiva<br />

más gran<strong>de</strong> con 34 diputados, seguida por <strong>el</strong> FMLN con 32, PCN 10, PDC 6 y CDU/CD 2. Si<br />

bi<strong>en</strong> ARENA ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fracción legis<strong>la</strong>tiva más gran<strong>de</strong>, no obtuvo <strong>la</strong> mayoría simple, lo que le<br />

p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acuerdos con otras fuerzas <strong>política</strong>s. Por su parte, <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fracción legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>l FMLN le ha permitido ret<strong>en</strong>er <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría calificada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

votaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva.<br />

Al revisar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> diputados obt<strong>en</strong>idos por los distintos partidos <strong>en</strong> los últimos tres ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>el</strong>ectorales, se observa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Se había v<strong>en</strong>ido reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> fracción legis<strong>la</strong>tiva<br />

<strong>de</strong> ARENA, <strong>de</strong> 29 <strong>en</strong> 2000 a 27 <strong>en</strong> 2003, para increm<strong>en</strong>tarse a 34 <strong>en</strong> 2006. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l FMLN<br />

había obt<strong>en</strong>ido 31 diputados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> 2000 y 2003, y aum<strong>en</strong>ta a 32 <strong>en</strong> 2006. El PCN<br />

obtuvo 14 diputados <strong>en</strong> 2000, aum<strong>en</strong>ta a 16 <strong>en</strong> 2003 y se reduce a 10 <strong>en</strong> 2006. El PDC obtuvo 5<br />

diputados <strong>en</strong> 2000, disminuye a 4 <strong>en</strong> 2003 y aum<strong>en</strong>ta a 6 <strong>en</strong> 2006. Por su parte, <strong>el</strong> CD/CDU<br />

obtuvo 3 diputados <strong>en</strong> 2000, aum<strong>en</strong>ta a 5 <strong>en</strong> 2003 y disminuye a 2 <strong>en</strong> 2006.<br />

Tab<strong>la</strong> I.6. Número <strong>de</strong> diputados <strong>el</strong>ectos<br />

por partido, 2000-2006.<br />

Partidos<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección<br />

2000 2003 2006<br />

ARENA 29 27 34<br />

FMLN 31 31 32<br />

PCN 14 16 10<br />

PDC 5 4 6<br />

CD/CDU 3 5 2<br />

PNL --- (a) --- (a) 0<br />

Otros 2 1 ---<br />

Total 84 84 84<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales<br />

<strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y erosión institucional”.<br />

Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-689, p 212.<br />

(a) No participó.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006, también se observa <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> votación, pasando <strong>de</strong> 1,217,996 votos válidos <strong>en</strong> 2000, a 1,383,174 <strong>en</strong> 2003, para aum<strong>en</strong>tar a<br />

2,000,900 <strong>en</strong> 2006. En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales <strong>de</strong> 2006, ARENA obtuvo un mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

votación (791,371 votos) seguida por <strong>el</strong> FMLN (670,515 votos). En términos porc<strong>en</strong>tuales, <strong>la</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

distribución es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: ARENA <strong>el</strong> 39.6%, FMLN <strong>el</strong> 33.5%, PCN 15.4%, PDC 8.7%,<br />

CDU/CD 1.5% y otros 1.3%.<br />

Tab<strong>la</strong> I.7. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones municipales, 2000-2006.<br />

Elección 2000 Elección 2003 Elección 2006<br />

Partido Político Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

Votos<br />

válidos<br />

%<br />

ARENA 438,859 36.0 483,120 34.9 791,361 39.6<br />

FMLN 338,950 27.8 465,970 33.7 670,711 33.5<br />

PCN 123,945 10.2 205,804 14.9 307,330 15.4<br />

PDC 95,509 7.8 103,567 7.5 173,982 8.7<br />

CDU/CD 41,549 3.4 37,392 2.7 30,778 1.5<br />

Otros 40,060 3.3 37,498 2.7 26,738 1.3<br />

Total 1,217,996 100 1,383,174 100 2,000,900 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales <strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y<br />

erosión institucional”. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-689, p 210.<br />

Por <strong>el</strong> sistema <strong>el</strong>ectoral vig<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alcaldías por partido <strong>en</strong> 2006 fue <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te: ARENA obtuvo 147, <strong>el</strong> FMLN 59, PCN 39, PDC 14, y CD/CDU 3.<br />

Al revisar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> alcaldías obt<strong>en</strong>idas por los distintos partidos <strong>en</strong> los últimos tres ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>el</strong>ectorales, se observa <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Se había v<strong>en</strong>ido reduci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> número <strong>de</strong> alcaldías<br />

<strong>de</strong> ARENA <strong>de</strong> 127 <strong>en</strong> 2000 a 111 <strong>en</strong> 2003, para aum<strong>en</strong>tar a 147 <strong>en</strong> 2006. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l FMLN<br />

había obt<strong>en</strong>ido 79 <strong>en</strong> 2000, 74 <strong>en</strong> 2003 y se reduce a 59 <strong>en</strong> 2006, aunque reti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> ciudad<br />

capital, varias municipalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l área metropolitana y algunas cabeceras <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales. El<br />

PCN obtuvo 33 <strong>en</strong> 2000, aum<strong>en</strong>ta a 53 <strong>en</strong> 2003 y disminuye a 39 <strong>en</strong> 2006. El PDC obtuvo 16 <strong>en</strong><br />

2000, aum<strong>en</strong>ta a 18 <strong>en</strong> 2003 y disminuye a 14 <strong>en</strong> 2006. El CD/CDU obtuvo 4 <strong>en</strong> 2000 y 2003, y<br />

disminuye a 3 <strong>en</strong> 2006.<br />

Tab<strong>la</strong> I.8. Número <strong>de</strong> alcaldías obt<strong>en</strong>idas por partido,<br />

<strong>el</strong>ecciones, 2000-2006.<br />

Partido Político<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección<br />

2000 2003 2006<br />

ARENA 127 111 147<br />

FMLN 79 (a) 74 (a) 59 (b)<br />

PCN 33 53 39<br />

PDC 16 18(c) 14<br />

CD/CDU 4 4 3(d)<br />

Otros partidos 3 2 ---<br />

Total 262 262 262<br />

Fu<strong>en</strong>te: CIDAI (2006). “Las <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y<br />

municipales <strong>de</strong> 2006: po<strong>la</strong>rización socio<strong>política</strong> y erosión<br />

institucional”. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 688-<br />

689, p 209.<br />

(a) 12 alcaldías <strong>en</strong> coalición.<br />

(b) 5 alcaldías <strong>en</strong> coalición.<br />

(c) 4 alcaldías <strong>en</strong> coalición.<br />

(d) 1 alcaldía <strong>en</strong> coalición.<br />

11


1.3 El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador<br />

12<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> El Salvador. El primer esfuerzo<br />

conocido para estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> se remonta a mediados <strong>de</strong> 1989, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra cuando <strong>el</strong> <strong>en</strong>tonces director <strong>de</strong>l Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública, Ignacio<br />

Martín-Baró, llevó a cabo una investigación sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta nacional, acerca <strong>de</strong> los<br />

valores políticos <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. Esa investigación, que no logró ser publicada a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muerte rep<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> su autor, constituyó un primer esfuerzo sistemático <strong>de</strong> estudiar <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas y valores que rig<strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Luego, <strong>en</strong> 1991 se hizo <strong>el</strong> primer esfuerzo <strong>de</strong> recoger y estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> aún <strong>en</strong> medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>salvador</strong>eña. Esto se cristalizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> libro “Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia estable<br />

<strong>en</strong> El Salvador”, publicado <strong>en</strong> 1992 por S<strong>el</strong>igson y Córdova. Luego, este esfuerzo ha formado<br />

parte <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina que coordina <strong>el</strong> profesor S<strong>el</strong>igson, <strong>el</strong><br />

cual produjo tres reportes sobre <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador para los años 1995,<br />

1999 y 2004.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y principios <strong>de</strong> los años dos mil, otras instituciones se fueron<br />

sumando al esfuerzo <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra <strong>salvador</strong>eña.<br />

Entre <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s están <strong>la</strong> Facultad Latinoamericana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales Programa El Salvador, <strong>la</strong><br />

Fundación Dr. Guillermo Manu<strong>el</strong> Ungo y <strong>el</strong> Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad C<strong>en</strong>troamericana “José Simeón Cañas”. A continuación, se listan algunos <strong>de</strong> esos<br />

estudios:<br />

­ Berrocal, E. y González, Luis Armando. (2000). La <strong>de</strong>mocracia y su <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>. Estudios<br />

C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 527-536, p. 619-620.<br />

­ Briones, Carlos y Ramos, Carlos Guillermo. (1999). Las <strong>el</strong>ites: percepciones y actitu<strong>de</strong>s<br />

sobre los procesos <strong>de</strong> cambio y <strong>de</strong> transformación institucional <strong>en</strong> El Salvador. San<br />

Salvador: FLACSO.<br />

­ Coleman, K<strong>en</strong>neth; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Moore, Peter. (1996). Retos para consolidar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador. Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 571-572, p 415-440.<br />

­ CIDAI. (2006). Democratización y <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador. Estudios<br />

C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 688-689, pp 309-313.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo. (2000). El problema <strong>de</strong>l abst<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> El Salvador. Pon<strong>en</strong>cia<br />

pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> XXII Congreso <strong>de</strong> LASA, Miami, 15-19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2000.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo. (1999). Una aproximación teórico-metodológica para <strong>el</strong> estudio<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. San Salvador:<br />

mimeo.<br />

­ Córdova, Ricardo. (1998). Las bases empíricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El<br />

Salvador. En: F. Rodríguez; S. Castro y R. Espinosa (eds.). El s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong>mocrático. Estudios<br />

sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> c<strong>en</strong>troamericana. San José: Editorial Fundación UNA.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

­ Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor Antonio. (2001). Cultura <strong>política</strong>, gobierno<br />

local y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El Salvador. Volum<strong>en</strong> III. San Salvador: FUNDAUNGO y<br />

FLACSO- Programa El Salvador.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2001). Cultura <strong>política</strong>, gobierno local y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. América C<strong>en</strong>tral. Volum<strong>en</strong> I. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-<br />

Programa El Salvador.<br />

­ Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La Cultura Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia<br />

<strong>en</strong> El Salvador, 2004. San Salvador, FUNDAUNGO, IUDOP, Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt,<br />

ARD y CREA International.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2003). Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l<br />

crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> posguerra. América Latina Hoy, 35, p 19-59.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2002). ¿Para qué sirve <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>l Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador. En: F. Rodríguez; S. Castro y J. Madrigal (eds.).<br />

Con <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud c<strong>en</strong>troamericana. San José:<br />

Editorial Fundación UNA.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2001). ¿Elecciones para qué? El impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong><br />

<strong>salvador</strong>eña <strong>en</strong> <strong>el</strong> ciclo <strong>el</strong>ectoral 1999-2000. San Salvador: FLACSO-Programa El Salvador.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2001). Cultura <strong>política</strong> y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador: capital social y confianza institucional a finales <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta. Trabajo preparado<br />

para <strong>el</strong> Informe <strong>de</strong> Desarrollo Humano 2001. San Salvador: mimeo.<br />

­ Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (1999). El autoritarismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> posguerra: un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños. Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA), 603, p 95-106.<br />

­ Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (1999). Encuesta <strong>de</strong> valores. Serie <strong>de</strong><br />

informes 80. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

­ Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (1998). Encuesta sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>.<br />

Serie <strong>de</strong> informes 71. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

­ Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (1997). Encuesta sobre gobernabilidad<br />

y expectativas hacia <strong>la</strong>s nuevas autorida<strong>de</strong>s municipales. Serie <strong>de</strong> informes 64. San Salvador:<br />

IUDOP-UCA.<br />

­ PNUD. (2003). Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> El Salvador. (Capítulo 9). En:<br />

Informe sobre <strong>de</strong>sarrollo humano. El Salvador 2003. San Salvador: PNUD.<br />

­ Rogg<strong>en</strong>buck, Stefan. (ed.). (1995). Cultura <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador: Fundación<br />

Konrad A<strong>de</strong>nauer.<br />

13


14<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

­ Santacruz Giralt, María. (2003). Estudio sobre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses medias y su comportami<strong>en</strong>to<br />

político. San Salvador: IUDOP-UCA, FUNDAUNGO, Fundación Friedrich Ebert.<br />

­ S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia El Salvador 1999. San Salvador: FUNDAUNGO, IUDOP y Universidad <strong>de</strong><br />

Pittsburgh.<br />

­ S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l y Córdova Macías, Ricardo. (1995). El Salvador: <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz.<br />

Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. San Salvador: IDELA, Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh y<br />

FUNDAUNGO.<br />

­ S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l y Córdova Macías, Ricardo. (1992). Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia<br />

estable <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador: IDELA.<br />

Estas investigaciones han mostrado un pau<strong>la</strong>tino pero sost<strong>en</strong>ido crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo al<br />

sistema político <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, sin embargo se ha producido una caída significativa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medición <strong>de</strong> 2006. También reportan los avances <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación cívica, sobre<br />

todo <strong>en</strong> los espacios abiertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito local. Al mismo tiempo muestran opiniones sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong> satisfacción sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma que sugier<strong>en</strong> que, a pesar <strong>de</strong><br />

los avances, El Salvador todavía <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta importantes <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> consolidación<br />

<strong>de</strong>mocrática. De hecho, según <strong>el</strong> informe <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano <strong>en</strong> El Salvador, publicado por <strong>el</strong><br />

PNUD <strong>en</strong> 2003, existe todavía un bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> El Salvador, <strong>el</strong><br />

cual <strong>de</strong>safía <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. El PNUD agrega que “<strong>el</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te déficit<br />

<strong>de</strong> <strong>cultura</strong> cívica <strong>de</strong>mocrática que existe <strong>en</strong> El Salvador hace p<strong>en</strong>sar que <strong>el</strong> autoritarismo, <strong>en</strong> un<br />

ev<strong>en</strong>tual retorno bajo nuevas formas, podría <strong>en</strong>contrar un caldo <strong>de</strong> cultivo para su <strong>de</strong>sarrollo y<br />

rápida expansión. A <strong>la</strong> vez se vincu<strong>la</strong> con los bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos<br />

y sobre su <strong>de</strong>sempeño, expresado especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva”. 14<br />

Más allá <strong>de</strong>l acuerdo o <strong>de</strong>sacuerdo que se pueda t<strong>en</strong>er con estas afirmaciones, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones nacionales, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciertas actitu<strong>de</strong>s<br />

autoritarias y <strong>la</strong> ambigüedad <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción hacia <strong>el</strong> respaldo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

constituy<strong>en</strong> retos para <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

Este nuevo estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> El Salvador, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. A su favor, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> hecho no sólo <strong>de</strong> que constituye uno <strong>de</strong> los estudios más gran<strong>de</strong>s y abarcadores<br />

sobre <strong>el</strong> tema <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, sino también que es <strong>el</strong> quinto estudio <strong>de</strong> una serie nacional, lo cual<br />

permite t<strong>en</strong>er una perspectiva temporal <strong>de</strong> cómo han evolucionado <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> posguerra.<br />

14 Op. cit., p 280.


II. Metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Entre <strong>el</strong> 27 <strong>de</strong> junio y <strong>el</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2006, <strong>el</strong> Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública<br />

(IUDOP) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad C<strong>en</strong>troamericana “José Simeón Cañas” (UCA), realizó <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong><br />

campo <strong>de</strong>l estudio “La <strong>cultura</strong> Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006”. Para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> esta <strong>en</strong>cuesta <strong>el</strong> levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos se realizó con equipo <strong>de</strong> tipo PDA (Personal Digital<br />

Assistant) comúnm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>madas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado Palm.<br />

La <strong>en</strong>cuesta se <strong>en</strong>marca <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estudios sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> que han sido<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> El Salvador por <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt y que, como ya se ha explicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior, dieron inicios<br />

<strong>en</strong> 1991, los cuales han t<strong>en</strong>ido como objetivo conocer <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. En<br />

este apartado se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final obt<strong>en</strong>ida para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio<br />

y se hace <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas con <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta <strong>de</strong>l país<br />

para 2006. 15<br />

2.1 Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final<br />

La muestra final obt<strong>en</strong>ida fue <strong>de</strong> 1,729 <strong>en</strong>trevistas válidas y es repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

adulta <strong>salvador</strong>eña mayor <strong>de</strong> 18 años. El marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> error estimado es <strong>de</strong> +/-0.024 (dos punto<br />

cuatro por ci<strong>en</strong>to). El 47.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>trevistadas pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al sexo masculino y <strong>el</strong><br />

52.2% correspon<strong>de</strong> al sexo fem<strong>en</strong>ino. El 59.4% resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> zonas urbanas <strong>de</strong>l país y <strong>el</strong> restante<br />

40.6% <strong>en</strong> áreas rurales. Estos datos correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta<br />

nacional, según <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos. De acuerdo a<br />

dichas proyecciones, <strong>el</strong> 48.0% <strong>de</strong> los adultos mayores <strong>de</strong> 18 años que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país son<br />

hombres, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 52.0% son mujeres. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> 62.0% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (mayor <strong>de</strong><br />

18 años) vive <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas <strong>de</strong>l país, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 38% vive <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />

II.1 al final <strong>de</strong> este apartado se pres<strong>en</strong>tan algunas comparaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variables <strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país y <strong>la</strong> muestra tomada para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta.<br />

15 Para más <strong>de</strong>talles <strong>de</strong> los aspectos metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, véase <strong>el</strong> Apéndice A: Descripción metodológica <strong>de</strong>l<br />

estudio.<br />

15


16<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico II.1. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por género.<br />

Un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta parte (28.7%) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas son jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre 18 y 25<br />

años. Otra proporción casi simi<strong>la</strong>r (25.6%) correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 26 y 35 años y <strong>el</strong><br />

resto pert<strong>en</strong>ece a personas mayores <strong>de</strong> 35 años.<br />

46-55<br />

56-65<br />

36-45<br />

Mujer Hombre<br />

52.2% 47.8%<br />

13.1%<br />

66 y más<br />

8.4%<br />

17.2%<br />

7.0%<br />

25.6%<br />

28.7%<br />

26-35<br />

18-25<br />

Gráfico II.2. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por edad.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con lo que respecta a <strong>la</strong> educación, tres <strong>de</strong> cada diez <strong>en</strong>trevistados han cursado primaria (32.2%)<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 42.5% ha estudiado secundaria. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> personas<br />

que han t<strong>en</strong>ido acceso a educación superior (14.5%) y <strong>la</strong>s que no han t<strong>en</strong>ido ningún tipo <strong>de</strong><br />

educación (10.8%) no repres<strong>en</strong>ta gran<strong>de</strong>s variaciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> comparación.<br />

42.5%<br />

Superior<br />

14.5%<br />

Secundaria<br />

Ninguno<br />

10.8%<br />

Primaria<br />

32.2%<br />

Gráfico II.3. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por niv<strong>el</strong> educativo.<br />

El grueso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cuestada ti<strong>en</strong>e ingresos familiares por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 144 dó<strong>la</strong>res (casi<br />

<strong>el</strong> 50%). Una tercera parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados (39%) posee ingresos familiares que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre<br />

los 144 y los 576 dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que un poco más <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cuestadas posee<br />

ingreso por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 576 dó<strong>la</strong>res.<br />

17


18<br />

Ingresos familiares m<strong>en</strong>suales<br />

Ningún ingreso<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> $45<br />

Entre $46- $90<br />

Entre $91-$144<br />

Entre $145-$288<br />

Entre $289-$432<br />

Entre $433-$576<br />

Entre $577-$720<br />

Entre $721-1008<br />

Entre $1009-$1440<br />

Más <strong>de</strong> $1440<br />

0.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2<br />

2<br />

2<br />

4<br />

4<br />

7<br />

5.0%<br />

12<br />

14<br />

18<br />

17<br />

18<br />

10.0%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

15.0%<br />

20.0%<br />

Gráfico II.4. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por ingreso familiar m<strong>en</strong>sual.<br />

Solo un cuarto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados vive <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital nacional (26.4%). Uno <strong>de</strong> cada diez vive <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s y una cantidad casi simi<strong>la</strong>r lo hace <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s pequeñas. El 14.9% resi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s medianas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>trevistada (40.6%) pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> zona rural.<br />

Área rural<br />

40.6%<br />

Ciudad pequeña<br />

7.7%<br />

Capital Nacional<br />

Ciudad mediana<br />

14.9%<br />

26.4%<br />

Ciudad gran<strong>de</strong><br />

10.4%<br />

Gráfico II.5. Distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados por tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2.2 Comparación <strong>de</strong> algunas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta una comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l país, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> corroborar si <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida es realm<strong>en</strong>te<br />

repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l universo pob<strong>la</strong>cional. Para <strong>el</strong>lo se utilizan los datos obt<strong>en</strong>idos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> Propósitos Múltiples (EHPM) 16 <strong>de</strong>l 2004, los cuales son los más<br />

reci<strong>en</strong>tes con los que se cu<strong>en</strong>ta, y <strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC).<br />

Tab<strong>la</strong> II.1. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra obt<strong>en</strong>ida y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

según los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EHPM y <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC.<br />

Características<br />

Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

Muestra<br />

N<br />

Sexo (%)<br />

4,123,308 1,729<br />

Hombre 48.0 47.8<br />

Mujer<br />

Edad (%)<br />

52.0 52.2<br />

18-34 años 47.5 51.6<br />

35 años y más<br />

Niv<strong>el</strong> educativo (%)<br />

52.5 48.4<br />

Ninguno 21.2 10.8<br />

Primaria 38.0 32.2<br />

P<strong>la</strong>n básico 15.9 17.9<br />

Bachillerato 16.2 24.6<br />

Superior<br />

Área (%)<br />

8.7 14.5<br />

Urbana 62.0 59.4<br />

Rural<br />

Departam<strong>en</strong>to (%)<br />

38.0 40.6<br />

Ahuachapán 4.74 6.5<br />

Santa Ana 8.96 12.2<br />

Sonsonate 6.96 11.7<br />

Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango 2.59 2.9<br />

La Libertad 11.41 7.9<br />

San Salvador 34.68 29.4<br />

Cuscatlán 2.89 2.6<br />

La Paz 4.26 2.2<br />

Cabañas 1.97 1.6<br />

San Vic<strong>en</strong>te 2.34 1.3<br />

Usulután 4.98 4.5<br />

San Migu<strong>el</strong> 7.78 9.1<br />

Morazán 2.33 2.3<br />

La Unión 4.12 5.6<br />

Agua potable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da (%)<br />

57.94 65.2<br />

16 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos [DIGESTYC]. (2004). Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> Propósitos Multiples 2004<br />

(EHPM). San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Economía.<br />

19


20<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> II.1, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra tomada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta casi<br />

correspon<strong>de</strong> con algunos <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución reportada por <strong>la</strong>s<br />

proyecciones <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC, sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> educativo exist<strong>en</strong><br />

algunas diverg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> educación (“ninguna”) y <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han estudiado hasta bachillerato y educación superior. La muestra final<br />

subestima <strong>el</strong> primer grupo, <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> educación, mi<strong>en</strong>tras que sobreestima los<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han estudiado hasta bachillerato y niv<strong>el</strong> superior. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>la</strong> muestra resultante difiere <strong>de</strong> forma notable <strong>en</strong> dos<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos: San Salvador y Sonsonate. En <strong>el</strong> primero <strong>la</strong> muestra subestima <strong>el</strong> peso real <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo caso lo sobreestima.


III. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En los últimos años se ha abierto una importante discusión sobre <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

<strong>de</strong>mocracia para los ciudadanos. Esta discusión se ha originado, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong><br />

que muchos estudios <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> o <strong>de</strong> opinión pública <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral han v<strong>en</strong>ido preguntando<br />

a los ciudadanos sobre su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, sobre su satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y sobre su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> compromiso con los l<strong>la</strong>mados valores<br />

<strong>de</strong>mocráticos, sin saber exactam<strong>en</strong>te qué <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n los <strong>en</strong>cuestados por <strong>de</strong>mocracia o por<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas.<br />

En <strong>la</strong> práctica, como algunos académicos han sugerido, 17 <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong> significar muchas<br />

cosas para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y lo que algunos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n como <strong>de</strong>mocracia no necesariam<strong>en</strong>te lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

otros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. En un estudio sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica,<br />

conducido por Rodríguez y Madrigal a principios <strong>de</strong> esta década, se <strong>en</strong>contró que no todos los<br />

jóv<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> misma i<strong>de</strong>a sobre <strong>de</strong>mocracia y que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones más frecu<strong>en</strong>tes variaban <strong>de</strong><br />

país a país. Así, por ejemplo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>, El Salvador y Nicaragua <strong>la</strong> respuesta<br />

más frecu<strong>en</strong>te -aunque no tan ext<strong>en</strong>dida- era <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>mocracia como libertad <strong>de</strong><br />

expresión, con porc<strong>en</strong>tajes <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 22 y <strong>el</strong> 11 por ci<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> Costa Rica alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera<br />

parte <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>la</strong> <strong>de</strong>finían como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser libres y <strong>el</strong> 15.4 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>salvador</strong>eños consultados <strong>la</strong> conceptualizaban como <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión. 18 Más aún,<br />

<strong>el</strong> estudio <strong>en</strong>contró que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es c<strong>en</strong>troamericanos, <strong>la</strong> mayoría no supo <strong>de</strong>finir lo<br />

que era <strong>de</strong>mocracia. Algo simi<strong>la</strong>r ha sucedido <strong>en</strong> otros estudios, inclusive con ciudadanos<br />

adultos. La noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, aunque utilizada ampliam<strong>en</strong>te, no refiere necesariam<strong>en</strong>te a un<br />

cons<strong>en</strong>so sobre su significado, sobre todo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Por <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> esta nueva edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, se ha<br />

optado por iniciar <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los resultados explorando <strong>la</strong>s concepciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los<br />

ciudadanos <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Este capítulo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro apartados: <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

primero se pres<strong>en</strong>tan los resultados referidos a <strong>la</strong>s concepciones que sobre <strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña; <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo apartado se pres<strong>en</strong>tan los resultados sobre <strong>la</strong>s opiniones<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, su funcionami<strong>en</strong>to y su apoyo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer<br />

apartado se int<strong>en</strong>ta re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia con <strong>la</strong>s variables c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> apoyo al<br />

sistema y tolerancia; finalm<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

3.1 La noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia para los <strong>salvador</strong>eños<br />

La pregunta <strong>de</strong> fondo <strong>en</strong> este aparado es: ¿qué significa <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>mocracia para los<br />

ciudadanos <strong>de</strong> este pequeño país c<strong>en</strong>troamericano? Para <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, se diseñó una<br />

pequeña batería <strong>de</strong> preguntas ori<strong>en</strong>tadas a recoger <strong>la</strong>s nociones que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Estas preguntas eran básicam<strong>en</strong>te dos y <strong>la</strong> interpe<strong>la</strong>ción sobre <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia se abría con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta:<br />

17<br />

Véase: Bratton, Micha<strong>el</strong>. (2002). “Wi<strong>de</strong> but Shallow: Popu<strong>la</strong>r Support for Democracy in Africa”. Afrobarometer Paper No.<br />

19. Michigan: Michigan State University.<br />

18<br />

Véase: Rodríguez, Florisab<strong>el</strong> y Madrigal, Johnny. (2003). “Los hijos y <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia: estudio comparativo”.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> trabajo 2003-10. San José: Procesos. Véase también, para <strong>el</strong> caso <strong>salvador</strong>eño: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2002).<br />

¿Para qué sirve <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador” . Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

trabajo 2002-02. San José: Procesos.<br />

21


22<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

“DEM13 (a, b y c). ¿En pocas pa<strong>la</strong>bras, qué significa para Ud. <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? [OJO: No leer<br />

alternativas. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera y segunda respuesta preguntar, “¿significa algo más?”].<br />

Aceptar hasta tres respuestas.”<br />

Dada <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta ofrecía una amplia serie <strong>de</strong> posibles respuestas, <strong>la</strong>s<br />

cuales no eran sugeridas al <strong>en</strong>trevistado. El <strong>en</strong>cuestador, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong>bía escuchar <strong>la</strong> respuesta<br />

ofrecida por <strong>la</strong> persona <strong>en</strong>trevistada y marcar <strong>la</strong> respuesta correspondi<strong>en</strong>te o, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que no<br />

se <strong>en</strong>contrase registrada, <strong>de</strong>bía marcar <strong>la</strong> alternativa <strong>de</strong> otras respuestas. Como <strong>la</strong> misma<br />

pregunta lo dice, <strong>la</strong> persona podía apuntar hasta tres distintos significados para recoger <strong>la</strong><br />

amplitud <strong>de</strong> opiniones que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia evoca. Sin embargo y para propósitos <strong>de</strong><br />

análisis, <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>cuesta pedía al <strong>en</strong>cuestado que <strong>el</strong>igiera <strong>el</strong> concepto más importante <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre<br />

los que había seña<strong>la</strong>do. Para <strong>el</strong>lo se hacía <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta:<br />

“DEM13D. ¿De estos significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia que Ud. ha dicho, <strong>en</strong> su opinión cuál es <strong>el</strong> más<br />

importante? [Preguntar sólo si dio dos o tres respuestas a <strong>la</strong> pregunta anterior. Anote <strong>el</strong> código.]<br />

88. NS 99. INAP [Una o ninguna respuesta].”<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> lo que los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n como <strong>de</strong>mocracia se<br />

hace sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta DEM13D, esto es, sobre los significados que<br />

<strong>el</strong>los consi<strong>de</strong>ran más importantes. Los consultados ofrecieron una gran diversidad <strong>de</strong> opiniones<br />

sobre <strong>de</strong>mocracia; <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III.1, se muestran los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas tal como fueron<br />

dadas a los <strong>en</strong>cuestadores, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones disponibles. La respuesta más frecu<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> cual fue seña<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> 21.6% <strong>de</strong> los ciudadanos fue “libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> voto y <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>egir”; esta respuesta es, por mucho, <strong>la</strong> que logra más concurr<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>salvador</strong>eña a pesar <strong>de</strong> que solo reúne a una quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Sin embargo, para un<br />

porc<strong>en</strong>taje muy importante: <strong>el</strong> 17.9%, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia no ti<strong>en</strong>e ningún significado, esto es, no<br />

refiere a nada compr<strong>en</strong>sible para los ciudadanos. El 10.8% señaló <strong>la</strong> libertad sin especificar <strong>de</strong><br />

qué tipo; <strong>el</strong> 8.9% dijo que <strong>de</strong>mocracia significa vivir <strong>en</strong> paz, sin guerra; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 6.5%<br />

sostuvo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es igualdad. Un porc<strong>en</strong>taje más bi<strong>en</strong> pequeño, <strong>el</strong> 2.7% equiparó<br />

<strong>de</strong>mocracia a bi<strong>en</strong>estar, progreso económico y crecimi<strong>en</strong>to. Estas fueron <strong>la</strong>s respuestas más<br />

comunes ofrecidas por los <strong>salvador</strong>eños. Sin embargo, y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

cuestión, no fueron <strong>la</strong>s únicas: <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> ciudadanos se dividió ofreci<strong>en</strong>do respuestas tan<br />

diversas como: ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, empleo, diversos tipos <strong>de</strong> igualdad, diversos tipos <strong>de</strong> libertad,<br />

<strong>de</strong>rechos, participación, justicia, <strong>de</strong>rechos humanos, etcétera. Hay un 10.6% que fue agrupado <strong>en</strong><br />

otra respuesta.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> III.1. ¿Qué significa para usted <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia?<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje válido<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión/voto/<strong>el</strong>egir/<strong>de</strong>rechos humanos 297 21.6<br />

No ti<strong>en</strong>e ningún significado 246 17.9<br />

Libertad (sin <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> qué tipo) 149 10.8<br />

Otra respuesta 146 10.6<br />

Vivir <strong>en</strong> paz, sin guerra 122 8.9<br />

Igualdad (sin especificar) 90 6.5<br />

Bi<strong>en</strong>estar, progreso económico, crecimi<strong>en</strong>to 37 2.7<br />

Participación (sin <strong>de</strong>cir qué tipo) 32 2.3<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo 31 2.3<br />

Libertad económica 22 1.6<br />

Derechos humanos, respeto a los <strong>de</strong>rechos 20 1.5<br />

Igualdad <strong>de</strong> género 19 1.4<br />

Elecciones, voto 18 1.3<br />

Derecho <strong>de</strong> escoger lí<strong>de</strong>res 15 1.1<br />

Igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s leyes 15 1.1<br />

Ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 13 .9<br />

Igualdad económica, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses 13 .9<br />

Libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to 12 .9<br />

Obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ley, m<strong>en</strong>os corrupción 10 .7<br />

Elecciones libres 9 .7<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías 9 .7<br />

Libertad, falta <strong>de</strong> 8 .6<br />

Trabajo, más oportunidad <strong>de</strong> 8 .6<br />

Justicia 8 .6<br />

Desor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia, corrupción 7 .5<br />

Igualdad, falta <strong>de</strong>, <strong>de</strong>sigualdad 6 .4<br />

Igualdad <strong>de</strong> razas o étnica 5 .4<br />

Bi<strong>en</strong>estar, falta <strong>de</strong>, no hay progreso económico 3 .2<br />

Trabajo, falta <strong>de</strong> 2 .1<br />

Gobierno no militar 2 .1<br />

Capitalismo 1 .1<br />

Limitaciones <strong>de</strong> participación 1 .1<br />

Total 1376 100<br />

Nota: No incluye a <strong>la</strong>s personas que no respondieron a <strong>la</strong> pregunta, lo cual asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al 20.4%<br />

<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Toda esta diversidad <strong>de</strong> respuestas es, <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, un indicador <strong>de</strong>l poco cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública <strong>de</strong> lo que significa <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia para los <strong>salvador</strong>eños y, <strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido, una señal <strong>de</strong><br />

que para algunos no significa mucho; pero <strong>en</strong> términos más prácticos y con respecto a lo que se<br />

int<strong>en</strong>ta analizar <strong>en</strong> este informe, también repres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción<br />

popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. Por <strong>el</strong>lo, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nar estas respuestas y convertir<strong>la</strong>s a una<br />

repres<strong>en</strong>tación mucho más compr<strong>en</strong>sible para <strong>el</strong> análisis, se procedió a categorizar todas <strong>la</strong>s<br />

respuestas anteriores sigui<strong>en</strong>do un esquema propuesto por S<strong>el</strong>igson y Sarsfi<strong>el</strong>d 19 según <strong>el</strong> cual se<br />

pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> cuatro<br />

distintas categorías. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III.2 se pue<strong>de</strong>n observar los distintos significados asignados a cada<br />

una <strong>de</strong> estas cuatro categorías. Primero, <strong>en</strong> lo que podría <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

instrum<strong>en</strong>tales o utilitarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia; estas <strong>de</strong>finiciones estarían basadas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> opiniones sobre <strong>de</strong>sempeño político o económico <strong>de</strong> los sistemas, por ejemplo, <strong>la</strong>s respuestas<br />

19 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Sarsfi<strong>el</strong>d, Rodolfo. (2006). CAM/Democracy Study: Outline of Required Chapters. (Mimeo).<br />

23


24<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

que seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo o <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar económico serían <strong>de</strong>finiciones que caerían<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta categoría. La segunda categoría se refiere a lo que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como<br />

<strong>de</strong>finiciones normativas o axiomáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia; estas alu<strong>de</strong>n a nociones que no están<br />

vincu<strong>la</strong>das con aspectos instrum<strong>en</strong>tales sino más bi<strong>en</strong> formales, <strong>de</strong> principios. Un ejemplo <strong>de</strong> esto<br />

serían <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> “igualdad”, “<strong>de</strong>rechos humanos” y <strong>el</strong>ecciones. La tercera categoría<br />

ha sido titu<strong>la</strong>da como negativa o peyorativa, esto es, <strong>de</strong>finiciones negativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y<br />

se refiere a <strong>la</strong>s respuestas que seña<strong>la</strong>n supuestas cosas negativas que implica <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia o los<br />

<strong>de</strong>fectos que <strong>la</strong>s mismas repres<strong>en</strong>tan; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>salvador</strong>eño se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> respuestas<br />

como <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia, corrupción, guerra, etc. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cuarta categoría recoge<br />

más bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones sobre <strong>de</strong>mocracia; esto se refiere fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que dijeron que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>mocracia no ti<strong>en</strong>e significado alguno, <strong>la</strong>s cuales,<br />

como se vio <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> anterior, no son pocas.<br />

Tab<strong>la</strong> III.2. Significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia según categoría.<br />

Categoría Significados<br />

Negativa Falta <strong>de</strong> libertad<br />

Falta <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, no hay progreso económico<br />

Falta <strong>de</strong> trabajo<br />

Desor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia<br />

Guerra, invasiones<br />

Falta <strong>de</strong> igualdad<br />

Elecciones fraudul<strong>en</strong>tas<br />

Limitaciones <strong>de</strong> participación<br />

Vacía No ti<strong>en</strong>e ningún significado<br />

Otras respuestas<br />

No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

Utilitaria Libertad económica<br />

Bi<strong>en</strong>estar, progreso económico, crecimi<strong>en</strong>to<br />

Capitalismo<br />

Libre comercio, libre negocio<br />

Más trabajo, más oportunida<strong>de</strong>s<br />

Normativa Libertad<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión<br />

Libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

Ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Derecho <strong>de</strong> escoger lí<strong>de</strong>res<br />

Elecciones, votar<br />

Elecciones libres<br />

Igualdad<br />

Igualdad económica, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses<br />

Igualdad <strong>de</strong> género<br />

Igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s leyes<br />

Igualdad étnica<br />

Participación<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo<br />

Respeto a los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

Justicia<br />

Obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ley<br />

Vivir <strong>en</strong> paz<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En función <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>sificación, los resultados muestran que más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños (51.4%) concibe <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> términos normativos, esto es, prevalec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones como libertad, igualdad, justicia y <strong>de</strong>rechos humanos; mi<strong>en</strong>tras que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

3.9% ofrece <strong>de</strong>finiciones utilitarias (empleo, progreso económico), realm<strong>en</strong>te un porc<strong>en</strong>taje muy<br />

reducido. Un dato muy interesante es que prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> otra mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no ti<strong>en</strong>e<br />

una <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ra sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia (43.1%) y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 1.6% expuso <strong>de</strong>finiciones<br />

negativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Esto significa que para bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños, <strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e un significado normativo o no significa absolutam<strong>en</strong>te nada, esto<br />

es, no sab<strong>en</strong> su significado o no les interesa <strong>de</strong>finir lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por este término.<br />

51.4%<br />

1.6%<br />

3.9%<br />

43.1%<br />

Negativo<br />

Vacio<br />

Utilitario<br />

Normativo<br />

Gráfico III.1. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006.<br />

Resulta interesante comparar los resultados <strong>salvador</strong>eños con los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> países incluidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios para <strong>el</strong> año 2006. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.2, <strong>en</strong> El Salvador se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto <strong>de</strong> ciudadanos que no supieron <strong>de</strong>finir <strong>de</strong>mocracia y que, por lo<br />

tanto ofrecieron <strong>de</strong>finiciones normativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> manera m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te. En<br />

otras pa<strong>la</strong>bras, pareciera ser que para los <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia su<strong>el</strong>e t<strong>en</strong>er un significado<br />

más trabajoso <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que para los ciudadanos <strong>de</strong> otras nacionalida<strong>de</strong>s.<br />

25


26<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100%<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

Mexico<br />

Peru<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

3% 3% 4%<br />

2%<br />

4% 5%<br />

2%<br />

4% 5%<br />

2% 4%<br />

5% 3% 4%<br />

4%<br />

5%<br />

9%<br />

2% 7% 7%<br />

9% 6%<br />

16%<br />

76%<br />

17%<br />

76%<br />

23%<br />

69%<br />

27%<br />

67%<br />

27%<br />

Jamaica<br />

25%<br />

64% 61%<br />

Haiti<br />

35%<br />

61%<br />

Colombia<br />

32%<br />

56%<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Source: Source: LAPOP, LAPOP, 2006<br />

2006<br />

33% 35%<br />

55% 54%<br />

Nicaragua<br />

Honduras<br />

37%<br />

53%<br />

6%<br />

19%<br />

23%<br />

53%<br />

2%<br />

4%<br />

43%<br />

51%<br />

Panama<br />

Dominican Republic<br />

El Salvador<br />

Gráfico III.2. Concepciones alternativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Concepciones alternativas<br />

Normativa<br />

Vacía<br />

Utilitaria<br />

Negativa<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿cómo se distribuy<strong>en</strong> estas nociones sobre <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>salvador</strong>eña? En este informe se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones sobre<br />

<strong>de</strong>mocracia no es igual para todos los grupos sociales <strong>salvador</strong>eños y que es posible <strong>en</strong>contrar<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. De hecho, un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>finiciones sobre <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> función <strong>de</strong> diversas variables <strong>de</strong>mográficas <strong>en</strong>contró que<br />

algunas variables están re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones que hac<strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre<br />

<strong>de</strong>mocracia: <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> zona rural o urbana y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación i<strong>de</strong>ológica. Otras<br />

condiciones <strong>de</strong>mográficas, como <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso, no parec<strong>en</strong><br />

incidir, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> forma directa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. En estos casos, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que todos los grupos sociales muestran más o m<strong>en</strong>os<br />

una misma distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

1.5%<br />

1.7%<br />

Negativo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

34.8%<br />

50.7%<br />

Vacio<br />

4.2%<br />

3.7%<br />

Utilitario<br />

59.5%<br />

44.0%<br />

Normativo<br />

Concepciones Concepciones alternativas alternativas <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Gráfico III.3. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según género, 2006.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l género sin embargo, los resultados reve<strong>la</strong>n difer<strong>en</strong>cias importantes sobre todo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones sin<br />

significado. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico anterior, los hombres su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

usando nociones normativas <strong>de</strong> manera más frecu<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s mujeres: <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

<strong>de</strong>l sexo masculino, este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones llega hasta casi <strong>el</strong> 60%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong>s mismas son <strong>de</strong>l 44%. Aunque <strong>en</strong> ambos casos, estas son <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones<br />

más frecu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> significancia muestran que esas difer<strong>en</strong>cias son estadísticam<strong>en</strong>te<br />

importantes. La otra difer<strong>en</strong>cia importante se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones vacías, esto es, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

respuestas <strong>de</strong> ciudadanos que no supieron <strong>de</strong>finir <strong>de</strong>mocracia o que dijeron que <strong>la</strong> misma no<br />

ti<strong>en</strong>e ningún s<strong>en</strong>tido para <strong>el</strong>los. En este caso, son <strong>la</strong>s mujeres qui<strong>en</strong>es respondieron más <strong>de</strong> esta<br />

forma que los hombres (34.8% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los hombres y 50.7% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres). En<br />

comparación con los hombres, <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>finieron con m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>cia lo que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

como <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones utilitario y negativo, los resultados no muestran difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres dado que, como ya se ha visto, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas es tan reducida<br />

que no se pue<strong>de</strong>n hacer comparaciones importantes. En resum<strong>en</strong>, este primer análisis seña<strong>la</strong> que<br />

los hombres <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a concebir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa más<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s mujeres, mi<strong>en</strong>tras que éstas por su parte ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n un poco más a no t<strong>en</strong>er<br />

<strong>de</strong>finiciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

La explicación a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o probablem<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te análisis, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre esco<strong>la</strong>ridad y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia. El estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong><br />

El Salvador 2006 reve<strong>la</strong> que lo que los ciudadanos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por <strong>de</strong>mocracia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

fuertem<strong>en</strong>te ligado a su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> instrucción académica. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.4, <strong>en</strong><br />

27


28<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que una persona ti<strong>en</strong>e más años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad, <strong>en</strong> esa medida se reduce <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia que <strong>de</strong>notan <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to o falta <strong>de</strong><br />

significado; por ejemplo, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones vacías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pasa <strong>de</strong>l 64%<br />

<strong>en</strong>tre los que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ningún grado <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad al 12.4% <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> educación<br />

universitaria. En cambio, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo está fuertem<strong>en</strong>te ligado con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

normativas sobre <strong>de</strong>mocracia: con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad aum<strong>en</strong>ta también <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> respuestas normativas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que<br />

cu<strong>en</strong>tan con educación universitaria. El salto va <strong>de</strong>l 33% <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

instrucción esco<strong>la</strong>r, al 81% <strong>de</strong> los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estudios universitarios.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100.0%<br />

80.0%<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

1% 2% 2% 1%<br />

Negativo<br />

64%<br />

52%<br />

41%<br />

Vacío<br />

12%<br />

2% 4%<br />

4%<br />

Utilitario<br />

6%<br />

33%<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

42%<br />

Educación<br />

Ninguno<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Educación superior<br />

53%<br />

Normativo<br />

Gráfico III.4. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> educativo, 2006.<br />

En <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones, <strong>de</strong> nuevo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son tan reducidas que no es posible<br />

llegar a cualquier conclusión <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. En El Salvador, <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

se reduce a dos opciones: <strong>la</strong>s respuestas normativas o <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to. En<br />

cualquier caso, este factor anteriorm<strong>en</strong>te analizado, explicaría <strong>en</strong> parte <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

hombres y mujeres seña<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los párrafos anteriores. En promedio, <strong>la</strong>s mujeres <strong>salvador</strong>eñas<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or acceso <strong>de</strong> educación y exhib<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad que sus<br />

compatriotas hombres; esto podría explicar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong>s ofrezcan más respuestas vacías<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Esta misma explicación aplica para abordar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias cuando los resultados se cruzan con <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados (urbana o rural). Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.5,<br />

<strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ofrecer más respuestas vacías cuando se les<br />

pregunta por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 54%) y m<strong>en</strong>os respuestas normativas (un poco más <strong>de</strong>l<br />

40%); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuestas<br />

normativas es más alto, esto es, un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 60%, y <strong>la</strong>s respuestas vacías son <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os<br />

81%


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong>l 40%. Aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son m<strong>en</strong>os marcadas <strong>en</strong> este caso que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esco<strong>la</strong>ridad, es c<strong>la</strong>ro que hay una brecha muy marcada <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> cómo los ciudadanos<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> función <strong>de</strong> si resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Ello es todavía más c<strong>la</strong>ro si se cruzan los datos correspondi<strong>en</strong>tes al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad o c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción que habitan los <strong>en</strong>cuestados. Los resultados indican que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se<br />

examinan los datos según <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia cambian. Por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

respuestas normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es <strong>de</strong>l 60% aproximadam<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s<br />

respuestas vacías, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to o sin s<strong>en</strong>tido son <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 33%. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s medianas y pequeñas, <strong>la</strong>s respuestas normativas rondan <strong>el</strong> 53%, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s<br />

respuestas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to se <strong>el</strong>evan al 39%. En <strong>la</strong>s zonas rurales, como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción cambia y <strong>la</strong>s respuestas más frecu<strong>en</strong>tes se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas sin s<strong>en</strong>tido.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

2.1%<br />

0.7%<br />

Negativo<br />

35.6%<br />

Vacío<br />

54.0%<br />

4.7%<br />

2.8%<br />

Utilitario<br />

57.5%<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

42.5%<br />

Gráfico III.5. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según zona urbana o rural, 2006.<br />

Urbano<br />

Por otro <strong>la</strong>do, una variable que resultó estar vincu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los ciudadanos<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación i<strong>de</strong>ológica, esto es, su autoubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> izquierda y <strong>de</strong>recha. 20 El Gráfico III.6 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones normativas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia son significativam<strong>en</strong>te más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños que se ubican <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

izquierda <strong>de</strong>l espectro i<strong>de</strong>ológico (62.9%), se reduc<strong>en</strong> al 53.3% para los que se ubican <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

c<strong>en</strong>tro y se reduc<strong>en</strong> aún más <strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha (46.5%). Por <strong>el</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

20 Pregunta L1 <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario.<br />

Rural<br />

29


30<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

concepciones vacías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es <strong>la</strong> opuesta. El 49% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha no ofrec<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia; pero estos porc<strong>en</strong>tajes se<br />

reduc<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro (38.2%) y <strong>de</strong> izquierda (31.9%). En términos g<strong>en</strong>erales, lo<br />

anterior parece sugerir que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, <strong>el</strong> término “<strong>de</strong>mocracia”<br />

ti<strong>en</strong>e un significado m<strong>en</strong>os c<strong>la</strong>ro que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas; <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> izquierda, por<br />

su parte, parec<strong>en</strong> estar más anc<strong>la</strong>dos al carácter normativo <strong>de</strong>l concepto.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

1.7% 1.4% 1.4%<br />

Negativo<br />

31.9%<br />

38.2%<br />

Vacío<br />

49.0%<br />

3.6%<br />

7.1%<br />

Utilitario<br />

3.1%<br />

62.9%<br />

53.3%<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

46.5%<br />

I<strong>de</strong>ología<br />

Izquierda<br />

C<strong>en</strong>tro<br />

Derecha<br />

Gráfico III.6. Concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según posición i<strong>de</strong>ológica, 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, y como se dijo antes, otras variables no parec<strong>en</strong> estar vincu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y, aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables estudiadas <strong>en</strong> los párrafos anteriores, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

personas parece <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r: o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera normativa o bi<strong>en</strong> sin un<br />

significado preciso, con <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> educación como <strong>la</strong> condición fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>ciadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones ciudadanas. Las <strong>de</strong>finiciones utilitarias y negativas parec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

poco espacio <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños y básicam<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición predominante<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, cuando <strong>la</strong> hay, es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que seña<strong>la</strong> algún i<strong>de</strong>al, como libertad, justicia o igualdad.<br />

La sigui<strong>en</strong>te pregunta es <strong>en</strong>tonces si <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong>e algo que ver con <strong>la</strong>s<br />

opiniones inmediatas sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma o sobre <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong><br />

régim<strong>en</strong> con respecto <strong>de</strong> otros. Este es un aspecto r<strong>el</strong>evante que se aborda <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado.<br />

3.2 Opiniones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

El estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> El Salvador 2006 preguntó a los ciudadanos varios<br />

aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. En primer lugar, consultó <strong>la</strong>s<br />

opiniones sobre qué tan satisfechos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que funciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>el</strong> país. La pregunta <strong>en</strong> concreto estaba redactaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “PN4. En g<strong>en</strong>eral, ¿usted<br />

diría que está muy satisfecho, satisfecho, insatisfecho, o muy insatisfecho con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia funciona <strong>en</strong> El Salvador?”<br />

Los resultados reve<strong>la</strong>n que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción dijo s<strong>en</strong>tirse muy satisfecha con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 42.6% dijo estar satisfecha, <strong>el</strong> 43.2% se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />

insatisfecha con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 10.2% dijo estar muy insatisfecha. Esto significa<br />

que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña prácticam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dividida con respecto a <strong>la</strong> satisfacción<br />

con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

43.2%<br />

10.2%<br />

4.0%<br />

42.6%<br />

Muy satisfecho<br />

Satisfecho<br />

Insatisfecho<br />

Muy insatisfecho<br />

Gráfico III.7. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2006.<br />

Una comparación <strong>de</strong> estos resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> 2004 muestra que han crecido los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> insatisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En ese año, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje total <strong>de</strong> personas que se<br />

mostraron insatisfechas con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia era <strong>de</strong>l 38% (insatisfecho y muy<br />

insatisfecho), <strong>de</strong>jando casi dos terceras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (62%) básicam<strong>en</strong>te satisfechas con<br />

<strong>la</strong> misma (satisfecho y muy satisfecho). Para <strong>el</strong> 2006, como se ha visto, ese porc<strong>en</strong>taje ha llegado<br />

al 46%, mostrando un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> insatisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> estas respuestas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia mostró<br />

que ciertam<strong>en</strong>te hay difer<strong>en</strong>cias importantes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> contestar sobre los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. De acuerdo con <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> III.3, <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

concepto c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, esto es, que ca<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “vacío”, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a estar<br />

más satisfechas con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> El Salvador (53.4%) que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un concepto normativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (<strong>el</strong> 41.3% se mostró satisfecho con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l país). En cualquier caso, estas difer<strong>en</strong>cias resultaron ser estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativas, al m<strong>en</strong>os para <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong><br />

forma normativa y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que ofrecieron conceptos vacíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

31


32<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Estos resultados pue<strong>de</strong>n estar mediados por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>de</strong> forma normativa su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser ciudadanos con mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> educación y, por lo tanto, más<br />

exig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus expectativas con respecto al <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> político. Pero <strong>en</strong> cualquier<br />

caso, los mismos muestran que poseer una i<strong>de</strong>a normativa sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, les hace un poco<br />

más críticos que no t<strong>en</strong>er ninguna.<br />

Tab<strong>la</strong> III.3. Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador<br />

según concepciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Muy<br />

satisfecho<br />

Satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Muy<br />

Satisfecho Insatisfecho<br />

insatisfecho<br />

Total<br />

Negativo 12.5% 25.0% 54.2% 8.3% 100.0%<br />

Vacío 5.2% 48.2% 38.3% 8.3% 100.0%<br />

Utilitario 3.0% 45.5% 40.9% 10.6% 100.0%<br />

Normativo 3.0% 38.3% 47.0% 11.7% 100.0%<br />

Todos 4.0% 42.6% 43.2% 10.2% 100.0%<br />

En otro or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> cosas, cuando se preguntó a los ciudadanos sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático<br />

consi<strong>de</strong>ran que es <strong>el</strong> país, <strong>en</strong> este caso El Salvador, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto <strong>de</strong> respuestas se<br />

conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es dic<strong>en</strong> que <strong>el</strong> país es algo <strong>de</strong>mocrático, con un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas (36.8%), seguido <strong>de</strong> otro porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r (36.4%) que calificó a El Salvador<br />

como poco <strong>de</strong>mocrático, y un porc<strong>en</strong>taje re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeño (11.9%) que dijo que era nada<br />

<strong>de</strong>mocrático; <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 14.8% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados dijo que <strong>el</strong> país era muy <strong>de</strong>mocrático.<br />

Aunque este porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas está lejos <strong>de</strong> ser mayoría <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, sí muestra que una<br />

porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (prácticam<strong>en</strong>te uno <strong>de</strong> cada seis) consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> país es<br />

muy <strong>de</strong>mocrático.<br />

36.4%<br />

11.9%<br />

14.8%<br />

36.8%<br />

Muy <strong>de</strong>mocrático<br />

Algo <strong>de</strong>mocrático<br />

Poco <strong>de</strong>mocrático<br />

Nada <strong>de</strong>mocrático<br />

Gráfico III.8. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático es El Salvador, 2006.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La comparación <strong>de</strong> estos resultados con los <strong>de</strong>l año 2004 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

fundam<strong>en</strong>tales están <strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong> país es muy <strong>de</strong>mocrático.<br />

En 2004, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que respondieron que El Salvador era muy <strong>de</strong>mocrático fue<br />

<strong>de</strong>l 21%, <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> 14.8 por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2006; y <strong>la</strong>s personas que opinaron que <strong>el</strong> mismo<br />

era poco o nada <strong>de</strong>mocrático alcanzaba al 43% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l 47.3% actual.<br />

Aunque una comparación <strong>de</strong> estos resultados muestra que los mismos están casi <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

significación estadística, lo anterior significa que m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te ve a El Salvador como<br />

<strong>de</strong>mocrático y han pasado a t<strong>en</strong>er opiniones un poco más críticas sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>en</strong> este país.<br />

Esta pregunta fue también re<strong>la</strong>cionada con los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> categorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas a<br />

<strong>la</strong> pregunta DEM13D, es <strong>de</strong>cir con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, para tratar <strong>de</strong> establecer si <strong>la</strong><br />

forma <strong>en</strong> que los ciudadanos concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ti<strong>en</strong>e algo que ver con <strong>la</strong>s opiniones sobre qué<br />

tan <strong>de</strong>mocrático es <strong>el</strong> país. Los cruces respectivos no brindaron evi<strong>de</strong>ncias contun<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> que<br />

existan difer<strong>en</strong>tas significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong>s opiniones que se<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> este país. 21 Los resultados muestran que in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> qué<br />

concepción t<strong>en</strong>gan los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, sea esta normativa, utilitaria, negativa<br />

o vacía, igualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran divididos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s opiniones sobre qué tan <strong>de</strong>mocrático<br />

es El Salvador.<br />

La <strong>en</strong>cuesta exploró también <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> que<br />

<strong>de</strong>bería implem<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Para <strong>el</strong>lo, se hicieron una serie <strong>de</strong> preguntas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales<br />

dos se p<strong>la</strong>ntearon como muy r<strong>el</strong>evantes. La primera había sido formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

“DEM2. ¿Con cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases está usted más <strong>de</strong> acuerdo? (1) A <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te como uno<br />

le da lo mismo un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático; (2) La <strong>de</strong>mocracia es preferible<br />

a cualquier otra forma <strong>de</strong> gobierno; y (3) En algunas circunstancias un gobierno autoritario pue<strong>de</strong><br />

ser preferible a uno <strong>de</strong>mocrático”. La segunda pregunta estaba redactada <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

“AUT1. Hay g<strong>en</strong>te que dice que necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido a través<br />

<strong>de</strong>l voto. Otros dic<strong>en</strong> que aunque <strong>la</strong>s cosas no funcion<strong>en</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, o sea <strong>el</strong> voto<br />

popu<strong>la</strong>r, es siempre lo mejor. ¿Qué pi<strong>en</strong>sa usted? (1) Necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga<br />

que ser <strong>el</strong>egido; (2) La <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral es lo mejor”.<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera pregunta reve<strong>la</strong>n que mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido<br />

por los <strong>salvador</strong>eños es <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>el</strong> 72.7% <strong>de</strong> los ciudadanos respondió <strong>de</strong> esta forma a <strong>la</strong><br />

pregunta sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido, mi<strong>en</strong>tras que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 12.4% dijo que un<br />

gobierno autoritario pue<strong>de</strong> ser preferible y <strong>el</strong> 14.9% se apuntó con indifer<strong>en</strong>cia, esto es, dici<strong>en</strong>do<br />

que le da lo mismo un gobierno autoritario que uno <strong>de</strong>mocrático.<br />

Estos resultados se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> aún más interesantes cuando se comparan con los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.9, <strong>el</strong> apoyo hacia <strong>el</strong><br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, aunque también mayoritario, era <strong>de</strong>l 75.4%; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong><br />

apoyo al autoritarismo y <strong>la</strong> indifer<strong>en</strong>cia recibían porc<strong>en</strong>tajes re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ores (13.5% y<br />

21 En realidad, una prueba <strong>de</strong> Chi-cuadrada arrojó una significancia m<strong>en</strong>or al .05, pero <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos categorías<br />

principales eran tan estrechas y los <strong>el</strong>evados intervalos <strong>de</strong> confianza producidos por <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s categorías<br />

“negativas” y “utilitarias” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, que no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir con solv<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia divi<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cuanto a sus opiniones sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> El Salvador.<br />

33


34<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

11% respectivam<strong>en</strong>te). Lo anterior significa que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones públicas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia habrían disminuido un poco <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> dos años, aunque no lo sufici<strong>en</strong>te<br />

como para ser consi<strong>de</strong>rado estadísticam<strong>en</strong>te significativo. Sin embargo, lo que sí ha aum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong> forma significativa, al m<strong>en</strong>os hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> términos estadísticos, es <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas<br />

que pi<strong>en</strong>san que les da lo mismo un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático, esto es, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad parece haber más indifer<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004. En<br />

cualquier caso, los datos parec<strong>en</strong> mostrar que algunos <strong>salvador</strong>eños se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más<br />

indifer<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia que lo que han estado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado; pero que <strong>en</strong> términos<br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> mayoría sigue favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como régim<strong>en</strong> preferido.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

11.0%<br />

Le da lo mismo<br />

75.4%<br />

72.7%<br />

14.9% 13.5%<br />

La <strong>de</strong>mocracia es<br />

preferible<br />

12.4%<br />

Gobierno<br />

autoritario<br />

preferible<br />

Gráfico III.9. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2004 y 2006.<br />

¿Cómo se re<strong>la</strong>ciona esto con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia? Los resultados mostraron que <strong>la</strong>s<br />

personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>de</strong>finición c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, esto es, una <strong>de</strong>finición vacía, su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

preferir mucho m<strong>en</strong>os un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que <strong>la</strong>s personas que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong><br />

forma normativa, utilitaria o, incluso, negativa. El 63.3% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños que no supieron<br />

<strong>de</strong>finir <strong>de</strong>mocracia optaron por <strong>el</strong><strong>la</strong> como régim<strong>en</strong> preferido, <strong>en</strong> contraposición con <strong>el</strong> 79.9% <strong>de</strong><br />

aqu<strong>el</strong>los que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong> manera normativa; <strong>en</strong> esta misma línea, más <strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas que dieron <strong>de</strong>finiciones vacías <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia dijo que le daba lo mismo un régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático, mi<strong>en</strong>tras que solo <strong>el</strong> 10% <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong>mocracia<br />

normativam<strong>en</strong>te optaron por esta respuesta. Las comparaciones con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> grupos, con los<br />

que <strong>de</strong>finieron <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma negativa o utilitaria, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco s<strong>en</strong>tido porque, como ya se<br />

ha visto, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos es tan pequeño que no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido hacer comparaciones que no<br />

t<strong>en</strong>gan significancia estadística.<br />

En cualquier caso, se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>el</strong> soporte al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático varía <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concepción que se ti<strong>en</strong>e sobre <strong>de</strong>mocracia. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

prevalece <strong>en</strong> todos los grupos, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones, <strong>la</strong> misma es mucho más<br />

2004<br />

2006


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

fuerte <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que <strong>la</strong> <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera normativa, esto es, <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que pi<strong>en</strong>san que<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es libertad, igualdad y justicia, <strong>en</strong>tre otras cosas, que <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> su significado.<br />

Tab<strong>la</strong> III.4. Tipo <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> preferido según concepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Concepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Le da lo<br />

mismo<br />

La<br />

<strong>de</strong>mocracia es<br />

preferible<br />

Gobierno<br />

autoritario<br />

pue<strong>de</strong> ser<br />

preferible<br />

Negativa 7.4% 85.2% 7.4%<br />

Vacía 21.6% 63.3% 15.1%<br />

Utilitaria 13.6% 71.2% 15.2%<br />

Normativa 9.9% 79.9% 10.2%<br />

En <strong>la</strong> segunda pregunta, <strong>la</strong> que pedía que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te expresara su prefer<strong>en</strong>cia al lí<strong>de</strong>r fuerte que no<br />

t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido a través <strong>de</strong>l voto popu<strong>la</strong>r o a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, los resultados<br />

muestran también los dos aspectos r<strong>el</strong>evados anteriorm<strong>en</strong>te: por un <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>salvador</strong>eños sigue apoyando <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral y que, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma habría<br />

<strong>de</strong>crecido <strong>de</strong> forma importante <strong>en</strong> los últimos dos años. Lo anterior no significa que los<br />

<strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales no apoy<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, pero sí que <strong>el</strong> apoyo a<br />

una figura autoritaria (lí<strong>de</strong>r fuerte) habría aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los últimos dos años. De hecho, <strong>en</strong> 2004,<br />

<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que preferían <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral era <strong>de</strong> 94.5%, para 2006 esa<br />

proporción había bajado al 87.6%. En contraposición, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> apoyo a un lí<strong>de</strong>r fuerte<br />

que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido era <strong>de</strong>l 5.5% <strong>en</strong> 2004 y subió al 12.4% <strong>en</strong> 2006, esto es, más <strong>de</strong>l<br />

doble <strong>de</strong> respuestas con respecto a 2004.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100%<br />

80%<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

5.5%<br />

12.4%<br />

Necesitamos un lí<strong>de</strong>r<br />

fuerte que no t<strong>en</strong>ga<br />

que ser <strong>el</strong>egido<br />

94.5%<br />

87.6%<br />

La <strong>de</strong>mocracia<br />

<strong>el</strong>ectoral es lo mejor<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico III.10. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral<br />

según año <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta, 2006.<br />

35


36<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este caso, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas sobre <strong>el</strong> apoyo <strong>el</strong>ectoral con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia también dio como resultado difer<strong>en</strong>cias significativas. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />

III.5, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra sobre lo que es <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />

misma llega al 82%, pero es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más bajo <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> 97.1%<br />

que apoya a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong>tre los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una concepción más bi<strong>en</strong> normativa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> respuestas, los intervalos <strong>de</strong> confianza son tan amplios que no es<br />

posible establecer una re<strong>la</strong>ción estadísticam<strong>en</strong>te significativa. Estos resultados parec<strong>en</strong> confirmar<br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que <strong>el</strong> mayor apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como régim<strong>en</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>los que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una concepción normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma; <strong>en</strong> cambio <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or soporte al régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mocrático provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> qué se trata <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

Tab<strong>la</strong> III.5. Prefer<strong>en</strong>cia por lí<strong>de</strong>r fuerte o <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral<br />

según <strong>de</strong>finiciones sobre <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Definiciones sobre Lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga Democracia <strong>el</strong>ectoral<br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

que ser <strong>el</strong>egido<br />

es lo mejor<br />

Negativa 11.1% 88.9%<br />

Vacía 18.0% 82.0%<br />

Utilitaria 6.0% 94.0%<br />

Normativa 8.3% 97.1%<br />

3.3 Definición <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema<br />

En este apartado se aborda <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>de</strong> tolerancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños. Aunque<br />

estas variables actitudinales <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>de</strong> tolerancia serán vistas con más profundidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te capítulo, <strong>en</strong> este apartado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estas variables<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico III.11 se muestra <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ofrecidas por los ciudadanos. A pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> varios casos, <strong>la</strong>s comparaciones<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas categorías se tras<strong>la</strong>pan <strong>en</strong>tre sí dado <strong>el</strong> gran niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> variabilidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

categorías que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> pocos casos, es posible <strong>en</strong>contrar una difer<strong>en</strong>cia importante <strong>en</strong>tre dos<br />

categorías conceptuales: <strong>la</strong> normativa y <strong>la</strong> vacía. Los <strong>salvador</strong>eños con una <strong>de</strong>finición normativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, esto es, aqu<strong>el</strong>los que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como liberta<strong>de</strong>s, igualdad y<br />

justicia, <strong>en</strong>tre otras cosas, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> apoyo al sistema que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, pero especialm<strong>en</strong>te con re<strong>la</strong>ción a qui<strong>en</strong>es no logran <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. De hecho,<br />

estos últimos, los que no sab<strong>en</strong> qué es <strong>de</strong>mocracia, son los que más parec<strong>en</strong> apoyar al sistema <strong>en</strong><br />

términos g<strong>en</strong>erales. Estos resultados parec<strong>en</strong> contra<strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> los análisis<br />

anteriores, según <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s personas con <strong>de</strong>finiciones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia apoyaban<br />

más a los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mocráticos que <strong>la</strong>s personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones vacías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia.


Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

57.8<br />

Vacio<br />

53.1<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico III.11. Apoyo al sistema según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

La respuesta a esa apar<strong>en</strong>te contradicción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra al recordar que <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> apoyo al<br />

sistema no necesariam<strong>en</strong>te significa apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La variable <strong>de</strong> apoyo al sistema se<br />

refiere al sistema tal y como está constituido, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> qué tan <strong>de</strong>mocrático es o<br />

no. Cuando los resultados muestran que los <strong>salvador</strong>eños que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una visión normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a expresar m<strong>en</strong>os apoyo por <strong>el</strong> sistema, probablem<strong>en</strong>te están mostrando una<br />

actitud crítica con respecto al <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l mismo, consi<strong>de</strong>rando que <strong>en</strong> términos i<strong>de</strong>ales<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> expresar apoyo al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, como se vio <strong>en</strong> los datos anteriores. El apoyo al<br />

sistema es, sin lugar a dudas, un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

pero <strong>en</strong> sí mismo no refleja apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, refleja apoyo al or<strong>de</strong>n institucional<br />

establecido por <strong>el</strong> régim<strong>en</strong>, más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong>l mismo.<br />

El análisis <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong>mocráticas y <strong>la</strong> tolerancia se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico III.12. En<br />

este caso, los resultados parec<strong>en</strong> confirmar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que se han reportado: los <strong>salvador</strong>eños<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una concepción normativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia puntúan más alto <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

tolerancia, esto quiere <strong>de</strong>cir, que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más tolerantes que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños,<br />

pero especialm<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s personas que no supieron <strong>de</strong>finir lo que es <strong>de</strong>mocracia.<br />

Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, es<strong>en</strong>ciales para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran anc<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s visiones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador.<br />

37


38<br />

Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia (0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

51.6<br />

Vacio<br />

59.4<br />

Normativo<br />

Concepciones alternativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico III.12. Tolerancia según concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, 2006.<br />

Todo lo anterior sugiere que <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los <strong>salvador</strong>eños concib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia importa<br />

para <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, pero también para <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s<br />

fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma como <strong>la</strong> tolerancia. También sugiere que <strong>la</strong>s<br />

personas con concepciones normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong>n ser más críticas sobre <strong>el</strong> sistema<br />

y pue<strong>de</strong>n estar exigi<strong>en</strong>do un <strong>de</strong>sempeño mucho más <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l mismo.<br />

3.4 Conclusiones<br />

Los resultados <strong>de</strong> este capítulo han mostrado que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> diversas concepciones<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, pero que <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo prevalece una: <strong>la</strong> normativa. Sin embargo, también<br />

muestran que existe una porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido vacío, esto es, no se le asigna un significado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones<br />

normativas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones más comunes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s distintas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> libertad:<br />

libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> asociación, etc. Pero también significa paz, igualdad y justicia.<br />

L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que otras expresiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia, como <strong>la</strong>s utilitaristas o <strong>la</strong>s negativas, no<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucha asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia sobre los <strong>salvador</strong>eños. De hecho, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 6 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos se adscribieron a <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />

En este capítulo se ha visto también que <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, <strong>el</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia tanto<br />

como régim<strong>en</strong> preferido así como <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral fr<strong>en</strong>te a un lí<strong>de</strong>r<br />

fuerte han <strong>de</strong>crecido con respecto a 2004. Aunque <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos sigue apoyando<br />

consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, es c<strong>la</strong>ro que ha habido un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s valoraciones autoritarias. Esta noticia pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionada con<br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> forma leve, pero notoria, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> insatisfacción con <strong>el</strong>


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En <strong>el</strong> fondo, todo <strong>el</strong>lo significa que los <strong>salvador</strong>eños sigu<strong>en</strong><br />

apoyando fuertem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, pero los problemas <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño les<br />

ha hecho ser más críticos con respecto a <strong>la</strong> misma.<br />

La <strong>en</strong>cuesta también <strong>en</strong>contró una re<strong>la</strong>ción consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia y los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma o con <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> misma. Las personas que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar más apoyo al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático<br />

que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s personas que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra sobre lo que es<br />

<strong>de</strong>mocracia. Éstas, por <strong>el</strong> contrario, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar un apoyo m<strong>en</strong>os sólido a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia como régim<strong>en</strong> preferido. Sin embargo, los resultados muestran que <strong>la</strong>s personas con<br />

concepciones normativas apoyan m<strong>en</strong>os al sistema que <strong>la</strong>s personas con i<strong>de</strong>as vacías sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, lo cual sugiere actitu<strong>de</strong>s críticas sobre <strong>el</strong> mismo y sobre su <strong>de</strong>sempeño. Cuando se<br />

trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia, los datos pres<strong>en</strong>tados apoyan <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que los que concib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> forma normativa son más tolerantes.<br />

39


IV. Apoyo para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños apoyan <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática. Para <strong>el</strong>lo, primero se examina <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema<br />

político, <strong>en</strong> un segundo apartado se aborda <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>. En <strong>el</strong> tercer apartado se<br />

analiza <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema político y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto apartado se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

4.1 Apoyo al sistema<br />

La estabilidad <strong>de</strong> un sistema político y su habilidad para po<strong>de</strong>r superar una crisis sin sucumbir<br />

han sido vincu<strong>la</strong>das directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> legitimidad misma con que cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> sistema político. 22<br />

Seymour Martin Lipset <strong>de</strong>finió <strong>la</strong> legitimidad como “<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar y<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s instituciones <strong>política</strong>s exist<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong>s más apropiadas para <strong>la</strong><br />

sociedad”. 23 La hipótesis <strong>de</strong> Lipset es que los sistemas políticos que son vistos por sus<br />

ciudadanos como legítimos pue<strong>de</strong>n sobrevivir aún fr<strong>en</strong>te a profundas crisis <strong>de</strong> efectividad,<br />

mi<strong>en</strong>tras que aqu<strong>el</strong>los con bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> legitimidad pue<strong>de</strong>n co<strong>la</strong>psar bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> alguna<br />

crisis económica.<br />

Lipset reconoció “que una vez que un sistema alcanza un alto grado <strong>de</strong> legitimidad, no había<br />

garantía <strong>de</strong> que ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te no <strong>la</strong> perdiera. Así como los sistemas políticos pue<strong>de</strong>n atravesar<br />

crisis <strong>de</strong> efectividad, también pue<strong>de</strong>n atravesar crisis <strong>de</strong> legitimidad.” Lipset p<strong>la</strong>nteó que <strong>la</strong>s<br />

crisis <strong>de</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo “pue<strong>de</strong>n erosionar <strong>la</strong> legitimidad porque <strong>la</strong> legitimidad misma<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> ‘ll<strong>en</strong>ar <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> los grupos importantes’. En<br />

consecu<strong>en</strong>cia, ‘un rompimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> efectividad, repetidam<strong>en</strong>te o por un <strong>la</strong>rgo período <strong>de</strong> tiempo,<br />

pondrá <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>la</strong> estabilidad, aunque se trate <strong>de</strong> un sistema legítimo’.” 24<br />

Para analizar <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político <strong>salvador</strong>eño, se va a utilizar una<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> legitimidad <strong>de</strong>nominada “Apoyo Político/Alineación”, <strong>la</strong> cual ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por<br />

22 Para este apartado nos hemos basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco conceptual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong>:<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). El Salvador: De <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz, una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. San<br />

Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IDELA y FUNDAUNGO.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1996). Political Culture in Nicaragua: Transitions, 1991-1995. Managua: mimeo, United States Ag<strong>en</strong>cy<br />

for International Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). Nicaragua 1991-1995: Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. En: Córdova<br />

Macías, Ricardo y Maihold, Günther (compi<strong>la</strong>dores). Cultura <strong>política</strong> y transición <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> Nicaragua. Managua:<br />

Fundación Friedrich Ebert, FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Nicaragü<strong>en</strong>ses y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio Cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UCA-Managua.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Democracia. El Salvador 1999.<br />

San Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IUDOP y FUNDAUNGO.<br />

Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2001). Cultura Política, gobierno local y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. América C<strong>en</strong>tral.<br />

Volum<strong>en</strong> I. San Salvador: FLACSO-Programa El Salvador. (En particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> Capítulo 2: Valoraciones sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y<br />

<strong>el</strong> sistema político).<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004. San Salvador,<br />

USAID, IUDOP, FUNDAUNGO, Van<strong>de</strong>rbilt University, ARD y CREA International.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). The political culture of <strong>de</strong>mocracy in Mexico, C<strong>en</strong>tral America and Colombia, 2004. Van<strong>de</strong>rbilt<br />

University.<br />

23 Al respecto, véase:<br />

Lipset, Seymour Martin. (1981). Political Man: The Social Basis of Politics. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.<br />

Lipset, Seymour Martin. (1994). The Social Requisites of Democracy Revisited. American Sociological Review, 5. Pp. 1-22.<br />

24 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo (2000). Opus Cit. Pp. 55-56.<br />

41


42<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, y ha sido<br />

utilizada <strong>en</strong> varios estudios comparativos a niv<strong>el</strong> internacional. 25 Esta esca<strong>la</strong> busca medir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> apoyo que los ciudadanos otorgan a su sistema <strong>de</strong> gobierno, sin <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong><br />

turno. En <strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> se le l<strong>la</strong>ma a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o “apoyo difuso” o “apoyo<br />

al sistema”. 26 La esca<strong>la</strong> se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> cinco ítems y cada ítem utiliza un formato <strong>de</strong> respuesta<br />

<strong>de</strong> siete puntos que van <strong>de</strong> “nada” hasta “mucho”. Las preguntas formu<strong>la</strong>das fueron <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

“B1. ¿Hasta qué punto cree que los tribunales <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> El Salvador garantizan un juicio<br />

justo?<br />

B2. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e respeto por <strong>la</strong>s instituciones <strong>política</strong>s <strong>de</strong> El Salvador?<br />

B3. ¿Hasta qué punto cree que los <strong>de</strong>rechos básicos <strong>de</strong>l ciudadano están bi<strong>en</strong> protegidos por <strong>el</strong><br />

sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

B4. ¿Hasta qué punto se si<strong>en</strong>te orgulloso <strong>de</strong> vivir bajo <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

B6. ¿Hasta qué punto pi<strong>en</strong>sa que se <strong>de</strong>be apoyar <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño?”. 27<br />

El sistema <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> estas variables se basó originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1-7 puntos,<br />

pero para hacer estos resultados más compr<strong>en</strong>sibles han sido convertidas a una esca<strong>la</strong> métrica<br />

más familiar <strong>en</strong> un rango <strong>de</strong> 0-100. 28<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas: los<br />

tribunales <strong>de</strong> justicia (45.1) y <strong>de</strong>rechos básicos (45.1) exhib<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es más bajos, <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong><br />

más alto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra orgullo (52.7), luego sigue apoyo (63.5) y <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más alto está<br />

instituciones (70.2).<br />

25<br />

Al respecto, véase:<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1983). On the Measurem<strong>en</strong>t of Diffuse Support: Some Evi<strong>de</strong>nce from Mexico. Social Indicators<br />

Research, 12. Pp. 1-24.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Muller, Edward N. (1987). Democratic Stability and Economic Crisis: Costa Rica 1978-1983.<br />

International Studies Quarterly. Pp. 301-326.<br />

Muller, Edward N.; Jukam, Thomas O. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1982). Diffuse Political Support and Antisystem Political<br />

Bevahior: A comparative Analysis. American Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce 26. Pp. 240-264.<br />

Booth, John A. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1993). Political Culture and Democratization: Evi<strong>de</strong>nce from México, Nicaragua and<br />

Costa Rica, <strong>en</strong>: L. Diamond (ed.). Political Culture and Democracy in Dev<strong>el</strong>oping Countries. Boul<strong>de</strong>r: Lynne Reinner. Pp.<br />

107-138.<br />

Fink<strong>el</strong>, Stev<strong>en</strong>; Muller, Edward. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1989). Economic Crisis, Incumb<strong>en</strong>t Performance and Regime Support:<br />

A Comparison of Longitudial Data from West Germany and Costa Rica. British Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce, 19. Pp. 560-<br />

551.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2002). Trouble in Paradise: The Impact of the Erosion of System Support in Costa Rica, 1978-1999. Latin<br />

American Research Review, 37, No. 1.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). Opus Cit.<br />

26<br />

Easton, David. (1975). A Re-Assessm<strong>en</strong>t of the Concept of Political Support. British Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce, 5, Pp. 435-<br />

457.<br />

27<br />

Serie <strong>de</strong> preguntas B1, B2, B3, B4 y B6 <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario.<br />

28<br />

Una medida <strong>de</strong> 1 punto fue restada <strong>de</strong> cada variable para darles a todas un rango <strong>de</strong> 0-6, y luego <strong>el</strong> número resultante se<br />

dividió <strong>en</strong>tre 6, para darle a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> un rango <strong>de</strong> 0-1, <strong>el</strong> cual luego se multiplicó por 100, para darle un rango <strong>de</strong> 0-100.


Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

80<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

45.1<br />

Tribunales<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

70.2<br />

Instituciones<br />

45.1<br />

52.7<br />

Derechos básicos<br />

Orgullo<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

63.5<br />

Apoyo<br />

Gráfico IV.1. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman<br />

<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006.<br />

4.1.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema (1995-2006)<br />

Gracias a que contamos con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y 2004,<br />

es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema para <strong>el</strong> período 1995-2006. En<br />

<strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco preguntas utilizadas para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema. En términos g<strong>en</strong>erales se pue<strong>de</strong>n seña<strong>la</strong>r dos aspectos: (a) una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia increm<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo para <strong>el</strong> sistema para cuatro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas (tribunales <strong>de</strong><br />

justicia, <strong>de</strong>rechos básicos, orgullo y apoyo) para <strong>el</strong> período 1995-2004, mi<strong>en</strong>tras que para <strong>la</strong><br />

pregunta sobre instituciones hay un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre 1999 y 2004; y (b) una reducción <strong>en</strong> cuatro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s preguntas (tribunales <strong>de</strong> justicia, <strong>de</strong>rechos básicos, orgullo y apoyo) para <strong>el</strong> año 2006, mi<strong>en</strong>tras<br />

que para <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>la</strong>s instituciones hay un leve increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

43


Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

44<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

41<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IV.2. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman<br />

<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, 1995-2006.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco preguntas se ha construido una esca<strong>la</strong> que mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> apoyo al sistema. La<br />

esca<strong>la</strong> es un promedio <strong>de</strong> los cinco ítems mostrados anteriorm<strong>en</strong>te. 29/30 En <strong>el</strong> Gráfico IV.3 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas para <strong>el</strong> período 1995-2006. Como<br />

pue<strong>de</strong> verse, <strong>el</strong> apoyo al sistema se fue increm<strong>en</strong>tando significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1995 y 2004:<br />

promedio <strong>de</strong> 53 <strong>en</strong> 1995, 57 <strong>en</strong> 1999 y alcanza 60 <strong>en</strong> 2004; sin embargo, para <strong>el</strong> año 2006 hay<br />

una importante caída (55).<br />

Gráfico IV.3. Apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador (1995-2006):<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> ítems c<strong>en</strong>trales.<br />

29 Para no per<strong>de</strong>r un número significativo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> conteo, si tres o más <strong>de</strong> los cinco ítems son<br />

contestados por <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado, se saca un promedio <strong>de</strong> sus respuestas a esos ítems. Si <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado contesta m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres<br />

ítems, se le <strong>el</strong>imina <strong>de</strong>l análisis.<br />

30 Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confiabilidad para <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema es <strong>de</strong> .681, y para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong><br />

2006 es <strong>de</strong> .747.<br />

69 72 68<br />

70<br />

50 50<br />

47 45<br />

45 47<br />

Tribunales Instituciones Derechos Orgullo Apoyo<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

45<br />

1995 1999 2004 2006<br />

53<br />

57<br />

60<br />

52<br />

55<br />

55<br />

1995 1999 2004 2006<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

61<br />

53<br />

58<br />

64<br />

68<br />

64


4.1.2 Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio para los<br />

países <strong>de</strong> Latinoamérica <strong>en</strong> 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con<br />

niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> apoyo al sistema, ubicándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Costa Rica, México, República<br />

Dominicana y Colombia.<br />

Costa Rica<br />

México<br />

República Dominicana<br />

Colombia<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Chile<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Bolivia<br />

Jamaica<br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Haití<br />

Ecuador<br />

0<br />

41.6<br />

37.4<br />

20<br />

48.9<br />

46.6<br />

45.3<br />

43.9<br />

57.6<br />

55.4<br />

53.2<br />

51.5<br />

57.0<br />

55.0<br />

52.2<br />

64.0<br />

60.8<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% I.C.<br />

40<br />

Promedio Promedio apoyo apoyo al al sistema<br />

sistema<br />

Fu<strong>en</strong>te: Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

Gráfico IV.4. Apoyo al sistema <strong>en</strong> una perspectiva comparativa.<br />

4.1.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador<br />

En este capítulo se ha i<strong>de</strong>ntificado una reducción <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>tre 2004 y<br />

2006. Sin embargo, no todos los <strong>en</strong>trevistados respondieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera, ya que algunos<br />

<strong>salvador</strong>eños expresan mucho mayor apoyo al sistema <strong>de</strong> gobierno que otros. ¿Qué explica estas<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> opinión? En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes páginas se reportan primero los hal<strong>la</strong>zgos estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativos para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> regresión múltiple, y luego los correspondi<strong>en</strong>tes al análisis bivariado<br />

realizado con respecto a un conjunto <strong>de</strong> variables socio-<strong>de</strong>mográficas, sobre actitu<strong>de</strong>s y valoraciones<br />

<strong>de</strong> distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad nacional.<br />

4.1.4 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> apoyo al sistema<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.4 (ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con los predictores<br />

estadísticam<strong>en</strong>te significativos <strong>de</strong> apoyo al sistema cuando cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras variables se<br />

manti<strong>en</strong>e constante. Básicam<strong>en</strong>te son diez los predictores <strong>de</strong>l apoyo al sistema: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

educativo, <strong>la</strong> edad, los ingresos familiares, <strong>la</strong> valoración sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda - <strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación sobre <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, <strong>la</strong><br />

opinión sobre que tan <strong>de</strong>mocrático es <strong>el</strong> país, <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

60<br />

45


46<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial para castigar a los culpables, y <strong>la</strong> valoración sobre<br />

<strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad cuando han realizado un trámite. Se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong><br />

variable género <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> que no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

4.1.5 Edad y apoyo al sistema<br />

En <strong>el</strong> Gráfico IV.5 pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: conforme<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad, disminuye <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

Sig


Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

Bajo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Medio<br />

ingreso ingreso recodificado<br />

recodificado<br />

recodificado<br />

Sig


48<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Universitaria<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

66<br />

64<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

44<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Universitaria<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Sig.


50<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

Muy malo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Malo<br />

Ni bu<strong>en</strong>o,<br />

ni malo<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

Trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

Muy<br />

bu<strong>en</strong>o<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

Sig.


52<br />

Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

64.8<br />

ARENA<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

54.5<br />

Otros<br />

46.1<br />

FMLN<br />

Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

2006<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IV.11. Apoyo al sistema según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006.<br />

4.1.11 Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y apoyo al sistema<br />

Para continuar con <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los factores políticos, se recurrió a <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados sobre dos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia: <strong>la</strong> opinión sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l<br />

país y <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En <strong>el</strong> cuestionario se preguntó:<br />

“PN5. En su opinión El Salvador es ¿muy <strong>de</strong>mocrático, algo <strong>de</strong>mocrático, poco <strong>de</strong>mocrático o<br />

nada <strong>de</strong>mocrático?”. En <strong>el</strong> Gráfico IV.12 se pue<strong>de</strong> observar una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia: <strong>el</strong> apoyo al<br />

sistema aum<strong>en</strong>ta conforme se increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l país.<br />

El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema es más alto para qui<strong>en</strong>es pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong> país es muy <strong>de</strong>mocrático.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

Nada<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Poco<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Algo<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Muy<br />

<strong>de</strong>mocrático<br />

Opinión sobre <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l pais<br />

Sig.


54<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

Muy ma<strong>la</strong><br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ma<strong>la</strong><br />

Ni bu<strong>en</strong>a,<br />

ni ma<strong>la</strong><br />

Bu<strong>en</strong>a<br />

Situación económica <strong>de</strong>l país<br />

Muy<br />

bu<strong>en</strong>a<br />

Sig.


56<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

Nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

Confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial para castigar a<br />

culpable<br />

Sig.


Promedio apoyo al sistema (0-100)<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

Muy mal<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Mal<br />

Ni bi<strong>en</strong> ni<br />

mal<br />

Bi<strong>en</strong><br />

Muy bi<strong>en</strong><br />

Trato recibido al ir a municipalidad para hacer<br />

trámites<br />

Sig.


58<br />

Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

Sig.


Promedio <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

20 mil<br />

habitantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Entre 20 y<br />

50 mil<br />

habitantes<br />

Entre 50 y<br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Estrato Pob<strong>la</strong>cional<br />

Mayores <strong>de</strong><br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Sig.


60<br />

Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

80<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

35.1<br />

Partidos Políticos<br />

48.1<br />

Corte Suprema <strong>de</strong><br />

Justicia<br />

48.2<br />

sistema <strong>de</strong> justicia<br />

48.4<br />

Corte <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

48.7<br />

Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva<br />

49.8<br />

Tribunal Supremo<br />

Electoral<br />

51.1<br />

Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República<br />

51.3<br />

Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

52.3<br />

Policía Nacional Civil<br />

52.3<br />

Gobierno Nacional<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

59.6<br />

Municipalidad<br />

59.6<br />

Medios <strong>de</strong><br />

Comunicación<br />

60.4<br />

Gráfico IV.19. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, 2006.<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, comparando los años 2004 y<br />

2006. El principal <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to a <strong>de</strong>stacar, es <strong>la</strong> disminución g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong>tre 2004 y 2006, aunque con algunos matices: <strong>la</strong> reducción es pequeña <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Procuraduría para <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los Derechos Humanos y <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República, luego hay una disminución <strong>en</strong>tre 4 y 8 puntos para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, y<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>la</strong> reducción es <strong>de</strong> 13.8 puntos, 12.3 puntos para <strong>la</strong><br />

Policía Nacional Civil y 10.1 puntos para <strong>el</strong> Tribunal Supremo Electoral.<br />

Fuerza Armada<br />

62.7<br />

Iglesia Católica<br />

63.0<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

64.6<br />

Procuraduría Derechos<br />

Humanos


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

62.7<br />

68.5<br />

Iglesia Católica<br />

64.6<br />

64.9<br />

Procuraduría Derechos<br />

Humanos<br />

60.4<br />

68.6<br />

Fuerza Armada<br />

59.6<br />

67.1<br />

Medios <strong>de</strong> Comunicación<br />

63.0<br />

63.2<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República<br />

59.6<br />

62.9<br />

Municipalidad<br />

52.3<br />

64.6<br />

Policía Nacional Civil<br />

51.3<br />

65.1<br />

Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones'<br />

52.3<br />

60.6<br />

Gobierno Nacional<br />

49.8<br />

59.9<br />

Tribunal Supremo Electoral<br />

51.1<br />

57.8<br />

Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República<br />

48.4<br />

53.9<br />

Corte <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas<br />

48.1<br />

53.2<br />

Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />

48.7<br />

52.5<br />

Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva<br />

48.2<br />

52.7<br />

sistema <strong>de</strong> justicia<br />

35.1<br />

39.9<br />

Partidos Políticos<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

Gráfico IV.20. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones comparando 2004 y 2006.<br />

61


4.2 Tolerancia<br />

62<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este apartado se explora <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, para lo cual nos<br />

basamos <strong>en</strong> estudios empíricos previos realizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>. 36 El estudio<br />

cuantitativo <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> ti<strong>en</strong>e sus raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Stouffer y McClosky<br />

sobre <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados norteamericanos <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>de</strong>rechos civiles a<br />

aqu<strong>el</strong>los que propon<strong>en</strong> causas impopu<strong>la</strong>res. 37 Sullivan, Piereson y Marcus argum<strong>en</strong>tan que <strong>la</strong><br />

tolerancia es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to crítico <strong>en</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática, <strong>de</strong>bido a que actitu<strong>de</strong>s<br />

intolerantes pue<strong>de</strong>n producir con <strong>el</strong> tiempo un comportami<strong>en</strong>to intolerante que podría poner <strong>en</strong><br />

riesgo a los b<strong>la</strong>ncos <strong>de</strong> <strong>la</strong> intolerancia. 38 Otros investigadores han ext<strong>en</strong>dido sus estudios más allá<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos. 39<br />

Para analizar los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador se va a utilizar una esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>el</strong> Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Van<strong>de</strong>rbilt. En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron cuatro preguntas que se refier<strong>en</strong> a cuatro liberta<strong>de</strong>s<br />

civiles básicas: <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a votar, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho para realizar manifestaciones pacíficas, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho<br />

a postu<strong>la</strong>rse para cargos públicos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión. Al <strong>en</strong>cuestado se le<br />

<strong>en</strong>tregó una tarjeta que ti<strong>en</strong>e una escalera <strong>de</strong> 10 gradas. Se utilizó un formato <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> 10<br />

puntos, que va <strong>de</strong> una fuerte <strong>de</strong>saprobación (valor 1) a una fuerte aprobación (valor 10). Las<br />

preguntas formu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

“D1. Hay personas que siempre hab<strong>la</strong>n mal <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> El Salvador, no solo <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> turno, sino <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar <strong>de</strong> estas personas?<br />

D2. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba <strong>el</strong> que estas personas puedan llevar a cabo<br />

manifestaciones pacíficas con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> expresar sus puntos <strong>de</strong> vista?<br />

D3. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba que estas personas puedan postu<strong>la</strong>rse para cargos<br />

públicos?<br />

36<br />

Para este apartado nos hemos basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco conceptual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong>:<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova Macías, Ricardo (1995). Opus Cit.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1996). Opus Cit.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova Macías, Ricardo (1995). Opus Cit.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo (2000). Opus Cit.<br />

Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2001). Opus Cit.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong> (2005). Opus Cit.<br />

37<br />

Véase:<br />

Stouffer, Samu<strong>el</strong> A. (1955). Communism, Conformity and Civil Liberties. New York: Doubleday.<br />

McClosky, Herbert (1964). Cons<strong>en</strong>sus and I<strong>de</strong>ology in American Politics. American Political Sci<strong>en</strong>ce Review, 58, p. 361-382.<br />

McClosky, Herbert y Brill, Alida (1983). Dim<strong>en</strong>sions of Tolerance: What Americans B<strong>el</strong>ieve about Civil Liberties. New York:<br />

Russ<strong>el</strong>l Sage Foundation.<br />

38<br />

Sullivan, John L.; Piereson, James y Marcus, George E. (1982). Political Tolerance and American Democracy. Chicago: The<br />

University of Chicago Press.<br />

39<br />

Sullivan, John L.; Shamir, Micha<strong>el</strong>; Walsh, Patrick y Roberts, Nieg<strong>el</strong> S. (1985). Political Tolerance in Context: Support for<br />

Unpopu<strong>la</strong>r Minorities in Isra<strong>el</strong>, New Ze<strong>la</strong>nd, and the United States. Boul<strong>de</strong>r: Westview Press.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Arabs in Isra<strong>el</strong>: Political Tolerance and Ethnic Conflict. The Journal of Applied<br />

Behavioral Sciece, 19. p 55-66.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Toward an Empirical Theory of Tolerance: Radical Groups in Isra<strong>el</strong> and Costa Rica.<br />

Comparative Political Studies, 15. p 385-404.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). Opus Cit.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

D4. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba que estas personas salgan <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión para dar<br />

un discurso?”. 40<br />

El sistema <strong>de</strong> codificación <strong>de</strong> estas variables se basó originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un formato 0-10, pero para<br />

hacer estos resultados más compr<strong>en</strong>sibles han sido convertidas a una esca<strong>la</strong> métrica <strong>en</strong> un rango<br />

<strong>de</strong> 0-100. En <strong>el</strong> Gráfico IV.21 se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

preguntas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006: postu<strong>la</strong>rse a cargos (50.1), votar (55.3), libertad <strong>de</strong> expresión<br />

(55.8), y manifestarse pacíficam<strong>en</strong>te (62.4).<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

55.3<br />

Votar<br />

62.4<br />

50.1<br />

Manifestaciones pacíficas<br />

55.8<br />

Postu<strong>la</strong>rse a cargos<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión<br />

Gráfico IV.21. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006.<br />

4.2.1 Niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> (1995-2006)<br />

Gracias a que se cu<strong>en</strong>ta con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y<br />

2004, es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia para <strong>el</strong> período 1995-2006. En <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro preguntas utilizadas para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>. En términos g<strong>en</strong>erales se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>en</strong>tre 1995 y<br />

1999 aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tolerancia para <strong>la</strong>s cuatro preguntas; pero <strong>en</strong>tre 1999 y 2004 disminuye <strong>la</strong><br />

tolerancia para <strong>la</strong>s cuatro preguntas, cay<strong>en</strong>do prácticam<strong>en</strong>te a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> 1995; y para 2006<br />

hay un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro preguntas, arriba <strong>de</strong>l promedio para 2004, pero <strong>en</strong> tres <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

situandose abajo <strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 1999.<br />

40 Serie <strong>de</strong> preguntas D1, D2, D3 y D4 <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario.<br />

63


64<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gráfico IV.22. Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas que conforman <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 1995-2006.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro preguntas se ha construido una esca<strong>la</strong> que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>. 41 Esta<br />

esca<strong>la</strong> es un promedio <strong>de</strong> los cuatro ítems mostrados anteriorm<strong>en</strong>te. 42 En <strong>el</strong> Gráfico IV.23 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados para <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> período 1995-2006. Como<br />

pue<strong>de</strong> verse, <strong>la</strong> tolerancia aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> 53 <strong>en</strong> 1995 a 58 <strong>en</strong> 1999, para luego disminuir a 51 para<br />

2004, para luego aum<strong>en</strong>tar a 56 <strong>en</strong> 2006.<br />

Gráfico IV.23. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006.<br />

41 Para no per<strong>de</strong>r un número significativo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> conteo, si dos o más <strong>de</strong> los cuatro ítems son<br />

contestados por <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado, se saca un promedio <strong>de</strong> sus respuestas a esos ítems. Si <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado contesta m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> dos<br />

ítems se le <strong>el</strong>imina <strong>de</strong>l análisis.<br />

42 Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> alpha <strong>de</strong> confiabilidad para <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema es <strong>de</strong> .795, y para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006 es<br />

<strong>de</strong> .804.<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

45<br />

Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

51<br />

44<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

50<br />

Postu<strong>la</strong>rse a<br />

cargos<br />

53<br />

52<br />

55<br />

Libre<br />

expresión<br />

62<br />

58<br />

56<br />

54 55<br />

51<br />

1995 1996 2004 2006<br />

58<br />

51<br />

56<br />

1995 1999 2004 2006<br />

Año <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

56<br />

64<br />

55<br />

62<br />

Votar Manifestarse


4.2.2 Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio para los<br />

países <strong>de</strong> Latinoamérica <strong>en</strong> 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con un<br />

niv<strong>el</strong> intermedio <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong>, ubicándose arriba <strong>de</strong> Bolivia, Honduras, Ecuador,<br />

Panamá, Colombia, Guatema<strong>la</strong>, Nicaragua y Perú.<br />

Bolivia<br />

Honduras<br />

Ecuador<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

El Salvador<br />

México<br />

Chile<br />

República Dominicana<br />

Haití<br />

Costa Rica<br />

Jamaica<br />

0<br />

43.9<br />

20<br />

46.2<br />

46.8<br />

48.0<br />

51.8<br />

52.7<br />

53.5<br />

53.6<br />

55.8<br />

56.2<br />

56.3<br />

58.9<br />

62.1<br />

62.2<br />

72.7<br />

40<br />

60<br />

Promedio Promedio Promedio <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> tolerancia tolerancia <strong>política</strong><br />

<strong>política</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IV.24. Tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> una perspectiva comparativa.<br />

4.2.3 Explicando los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador<br />

Si bi<strong>en</strong> se ha seña<strong>la</strong>do una disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>tre 1999 y<br />

2004, así como un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>tre 2004 y 2006, no todos los <strong>en</strong>trevistados<br />

respondieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera. ¿Qué explica estas difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> opinión? En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

páginas se reportan primero los hal<strong>la</strong>zgos estadísticam<strong>en</strong>te significativos para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong><br />

regresión múltiple, y posteriorm<strong>en</strong>te los resultados para <strong>el</strong> análisis bivariado realizado con<br />

respecto a un conjunto <strong>de</strong> variables socio-<strong>de</strong>mográficas, sobre actitu<strong>de</strong>s y valoraciones <strong>de</strong><br />

distintos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad nacional.<br />

4.2.4 Mo<strong>de</strong>lo sobre <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong><br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.5 (ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión múltiple<br />

con los predictores estadísticam<strong>en</strong>te significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong> cuando cada una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s otras variables se manti<strong>en</strong>e constante. Básicam<strong>en</strong>te son seis los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia: <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> educativo, <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l<br />

presi<strong>de</strong>nte Saca, <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> indice <strong>de</strong> riqueza<br />

medido por <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales. Se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> variable edad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> que no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

80<br />

65


4.2.5 Educación y tolerancia<br />

66<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La educación resultó ser un factor asociado a <strong>la</strong> tolerancia. En <strong>el</strong> Gráfico IV.25 se pue<strong>de</strong> apreciar<br />

que <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los sin educación formal <strong>la</strong> tolerancia es más baja, y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es que aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> tolerancia conforme se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad.<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Universitaria<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Sig.


68<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

66<br />

64<br />

62<br />

60<br />

58<br />

56<br />

54<br />

52<br />

50<br />

48<br />

46<br />

44<br />

42<br />

40<br />

51.3<br />

Bajo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Medio<br />

Equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar<br />

Sig.


70<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

75<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

Muy<br />

bu<strong>en</strong>o<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

Ni bu<strong>en</strong>o,<br />

ni malo<br />

Malo<br />

Trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

Muy malo<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

Sig.


72<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

68.9<br />

FMLN<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

53.5<br />

Otros<br />

48.9<br />

ARENA<br />

Partido por <strong>el</strong> que voto <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

Sig.


Promedio tolerancia (0-100)<br />

69<br />

66<br />

63<br />

60<br />

57<br />

54<br />

51<br />

Muy<br />

satisfecho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Satisfecho<br />

Insatisfecho<br />

Muy<br />

insatisfecho<br />

Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

Sig.


74<br />

Promedio tolerancia (0-100)<br />

59<br />

58<br />

57<br />

56<br />

55<br />

54<br />

53<br />

Mayores <strong>de</strong><br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Entre 50 y<br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Entre 20 y<br />

50 mil<br />

habitantes<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

20 mil<br />

habitantes<br />

Sig.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

competitivas <strong>en</strong> forma regu<strong>la</strong>r y <strong>en</strong> los cuales se permite una amplia participación. Estas mismas<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> tipo autoritario t<strong>en</strong>drían implicaciones totalm<strong>en</strong>te distintas”. 45<br />

La Tab<strong>la</strong> IV.1 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s cuatro combinaciones posibles <strong>en</strong>tre legitimidad y tolerancia. Los<br />

sistemas políticos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> predominantem<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>da <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong> alto apoyo al sistema y alta<br />

tolerancia son aqu<strong>el</strong>los que t<strong>en</strong><strong>de</strong>rían a favorecer una estabilidad <strong>de</strong>mocrática. Esto se<br />

fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> que <strong>en</strong> contextos no coercitivos se necesita una alta legitimidad para<br />

que <strong>el</strong> sistema sea estable y se necesita tolerancia para que se mant<strong>en</strong>ga <strong>de</strong>mocrático. 46<br />

Cuando <strong>el</strong> apoyo al sistema se manti<strong>en</strong>e alto pero <strong>la</strong> tolerancia es baja (c<strong>el</strong>da <strong>de</strong> estabilidad<br />

autoritaria), <strong>el</strong> sistema ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a mant<strong>en</strong>erse estable (por <strong>el</strong> alto apoyo), aunque <strong>el</strong> gobierno<br />

<strong>de</strong>mocrático podría estar <strong>en</strong> p<strong>el</strong>igro <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano p<strong>la</strong>zo.<br />

Una situación <strong>de</strong> bajo apoyo al sistema está expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos casil<strong>la</strong>s inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, y<br />

ambas van ligadas a situaciones <strong>de</strong> inestabilidad. En <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> bajo apoyo y alta tolerancia se<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a favorecer una inestabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> bajo apoyo y<br />

baja tolerancia refleja condiciones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia está <strong>en</strong> riesgo.<br />

Tab<strong>la</strong> IV.1. Re<strong>la</strong>ción teórica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia<br />

<strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas.<br />

Apoyo al<br />

Tolerancia<br />

sistema Alto Bajo<br />

Alto Democracia estable Estabilidad autoritaria<br />

Bajo Democracia inestable La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo<br />

4.3.1 Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre tolerancia y apoyo al sistema <strong>en</strong> El Salvador<br />

Un primer com<strong>en</strong>tario a tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración es que <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> tolerancia no están positivam<strong>en</strong>te asociadas <strong>la</strong> una con <strong>la</strong> otra (r= -.068, sig


76<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.2. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia <strong>en</strong> El Salvador, 2006.<br />

Apoyo al<br />

Tolerancia<br />

sistema Alto Bajo<br />

Alto<br />

Democracia estable<br />

32%<br />

Estabilidad autoritaria<br />

27%<br />

Bajo<br />

Democracia inestable<br />

25%<br />

La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo<br />

16%<br />

Estos resultados pue<strong>de</strong>n colocarse <strong>en</strong> una perspectiva comparativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo, gracias a que se<br />

cu<strong>en</strong>ta con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y 2004. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV.3 se<br />

pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro c<strong>el</strong>das para <strong>el</strong> período 1995-2006. En lo que se refiere a <strong>la</strong><br />

c<strong>el</strong>da “<strong>de</strong>mocracia estable” t<strong>en</strong>emos un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 29% a 36% <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, y luego una<br />

pequeña disminución al 32% para 2004 y se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 32% para 2006. Como se ha seña<strong>la</strong>do<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, prácticam<strong>en</strong>te un tercio <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados se ubican <strong>en</strong> esta c<strong>el</strong>da. En <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong><br />

“<strong>de</strong>mocracia inestable” t<strong>en</strong>emos que se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 23% <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, luego disminuye al 17%<br />

para 2004 y aum<strong>en</strong>ta al 25% para 2006. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da “estabilidad autoritaria”, ésta<br />

disminuye <strong>de</strong> 27% a 25% <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, para luego increm<strong>en</strong>tarse significativam<strong>en</strong>te al 35% <strong>en</strong><br />

2004 y luego dismininuir al 27% <strong>en</strong> 2006. Por último, <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da “<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo” disminuye<br />

<strong>de</strong>l 21% <strong>en</strong> 1995 al 16% <strong>en</strong> 1999 y se ha mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ese niv<strong>el</strong> para 2004 y 2006.<br />

Apoyo al<br />

Tab<strong>la</strong> IV.3. Re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre apoyo al sistema y tolerancia<br />

<strong>en</strong> El Salvador, 1995-2006.<br />

Tolerancia<br />

sistema Alto Bajo<br />

Democracia estable Estabilidad autoritaria<br />

1995 1999 2004 2006 1995 1999 2004 2006<br />

Alto<br />

29% 36% 32% 32% 27% 25% 35% 27%<br />

Bajo<br />

Democracia inestable La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo<br />

1995 1999 2004 2006 1995 1999 2004 2006<br />

23% 23% 17% 25% 21% 16% 16% 16%<br />

4.3.2 La estabilidad <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Para analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para los países <strong>de</strong> Latinoamérica <strong>en</strong> 2006, hay que <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da<br />

“<strong>de</strong>mocracia estable”. 47 En <strong>el</strong> Gráfico IV.34 se pue<strong>de</strong> apreciar que El Salvador está <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> países con niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> apoyo al sistema, situándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Costa Rica, México,<br />

República Dominicana y Jamaica.<br />

47 Se ha creado una nueva variable, <strong>de</strong>nominada “bar2x2,” <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos. Esta variable <strong>el</strong>imina casos <strong>en</strong> que hay datos<br />

incompletos sobre <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia o sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema. La codificación fue:<br />

si (psa5r=1 and tolr=1) bar2x2=100.<br />

si (psa5r=1 and tolr=2) bar2x2=0.<br />

si (psa5r=2 and tolr=1) bar2x2=0.<br />

si (psa5r=2 and tolr=2) bar2x2=0.


4.4 Conclusiones<br />

Ecuador<br />

Bolivia<br />

Perú<br />

Panamá<br />

Haití<br />

Nicaragua<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Chile<br />

Colombia<br />

El Salvador<br />

Jamaica<br />

República Dominicana<br />

México<br />

Costa Rica<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

12.0<br />

19.7<br />

21.4<br />

22.8<br />

23.5<br />

10<br />

24.9<br />

25.2<br />

26.8<br />

29.9<br />

30.6<br />

32.2<br />

36.2<br />

38.3<br />

41.3<br />

20<br />

50.2<br />

30<br />

40<br />

50<br />

Actitu<strong>de</strong>s Actitu<strong>de</strong>s que que favorec<strong>en</strong> favorec<strong>en</strong> una<br />

una<br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong>mocracia estable<br />

estable<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IV.34. Actitu<strong>de</strong>s que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia estable:<br />

El Salvador <strong>en</strong> una perspectiva comparativa.<br />

En este capítulo se ha mostrado que <strong>el</strong> apoyo al sistema, un compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> estabilidad <strong>política</strong>, se increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ida y<br />

significativa <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>tre 1995 y 2004, para producirse una caída significativa <strong>en</strong> 2006.<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> regresión múltiple, son diez los predictores <strong>de</strong>l apoyo al sistema: <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> edad, los ingresos familiares, <strong>la</strong> valoración sobre <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l<br />

país, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda - <strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación sobre <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca,<br />

<strong>la</strong> opinión sobre que tan <strong>de</strong>mocrático es <strong>el</strong> país, <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial para castigar a los culpables, y <strong>la</strong> valoración sobre<br />

<strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad cuando han realizado un trámite.<br />

A<strong>de</strong>más, los datos han mostrado que <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>, un compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática, se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre 1995 y 1999, pero se ha reducido<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 1999 y 2004, para producirse un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2006. De acuerdo con <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> regresión múltiple, son seis los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>el</strong><br />

género, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha), <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, <strong>la</strong><br />

satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> riqueza medido por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales.<br />

60<br />

77


78<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo con <strong>el</strong> marco teórico, se ha buscado explorar <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre apoyo para <strong>el</strong><br />

sistema y tolerancia <strong>política</strong>, para lo cual se dicotomizaron ambas variables y se crearon cuatro<br />

combinaciones posibles. La distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> estas cuatro casil<strong>la</strong>s es <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> 32% se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia estable, un 27% <strong>en</strong> estabilidad autoritaria,<br />

un 25% <strong>en</strong> <strong>de</strong>mocracia inestable y un 16% <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> riesgo. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> c<strong>el</strong>da <strong>de</strong>mocracia estable, ésta no ha t<strong>en</strong>ido variación <strong>en</strong> los últimos años (32% <strong>en</strong> 2004 y 32%<br />

<strong>en</strong> 2006).


V. Corrupción y <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La corrupción es, junto a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal, uno <strong>de</strong> los problemas más serios que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mocracias <strong>la</strong>tinoamericanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. La creci<strong>en</strong>te preocupación por <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana ha llevado a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> iniciativas importantes. A<br />

finales <strong>de</strong>l año 2003 y bajo iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, 95 países firmaron <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />

Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción. Todos los países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos, con excepción <strong>de</strong> Honduras, firmaron <strong>el</strong> tratado. Dicha conv<strong>en</strong>ción con<strong>de</strong>na<br />

<strong>de</strong>litos como <strong>el</strong> soborno, <strong>la</strong> malversación <strong>de</strong> caudales públicos, <strong>el</strong> tráfico <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias, <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to ilícito, <strong>el</strong> <strong>la</strong>vado o b<strong>la</strong>nqueo <strong>de</strong> dinero, y <strong>el</strong> <strong>en</strong>cubrimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre otros. También<br />

estipu<strong>la</strong> que serán consi<strong>de</strong>rados como <strong>de</strong>litos no sólo los actos específicos <strong>de</strong> corrupción antes<br />

seña<strong>la</strong>dos, sino también cualquier forma <strong>de</strong> apoyo a los actos corruptos, así como <strong>la</strong> obstrucción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones correspondi<strong>en</strong>tes. La conv<strong>en</strong>ción es <strong>el</strong> primer instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

su naturaleza diseñado para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, <strong>el</strong> cual complem<strong>en</strong>tará otros<br />

esfuerzos internacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dirección, como los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Estados<br />

Americanos.<br />

Reci<strong>en</strong>tes iniciativas <strong>de</strong> activistas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción han seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> misma se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> pobreza. Huguette Lab<strong>el</strong>le, presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia<br />

Internacional, afirmó con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Índice <strong>de</strong> Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción<br />

2006 que “<strong>la</strong> corrupción atrapa a millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza. […] A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> leyes y normativas anticorrupción, los resultados que hoy<br />

pres<strong>en</strong>tamos indican que todavía queda mucho por hacer antes <strong>de</strong> que podamos registrar una<br />

mejora significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> los ciudadanos más pobres <strong>de</strong>l mundo”.<br />

El Salvador no está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> corrupción. De acuerdo con <strong>el</strong><br />

Índice <strong>de</strong> Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corrupción 2006 publicado por Transpar<strong>en</strong>cia Internacional, El<br />

Salvador ti<strong>en</strong>e un puntaje <strong>de</strong> 4 sobre una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 10, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> 10, mostraría <strong>el</strong> mayor niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y 1 <strong>el</strong> mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> corrupción. Eso ubica a El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> puesto número<br />

61, sobre 163, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ranking mundial <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

como Chile, Uruguay y Costa Rica; pero por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>la</strong>tinoamericana y al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> naciones c<strong>en</strong>troamericanas. 48 De hecho, los países<br />

vecinos, Guatema<strong>la</strong>, Honduras y Nicaragua ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntajes por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 3. Sin embargo, una<br />

comparación con <strong>el</strong> índice publicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2003 reve<strong>la</strong> que El Salvador habría mejorado<br />

poco con respecto al índice <strong>de</strong> ese año. En 2003, El Salvador t<strong>en</strong>ía un puntaje <strong>de</strong> 3.7, 49 y su<br />

avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad internacional con respecto a <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> dos años sólo alcanzaría tres décimas <strong>de</strong>l índice.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción no llega a ser percibido como un asunto grave para <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> ciudadanos que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Las múltiples <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> opinión pública su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

adjudicar un lugar muy secundario al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong><br />

preocupaciones ciudadanas se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> problemáticas que son percibidas como más<br />

48 Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>: Transpar<strong>en</strong>cy International Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe. (2006). Índice <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> corrupción.<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.transpar<strong>en</strong>cy.org/news_room/in_focus/cpi_2006/cpi_table.<br />

49 Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>: Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador, 2004. San Salvador, USAID, IUDOP, FUNDAUNGO, Van<strong>de</strong>rbilt University, ARD y CREA International.<br />

79


80<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

urg<strong>en</strong>tes, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> economía. 50 Es más, un reci<strong>en</strong>te estudio sobre <strong>la</strong> corrupción<br />

<strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>contró que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sobre todo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> con m<strong>en</strong>or<br />

esco<strong>la</strong>ridad y recursos, ni siquiera ti<strong>en</strong>e una i<strong>de</strong>a muy c<strong>la</strong>ra sobre lo que significa <strong>la</strong> corrupción o<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión pública y privada. 51 Preguntados sobre lo que significa<br />

corrupción, más <strong>de</strong>l 25% <strong>de</strong> los ciudadanos respondieron vincu<strong>la</strong>ndo a <strong>la</strong> corrupción con los<br />

problemas <strong>de</strong> criminalidad, inseguridad pública y pandil<strong>la</strong>s. No faltaron qui<strong>en</strong>es seña<strong>la</strong>ron que <strong>la</strong><br />

corrupción era un problema <strong>de</strong> moralidad sexual. La investigación mostró que ese tipo <strong>de</strong><br />

nociones ti<strong>en</strong>e fuertes implicaciones para <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> cómo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te aborda <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción o cómo evalúa <strong>la</strong> gestión institucional <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> problemática. La misma<br />

investigación señaló que muchos ciudadanos “valoraron” bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia porque <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron que <strong>el</strong> gobierno estaba “aplicando mano dura a los<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes corruptos”. 52/53<br />

La corrupción no sólo impacta <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, como ya lo apuntaba <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong><br />

Transpar<strong>en</strong>cia Internacional, también impacta otras áreas que al final afectan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país<br />

y g<strong>en</strong>eran pobreza. Es <strong>en</strong> esta línea que <strong>la</strong> corrupción es i<strong>de</strong>ntificada hoy como un obstáculo para <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La <strong>de</strong>silusión con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong> asumir difer<strong>en</strong>tes vías <strong>de</strong><br />

respuesta, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>el</strong> resquebrajami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> partidos políticos, <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong><br />

gobernabilidad, <strong>el</strong> retorno al autoritarismo y <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario social inseguro, frágil y viol<strong>en</strong>to. Todas<br />

estas formas, <strong>de</strong> una u otra manera, han hecho su aparición <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países<br />

<strong>de</strong> América Latina, y usualm<strong>en</strong>te han sido i<strong>de</strong>ntificados como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, <strong>el</strong><br />

sub<strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> tradición <strong>cultura</strong>l autoritaria y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad socioeconómica. No es sino hasta<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> corrupción ha sido <strong>de</strong>scubierta como una am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. 54<br />

El objetivo <strong>de</strong> este capítulo es examinar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> corrupción cotidiana sobre <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La tesis fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> este<br />

ejercicio es que <strong>la</strong> corrupción erosiona <strong>la</strong> confianza que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos sobre <strong>el</strong> sistema<br />

político y sobre otras condiciones importantes para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. Este no es <strong>el</strong> primer estudio sobre <strong>la</strong> corrupción que se lleva a cabo <strong>en</strong> El Salvador.<br />

Ya exist<strong>en</strong> otros estudios que han abordado <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este país<br />

c<strong>en</strong>troamericano, algunos inclusive con perspectivas muy innovadoras e interesantes, como un<br />

estudio sobre <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia presupuestaria <strong>en</strong> los presupuestos estatales realizado <strong>en</strong> 2003, 55 y<br />

otro estudio sobre <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ites económicas acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Estado. 56 La investigación que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estas páginas se suma a los esfuerzos que int<strong>en</strong>tan<br />

vincu<strong>la</strong>r empíricam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> corrupción, medida como victimización por sobornos y pagos<br />

50 Ver, por ejemplo: Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública. [IUDOP]. (2006). Encuesta <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l año 2006. Serie <strong>de</strong><br />

informes 112. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

51 Ver: Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Martín <strong>de</strong> Vega, Álvaro. (2004). La percepción sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong> El<br />

Salvador. Los ciudadanos hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong> corrupción. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

52 Cruz y Martín (2004).<br />

53 En realidad, se referían a que cuando fue efectuada <strong>la</strong> investigación, <strong>el</strong> gobierno había <strong>la</strong>nzado <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Mano Dura <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles. Las respuestas <strong>de</strong> mucha g<strong>en</strong>te hacían refer<strong>en</strong>cia a ese p<strong>la</strong>n que no t<strong>en</strong>ía nada que ver con <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong> los funcionarios gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

54 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2002). The Impact of Corruption on Regime Legitimacy: A Comparative Study of Four Latin American<br />

Countries. Journal of Politics 64 (2): 408-433.<br />

55 Ver: PROBIDAD. (2003). Índice Latinoamericano <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia Presupuestaria. Informe <strong>de</strong> El Salvador. San Salvador:<br />

PROBIDAD.<br />

56 Ver: Escobar, Marce<strong>la</strong>. (2005). La transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>salvador</strong>eño. La perspectiva <strong>de</strong> los empresarios. San Salvador:<br />

IUDOP-UCA.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ilegales, con <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática. 57 El<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> S<strong>el</strong>igson utilizando <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, <strong>en</strong> distintos países<br />

<strong>de</strong> América Latina, y <strong>la</strong>s cuales <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong>s personas que han sido víctimas <strong>de</strong><br />

corrupción ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar índices más bajos <strong>de</strong> apoyo al sistema. 58<br />

Este capítulo expone los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta referidos a <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> El Salvador<br />

dividi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: El primer apartado expone los resultados que se<br />

refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> percepción que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> corrupción; <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo apartado<br />

se exploran los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país <strong>de</strong> acuerdo a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería sobre<br />

victimización por corrupción; <strong>en</strong> tercer lugar, se aborda <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuarto apartado se examina <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción empírica <strong>en</strong>tre legitimidad y corrupción; y <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto<br />

apartado, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

5.1 Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

Para com<strong>en</strong>zar a explorar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, es importante examinar <strong>la</strong> percepción que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción que existe <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Para <strong>el</strong>lo se formuló<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “EXC7. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia, ¿<strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong> los<br />

funcionarios públicos está: muy g<strong>en</strong>eralizada, algo g<strong>en</strong>eralizada, poco g<strong>en</strong>eralizada o nada<br />

g<strong>en</strong>eralizada?” Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.1 y reve<strong>la</strong>n que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 43.1%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cree que <strong>la</strong> corrupción está muy g<strong>en</strong>eralizada; mi<strong>en</strong>tras que otro porc<strong>en</strong>taje<br />

importante <strong>de</strong> personas (<strong>el</strong> 28.6%) cree que está algo g<strong>en</strong>eralizada. El resto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados, <strong>el</strong><br />

28.3%, pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> corrupción está poco o nada g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

57 El primer estudio al respecto está publicado bajo <strong>el</strong> nombre: S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías,<br />

Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia El Salvador 1999. San Salvador. Véase también: Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Martín <strong>de</strong><br />

Vega, Álvaro. (2004). La percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> El Salvador. Los ciudadanos hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong><br />

corrupción. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

58 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2002). Op. Cit.<br />

81


82<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia o lo que ha oído m<strong>en</strong>cionar, <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong> los funcionarios públicos está...?<br />

21.4%<br />

28.6%<br />

6.9%<br />

43.1%<br />

Muy<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Algo<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Poco<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Nada<br />

g<strong>en</strong>eralizada<br />

Gráfico V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos, 2006.<br />

Una comparación <strong>de</strong> estos resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

percepciones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos habrían aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> 2006. De<br />

hecho, y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> V.1, <strong>en</strong> ese año, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que opinaban<br />

que <strong>la</strong> corrupción estaba muy g<strong>en</strong>eralizada fue <strong>de</strong>l 36%, prácticam<strong>en</strong>te 7 puntos porc<strong>en</strong>tuales<br />

m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> 2006. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2004, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que p<strong>en</strong>saban que <strong>la</strong><br />

corrupción era poca o ninguna fue <strong>de</strong>l 32.5%, <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> 28.3% obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> este<br />

año. Estas difer<strong>en</strong>cias son significativas estadísticam<strong>en</strong>te, lo cual sugiere que <strong>en</strong> 2006, <strong>el</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños críticos habría aum<strong>en</strong>tado.<br />

Con todo, es necesario agregar que estos resultados se refier<strong>en</strong> a percepciones <strong>de</strong> corrupción y no<br />

a los hechos <strong>en</strong> sí mismos. Por lo tanto, no es posible <strong>de</strong>cir que los datos anteriores reflejan <strong>el</strong><br />

estado real <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción o que su comparación con 2004 sugiere un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

corrupción. Lo que sí sugier<strong>en</strong> los datos es que <strong>la</strong> percepción sobre <strong>la</strong> magnitud con <strong>la</strong> cual <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te ve <strong>el</strong> problema <strong>en</strong> El Salvador ha aum<strong>en</strong>tado, lo cual ti<strong>en</strong>e su importancia porque mucho<br />

<strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> sus propias percepciones antes<br />

que <strong>de</strong> los propios hechos.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> V.1. Opinión sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> los funcionarios públicos<br />

según año, 2004-2006.<br />

¿La corrupción <strong>de</strong> los funcionarios públicos está...?<br />

Año Muy<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada Total<br />

g<strong>en</strong>eralizada g<strong>en</strong>eralizada g<strong>en</strong>eralizada g<strong>en</strong>eralizada<br />

2004 36.0% 31.6% 26.5% 6.0% 100.0%<br />

2006 43.1% 28.6% 21.4% 6.9% 100.0%<br />

Promedio 2004-2006 39.7% 30.0% 23.8% 6.5% 100.0%<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> contrastar <strong>la</strong>s opiniones acerca <strong>de</strong> qué tan ext<strong>en</strong>dida está <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>en</strong> El Salvador, se creó una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100 sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pregunta anterior. En esta esca<strong>la</strong> 0 significa que los ciudadanos no percib<strong>en</strong> corrupción<br />

g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong>tre los funcionarios estatales, mi<strong>en</strong>tras que 100 significa que percib<strong>en</strong> mucha<br />

corrupción. Este ejercicio arrojó como resultado que El Salvador ti<strong>en</strong>e un promedio <strong>de</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong> 69, <strong>el</strong> cual puesto es perspectiva comparativa con los resultados<br />

<strong>de</strong> los estudios realizados <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este proyecto <strong>en</strong> América Latina resultó ser <strong>el</strong><br />

más bajo <strong>de</strong> toda <strong>el</strong> área c<strong>en</strong>troamericana, según lo muestra <strong>el</strong> Gráfico V.2.<br />

Ecuador<br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Perú<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

Costa Rica<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

México<br />

El Salvador<br />

Chile<br />

Bolivia<br />

0<br />

20<br />

69.0<br />

64.6<br />

64.5<br />

83.7<br />

80.4<br />

78.9<br />

77.0<br />

73.7<br />

73.6<br />

72.1<br />

86.0<br />

83.5<br />

81.2<br />

79.5<br />

40<br />

60<br />

80<br />

Esca<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.2. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

De hecho, <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región existe una percepción más alta sobre <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

probidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sector estatal que <strong>en</strong> El Salvador, con excepción <strong>de</strong> Chile y<br />

Bolivia. Esto no significa, necesariam<strong>en</strong>te, que El Salvador sea <strong>el</strong> país m<strong>en</strong>os corrupto <strong>de</strong>l área.<br />

Solo significa que los ciudadanos <strong>de</strong> este país no <strong>de</strong>tectan <strong>la</strong> misma magnitud <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión pública que sus vecinos <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> países. En Ecuador, Jamaica y Nicaragua, por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es <strong>la</strong> más <strong>el</strong>evada <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> región, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> los<br />

países incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 2006.<br />

100<br />

83


84<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Lo anterior probablem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> importancia que los ciudadanos <strong>de</strong> cada país le asignan al<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado. De hecho, cuando se preguntó a los<br />

ciudadanos <strong>salvador</strong>eños por <strong>el</strong> principal problema <strong>de</strong>l país, 59 so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 0.6% señaló a <strong>la</strong><br />

corrupción como un problema nacional severo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Nicaragua, <strong>el</strong> país<br />

c<strong>en</strong>troamericano con más percepción <strong>de</strong> corrupción, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que seña<strong>la</strong>ron ese<br />

problema sobrepasa <strong>el</strong> 9%. Por <strong>el</strong>lo, es posible <strong>de</strong>cir que los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños no parec<strong>en</strong><br />

estar prestando mucha at<strong>en</strong>ción al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Ahora bi<strong>en</strong>, lo anterior no significa<br />

que <strong>la</strong> corrupción esté lejos <strong>de</strong> ser un problema <strong>en</strong> El Salvador o que no haya ciudadanos que<br />

están g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te preocupados por ese f<strong>la</strong>g<strong>el</strong>o. Los resultados, puestos <strong>en</strong> perspectiva<br />

comparativa, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>en</strong> este país se percibe <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or magnitud que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>en</strong> los cuales se realizó esta <strong>en</strong>cuesta sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> 2006.<br />

¿Por qué los ciudadanos percib<strong>en</strong> mucha o poca corrupción? La <strong>en</strong>cuesta ofrece pistas para<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r esa dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que establec<strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias importantes. En primer lugar, los resultados indican que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> parte, <strong>de</strong> qué tan informados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ciudadanos.<br />

La <strong>en</strong>cuesta preguntó a los <strong>salvador</strong>eños sobre <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> cual escucha noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

radio (A1), lee noticias <strong>en</strong> los periódicos (A3), ve noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión (A2) y se <strong>en</strong>tera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

informaciones a través <strong>de</strong>l Internet (A4i). Las respuestas <strong>de</strong> esas preguntas sirvieron para crear<br />

una variable l<strong>la</strong>mada “Exposición a los medios <strong>de</strong> comunicación”, <strong>la</strong> cual incorporaba todas <strong>la</strong>s<br />

preguntas anteriores con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta A1. 60 Esta variable sobre los medios fue<br />

cruzada con <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción y los resultados mostraron que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas están más expuestas a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios, <strong>en</strong> esa medida ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

p<strong>en</strong>sar que hay corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Los resultados mostrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.3 indican que <strong>la</strong>s<br />

personas con “baja” exposición a los medios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una percepción <strong>de</strong> corrupción <strong>de</strong> 64.7 <strong>en</strong><br />

promedio (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100), ese promedio sube a 69.4 <strong>en</strong>tre los ciudadanos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mediana exposición a los medios y llega a 75.6 <strong>en</strong>tre los que pres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong>evada exposición a los<br />

medios.<br />

Aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />

ciudadanos con baja y alta exposición a los medios, <strong>el</strong> Gráfico V.3 muestra que hay una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, que se vu<strong>el</strong>ve r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> términos estadísticos al comparar los<br />

extremos. Estar muy p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias parece g<strong>en</strong>erar opiniones más críticas <strong>en</strong>tre los<br />

ciudadanos, <strong>en</strong> comparación con los que no lo están.<br />

59<br />

La pregunta <strong>en</strong> cuestión era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “EA4. Para com<strong>en</strong>zar, <strong>en</strong> su opinión, ¿cuál es <strong>el</strong> problema más grave que está<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> país?”.<br />

60<br />

La pregunta sobre <strong>la</strong> radio (A1) se <strong>de</strong>jó fuera porque los resultados no mostraban mucha consist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong><br />

esta variable y los correspondi<strong>en</strong>tes a los ítems A2, A3 y A4i.


Esca<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

64.7<br />

Bajo<br />

69.4<br />

Medio<br />

75.6<br />

Alto<br />

Niv<strong>el</strong> exposicion a medios <strong>de</strong> comunicación<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.3. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según exposición<br />

a los medios <strong>de</strong> comunicación, 2006.<br />

Los resultados anteriores son muy coher<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido común si se consi<strong>de</strong>ra que más allá<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias directas <strong>de</strong> victimización por corrupción -lo cual será explorado más<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte-, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te forma sus opiniones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los funcionarios<br />

públicos sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> información con <strong>la</strong> que cu<strong>en</strong>ta. Dicho conocimi<strong>en</strong>to no aparece <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nada. La información que contribuye al conocimi<strong>en</strong>to sobre los asuntos políticos llega <strong>de</strong> varias<br />

fu<strong>en</strong>tes pero, como se ha visto, los medios <strong>de</strong> comunicación constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

principales.<br />

Así, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones que aparece como fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones<br />

sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios <strong>salvador</strong>eños es <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra íntimam<strong>en</strong>te<br />

ligada con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación. Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El<br />

Salvador 2006 reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong>s personas que cu<strong>en</strong>tan con un niv<strong>el</strong> educativo más alto su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />

percibir al mismo tiempo más corrupción pública que cualquier otro grupo.<br />

El Gráfico V.4 reve<strong>la</strong> que los ciudadanos sin esco<strong>la</strong>ridad puntúan 61.1 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> percepción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, este promedio sube a 64.4 <strong>en</strong>tre los que cu<strong>en</strong>tan con educación primaria,<br />

aunque esa difer<strong>en</strong>cia no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa; sin embargo, los ciudadanos que<br />

cu<strong>en</strong>tan con educación secundaria obti<strong>en</strong><strong>en</strong> un puntaje promedio <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

que alcanza 69.6, <strong>el</strong> cual según los intervalos <strong>de</strong> error, ya se difer<strong>en</strong>cia estadísticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

niv<strong>el</strong>es anteriores. Pero es <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido por los ciudadanos con estudios superiores <strong>el</strong><br />

que marca <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia más notable con respecto al resto <strong>de</strong> grupos educacionales. A juzgar por<br />

<strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> este caso (82.3), <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los ciudadanos con estudios<br />

universitarios percib<strong>en</strong> mucha corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos.<br />

85


86<br />

Esca<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

61.1<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

64.4<br />

Primaria<br />

69.6<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.4. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

según niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006.<br />

82.3<br />

Universitaria<br />

Las opiniones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país no sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

información que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos producto <strong>de</strong> su seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias <strong>en</strong> los medios<br />

y <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también re<strong>la</strong>cionada con otros factores. Por ejemplo, <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong>contró que <strong>el</strong> género y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, así también como <strong>la</strong> zona <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> juegan un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s percepciones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> El Salvador.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.5, los hombres ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a percibir más corrupción <strong>en</strong>tre los<br />

funcionarios estatales que <strong>la</strong>s mujeres. Aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no parec<strong>en</strong> ser muy amplias, los<br />

intervalos <strong>de</strong> confianza expresados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s barras <strong>de</strong> error (al 95%) confirman que <strong>la</strong>s mismas son<br />

estadísticam<strong>en</strong>te significativas. El hecho <strong>de</strong> que los hombres t<strong>en</strong>gan una visión más crítica sobre<br />

los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción <strong>de</strong> los funcionarios, probablem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que<br />

los hombres ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a contar con mayor esco<strong>la</strong>ridad que <strong>la</strong>s mujeres y que su<strong>el</strong><strong>en</strong> seguir con más<br />

interés <strong>la</strong>s noticias <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> percepción percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-100)<br />

(0-100)<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

71.3<br />

Hombre<br />

Sexo<br />

Sexo<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

66.9<br />

Mujer<br />

Gráfico V.5. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006.<br />

La misma hipótesis podría p<strong>la</strong>ntearse sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción. De acuerdo a los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan<br />

con más edad, <strong>en</strong> esa medida muestran niv<strong>el</strong>es más altos <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. En <strong>el</strong><br />

Gráfico V.6 se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 18 y 25 años percib<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os corrupción que <strong>el</strong><br />

resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y que dichas percepciones se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> más frecu<strong>en</strong>tes con <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

edad. Así, <strong>la</strong> media <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> percepción pasa <strong>de</strong> 63.9 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100) <strong>en</strong>tre los<br />

más jóv<strong>en</strong>es, a 72.9 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre 46 y 55 años <strong>de</strong> edad, y a 77.9 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> 66 años <strong>de</strong> edad.<br />

87


88<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> percepción percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-100)<br />

(0-100)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

63.9<br />

18-25<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

68.6<br />

26-35<br />

68.9<br />

36-45<br />

Edad Edad<br />

Edad<br />

72.9<br />

46-55<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

75.9<br />

56-65<br />

77.9<br />

66 años y<br />

más<br />

Gráfico V.6. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado, 2006.<br />

Los resultados también muestran que los <strong>salvador</strong>eños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s percib<strong>en</strong> más<br />

corrupción que qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural. Los primeros promediaron 73.1 puntos <strong>en</strong> una<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100, mi<strong>en</strong>tras que los segundos puntuaron 62.6 <strong>en</strong> promedio, reve<strong>la</strong>ndo una<br />

difer<strong>en</strong>cia que, aparte <strong>de</strong> ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa, es amplia.<br />

Lo anterior probablem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> información que su<strong>el</strong>e fluir <strong>en</strong> cada<br />

una <strong>de</strong> esas zonas. Usualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mejor acceso a <strong>la</strong> información, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a poseer<br />

mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad y están más expuestos a los medios <strong>de</strong> comunicación. De allí que<br />

es muy importante consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> sitio don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r su propia<br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia. Por <strong>el</strong>lo, más que sugerir que <strong>la</strong> corrupción se conc<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas y que afecta más a cierto tipo <strong>de</strong> personas, los datos pres<strong>en</strong>tados hasta aquí<br />

sugier<strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción sobre <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones estatales ti<strong>en</strong>e<br />

mucho que ver <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los ciudadanos que se han seña<strong>la</strong>do.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> percepción percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-100) (0-100)<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

73.1<br />

Urbano<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.7. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según área urbana o rural, 2006.<br />

5.2 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción<br />

Como ya se ha seña<strong>la</strong>do, una cosa es <strong>la</strong> percepción y otra muy distinta es <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> sí<br />

mismo. Muchas veces ambas caminan a <strong>la</strong> par, pero también pue<strong>de</strong>n seguir difer<strong>en</strong>tes dinámicas:<br />

pue<strong>de</strong> haber mucha corrupción y poca percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma porque ha sido muy bi<strong>en</strong><br />

disfrazada o porque no hay s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>la</strong> problemática; o bi<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong> haber una preocupación<br />

muy gran<strong>de</strong> por <strong>la</strong> corrupción, producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa discusión pública sobre <strong>el</strong> problema, pero<br />

con niv<strong>el</strong>es realm<strong>en</strong>te bajos sobre <strong>la</strong> misma.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mediciones y estudios que se conc<strong>en</strong>tran solo <strong>en</strong> percepciones y <strong>en</strong> opiniones,<br />

aún <strong>de</strong> informantes calificados, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se propuso investigar también <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

algunos tipos <strong>de</strong> corrupción, aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que afecta cotidianam<strong>en</strong>te a los ciudadanos. Lo anterior se<br />

hizo sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una batería <strong>de</strong> ítems que recogían <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> soborno o <strong>de</strong> pagos<br />

ilegales que han t<strong>en</strong>ido que hacer los ciudadanos <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad cotidiana.<br />

Antes, sin embargo, es necesario <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> corrupción no sólo se refiere a sobornos o pagos<br />

ilegales; <strong>en</strong> realidad, <strong>la</strong> corrupción es mucho más que eso. La misma pue<strong>de</strong> incluir tráfico <strong>de</strong><br />

influ<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to ilícito, pagos in<strong>de</strong>bidos, etc., pero para los propósitos y los alcances<br />

que ti<strong>en</strong>e una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> este tipo, <strong>la</strong> corrupción será medida a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hechos <strong>de</strong> soborno que han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado los ciudadanos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

último año.<br />

La <strong>en</strong>cuesta sobre <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> El Salvador 2006 incluyó una batería <strong>de</strong> preguntas para<br />

medir <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia personal directa con los actos <strong>de</strong> corrupción. Las preguntas fueron<br />

formu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

62.6<br />

Rural<br />

89


Ahora queremos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia personal con cosas que<br />

pasan <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida...<br />

EXC2. ¿Algún ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> policía le pidió una mordida (o soborno) <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

año?<br />

90<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No Sí NS<br />

No<br />

aplica<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

EXC6. ¿Un empleado público le ha solicitado una mordida <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? (0) (1) (8) (9)<br />

EXC11. ¿Ha tramitado algo <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? [Si dice no<br />

marcar 9, si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

Para tramitar algo <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad (como un permiso, por ejemplo)<br />

durante <strong>el</strong> último año. ¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna suma a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo exigido<br />

por <strong>la</strong> ley?<br />

EXC13. ¿Ud. Trabaja? [Si dice no marcar 9, si dice “si” preguntar lo<br />

sigui<strong>en</strong>te]<br />

En su trabajo, ¿le han solicitado algún pago no correcto <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC14. ¿En <strong>el</strong> último año, tuvo algún trato con los juzgados? [Si dice “no”,<br />

marcar 9, si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar una mordida (soborno) <strong>en</strong> los juzgados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC15. ¿Usó servicios médicos públicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? [Si dice “no”,<br />

marcar 9, si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

Para ser at<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> un hospital o <strong>en</strong> un puesto <strong>de</strong> salud durante <strong>el</strong> último año.<br />

¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna mordida (soborno)?<br />

EXC16. ¿Tuvo algún hijo <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año? [Si dice<br />

“no” marcar 9 si dice “si” preguntar lo sigui<strong>en</strong>te]<br />

En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio durante <strong>el</strong> último año. ¿Tuvo que pagar alguna<br />

mordida (soborno)?<br />

EXC17. ¿Algui<strong>en</strong> le pidió una mordida (o soborno) para evitar <strong>el</strong> corte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

luz <strong>el</strong>éctrica?<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

(0) (1) (8) (9)<br />

Todos estos reactivos y preguntas se refier<strong>en</strong> a actos <strong>de</strong> soborno o mordida que <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado<br />

pudo haber <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Sin embargo, con<br />

excepción <strong>de</strong> tres ítems (EXC2, EXC6, EXC17), los cuales se aplicaban a todos los <strong>en</strong>cuestados,<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> ítems (EXC11 a EXC16) se aplicaron sólo a <strong>la</strong>s personas que han t<strong>en</strong>ido algún<br />

contacto con <strong>de</strong>terminadas oficinas y que han utilizado ciertos servicios <strong>de</strong>l gobierno o que<br />

trabajan. Así, los resultados <strong>de</strong> dichas preguntas y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia real <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> corrupción<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> qué tanto <strong>la</strong>s personas acu<strong>de</strong>n o no a esas instituciones; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l contacto que t<strong>en</strong>gan los ciudadanos con <strong>la</strong>s mismas. Una persona que, por ejemplo,<br />

no ti<strong>en</strong>e hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, no será víctima <strong>de</strong> un pago esco<strong>la</strong>r ilegal; pero cualquier persona que<br />

transita por <strong>la</strong> calle y que es <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido por <strong>la</strong> policía pue<strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong>l soborno o <strong>de</strong> una<br />

acusación falsa. Estas consi<strong>de</strong>raciones se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> interpretar los<br />

resultados que se pres<strong>en</strong>tan más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.


Soborno <strong>en</strong> hospital o<br />

puesto <strong>de</strong> salud<br />

Policía pidió "mordida"<br />

Soborno <strong>en</strong> alcaldía<br />

Soborno <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

Soborno <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo<br />

Empleado público ha<br />

solicitado "mordida"<br />

"Mordida" <strong>en</strong> los<br />

juzgados<br />

"Mordida" para evitar <strong>el</strong><br />

corte <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz <strong>el</strong>éctrica<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

1.7%<br />

2.5%<br />

2.4%<br />

3.4%<br />

3.3%<br />

2<br />

6.0%<br />

6.7%<br />

6.6%<br />

4<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Gráfico V.8. Actos <strong>de</strong> corrupción sufridos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006.<br />

Los resultados indican que <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias más comunes con <strong>la</strong> corrupción –por soborno- <strong>en</strong> El<br />

Salvador durante <strong>el</strong> <strong>la</strong>pso <strong>de</strong>l último año son: <strong>el</strong> soborno <strong>en</strong> hospital o puesto <strong>de</strong> salud (6.7%),<br />

policía pidió “mordida” (6.6%), soborno <strong>en</strong> alcaldía (6%), soborno <strong>en</strong> escue<strong>la</strong> (3.4%), soborno<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo (3.3%), un empleado público ha solicitado “mordida” (2.5%), “mordida” <strong>en</strong> los<br />

juzgados (2.4%) y pago <strong>de</strong> “mordida” para evitar <strong>el</strong> corte <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz <strong>el</strong>éctrica (1.7%).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿cómo se comparan estos resultados con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004? En ese<br />

estudio, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias más comunes <strong>de</strong> corrupción t<strong>en</strong>ían que ver con los sobornos <strong>en</strong> los<br />

juzgados (8.6%), con pagos ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s (8.3%), con pagos ilegales <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud (7.9%), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alcaldías (7.7%) y los sobornos <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo (7.3%). Las<br />

experi<strong>en</strong>cias con <strong>la</strong>s mordidas a los policías y a los empleados públicos resultaron ser <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or<br />

frecu<strong>en</strong>cia (5.6% y 4.3% respectivam<strong>en</strong>te).<br />

Sin embargo, no todas esas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> victimización<br />

son estadísticam<strong>en</strong>te significativas. Un análisis estadístico <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong><br />

2004 y 2006 rev<strong>el</strong>ó que solo <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> victimización ha habido un cambio sustancial, <strong>el</strong><br />

cual no se <strong>de</strong>be a efectos <strong>de</strong>l azar. Estos son <strong>la</strong>s “mordidas” o sobornos a empleados públicos y<br />

los pagos ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s. En ambos casos, lo que ha sucedido es que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

victimización por corrupción ha disminuido significativam<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los empleados<br />

públicos <strong>de</strong> un 4.3% a un 2.5% y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los pagos ilegales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s con una caída <strong>de</strong><br />

casi 5 puntos porc<strong>en</strong>tuales (<strong>de</strong> 8.3% a 3.4%) (ver Gráfico V.9). Lo anterior significa que, al<br />

m<strong>en</strong>os, los casos <strong>de</strong> corrupción protagonizados por los empleados públicos y los pagos ilegales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s habrían disminuido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

6<br />

8<br />

91


92<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los sobornos <strong>en</strong> los juzgados, aunque los datos parec<strong>en</strong> sugerir una caída<br />

significativa <strong>en</strong>tre los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> 2004 y 2006, lo cierto es que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre estos años<br />

no llega a ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa porque <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos reales es tan bajo que los<br />

intervalos <strong>de</strong> confianza llegan a ser muy amplios. En otras pa<strong>la</strong>bras, dado que los reportes <strong>de</strong><br />

victimización <strong>de</strong> soborno <strong>en</strong> los juzgados se refier<strong>en</strong> solo a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que han hecho uso<br />

<strong>de</strong> esas instituciones, <strong>el</strong> número real <strong>de</strong> personas que han sido víctimas <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> los<br />

tribunales es muy bajo y sus porc<strong>en</strong>tajes no llegan a repres<strong>en</strong>tar difer<strong>en</strong>cias sustanciales cuando<br />

son contrastadas estadísticam<strong>en</strong>te.<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

4.3<br />

2.5<br />

Empleado público pidió<br />

"mordida"<br />

7.3<br />

3.4<br />

Soborno <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico V.9. Sobornos a empleados públicos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, 2004-2006.<br />

En cualquier caso, y al igual que <strong>en</strong> 2004, es posible <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> corrupción m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te es,<br />

por <strong>el</strong> otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> que ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía o <strong>de</strong> cualquier funcionario<br />

público; pero no por <strong>el</strong>lo significa también que los actos <strong>de</strong> corrupción sean ais<strong>la</strong>dos o que no<br />

sean un problema.<br />

Un consolidado <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> corrupción medidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta reve<strong>la</strong> que, <strong>en</strong><br />

total, <strong>el</strong> 13.4% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños ha sufrido algún tipo <strong>de</strong> victimización por corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> un año, lo cual significa que más <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> cada diez ciudadanos son víctimas <strong>de</strong><br />

sobornos y <strong>de</strong> pagos ilegales a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un año. Una comparación <strong>de</strong> esta cifra con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida<br />

a partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 indica una leve disminución <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

victimización global que, sin embargo, no llega a ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa. El porc<strong>en</strong>taje<br />

global usando los mismos ítems <strong>en</strong> esa ocasión llegaban a 15.7%.<br />

La comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong><br />

2006 seña<strong>la</strong> sin embargo que El Salvador no está <strong>en</strong>tre los países con más altos índices <strong>de</strong><br />

corrupción sufrida. Más bi<strong>en</strong>, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por corrupción colocan a El Salvador


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

como uno <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>os corruptos, <strong>en</strong> comparación con sus vecinos. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te Panamá,<br />

Colombia y Chile registran niv<strong>el</strong>es m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> 2006. Con todo y<br />

examinando <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, se pue<strong>de</strong> ver que los países se pue<strong>de</strong>n agrupar <strong>en</strong> distintos<br />

conglomerados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por corrupción.<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Costa Rica<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Jamaica<br />

Bolivia<br />

México<br />

Haití<br />

0<br />

9.4<br />

9.7<br />

11.3<br />

13.4<br />

16.1<br />

17.7<br />

18.0<br />

18.0<br />

19.3<br />

10<br />

30.3<br />

31.9<br />

34.0<br />

34.6<br />

37.1<br />

20<br />

50.1<br />

30<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pob<strong>la</strong>ción que que ha<br />

ha<br />

sido sido víctima víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción corrupción al al<br />

al<br />

m<strong>en</strong>os m<strong>en</strong>os una una una vez vez vez <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año año<br />

año<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.10. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

El Salvador ocupa junto con Chile, Colombia y Panamá, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los que apuntan m<strong>en</strong>ores<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> sobornos cotidianos; República Dominicana, Nicaragua, Guatema<strong>la</strong> y Costa Rica<br />

forman lo que podría consi<strong>de</strong>rarse un grupo intermedio <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> corrupción pública; Perú,<br />

Jamaica, Ecuador, Bolivia y México integran un grupo <strong>de</strong> países con graves problemas <strong>de</strong><br />

corrupción, con más <strong>de</strong> un 30% <strong>de</strong> sus pob<strong>la</strong>ciones reportando victimización por corrupción.<br />

Pero <strong>el</strong> caso especialm<strong>en</strong>te grave lo constituye Haití, <strong>el</strong> cual registra niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> corrupción que<br />

afectan a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción.<br />

5.2.1 Las víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

¿Quiénes son <strong>la</strong>s víctimas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción? Para respon<strong>de</strong>r a esta pregunta se<br />

llevó a cabo una regresión logística binaria que permitiese i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s condiciones que<br />

predic<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que una persona sea víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción o no. Como variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se usó <strong>la</strong> variable que integraba <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes victimizaciones por corrupción y que<br />

reflejaba <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que sufrieron al m<strong>en</strong>os un hecho <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> un año. Así, <strong>la</strong> variable difer<strong>en</strong>ciaba <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que no sufrieron<br />

corrupción (expresada como 0), y <strong>la</strong>s que sufrieron al m<strong>en</strong>os un hecho <strong>de</strong> corrupción (100).<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> regresión efectuada para establecer <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas más<br />

frecu<strong>en</strong>tes (ver Tab<strong>la</strong> V.3 <strong>en</strong> Apéndice B), indican que básicam<strong>en</strong>te solo <strong>la</strong>s variables referidas a<br />

<strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados sirvieron como predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización por<br />

40<br />

50<br />

60<br />

93


94<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

corrupción <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2006. Estas variables son <strong>el</strong> ingreso socioeconómico y<br />

<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza, medido como <strong>el</strong> número <strong>de</strong> artefactos con los que se cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar. En <strong>el</strong><br />

Gráfico V.11 se muestran los resultados al re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> victimización por corrupción con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> riqueza. Como pue<strong>de</strong> verse, <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado cu<strong>en</strong>ta con más riqueza. Así, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> victimización pasa <strong>de</strong>l 8%<br />

<strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong>los que cu<strong>en</strong>tan con pocos o ningún ut<strong>en</strong>silio <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, pasando por <strong>el</strong> 11% <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> medio, al 20% <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es pose<strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> alto <strong>de</strong> riqueza.<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje victimización victimización por por corrupción<br />

corrupción<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Baja<br />

Media<br />

Riqueza<br />

Riqueza<br />

Gráfico V.11. Victimización por corrupción según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza, 2006.<br />

Lo anterior significa que <strong>la</strong>s personas más acomodadas son más susceptibles a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar casos <strong>de</strong><br />

corrupción pública. Esta misma t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se observa al cruzar <strong>la</strong> victimización por corrupción<br />

con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso promedio familiar. En ese caso, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> corrupción<br />

se <strong>el</strong>evan <strong>en</strong> <strong>el</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ingreso m<strong>en</strong>sual más alto.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, es interesante que <strong>en</strong> este caso, <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis realizado con los datos <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />

2006, variables que <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004 resultaron ser predictores importantes, como <strong>el</strong> género,<br />

<strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados, no lo sean <strong>en</strong> este estudio. Aunque <strong>el</strong><br />

género, por ejemplo, parece estar re<strong>la</strong>cionado individualm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> victimización por<br />

corrupción cuando los datos indican que los hombres <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan más hechos <strong>de</strong> soborno y <strong>de</strong><br />

pagos ilegales que <strong>la</strong>s mujeres, lo cierto es que cuando se integra esta variable a <strong>la</strong> regresión, <strong>en</strong><br />

compañía con <strong>la</strong>s condiciones económicas, los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong>.<br />

Lo anterior sugiere que <strong>la</strong> condición que realm<strong>en</strong>te está <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser<br />

víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción o no es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> económico. La apar<strong>en</strong>te asociación con <strong>la</strong>s variables<br />

como género, edad y ocupación solo llegan como resultado <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que esas condiciones<br />

están influidas por <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> económico: los hombres ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a poseer un mejor niv<strong>el</strong> económico<br />

que <strong>la</strong>s mujeres, así como también los empleados que los <strong>de</strong>sempleados.<br />

Alta


5.3 La justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado es un problema <strong>de</strong> los funcionarios públicos sin<br />

duda, pero también es un problema <strong>de</strong> ciudadanos que participan, estimu<strong>la</strong>n y, <strong>en</strong> muchos casos,<br />

aprueban los hechos <strong>de</strong> corrupción, manifestados <strong>en</strong> sobornos, pagos ilegales y otros tipos <strong>de</strong><br />

faltas a <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia. La corrupción no sólo involucra a los hechos <strong>en</strong> sí mismos, también<br />

involucra <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> sociedad interpreta los actos <strong>de</strong> corrupción. Por <strong>el</strong>lo,<br />

<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> 2006 incorporó una serie <strong>de</strong><br />

ítems con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> explorar qué tanto los ciudadanos justifican y, <strong>de</strong> alguna manera,<br />

aprueban <strong>la</strong> corrupción, tanto <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales como <strong>en</strong> casos más concretos o cotidianos.<br />

En términos más g<strong>en</strong>erales, dos fueron los reactivos utilizados para medir qué tanto los<br />

ciudadanos justifican <strong>la</strong> corrupción. Estos se pres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

forma:<br />

“EXC18. ¿Cree que como están <strong>la</strong>s cosas a veces se justifica pagar una mordida (o soborno)? (1)<br />

Sí (0) No.”<br />

“EXC19. ¿Cree que <strong>en</strong> nuestra sociedad <strong>el</strong> pagar mordidas (o sobornos) es justificable <strong>de</strong>bido a<br />

los malos servicios públicos, o no es justificable? (1) Sí (0) No.”<br />

Los resultados <strong>de</strong> dichas preguntas -<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que respondieron afirmativam<strong>en</strong>te-,<br />

se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico que aparece a continuación. Como pue<strong>de</strong> verse, <strong>el</strong> 19.4% <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños, esto es uno <strong>de</strong> cada cinco, pi<strong>en</strong>sa que, “dado como están <strong>la</strong>s cosas”, se justifica pagar<br />

una mordida. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es respon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>de</strong>bido a los “malos<br />

servicios públicos” no es mucho más bajo: 16.2%. Lo anterior significa que una parte nada<br />

<strong>de</strong>spreciable <strong>de</strong> los ciudadanos justificarían actos <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>scritas.<br />

95


96<br />

Pagar mordidas es<br />

justificable <strong>de</strong>bido a<br />

como están <strong>la</strong>s<br />

cosas<br />

Pagar mordidas es<br />

justificable <strong>de</strong>bido a<br />

los malos servicios<br />

públicos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

5<br />

16.2%<br />

19.4%<br />

10<br />

Porc<strong>en</strong>tajes<br />

Gráfico V.12. Opiniones <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción, 2006.<br />

Antes <strong>de</strong> examinar <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> esos ciudadanos es importante poner <strong>en</strong> perspectiva esas<br />

actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Para <strong>el</strong>lo, se van a comparar estos resultados,<br />

integrados <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> (<strong>de</strong> 0 a 100), con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países concurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 2006. 61 Los datos resultantes se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.13. Según <strong>el</strong><br />

mismo, hay difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre los<br />

países incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> LAPOP. En primer lugar, <strong>el</strong> gráfico <strong>en</strong> cuestión reve<strong>la</strong> que <strong>en</strong><br />

Jamaica existe una fuerte disposición a legitimar <strong>la</strong> corrupción expresada <strong>en</strong> los sobornos, con un<br />

puntaje <strong>de</strong> 54.6 sobre una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100; eso ubica a Jamaica como un caso particu<strong>la</strong>r. En<br />

segundo lugar, se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción que alcanzan <strong>el</strong> 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> promedio. 62 En tercer lugar y poni<strong>en</strong>do<br />

at<strong>en</strong>ción sobre El Salvador, los datos indican que, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, El Salvador<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s más bajas <strong>de</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Visto <strong>en</strong> perspectiva y aunque<br />

los datos <strong>de</strong> El Salvador l<strong>la</strong>man a preocupación porque casi una quinta parte <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños<br />

justificaría <strong>la</strong> corrupción, <strong>la</strong> comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los países muestra que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es más alto <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>la</strong>tinoamericana.<br />

61 El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia para los ítems EXC18 y EXC19 <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos regional fue <strong>de</strong> .785.<br />

62 Aunque los datos reflejan un puntaje promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y no directam<strong>en</strong>te porc<strong>en</strong>tajes, <strong>la</strong>s cifras <strong>en</strong> realidad constituy<strong>en</strong> un<br />

promedio <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas afirmativas <strong>en</strong> los ítems incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>.<br />

15<br />

20


Jamaica<br />

Costa Rica<br />

México<br />

República Dominicana<br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Honduras<br />

Chile<br />

El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

9.4<br />

23.7<br />

22.3<br />

21.3<br />

22.0<br />

21.2<br />

18.7<br />

18.4<br />

17.8<br />

10<br />

28.1<br />

26.1<br />

20<br />

54.6<br />

30<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.13. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿quiénes justifican más <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> El Salvador? De acuerdo a los resultados <strong>de</strong><br />

una regresión llevada a cabo para i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s características predictoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción (ver Tab<strong>la</strong> V.4. <strong>en</strong> Apéndice B), tres son <strong>la</strong>s variables que juegan un<br />

pap<strong>el</strong> importante. Dos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s son condiciones personales socio<strong>de</strong>mográficas, una es <strong>la</strong> misma<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corrupción.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes dos gráficos, los hombres y los ciudadanos más jóv<strong>en</strong>es<br />

justifican más <strong>la</strong> corrupción, los hechos <strong>de</strong> soborno y los pagos ilegales, que <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>de</strong> mayor edad. Entre los hombres <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción alcanza<br />

22 puntos, <strong>en</strong> contraste con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres que es <strong>de</strong> 14.1. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre los más jóv<strong>en</strong>es,<br />

<strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> corrupción llegan por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 25 puntos <strong>en</strong> contraste con los 10<br />

puntos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>tre 46 y 55 años <strong>de</strong> edad.<br />

40<br />

50<br />

60<br />

97


98<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> justificación justificación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

22.0<br />

Hombre<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

14.1<br />

Mujer<br />

Gráfico V.14. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según género, 2006.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> justificación justificación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

18-25<br />

26-35<br />

36-45<br />

46-55<br />

Edad Edad <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong> años<br />

años<br />

56-65<br />

Gráfico V.15. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción según edad, 2006.<br />

Pero un resultado que se pres<strong>en</strong>ta como muy interesante y que ti<strong>en</strong>e implicaciones sobre <strong>la</strong><br />

discusión teórica acerca <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad es <strong>el</strong> que muestra que<br />

<strong>la</strong>s personas que han sufrido actos <strong>de</strong> corrupción pose<strong>en</strong> efectivam<strong>en</strong>te actitu<strong>de</strong>s más frecu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> justificación a <strong>la</strong> misma. En <strong>el</strong> Gráfico V.16 se muestra que los <strong>salvador</strong>eños que no han<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado hechos <strong>de</strong> corrupción puntúan 16.2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> justificación, fr<strong>en</strong>te al promedio <strong>de</strong><br />

28.4 puntos alcanzado por qui<strong>en</strong>es sí han participado <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> soborno. Ello obliga a<br />

66+


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

preguntarse qué tanto <strong>la</strong> justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción constituye una condición que g<strong>en</strong>era actos<br />

<strong>de</strong> corrupción o qué tanto <strong>la</strong> misma es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>be ser legitimada<br />

socialm<strong>en</strong>te.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> justificación justificación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

16.2<br />

No<br />

Víctima Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> algún algún hecho hecho hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong> corrupción<br />

corrupción<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

28.4<br />

Gráfico V.16. Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción<br />

según victimización por corrupción, 2006.<br />

Lo anterior remite a <strong>la</strong> pregunta sobre qué tan responsables son los ciudadanos <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong><br />

soborno y <strong>de</strong> corrupción que sufr<strong>en</strong>. ¿Qué tanto <strong>la</strong> corrupción aparece porque los ciudadanos <strong>la</strong><br />

v<strong>en</strong> como legítima <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar? Esta discusión amerita un análisis<br />

más profundo <strong>de</strong> los datos pres<strong>en</strong>tados aquí, pero los mismos sirv<strong>en</strong> para p<strong>la</strong>ntearse esas<br />

preguntas y para seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los factores <strong>cultura</strong>les <strong>en</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

los factores condicionantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> segunda forma utilizada <strong>en</strong> esta investigación para medir <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que<br />

justifican <strong>la</strong> corrupción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> tres ítems que fueron incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. La<br />

redacción <strong>de</strong> esos reactivos se muestra a continuación.<br />

Sí<br />

99


100<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Me gustaría que me indique si usted consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes actuaciones: 1) corruptas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser castigadas; 2)<br />

corruptas pero justificadas bajo <strong>la</strong>s circunstancias; 3) no corruptas.<br />

DC1. Por ejemplo: Un diputado acepta una mordida <strong>de</strong> diez mil dó<strong>la</strong>res pagada por una empresa. Consi<strong>de</strong>ra usted que lo que hizo<br />

<strong>el</strong> diputado es:<br />

(1) Corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

(2) Corrupto pero justificado<br />

(3) No corrupto NS=8<br />

DC10. Una madre con varios hijos ti<strong>en</strong>e que sacar una partida <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to para uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Para no per<strong>de</strong>r tiempo esperando,<br />

<strong>el</strong><strong>la</strong> paga 5 dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> más al empleado público municipal. Cree usted que lo que hizo <strong>la</strong> señora es:<br />

(1) Corrupto y <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>be ser castigada<br />

(2) Corrupto pero justificada<br />

(3) No corrupto<br />

(8) NS<br />

DC13. Una persona <strong>de</strong>sempleada es cuñado <strong>de</strong> un funcionario importante, y éste usa su pa<strong>la</strong>nca para conseguirle un empleo<br />

público. ¿usted cree que <strong>el</strong> político es:<br />

(1) Corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

(2) Corrupto pero justificado<br />

(3) No corrupto<br />

(8) NS<br />

La primera conclusión que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er luego <strong>de</strong> ver los resultados que se exhib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Tab<strong>la</strong> V.2. es que no todas <strong>la</strong>s personas v<strong>en</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción como tales; y <strong>la</strong> segunda<br />

conclusión es que hay difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre un hecho y otro.<br />

La única situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que parece haber un acuerdo casi unánime <strong>de</strong> que es un acto <strong>de</strong><br />

corrupción es <strong>la</strong> que se refiere al diputado que acepta una suma consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> dinero <strong>de</strong> una<br />

empresa. En ese caso, casi <strong>el</strong> 95% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te calificó ese hecho como corrupción y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

2.4% lo justificó abiertam<strong>en</strong>te. Sin embargo, <strong>en</strong> los otros casos, <strong>la</strong> línea divisoria no es tan c<strong>la</strong>ra:<br />

para <strong>el</strong> 14.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por ejemplo, no es corrupción <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que un funcionario<br />

público reciba un pago adicional con tal <strong>de</strong> sacar rápidam<strong>en</strong>te una partida; para casi <strong>el</strong> 24%,<br />

tampoco es corrupción conseguir empleo a través <strong>de</strong> un familiar que ost<strong>en</strong>ta un puesto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno. En los casos <strong>de</strong> los pagos extras para sacar partida o <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias para<br />

obt<strong>en</strong>er empleo, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s críticas hacia <strong>la</strong> corrupción no sobrepasan al 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Situación<br />

Tab<strong>la</strong> V.2. Opiniones sobre situaciones <strong>de</strong> corrupción, 2006.<br />

Corrupto y<br />

<strong>de</strong>be ser<br />

castigado<br />

Corrupto<br />

pero<br />

justificado<br />

No<br />

corrupto<br />

Diputado acepta mordida <strong>de</strong> diez mil dó<strong>la</strong>res 94.4 3.2 2.4<br />

Pagar extra para sacar partida 45.9 39.5 14.6<br />

Usar pa<strong>la</strong>nca <strong>de</strong> familiar <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno para conseguir empleo 40.5 35.5 24.0<br />

Todo lo anterior indica que <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> justificación <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> corrupción no son raras<br />

<strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>salvador</strong>eña. Sin duda no se quiere <strong>de</strong>cir acá que los<br />

ciudadanos justifican <strong>la</strong> corrupción, pero a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los datos se ha <strong>en</strong>contrado que bajo ciertas<br />

circunstancias, algunas personas llegan a justificar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> probidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que incurr<strong>en</strong> muchos<br />

funcionarios.


5.4 Corrupción y <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo al Banco Mundial, 63 <strong>la</strong> corrupción vulnera a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>mocráticas, cuando<br />

viol<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l juego y cuando los sistemas corruptos crean y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado, así como fuera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Una consecu<strong>en</strong>cia<br />

directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es <strong>la</strong> <strong>de</strong>silusión que sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

El trabajo <strong>de</strong> S<strong>el</strong>igson sobre <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo a los sistemas políticos <strong>de</strong><br />

algunos países c<strong>en</strong>troamericanos muestra que ev<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n parecer <strong>de</strong> poca importancia<br />

para algunos como pagar mordidas o sobornos, o hacer pagos ilegales con tal <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso a<br />

ciertos servicios, pue<strong>de</strong>n erosionar algunas actitu<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. En concreto, S<strong>el</strong>igson <strong>de</strong>sarrolló una forma <strong>de</strong> medir ese impacto vincu<strong>la</strong>ndo una<br />

medida directa <strong>de</strong> victimización por corrupción con <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> apoyo al sistema político a niv<strong>el</strong><br />

individual. S<strong>el</strong>igson parte <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> que <strong>el</strong> apoyo al sistema, esto es, <strong>la</strong> legitimidad,<br />

constituye un requisito fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América<br />

Latina, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> existe una <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> inestabilidad <strong>política</strong>. La hipótesis fundam<strong>en</strong>tal es<br />

que <strong>la</strong>s personas que han sido más victimizadas t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán m<strong>en</strong>os a apoyar al sistema político que<br />

<strong>la</strong>s personas que no han sufrido <strong>de</strong> victimización. En <strong>la</strong> práctica, esta vincu<strong>la</strong>ción ha sido<br />

comprobada sigui<strong>en</strong>do los estudios LAPOP <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt.<br />

Los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> 2006 confirman, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004, que <strong>la</strong><br />

corrupción ti<strong>en</strong>e un impacto significativo a distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tramado institucional y <strong>de</strong>l<br />

sistema político. Haber sido víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción erosiona <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>salvador</strong>eñas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (ver Gráfico V.17). Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> corrupción, medida como haber sido<br />

víctima <strong>de</strong> algún hecho <strong>de</strong> soborno o haber participado <strong>en</strong> un pago ilegal afecta <strong>la</strong> credibilidad<br />

hacia todas <strong>la</strong>s instituciones específicas <strong>de</strong>l Estado. Lo mismo suce<strong>de</strong> cuando se contrastan los<br />

datos <strong>de</strong> victimización por corrupción con <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> seguridad y justicia (policía, tribunales y Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia): <strong>la</strong>s personas que<br />

han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado hechos <strong>de</strong> corrupción ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a t<strong>en</strong>er m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> ese tipo <strong>de</strong> instituciones<br />

que <strong>la</strong>s personas que no han sufrido por sobornos y pagos ilegales.<br />

63 Véase sitio <strong>de</strong> anticorrupción <strong>de</strong>l Banco Mundial <strong>en</strong>:<br />

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTPUBLICSECTORANDGOVERNANCE/EXTANTICORRUPTI<br />

ON/0,,m<strong>en</strong>uPK:384461~pagePK:149018~piPK:149093~theSitePK:384455,00.html<br />

101


102<br />

Promedio Promedio confianza confianza <strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones instituciones (0-<br />

(0-<br />

100)<br />

100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

54.5<br />

No<br />

46.8<br />

¿Víctima ¿Víctima ¿Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año?<br />

año?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

según victimización por corrupción, 2006.<br />

Pero más importante que <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, aún cuando esto es<br />

grave <strong>en</strong> sí mismo, es <strong>la</strong> erosión sobre <strong>la</strong> confianza difusa <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño. Los<br />

datos <strong>de</strong>l estudio correspondi<strong>en</strong>te a 2006 reve<strong>la</strong>n que <strong>el</strong> apoyo al sistema es inferior <strong>en</strong>tre<br />

aqu<strong>el</strong>los que han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> corrupción, <strong>en</strong> comparación con qui<strong>en</strong>es no han sido<br />

víctimas <strong>de</strong> corrupción, al m<strong>en</strong>os durante <strong>el</strong> último año.<br />

Promedio Promedio esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> apoyo apoyo al al sistema sistema (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

56.2<br />

No<br />

¿Víctima ¿Víctima ¿Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año?<br />

año?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.18. Apoyo al sistema según victimización por corrupción, 2006.<br />

Sí<br />

50.2<br />


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En lo que respecta a <strong>la</strong> tolerancia, los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> 2004 mostraron una re<strong>la</strong>ción<br />

inesperada <strong>en</strong>tre victimización por corrupción y tolerancia <strong>política</strong>. Esa re<strong>la</strong>ción se repite <strong>en</strong> los<br />

resultados <strong>de</strong> 2006. Contrario a lo sucedido con <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> apoyo al sistema o con <strong>la</strong> confianza<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción se da <strong>de</strong> manera inversa: como pue<strong>de</strong><br />

verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico V.19, con <strong>la</strong> victimización por corrupción aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia<br />

<strong>política</strong> expresada por los ciudadanos (62.2 <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100); <strong>en</strong> cambio, <strong>la</strong>s personas<br />

que no han sufrido por sobornos manifiestan m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> tolerancia (54.8). Este es un<br />

aspecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>berá profundizar <strong>en</strong> futuros análisis.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> tolerancia tolerancia (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

5.5 Conclusiones<br />

0<br />

54.8<br />

No<br />

62.2<br />

¿Víctima ¿Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> corrupción corrupción <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año? año?<br />

año?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico V.19. Tolerancia según victimización por corrupción, 2006.<br />

En este capítulo se han pres<strong>en</strong>tado algunos <strong>de</strong> los resultados más r<strong>el</strong>evantes sobre <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los funcionarios públicos. Aunque <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se<br />

limita a recoger <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y a medir <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> algunos<br />

hechos <strong>de</strong> soborno y <strong>de</strong> pagos ilegales, los datos permit<strong>en</strong> hacer una infer<strong>en</strong>cia sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia que caracteriza algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> carácter público <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y a<strong>de</strong>más,<br />

permit<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un panorama sobre cómo han evolucionado estos aspectos <strong>en</strong> los últimos años. El<br />

estudio <strong>de</strong> 2006 reve<strong>la</strong> que aunque más <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños percibe algo o mucha<br />

corrupción <strong>en</strong>tre los funcionarios <strong>de</strong>l país, El Salvador no es precisam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> país <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es más alta. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> este país, hay m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te que<br />

aprecia <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión pública que <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región mesoamericana<br />

incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio. De todos los países incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2006 <strong>de</strong> LAPOP, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> Chile y Bolivia, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> El Salvador. Detrás <strong>de</strong> esto<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy posiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ciudadanos <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong><br />

corrupción no figura como un problema fundam<strong>en</strong>tal, sobre todo, <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te a problemas como <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong> situación económica.<br />

Sí<br />

103


104<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Los datos muestran que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 13% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados ha sido victimizado por<br />

corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un año y que ese porc<strong>en</strong>taje es incluso levem<strong>en</strong>te inferior <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> 2004. Dicho <strong>de</strong> otra manera, pareciera que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción, al m<strong>en</strong>os como es medida <strong>en</strong> este estudio, se ha reducido <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

Los tipos <strong>de</strong> sobornos más frecu<strong>en</strong>tes son los que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> los hospitales o puestos <strong>de</strong> salud<br />

para obt<strong>en</strong>er acceso a los servicios y son los que se comet<strong>en</strong> para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> favor <strong>de</strong> un ag<strong>en</strong>te<br />

policial. Las personas que su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción con más frecu<strong>en</strong>cia son<br />

básicam<strong>en</strong>te los que cu<strong>en</strong>tan con más recursos económicos.<br />

Uno <strong>de</strong> los resultados que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio es que existe un importante<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> tolerancia hacia <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong>tre algunos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña. De<br />

acuerdo a los datos, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 17% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong>cuestados justifican los actos <strong>de</strong><br />

corrupción y estos porc<strong>en</strong>tajes son más altos <strong>en</strong>tre los hombres, los jóv<strong>en</strong>es y, curiosam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción. Lo anterior p<strong>la</strong>ntea una interrogante con<br />

respecto a <strong>la</strong>s condicionantes <strong>cultura</strong>les que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los hechos <strong>de</strong> corrupción y<br />

contribuye a volver <strong>la</strong> mirada sobre <strong>la</strong>s justificaciones sociales que ayudan a <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corrupción.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, los resultados mostrados aquí indican que <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción es importante<br />

para <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema institucional y para <strong>el</strong> sistema político. La g<strong>en</strong>te que ha sido<br />

victimizada <strong>en</strong> actos <strong>de</strong> corrupción exhibe niv<strong>el</strong>es más bajos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y<br />

<strong>de</strong> apoyo al sistema. En este s<strong>en</strong>tido, como se ha seña<strong>la</strong>do al inicio <strong>de</strong> este capítulo, <strong>la</strong> corrupción<br />

es un problema mucho más grave <strong>de</strong> lo que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a p<strong>en</strong>sar.


VI. D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia y Estado <strong>de</strong> Derecho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

La viol<strong>en</strong>cia criminal constituye un problema grave <strong>en</strong> El Salvador. Dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos reafirman<br />

este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to. En primer lugar, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que para <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad constituye uno <strong>de</strong> los principales problemas <strong>de</strong>l país, solo<br />

superado por los problemas económicos <strong>en</strong> su conjunto. De hecho, los resultados <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

estudio muestran que <strong>de</strong> todos los problemas m<strong>en</strong>cionados por los <strong>salvador</strong>eños, <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

constituye <strong>el</strong> problema específico más citado por los <strong>en</strong>cuestados, con un 38.7%; <strong>el</strong> segundo<br />

problema más citado es <strong>la</strong> economía con un 22.2%; <strong>el</strong> tercero es <strong>la</strong> pobreza con un poco más <strong>de</strong>l<br />

12% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ciones y <strong>el</strong> cuarto es <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo, con un poco m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 10%. Si se toman <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta todos los problemas apuntados por los <strong>salvador</strong>eños que están re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia criminal, como <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s, los secuestros, <strong>el</strong> narcotráfico, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> seguridad y<br />

otros, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que seña<strong>la</strong> problemas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al<br />

44.5%; mi<strong>en</strong>tras que si hacemos lo mismo con los problemas <strong>de</strong> índole económico (pobreza,<br />

<strong>de</strong>sempleo, inf<strong>la</strong>ción, economía, etc.), <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje llega a una cifra muy parecida: 45.2% (ver<br />

Gráfico VI.1). La viol<strong>en</strong>cia e inseguridad preocupa a prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> otra mitad está preocupada por cuestiones económicas.<br />

44.5%<br />

10.4%<br />

45.2%<br />

Problemas<br />

económicos<br />

Problemas <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia e<br />

inseguridad<br />

Otros problemas<br />

Gráfico VI.1. Los principales problemas <strong>de</strong>l país según los <strong>salvador</strong>eños, 2006.<br />

El segundo hecho que confirma <strong>la</strong> afirmación con <strong>la</strong> que abrimos este capítulo, vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> un dato<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad misma. De acuerdo a estimaciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Medicina Legal, El Salvador cerró <strong>el</strong> año 2005 con una tasa <strong>de</strong> homicidios <strong>de</strong> 55 muertes por<br />

cada 100,000 habitantes. 64 Lo cual le coloca como <strong>el</strong> país con <strong>la</strong> tasa más alta <strong>de</strong> asesinatos <strong>de</strong><br />

64 Véase: “Homicidios aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los últimos siete años”. El Diario <strong>de</strong> Hoy, 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2006. Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>:<br />

[http://www.<strong>el</strong><strong>salvador</strong>.com/noticias/2006/02/14/nacional/nac9.asp].<br />

105


106<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

toda <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> países como Honduras, Guatema<strong>la</strong> y Colombia,<br />

que también pose<strong>en</strong> tasas muy <strong>el</strong>evadas. 65 Más aún, una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas sobre<br />

viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este país reve<strong>la</strong> que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os aqu<strong>el</strong>los expresados <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> homicidios, han v<strong>en</strong>ido subi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los últimos años. Algunas fu<strong>en</strong>tes calcu<strong>la</strong>n que<br />

para finales <strong>de</strong>l año 2006, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> homicidios será aún más <strong>el</strong>evada para este año <strong>en</strong><br />

comparación con <strong>el</strong> año 2005.<br />

Con todo, <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia que está sufri<strong>en</strong>do El Salvador no es exclusiva <strong>de</strong> este país y<br />

probablem<strong>en</strong>te ni siquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana. Varios estudios han apuntado que <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia es un problema crónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana y que, aunque hay países con una<br />

situación más grave que otros, es posible <strong>de</strong>cir que América Latina sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> región más<br />

viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l mundo con respecto al crim<strong>en</strong> y a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia común. 66<br />

Como ya se ha m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> otros estudios, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> viol<strong>en</strong>to <strong>en</strong> El Salvador<br />

no es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> otras manifestaciones viol<strong>en</strong>tas, ni constituye una aparición súbita<br />

y mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong> conflictividad social. El Salvador es un país con un problema grave <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, no sólo porque <strong>en</strong> su territorio su<strong>el</strong><strong>en</strong> ocurrir, <strong>en</strong> términos re<strong>la</strong>tivos más muertes<br />

provocadas <strong>de</strong> forma int<strong>en</strong>cional que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta, sino que, a<strong>de</strong>más,<br />

porque también su<strong>el</strong><strong>en</strong> ocurrir muertes por viol<strong>en</strong>cia no int<strong>en</strong>cional —acci<strong>de</strong>ntes, tal como <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>fine <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud— con más frecu<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> otros<br />

países <strong>de</strong> América. 67 Y eso no es todo, <strong>el</strong> país es viol<strong>en</strong>to no sólo porque durante los años <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

posguerra su índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y viol<strong>en</strong>cia ha sido <strong>el</strong>evado, sino porque, hasta don<strong>de</strong> es<br />

posible escudriñar <strong>la</strong>s estadísticas disponibles, ya lo era, mucho antes <strong>de</strong> que com<strong>en</strong>zara <strong>la</strong><br />

guerra.<br />

¿Qué ti<strong>en</strong>e que ver <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> y con los procesos políticos que<br />

están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> los países? La respuesta es: ti<strong>en</strong>e que ver<br />

mucho. Usualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización<br />

se han conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los modos <strong>de</strong> transición y <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico <strong>de</strong> un país. En los últimos años, sin embargo, han aparecido nuevas voces que l<strong>la</strong>man<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre otros factores como <strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Estado o <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

inseguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>mocrática. 68 Estos nuevos factores, corrupción -aspecto que<br />

fue abordado <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo anterior-, y <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad, afectan <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mocracias, sobre todo <strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>tes, al erosionar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> misma.<br />

Bajo dichos problemas, por un <strong>la</strong>do, mucha g<strong>en</strong>te se ve t<strong>en</strong>tada a apoyar alternativas <strong>de</strong> corte<br />

autoritario que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> riesgo los principios fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> liberta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong>mocracia; pero, por otro <strong>la</strong>do, los ciudadanos pier<strong>de</strong>n <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones que<br />

65<br />

Véase, por ejemplo, Wied<strong>la</strong>ndt, Gonzalo. (2005). “Hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> lecciones <strong>de</strong> posconflicto <strong>en</strong> América Latina y <strong>el</strong><br />

Caribe. Una mirada a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica”. Políticas sociales 115. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

66<br />

Véase: Londoño, Juan Luis; Gaviria, Alejandro y Guerrero, Rodrigo (eds). (2000). Asalto al <strong>de</strong>sarrollo. Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América<br />

Latina. Washington, D.C.: BID.<br />

También: Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2000). Informe mundial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud. Washington, D.C.: OPS.<br />

67<br />

Véase: Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2006). “Seguridad humana y salud”. Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>:<br />

[http://www.ministerio<strong>de</strong>salud.go.cr/<strong>de</strong>saorga/docum<strong>en</strong>tos/mo<strong>de</strong>losysh.pdf].<br />

68<br />

Véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia y <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>. Nueva Sociedad 167, p 132-146.<br />

También: Holston, James y Cal<strong>de</strong>ira, Teresa P.R. (1998). Democracy, Law, and Viol<strong>en</strong>ce. Disjunctures on Brazilian Citiz<strong>en</strong>ship.<br />

En: F. Agüero and J. Stark (eds.) Fault Lines of <strong>de</strong>mocracy in Post-transition Latin America. Miami: North-South C<strong>en</strong>ter<br />

Press.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

forman su sistema político. De hecho, tres estudios in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes publicados casi<br />

simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> distintas revistas académicas, utilizando <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong><br />

Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt 69 <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong><br />

victimización directa por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad afectan <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo a<br />

los sistemas políticos <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> y El Salvador. Uno <strong>de</strong> los estudios incorporó también <strong>el</strong><br />

análisis <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> Nicaragua, pero <strong>en</strong> ese país -que no ti<strong>en</strong>e los mismos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

que sus vecinos <strong>de</strong>l norte- <strong>la</strong> afectación <strong>de</strong>l apoyo al sistema sólo prov<strong>en</strong>ía directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

hecho <strong>de</strong> haber sido afectado por un crim<strong>en</strong>.<br />

La viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> inseguridad se han convertido <strong>en</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que no pue<strong>de</strong> ser sos<strong>la</strong>yado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática, no solo porque altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inseguridad supon<strong>en</strong> cierto<br />

tipo <strong>de</strong> inestabilidad social, sino también, y sobre todo, porque <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo, <strong>el</strong>evados niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

criminalidad vulneran <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, erosionan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y minan <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s ciudadanas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En tal<br />

s<strong>en</strong>tido, este capítulo pres<strong>en</strong>ta los resultados <strong>de</strong>l estudio 2006 sobre <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y opiniones<br />

sobre <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, al tiempo que busca medir <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> -medido como<br />

victimización directa <strong>de</strong> un hecho <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial- y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad sobre <strong>el</strong> apoyo al sistema<br />

político <strong>salvador</strong>eño. 70 En primer lugar, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los resultados refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> victimización,<br />

quiénes son <strong>la</strong>s víctimas más frecu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar los <strong>de</strong>litos y su vincu<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema; <strong>en</strong> segundo lugar, se pres<strong>en</strong>tan los resultados refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> inseguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> apoyo al sistema. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

6.1 La victimización por crim<strong>en</strong><br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se preguntó a los ciudadanos por sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> victimización por<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. En concreto, <strong>la</strong> pregunta fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “VIC1. ¿Ha sido<br />

víctima <strong>de</strong> una agresión física o <strong>de</strong> algún hecho <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> los últimos 12 meses?”. Los<br />

resultados muestran que casi <strong>el</strong> 16% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados habían sido víctimas directas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> un año. Una comparación <strong>de</strong> estos resultados con los<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> estudios anteriores, como: “Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> El<br />

Salvador 1999” y “La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador, 2004”, reve<strong>la</strong> que <strong>el</strong><br />

índice g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> victimización recogido por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas habría bajado <strong>en</strong> los últimos años. En<br />

1999, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te victimizada por <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal alcanzó <strong>el</strong> 22% y <strong>en</strong> 2004 fue<br />

<strong>de</strong> 17.1%.<br />

Aunque <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización más significativa se dio <strong>en</strong>tre 1999 y 2004, y <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre 2004 y 2006 no pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>radas estadísticam<strong>en</strong>te importantes, lo cierto<br />

69 S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l y Azpuru, Dinorah. “Las dim<strong>en</strong>siones y <strong>el</strong> impacto político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

guatemalteca”. En Bixby, Luis Rosero (ed). Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l istmo 2000: Familia, migración, viol<strong>en</strong>cia y medio ambi<strong>en</strong>te. San<br />

José: C<strong>en</strong>tro C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción.<br />

Pérez, Or<strong>la</strong>ndo. (2003). Democratic Legitimacy and Public Insecurity: Crime and Democracy in El Salvador and Guatema<strong>la</strong>.<br />

Political Sci<strong>en</strong>ce Quaterly, 118 (4). Winter 2003-2004.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2003). Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los<br />

regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> posguerra. América Latina Hoy 35, p 19-59.<br />

70 Debe t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> victimización por crim<strong>en</strong> medida <strong>en</strong> esta investigación se refiere sólo a <strong>la</strong> que es posible recoger<br />

a través <strong>de</strong>l cuestionario utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cuesta. Se excluy<strong>en</strong>, por tanto, otros tipos <strong>de</strong> victimización <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

criminal, que aunque importantes no pue<strong>de</strong>n ser recogidos por <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, por ejemplo, los homicidios. En tal s<strong>en</strong>tido, esta<br />

investigación no cubre todas <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal que se sufr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

107


108<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

es que al ponerlos <strong>en</strong> perspectiva, estos datos parec<strong>en</strong> contra<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia registrada por <strong>la</strong>s<br />

cifras <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, basadas <strong>en</strong> los homicidios, que han publicado <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>salvador</strong>eñas <strong>en</strong><br />

los últimos años. La respuesta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

que se mi<strong>de</strong>n a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Mi<strong>en</strong>tras que los homicidios, que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia más extrema, pue<strong>de</strong>n ser recogidos solo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas están limitadas al tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos que pue<strong>de</strong>n ser reportados por los mismos<br />

<strong>en</strong>cuestados. Homicidios, <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> carácter sexual o lesiones muy graves, que han <strong>de</strong>shabilitado<br />

a <strong>la</strong> víctima, por lo g<strong>en</strong>eral, quedan fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. Por <strong>el</strong>lo, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que los <strong>de</strong>litos más comunes que se registran <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos son los robos y los<br />

asaltos, como se verá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte y que éstos no siempre se comportan <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que<br />

los homicidios.<br />

Sin embargo, al comparar <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> victimización <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong><br />

Opinión Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt para <strong>el</strong> año 2006, se pue<strong>de</strong><br />

ver que El Salvador no figura con niv<strong>el</strong>es altos <strong>de</strong> victimización <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />

países <strong>de</strong>l área. De hecho, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

mucho más altos que El Salvador, inclusive aqu<strong>el</strong>los países <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> no<br />

ha llegado a los niv<strong>el</strong>es <strong>salvador</strong>eños como Costa Rica, Chile o Nicaragua. ¿Significa lo anterior<br />

que los datos pres<strong>en</strong>tados sobre victimización no son válidos? No. Lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />

<strong>salvador</strong>eño es que, como ya se ha dicho, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se basan <strong>en</strong> cierto tipo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>litos que, según <strong>la</strong>s mismas estadísticas policiales, han estado a <strong>la</strong> baja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace algunos<br />

años y que no sigu<strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo comportami<strong>en</strong>to registrado por los homicidios. Las muertes por<br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> expresión más característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong><br />

C<strong>en</strong>troamérica, Guatema<strong>la</strong>, El Salvador y Honduras, no es recogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta y esto hace<br />

que no solo El Salvador sino también otros países con graves problemas <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> viol<strong>en</strong>to<br />

aparezcan por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> países con m<strong>en</strong>os problemas.<br />

En todo caso, lo anterior muestra también que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> criminalidad, al m<strong>en</strong>os aqu<strong>el</strong><br />

que se expresa <strong>en</strong> <strong>de</strong>litos contra <strong>la</strong> propiedad, no es un problema solo <strong>de</strong>l país sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> naciones <strong>la</strong>tinoamericanas.


Perú<br />

Chile<br />

México<br />

Ecuador<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Bolivia<br />

Costa Rica<br />

Rep. Dominicana<br />

Nicaragua<br />

El Salvador<br />

Colombia<br />

Jamaica<br />

Panamá<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

7.1<br />

10.1<br />

15.6<br />

13.2<br />

16.8<br />

16.5<br />

16.2<br />

16.0<br />

20.2<br />

20.0<br />

19.2<br />

19.2<br />

10<br />

23.1<br />

26.2<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados que han<br />

sido victima <strong>de</strong> un acto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

20<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% CI<br />

Fu<strong>en</strong>te: Proyecto <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> América Latina<br />

30<br />

Año<br />

2006<br />

Gráfico VI.2. Victimización <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, los datos recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta sobre victimización (VIC2) 71<br />

muestran una prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad: casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas victimizadas (49.1%) sufrieron robos sin agresión o am<strong>en</strong>aza física, una tercera parte<br />

(33.8%) sufrió robos con agresiones físicas, <strong>el</strong> 2.2% fueron robos a los hogares y <strong>el</strong> 4.8% daños a<br />

<strong>la</strong> propiedad. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> 9.7% <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> victimización eran agresión física sin robo, y<br />

<strong>el</strong> 0.4% eran vio<strong>la</strong>ción o asalto sexual, es <strong>de</strong>cir, eran <strong>de</strong>litos dirigidos directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> integridad física <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

71 La pregunta estaba redactada <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “¿Qué tipo <strong>de</strong> acto <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial sufrió? (01) Robo sin agresión o am<strong>en</strong>aza<br />

física; (02) Robo con agresión o am<strong>en</strong>aza física; (03) Agresión física sin robo; (04) Vio<strong>la</strong>ción o asalto sexual; (05) Secuestro;<br />

(06) Daño a <strong>la</strong> propiedad; (07) Robo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa; (77) Otro”.<br />

109


110<br />

Robo sin<br />

agresión o<br />

am<strong>en</strong>aza física<br />

Robo con<br />

agresión o<br />

am<strong>en</strong>aza física<br />

Agresión física<br />

sin robo<br />

Daño a <strong>la</strong><br />

propiedad<br />

Robo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />

Vio<strong>la</strong>ción o<br />

asalto sexual<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0%<br />

9.7%<br />

4.8%<br />

2.2%<br />

0.4%<br />

10%<br />

33.8%<br />

20%<br />

49.1%<br />

30%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

40%<br />

50%<br />

Gráfico VI.3. Tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito sufrido por <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado, 2006.<br />

Lo anterior es útil para establecer una tipología con respecto a <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> sufrido.<br />

No todos los <strong>de</strong>litos son iguales, no sólo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> hecho sino también <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima. Por <strong>el</strong>lo, para efectos <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

victimización con otras variables y condiciones se creó una variable <strong>de</strong> victimización que<br />

integraba los resultados <strong>de</strong> VIC1 y VIC2 para establecer <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

victimización. 72 Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.4.<br />

72 Para crear esta variable <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido se rec<strong>la</strong>sificaron <strong>la</strong>s respuestas <strong>en</strong> tres categorías. En primer lugar, <strong>la</strong>s<br />

personas que no han sido víctimas se mantuvieron como “No víctimas”; <strong>la</strong>s personas que sufrieron los <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> robo sin<br />

agresión, daño a propiedad y robo a casa se agruparon bajo <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “víctimas leves”; <strong>la</strong>s personas que sufrieron robo<br />

con agresión, agresión física y asalto sexual fueron incluidas bajo <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “víctimas severas”.


8.7%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

6.8%<br />

84.4%<br />

Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

victimización por<br />

crim<strong>en</strong><br />

No víctima<br />

Víctima leve<br />

Víctima severa<br />

Gráfico VI.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, 2006.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico anterior, <strong>el</strong> 84.4% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong>cuestados no reportan<br />

ningún tipo <strong>de</strong> victimización directa por crim<strong>en</strong>, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un año; <strong>el</strong> 8.7% ha sido<br />

víctima leve <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> y <strong>el</strong> 6.8% ha sufrido victimización severa. Como <strong>en</strong> ejercicios anteriores,<br />

esta categorización será útil posteriorm<strong>en</strong>te para medir <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización sobre<br />

<strong>de</strong>terminadas actitu<strong>de</strong>s sociales.<br />

6.1.1 La <strong>de</strong>nuncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito<br />

El 30.9% <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>salvador</strong>eños victimizados <strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong> <strong>de</strong>lito sufrido. 73 Este<br />

constituye un porc<strong>en</strong>taje particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te reducido si se consi<strong>de</strong>ra que este país ti<strong>en</strong>e un problema<br />

serio <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Sin embargo, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia no es <strong>el</strong> mismo para todos los <strong>de</strong>litos,<br />

algunos hechos <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia son más <strong>de</strong>nunciados que otros. Por ejemplo, <strong>de</strong>litos como <strong>la</strong><br />

agresión física sin robo y <strong>el</strong> robo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa son más <strong>de</strong>nunciadas (46.2% y 83.3%,<br />

respectivam<strong>en</strong>te). En cambio, <strong>de</strong>litos como los robos no llegan a ser <strong>de</strong>nunciados por más <strong>de</strong>l<br />

30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te afectada: los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia para los robos sin agresión o am<strong>en</strong>aza<br />

física llegan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te hasta <strong>el</strong> 28.8% mi<strong>en</strong>tras que para los robos con agresiones físicas es<br />

incluso más bajo, 26.4%.<br />

73 La pregunta era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “AOJ1. ¿D<strong>en</strong>unció <strong>el</strong> hecho a alguna institución?” (1) Sí, (2) No lo <strong>de</strong>nunció, (8) NS/NR.”<br />

111


112<br />

69.1%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

¿D<strong>en</strong>unció ¿D<strong>en</strong>unció <strong>el</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> hecho hecho a a alguna alguna institución?<br />

institución?<br />

30.9%<br />

Sí<br />

No lo<br />

<strong>de</strong>nunció<br />

Gráfico VI.5. D<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido, 2006.<br />

Es interesante también <strong>en</strong>contrar que los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia no cambian <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gravedad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito sufrido. Un cruce <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización muestra que no hay difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s personas que sufrieron <strong>de</strong>litos graves y <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron <strong>de</strong>litos leves.<br />

Una comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> este estudio <strong>de</strong>l año 2006 con <strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas<br />

<strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> años anteriores, 1999 y 2004, muestra que esta es <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia más baja<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los últimos siete años. En 1999, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que <strong>de</strong>nunciaron los<br />

<strong>de</strong>litos sufridos fue <strong>de</strong> 35.1%; este porc<strong>en</strong>taje subió levem<strong>en</strong>te al 37.5% <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004. El hecho<br />

<strong>de</strong> que para <strong>el</strong> 2006, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia sea <strong>de</strong>l 30.9% reve<strong>la</strong> una caída <strong>de</strong> casi 7 puntos <strong>en</strong><br />

los comportami<strong>en</strong>tos ciudadanos <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia y sugiere una caída <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> proveer seguridad y justicia.<br />

Otra señal <strong>de</strong> <strong>la</strong> poca confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>salvador</strong>eñas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s razones por<br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s personas que no <strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong> hecho, <strong>de</strong>cidieron no hacerlo. El estudio <strong>de</strong> 2006<br />

preguntó a los ciudadanos que fueron víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal y que no <strong>de</strong>nunciaron <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>lito, <strong>la</strong>s razones para no hacerlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “AOJ1B. ¿Por qué no<br />

<strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho?” Las opciones <strong>de</strong> respuesta eran <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: (1) No sirve <strong>de</strong> nada; (2) Es<br />

p<strong>el</strong>igroso y por miedo a <strong>la</strong>s represalias; (3) No t<strong>en</strong>ía pruebas; (4) No fue grave; (5) No sabe<br />

adón<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar. La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.6.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

55.6%<br />

No sirve <strong>de</strong><br />

nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

20.0%<br />

Por miedo a<br />

represalias<br />

16.7%<br />

No t<strong>en</strong>ía<br />

pruebas<br />

6.7%<br />

No fue grave<br />

No sabe<br />

adón<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>nunciar<br />

Razones Razones por por <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s cuales cuales no no <strong>de</strong>nunció <strong>de</strong>nunció <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> <strong>el</strong> hecho<br />

hecho<br />

1.1%<br />

Gráfico VI.6. Razones por <strong>la</strong>s cuales no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho, 2006.<br />

Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> <strong>de</strong>lito (<strong>el</strong> 55.6%) dijo que no lo hizo porque no<br />

sirve <strong>de</strong> nada, <strong>el</strong> 20% sostuvo que <strong>de</strong>nunciar es p<strong>el</strong>igroso y que ti<strong>en</strong>e miedo a <strong>la</strong>s represalias <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes; <strong>el</strong> 16.7% apuntó que no t<strong>en</strong>ía pruebas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito y otras personas dijeron que no<br />

reportaron <strong>el</strong> crim<strong>en</strong> porque no fue grave (6.7%) o porque no sabían adón<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar (1.1%).<br />

Argum<strong>en</strong>tar que <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia no sirve <strong>de</strong> nada, como lo hace más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas,<br />

pone <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia y <strong>la</strong> seguridad. Si a <strong>el</strong>lo se suma <strong>el</strong> 20% <strong>de</strong> personas que<br />

dic<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er miedo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s represalias se ti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas simplem<strong>en</strong>te no<br />

reportan <strong>el</strong> hecho criminal porque pi<strong>en</strong>san que <strong>el</strong>lo no les traerá ninguna consecu<strong>en</strong>cia positiva.<br />

Re<strong>la</strong>cionado con <strong>el</strong> punto anterior, otro hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong>l estudio es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> 65.8% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cuestada, tanto víctima como no víctima confía poco o nada <strong>en</strong> que, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ser<br />

víctima <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, <strong>el</strong> sistema judicial castigaría al culpable, 74 <strong>en</strong> tanto que un 34.2% confía algo<br />

o mucho <strong>en</strong> que los tribunales castigarían al culpable. Estas opiniones <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños son<br />

aún más preocupantes cuando se comparan con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2004 <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo rubro. Según esos datos, <strong>en</strong> 2004 <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial era más<br />

<strong>el</strong>evado y <strong>el</strong> 46.9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ía confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> justicia castigaría a los<br />

culpables <strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es; <strong>en</strong> contraste, aunque <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños que confiaban<br />

poco o nada <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> justicia alcanzaba más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

(53.1%, ver sigui<strong>en</strong>te gráfico), estos porc<strong>en</strong>tajes estaban 12% por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los alcanzados<br />

ahora. Dicho <strong>de</strong> manera sucinta, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza ha crecido y lo ha hecho <strong>de</strong> forma notable.<br />

74 Este resultado provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta AOJ12, <strong>la</strong> cual fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “Si usted fuera víctima <strong>de</strong> un robo<br />

o asalto, ¿cuánto confiaría <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigaría al culpable?”<br />

113


114<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

Mucho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigue al culpable<br />

31.2%<br />

22.3%<br />

15.7%<br />

Algo<br />

11.9%<br />

29.5% 29.3%<br />

Poco<br />

23.6%<br />

Nada<br />

36.5%<br />

AÑO<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VI.7. Confianza <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial castigaría<br />

al culpable <strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito, 2006.<br />

Lo anterior concuerda con <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia seña<strong>la</strong>da previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s se han reducido <strong>en</strong> comparación con hace dos años. Más aún, esto vi<strong>en</strong>e a confirmar<br />

lo que ya se ha a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo IV, sobre <strong>la</strong>s instituciones y <strong>el</strong> apoyo al sistema, <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> confianza g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> seguridad y justicia ha bajado con respecto<br />

a 2004. 75 El Gráfico VI.8 muestra <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuestión.<br />

75 Para po<strong>de</strong>r comparar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> seguridad y justicia se creó una variable que<br />

integra los ítems B1 (Tribunales <strong>de</strong> justicia), B10 (sistema <strong>de</strong> justicia), B18 (Policía Nacional Civil) y B31 (Corte Suprema<br />

<strong>de</strong> Justicia). Esta variable se transformó <strong>en</strong> un formato esca<strong>la</strong>r que va <strong>de</strong> 0 (ninguna confianza) a 100 (mucha confianza).


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> confianza confianza <strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones instituciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong><br />

justicia justicia y y seguridad seguridad (0-100) (0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

57.1<br />

2004<br />

Año<br />

Año<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VI.8. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> justicia y seguridad, 2004-2006.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones con respecto al combate <strong>de</strong>l<br />

crim<strong>en</strong> no solo ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong>s instituciones estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> justicia, también—y muchas<br />

veces <strong>de</strong> forma más importante— ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong> institución <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> brindar<br />

seguridad, establecer <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n y prev<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> crim<strong>en</strong>. Por <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> estudio incorporó <strong>de</strong> nuevo una<br />

pregunta para medir cómo los <strong>salvador</strong>eños percib<strong>en</strong> a <strong>la</strong> institución policial y cuánta confianza<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. La pregunta recogía <strong>la</strong>s opiniones sobre si <strong>la</strong> policía protege a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia o si, por <strong>el</strong> contrario, algunos <strong>de</strong> sus miembros apostados <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio están<br />

involucrados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>litos. 76 Los resultados l<strong>la</strong>man a <strong>la</strong> reflexión: <strong>el</strong> 54.9% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados<br />

opinaron que <strong>la</strong> policía está involucrada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 45.1% pi<strong>en</strong>sa lo<br />

contrario, que <strong>la</strong> policía protege a los ciudadanos.<br />

Estos resultados repres<strong>en</strong>tan un crecimi<strong>en</strong>to notable—y estadísticam<strong>en</strong>te significativo—<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

opiniones negativas sobre <strong>la</strong> policía con respecto a los resultados <strong>de</strong> 2004, cuando se evalúa<br />

sobre su <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico sigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> policía protege a los ciudadanos cayeron <strong>de</strong>l 60.4% <strong>en</strong> 2004 al 45.1% <strong>en</strong> 2006, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong>s opiniones críticas, <strong>la</strong>s que seña<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> policía vincu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

forma local, crecieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma proporción (<strong>de</strong> 39.6% <strong>en</strong> 2004 a 54.9% <strong>en</strong> 2006). Estos datos<br />

sugier<strong>en</strong> una creci<strong>en</strong>te valoración crítica ciudadana con respecto a <strong>la</strong> policía. A pesar <strong>de</strong> que,<br />

como se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capitulo IV, un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sigue viéndo<strong>la</strong> como<br />

una institución confiable, es c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> misma ha sufrido <strong>en</strong> los últimos dos años una erosión<br />

importante <strong>en</strong> sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> aprobación pública.<br />

76 La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “AOJ18. Algunas personas dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> este barrio (pueblo)<br />

protege a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras que otros dic<strong>en</strong> que es <strong>la</strong> policía <strong>la</strong> que está involucrada con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. ¿Qué opina usted? (1) Policía protege; (2) Policía involucrada con <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.”<br />

49.6<br />

2006<br />

115


116<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

40%<br />

20%<br />

0%<br />

60.4%<br />

Policía protege<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

45.1%<br />

39.6%<br />

54.9%<br />

Policía involucrada con<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VI.9. Opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2004-2006.<br />

Sin embargo, cuando se comparan los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

recibida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> seguridad y justicia, los resultados indican<br />

que <strong>la</strong>s instituciones recib<strong>en</strong> valoraciones positivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> trato al público; particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

Policía recibe más aprobación que los tribunales <strong>de</strong> justicia y que <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República.<br />

Tab<strong>la</strong> VI.1. Satisfacción con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción recibida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> seguridad y justicia, 2006<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Policía Tribunales Fiscalía<br />

No ha acudido a <strong>la</strong>s instituciones 50.8 62.6 69.4<br />

Satisfecho 64.7 61.1 59.8<br />

Insatisfecho 35.3 38.9 40.2<br />

6.1.2 Victimización y confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

En este apartado se confirma <strong>la</strong> hipótesis acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrecha re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> victimización y <strong>el</strong><br />

apoyo al sistema, tanto <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales para sost<strong>en</strong>er un<br />

Estado <strong>de</strong> Derecho, como <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s instituciones específicas y al sistema <strong>de</strong><br />

forma más g<strong>en</strong>eral. En <strong>el</strong> primer caso, se trata <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> opiniones <strong>en</strong>tre los ciudadanos<br />

que m<strong>en</strong>osprecian <strong>el</strong> respeto al <strong>de</strong>bido proceso y <strong>la</strong>s leyes para combatir <strong>el</strong> crim<strong>en</strong>. En <strong>el</strong><br />

segundo caso, se trata <strong>de</strong>l impacto concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización sobre <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se preguntó lo sigui<strong>en</strong>te: “AOJ8. Para po<strong>de</strong>r capturar <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, ¿cree usted<br />

que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acatar <strong>la</strong>s leyes o <strong>en</strong> ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ley?”. Esta pregunta t<strong>en</strong>ía como objetivo medir qué tanto los ciudadanos están comprometidos<br />

con <strong>el</strong> respeto a <strong>la</strong>s leyes y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, al Estado <strong>de</strong> Derecho, aún a pesar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos<br />

<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Los resultados indican una opinión dividida <strong>en</strong> este punto, aunque<br />

un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se apega al respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes. Efectivam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> 56% <strong>de</strong><br />

los consultados dijo que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar <strong>la</strong>s leyes siempre, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 44%<br />

dijo que <strong>en</strong> ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

¿Cree ¿Cree usted usted usted que que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s autorida<strong>de</strong>s siempre siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar respetar <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>s<br />

leyes leyes o o <strong>en</strong> <strong>en</strong> ocasiones ocasiones pue<strong>de</strong>n pue<strong>de</strong>n actuar actuar al al marg<strong>en</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> ley?<br />

ley?<br />

44.0%<br />

56.0%<br />

Deb<strong>en</strong><br />

respetar <strong>la</strong>s<br />

leyes siempre<br />

En ocasiones<br />

pue<strong>de</strong>n actuar<br />

al marg<strong>en</strong><br />

Gráfico VI.10. Opinión sobre <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, 2006.<br />

No se pue<strong>de</strong> sos<strong>la</strong>yar <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> 44% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños estén dispuestos a aprobar o a<br />

pasar por alto <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes con tal <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Pero m<strong>en</strong>os aún se<br />

pue<strong>de</strong> obviar ese dato cuando una comparación con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 muestran un<br />

crecimi<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> opiniones. En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> 34.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

opinó que se pue<strong>de</strong> actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley con tal <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Esto significa<br />

casi 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong>s opiniones a<br />

favor <strong>de</strong> que <strong>en</strong> algunas ocasiones se pueda actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, han crecido <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

transcurso <strong>de</strong> dos años, y muy probablem<strong>en</strong>te han crecido como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los últimos años.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, cuando se analiza <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización por crim<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> justicia y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong> primera erosiona <strong>la</strong><br />

confianza sobre <strong>la</strong>s segundas: <strong>el</strong> crim<strong>en</strong> <strong>de</strong>teriora <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones. Las personas<br />

que no han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />

instituciones <strong>de</strong>l sector justicia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral; <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s personas que<br />

117


118<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado hechos <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia expresan mucha m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> instituciones tales<br />

como <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong> fiscalía, los tribunales y <strong>la</strong>s procuradurías, así también como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. El Gráfico VI.11 muestra que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones se reduce<br />

cuando se pasa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas no víctimas a <strong>la</strong>s víctimas, aunque <strong>en</strong> estas últimas <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos leves y graves no son muy r<strong>el</strong>evantes. Lo que es<br />

importante es seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que ha sido víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año,<br />

muestra m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones que si no lo ha sido.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> confianza confianza (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

54.6<br />

51.1<br />

No víctima<br />

47.1<br />

42.3<br />

Víctima leve<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> victimización<br />

victimización<br />

47.5<br />

40.7<br />

Víctima severa<br />

Instituciones <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral<br />

Instituciones <strong>de</strong><br />

justicia y<br />

seguridad<br />

Sig. < 0.01 para ambas variables<br />

Gráfico VI.11. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> efecto más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal es sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s difusas <strong>de</strong><br />

apoyo al sistema. Esto es, <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que prove<strong>en</strong> <strong>de</strong> soporte no a instituciones específicas<br />

como <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia o <strong>el</strong> congreso, sino a todo <strong>el</strong> sistema político. Las personas que han sido<br />

víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal <strong>de</strong>sconfían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>sconfían un<br />

poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad completa <strong>de</strong>l sistema político que <strong>la</strong>s personas que no han<br />

pasado por un ev<strong>en</strong>to traumático <strong>de</strong> criminalidad. A<strong>de</strong>más, cuando los ciudadanos han sido<br />

víctimas <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a p<strong>en</strong>sar con más frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia no está<br />

funcionando a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Lo anterior se pue<strong>de</strong> ver con c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> los dos gráficos<br />

sigui<strong>en</strong>tes.


Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema (0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

56.4<br />

No víctima<br />

49.3<br />

Víctima leve<br />

Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

50.5<br />

Víctima severa<br />

Gráfico VI.12. Apoyo al sistema según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006.<br />

Cuando se cruza <strong>el</strong> apoyo al sistema con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> victimización por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia se ti<strong>en</strong>e<br />

que <strong>la</strong>s personas que no fueron víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia puntuaron un promedio <strong>de</strong> 56.4 <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> lo puntuado por <strong>la</strong>s personas que sí fueron víctimas<br />

leves (49.3) o severas (50.5) <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Aunque no exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />

estos dos últimos grupos, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>tre los grupos que han sido víctimas leves o severas, <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal y estadísticam<strong>en</strong>te validada se da con <strong>la</strong>s personas que no fueron<br />

víctimas. Esto permite concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, cuando es sufrida directam<strong>en</strong>te erosiona <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia parece reducir <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.13, hay<br />

difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong>tre<br />

los que han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y los que no. 77 Las personas que han sufrido hechos<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>ciales llegan a promediar diez puntos m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> satisfacción ciudadana<br />

que los ciudadanos que no han sido víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. De nuevo, no hay difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> víctimas leves o severas, lo que muestra que solo basta haber sido<br />

afectado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y no <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> victimización, para disminuir <strong>la</strong> confianza<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

77 Para po<strong>de</strong>r hacer este análisis, se recodificó <strong>la</strong> variable PN4 como variable <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>. Así, <strong>la</strong>s personas que respondieron que están<br />

muy satisfechos con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia recibieron un puntaje <strong>de</strong> 100, qui<strong>en</strong>es dijeron que estaban “algo”<br />

satisfechos recibieron 66, a qui<strong>en</strong>es apuntaron estar “poco” satisfechos con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia se les asignó un<br />

puntaje <strong>de</strong> 33 y, finalm<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>es respondieron que están “nada” satisfechos con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

recibieron un código <strong>de</strong> 0.<br />

119


120<br />

Promedio esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mocracia (0-100)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

47.9<br />

No víctima<br />

37.0<br />

Víctima leve<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> victimización<br />

victimización<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

40.4<br />

Víctima severa<br />

Gráfico VI.13. Satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> victimización, 2006.<br />

Un aspecto a explorar <strong>en</strong> esta dirección, son <strong>la</strong>s condiciones hipotéticas bajo <strong>la</strong>s cuales se<br />

justificaría un golpe <strong>de</strong> estado <strong>en</strong> El Salvador. Este constituye un punto polémico dado que<br />

aunque los golpes <strong>de</strong> estado formaron parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>política</strong> <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>salvador</strong>eña no ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado golpes <strong>de</strong> estado por casi 30 años, ni se consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad existan condiciones o interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> un golpe. En concreto se incluyó <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te batería <strong>de</strong> preguntas a los <strong>en</strong>cuestados por <strong>la</strong> ronda 2006 <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Opinión<br />

Pública <strong>en</strong> América Latina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt.<br />

Ahora hablemos <strong>de</strong> otros temas. Alguna g<strong>en</strong>te dice que <strong>en</strong> ciertas circunstancias se justificaría que los militares<br />

tom<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r por un golpe <strong>de</strong> estado. En su opinión se justificaría que hubiera un golpe <strong>de</strong> estado por los militares<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes circunstancias: [Leer alternativas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada pregunta]:<br />

JC1. Fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo muy alto.<br />

JC4. Fr<strong>en</strong>te a muchas protestas<br />

sociales.<br />

(1) Se justificaría que<br />

los militares tom<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r<br />

(2) No se justificaría<br />

que los militares tom<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

(8) NS/NR<br />

(1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

JC10. Fr<strong>en</strong>te a mucha <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

JC12. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> alta inf<strong>la</strong>ción, con<br />

aum<strong>en</strong>to excesivo <strong>de</strong> precios.<br />

(1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

JC13. Fr<strong>en</strong>te a mucha corrupción. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS/NR<br />

Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.14 y reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> razón principal por <strong>la</strong> cual los<br />

<strong>salvador</strong>eños justificarían un golpe <strong>de</strong> estado es fr<strong>en</strong>te a mucha <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, con un 55% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

JC1<br />

JC4<br />

JC10<br />

JC12<br />

JC13


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

g<strong>en</strong>te respondi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esa manera. Este es <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto obt<strong>en</strong>ido por cualquier ítem<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> corrupción, inf<strong>la</strong>ción, protestas sociales y <strong>de</strong>sempleo. Vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a hacer notar que <strong>la</strong> segunda razón por <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te justificaría un golpe <strong>de</strong> estado es <strong>la</strong><br />

corrupción; <strong>la</strong> cual, como ya se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> capitulo anterior <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te informe también impacta<br />

<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

Fr<strong>en</strong>te a mucha<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Fr<strong>en</strong>te a mucha<br />

corrupción<br />

Fr<strong>en</strong>te al aum<strong>en</strong>to<br />

excesivo <strong>de</strong> precios<br />

Fr<strong>en</strong>te a muchas<br />

protestas sociales<br />

Fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo muy<br />

alto<br />

0%<br />

10%<br />

27.8%<br />

24.1%<br />

38.9%<br />

20%<br />

55.0%<br />

52.0%<br />

30%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Gráfico VI.14. Justificación a golpe <strong>de</strong> estado según distintas condiciones, 2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, esto no significa, <strong>en</strong> manera alguna, que <strong>la</strong>s personas están <strong>de</strong>seosas <strong>de</strong> apoyar un<br />

golpe <strong>de</strong> estado. Estos datos solo pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>el</strong> peso que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político. La g<strong>en</strong>te preocupada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y,<br />

sobre todo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> afectada directam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> misma, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a apoyar m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> sistema<br />

político.<br />

6.2 S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, a este análisis <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial sobre <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>l<br />

país le falta tomar <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> otra gran variable <strong>de</strong>l tema: <strong>la</strong> percepción ciudadana <strong>de</strong><br />

inseguridad o, para ponerlo <strong>en</strong> su forma más correcta, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. No solo importa <strong>el</strong> hecho objetivo, <strong>el</strong> haber sido víctima directa <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>, sino que<br />

también importa <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to subjetivo: <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> inseguridad. Más <strong>de</strong> una pregunta fue<br />

incluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario para explorar <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad, pero una es crucial para su<br />

medición más precisa. Esta fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “AOJ11. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l lugar o<br />

barrio don<strong>de</strong> usted vive y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong> un asalto o robo, ¿se<br />

si<strong>en</strong>te usted muy seguro, algo seguro, algo inseguro o muy inseguro?” Los resultados reve<strong>la</strong>n que<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 22.4% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy seguros con respecto a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> 30.5% se si<strong>en</strong>te algo seguro, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 47.1% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te se si<strong>en</strong>te poco o nada segura como producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong>. Más aún, los<br />

40%<br />

50%<br />

60%<br />

121


122<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

datos indican también que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad habría disminuido un poco, con respecto a<br />

2004. Lo que ha sucedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006 es que <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se han<br />

movido para indicar más inseguridad.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

28.6%<br />

22.4%<br />

Muy seguro<br />

30.5%<br />

29.1%<br />

Algo seguro<br />

26.8%<br />

25.3%<br />

Algo inseguro<br />

17.0%<br />

20.3%<br />

Muy Inseguro<br />

¿ ¿ ¿ Se Se si<strong>en</strong>te si<strong>en</strong>te usted usted muy muy seguro, seguro, algo algo seguro, seguro, algo<br />

algo<br />

inseguro inseguro o o muy muy inseguro?<br />

inseguro?<br />

inseguro?<br />

Sig. < .05<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VI.15. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según año, 2004-2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, estos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad colocan a El Salvador más o m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

parte baja <strong>de</strong>l ranking <strong>de</strong> los países cuando se or<strong>de</strong>nan <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inseguridad.<br />

Esto es, El Salvador ti<strong>en</strong>e bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> concierto <strong>de</strong> países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> 2006 y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> sus ciudadanos<br />

solo se coloca por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong> República Dominicana, Bolivia y Perú.


Honduras<br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

México<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

República Dominicana<br />

Bolivia<br />

Perú<br />

0.00<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.3<br />

20.00<br />

48.7<br />

47.6<br />

52.1<br />

51.9<br />

51.8<br />

51.4<br />

60.9<br />

58.9<br />

58.6<br />

57.3<br />

56.6<br />

54.5<br />

62.0<br />

40.00<br />

S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad (0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VI.16. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Dicho esto, ¿cuáles son los factores que están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños? Como <strong>en</strong> estudios anteriores, se corrió una regresión lineal para establecer cuáles<br />

son los predictores más importantes <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños (ver Tab<strong>la</strong><br />

VI.2 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Apéndice B). Los resultados prácticam<strong>en</strong>te reiteraron los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> los estudios<br />

anteriores y <strong>de</strong> otros más especializados <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema, 78 al seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l género <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona (los hombres se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> más seguros que <strong>la</strong>s mujeres), ingreso<br />

familiar (a más ingreso más s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad) y <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad (a más años <strong>de</strong> estudio más<br />

percepción <strong>de</strong> seguridad). Pero a<strong>de</strong>más seña<strong>la</strong>ron otros factores más contextuales y que <strong>en</strong> vista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, serán expuestos <strong>en</strong> este apartado.<br />

En <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran diversidad <strong>de</strong> factores. No se trata sólo <strong>de</strong><br />

variables personales. La regresión muestra una r<strong>el</strong>evante contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l<br />

ambi<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> seguridad con <strong>el</strong> cual viv<strong>en</strong> los <strong>salvador</strong>eños. Esas variables,<br />

r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> este estudio, son dos: <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se habita hay<br />

pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía como protectora <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o<br />

como partícipe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.<br />

Para <strong>el</strong> primer caso es necesario partir <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s constituy<strong>en</strong> un problema<br />

r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> país y que, por lo tanto, era importante recoger <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> estos grupos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad. En <strong>el</strong> Gráfico VI.17 se muestra que <strong>el</strong> 14% <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>cuestados reportan que su barrio <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia está muy afectado por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles<br />

o <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas “maras”; a estos le sigue <strong>el</strong> 9.5% que indicó que su colonia está “algo” afectada<br />

78 Véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Santacruz Giralt, María. (2004). La victimización y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong><br />

2004. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> El Salvador/ IUDOP.<br />

60.00<br />

123


124<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s y luego se ti<strong>en</strong>e un poco más <strong>de</strong>l 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que dijo que su barrio<br />

está poco o nada afectado por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s. Si se analizan <strong>la</strong>s cifras con mayor <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, se<br />

pue<strong>de</strong> observar que se trata <strong>de</strong> un sector importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vive bajo condiciones <strong>de</strong><br />

inseguridad.<br />

¿Hasta ¿Hasta qué qué punto punto diría diría que que su su barrio barrio está está afectado afectado por por <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s? pandil<strong>la</strong>s? ¿Diría ¿Diría mucho, mucho, algo, algo, poco poco poco o o nada?<br />

nada?<br />

49.5%<br />

14.0%<br />

26.9%<br />

9.5%<br />

Mucho<br />

Gráfico VI.17. Opinión sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> barrio, 2006.<br />

La percepción <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad provoca una difer<strong>en</strong>cia notable <strong>en</strong> los<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VI.18, <strong>la</strong>s<br />

percepciones <strong>de</strong> mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los lugares <strong>en</strong> don<strong>de</strong> no hay<br />

pandil<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se percibe que los barrios se v<strong>en</strong> más afectados por <strong>la</strong>s maras, <strong>en</strong><br />

esa medida <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> seguridad se reduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma drástica. El gráfico <strong>en</strong> cuestión<br />

indica que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100) pasaron <strong>de</strong> un puntaje <strong>de</strong> 62 <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> maras <strong>en</strong> su comunidad a un promedio <strong>de</strong> casi 30 <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

esca<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada


Promedo Promedo esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>de</strong> seguridad<br />

seguridad<br />

(0-100)<br />

(0-100)<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

Nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

¿Hasta ¿Hasta qué qué qué punto punto diría diría que que su su barrio barrio barrio está está afectado afectado por<br />

por<br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s?<br />

pandil<strong>la</strong>s?<br />

Gráfico VI.18. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006.<br />

De acuerdo con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s no solo es un problema que<br />

g<strong>en</strong>era inseguridad, sino que también g<strong>en</strong>era victimización. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, se pue<strong>de</strong><br />

observar <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> victimización reportados <strong>en</strong> esta <strong>en</strong>cuesta según <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> victimización por crim<strong>en</strong><br />

35%<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

Nada<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

¿Hasta qué punto diría que su barrio está afectado por <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s?<br />

Sig.


126<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> otra variable que resultó estar asociada a los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es <strong>la</strong> opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, esto<br />

es, <strong>la</strong>s respuestas que indican si <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ve a <strong>la</strong> policía como protectora <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia o como involucrada <strong>en</strong> los mismos actos <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>ciales. Los resultados son<br />

consist<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> seguridad son más altas allí don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

policía es vista como protectora <strong>de</strong> los ciudadanos. Un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Gráfico VI.20 reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s<br />

percepciones <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que ve <strong>de</strong> forma positiva a <strong>la</strong> policía alcanza un<br />

promedio <strong>de</strong> 56.4 puntos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> (0-100); <strong>en</strong> contraste, <strong>la</strong>s personas que pi<strong>en</strong>san que <strong>la</strong><br />

policía está involucrada <strong>en</strong> hechos <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>ciales promedian 10 puntos m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>: 46.<br />

Promedio Promedio esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong><br />

seguridad seguridad (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

56.4<br />

Policía protege<br />

Opinión Opinión sobre sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong> policía<br />

policía<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

46.0<br />

Policía involucrada con<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

Gráfico VI.20. S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad según opinión sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta ofrece evi<strong>de</strong>ncias c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> que, al igual que con <strong>la</strong> victimización, <strong>la</strong>s<br />

s<strong>en</strong>saciones <strong>de</strong> seguridad -o <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad- está asociada con <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> apoyo al<br />

sistema político y <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En <strong>el</strong> Gráfico VI.21 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> los cruces <strong>en</strong>tre ambas variables. Tanto <strong>el</strong> apoyo al sistema como <strong>la</strong><br />

satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia aum<strong>en</strong>tan significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se<br />

si<strong>en</strong>te más segura, más libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Así, <strong>la</strong>s personas<br />

que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> más inseguras, son más proclives a apoyar m<strong>en</strong>os al sistema político y a p<strong>en</strong>sar<br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> todo, no funciona a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.


Promedios Promedios esca<strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s (0-100)<br />

(0-100)<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

Muy<br />

Inseguro<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Algo<br />

inseguro<br />

Algo<br />

seguro<br />

Muy<br />

seguro<br />

¿Se si<strong>en</strong>te usted muy seguro, algo<br />

seguro, algo inseguro o muy<br />

inseguro?<br />

Satisfacción<br />

con<br />

<strong>de</strong>mocracia<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Gráfico VI.21. Apoyo al sistema político y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> seguridad, 2006.<br />

6.3 Conclusiones<br />

En este capítulo se ha mostrado que, a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal que ha<br />

sido recogido por esta <strong>en</strong>cuesta parece ser m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> comparación con mediciones realizadas <strong>en</strong><br />

años anteriores, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia e inseguridad <strong>en</strong> 2006 constituye un problema grave para<br />

prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mitad (44.5%) <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. La pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>cuestada opina<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te (<strong>el</strong> 86.4%) que “<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> <strong>el</strong> país ahora<br />

repres<strong>en</strong>ta una am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> nuestro futuro”. 79<br />

79 Pregunta AOJ11a.<br />

127


128<br />

6.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Y Y hab<strong>la</strong>ndo hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l país país <strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, g<strong>en</strong>eral, ¿qué ¿qué tanto tanto cree cree usted usted que que <strong>el</strong><br />

<strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que que t<strong>en</strong>emos t<strong>en</strong>emos ahora ahora repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta una<br />

una<br />

am<strong>en</strong>aza am<strong>en</strong>aza para para <strong>el</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>de</strong> nuestro nuestro futuro? futuro?<br />

futuro?<br />

5.4%<br />

1.3%<br />

86.4%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VI.22. Opinión sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia como am<strong>en</strong>aza<br />

para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>l país, 2006.<br />

Los datos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> este apartado muestran que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 15% <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ha sido<br />

víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sigue sin <strong>de</strong>nunciar los<br />

hechos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te porque pi<strong>en</strong>san que no sirve para nada o porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

miedo <strong>de</strong> hacerlo. Ello remite a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> sus<br />

instituciones. Esta confianza se ve afectada seriam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> misma viol<strong>en</strong>cia e inseguridad,<br />

creando un circulo vicioso que profundiza <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> inseguridad que se han reportado son básicam<strong>en</strong>te tres:<br />

género, ingreso familiar y esco<strong>la</strong>ridad. Al análisis se han incorporado dos factores contextuales:<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>iles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

como protectora <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o como partícipe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este capítulo se ha mostrado que los problemas <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> inseguridad<br />

contribuy<strong>en</strong> a erosionar <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político, así<br />

como <strong>la</strong> valoración que se hace acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.


VII. Gobiernos locales<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y valoraciones que los <strong>salvador</strong>eños hac<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

torno a sus gobiernos locales, para lo cual se ha estructurado <strong>en</strong> ocho apartados. En <strong>el</strong> primero se<br />

examina <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo se<br />

analiza <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno municipal. En <strong>el</strong> tercero se examina<br />

<strong>la</strong> satisfacción con los servicios municipales, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s. En <strong>el</strong> quinto se explora <strong>la</strong> opinión sobre a quién se le <strong>de</strong>bería dar más<br />

obligaciones y dinero, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto se abordan <strong>la</strong>s opiniones sobre <strong>la</strong> disposición a pagar más<br />

impuestos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> séptimo <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad como institución y <strong>en</strong> <strong>el</strong> octavo se<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

7.1 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno<br />

En un estudio previo sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno nacional y<br />

local, se ha seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong>l gobierno local con <strong>la</strong> ciudadanía a partir <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong>l alcal<strong>de</strong> (51%) o <strong>el</strong> período para <strong>el</strong> que son <strong>el</strong>egidos los concejos municipales<br />

(45%), lo cual contrasta con que “so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 20.1% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados conoce correctam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l período presi<strong>de</strong>ncial, y que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 18.1% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados conoce<br />

correctam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> número <strong>de</strong> diputados que integran <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva”. 80<br />

Debido a que estas preguntas no formaron parte <strong>de</strong>l cuestionario <strong>de</strong> este estudio, vamos a<br />

retomar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong>l gobierno local con <strong>la</strong> ciudadanía a partir <strong>de</strong> una batería <strong>de</strong><br />

tres preguntas que fueron incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> explorar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción o<br />

<strong>el</strong> ev<strong>en</strong>tual contacto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados con <strong>el</strong> gobierno nacional, los diputados y <strong>la</strong>s<br />

municipalida<strong>de</strong>s. Se preguntó:<br />

“¿Para po<strong>de</strong>r resolver sus problemas alguna vez ha pedido usted ayuda o cooperación...?<br />

CP2. A algún diputado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva<br />

CP4A. A alguna autoridad local (municipalidad),<br />

CP4. A algún ministerio/secretaría, institución pública u oficina <strong>de</strong>l estado<br />

Sí, No, NS/NR”.<br />

Para simplificar <strong>el</strong> análisis se recodificaron <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> un formato 0-100. 81<br />

Estas preguntas formaron parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se<br />

pres<strong>en</strong>tan los resultados para ambos años. En términos g<strong>en</strong>erales, se observa <strong>en</strong>tre 2004 y 2006<br />

una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> ayuda solicitada a los tres actores institucionales sobre los cuales se<br />

preguntó, si<strong>en</strong>do mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad. Por otra parte, los datos para 2006<br />

muestran que se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia una mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía con <strong>el</strong><br />

gobierno local, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> haber solicitado ayuda o cooperación para resolver sus problemas:<br />

<strong>en</strong> promedio <strong>el</strong> 6% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados ha solicitado ayuda a los diputados, <strong>el</strong> 9.4% lo ha hecho<br />

al gobierno nacional y <strong>el</strong> 24.1% a <strong>la</strong> municipalidad.<br />

80 Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2001). Cultura Política, gobierno local y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El Salvador.<br />

Volum<strong>en</strong> III. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-Programa El Salvador, p 39.<br />

81 De cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas se creó otra, así CP2 se convirtió <strong>en</strong> CP2R, CP4 <strong>en</strong> CP4R y CP4A <strong>en</strong> CP4AR. Las nuevas<br />

preguntas fueron recodificadas <strong>en</strong> 1=100 y 2=0, y <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> no sabe se <strong>el</strong>iminaron. Así, <strong>el</strong> nuevo formato<br />

<strong>de</strong> respuesta es 0-100.<br />

129


130<br />

Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

31.1<br />

24.1<br />

Municipalidad<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

10.5<br />

9.4<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

8<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

6<br />

Diputado<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico VII.1. ¿A quién ha solicitado ayuda o cooperación?, 2004 y 2006.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que han solicitado ayuda a <strong>la</strong> municipalidad, <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

resultó ser un factor asociado, tal y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VII.2. En términos g<strong>en</strong>erales,<br />

los habitantes <strong>de</strong> los municipios m<strong>en</strong>os pob<strong>la</strong>dos (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 mil y <strong>en</strong>tre 20 mil y 50 mil<br />

habitantes) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un promedio más alto <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong> municipalidad, <strong>el</strong> cual<br />

disminuye para los municipios <strong>de</strong> mayor tamaño pob<strong>la</strong>cional.<br />

Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100) 0-100)<br />

30<br />

28<br />

26<br />

24<br />

22<br />

20<br />

18<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 mil<br />

habitantes<br />

Entre 20 y 50 mil<br />

habitantes<br />

Entre 50 y 100 mil<br />

habitantes<br />

Estrato Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

pob<strong>la</strong>cional<br />

Mayores <strong>de</strong> 100<br />

mil habitantes<br />

Sig.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

7.2 Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno municipal<br />

En este apartado se examina <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> torno a dos mecanismos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> gobierno local: <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

ayuda o peticiones.<br />

7.2.1 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se preguntó: “NP1. ¿Ha asistido a un cabildo abierto o una sesión municipal<br />

durante los últimos 12 meses? (1) Sí, (2) No, (8) No sabe/No recuerda”. La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pregunta explora los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> torno al cabildo abierto 82 como<br />

mecanismo tradicional contemp<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> Código Municipal, pero <strong>en</strong> su formu<strong>la</strong>ción se busca<br />

también capturar aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s otras reuniones convocadas por <strong>el</strong> Concejo Municipal. En <strong>el</strong> Gráfico<br />

VII.3 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 10.7% asistió <strong>en</strong> 2006 a una reunión municipal.<br />

Ha Ha Ha asistido asistido a a un un cabildo cabildo cabildo abierto abierto o o una una una sesión sesión sesión municipal municipal durante<br />

durante<br />

los los últimos últimos doce doce meses?<br />

meses?<br />

89.3%<br />

10.7%<br />

Gráfico VII.3. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año, 2006.<br />

82 En otro trabajo se ha seña<strong>la</strong>do que: “ ‘El mecanismo ganó bastante legitimidad <strong>política</strong> e institucional a fines <strong>de</strong> los años<br />

och<strong>en</strong>ta formando parte <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> acción gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>stinada a dotar <strong>de</strong> infraestructura básica a <strong>la</strong>s pequeñas<br />

comunida<strong>de</strong>s y a permitir <strong>el</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales con sus comunida<strong>de</strong>s. Fue empleado como medio<br />

para realizar los contactos <strong>de</strong> los vecinos con <strong>el</strong> órgano político local y <strong>de</strong> esta manera canalizar <strong>de</strong>mandas comunales al<br />

sistema político’. Sin embargo, se trata <strong>de</strong> un mecanismo que ha ido mostrando limitaciones <strong>en</strong> su formato y <strong>en</strong> algunos casos<br />

se convirtió <strong>en</strong> un requisito con <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>bía cumplir, <strong>de</strong> manera tal que <strong>en</strong> los últimos años se han p<strong>la</strong>nteado interrogantes<br />

con re<strong>la</strong>ción a su efectividad para promover <strong>la</strong> participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno local.” Córdova y Cruz,<br />

(2005).<br />

Sí<br />

No<br />

131


132<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Consist<strong>en</strong>te con otros estudios sobre participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito local, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico<br />

VII.4 se pue<strong>de</strong> observar que conforme disminuye <strong>el</strong> tamaño pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l municipio aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los cabildos y otras reuniones municipales. Los datos reflejan una mayor<br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los municipios pequeños.<br />

Promedio asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal<br />

(esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

18<br />

15<br />

12<br />

10<br />

8<br />

Mayores <strong>de</strong><br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Entre 50 y<br />

100 mil<br />

habitantes<br />

Entre 20 y<br />

50 mil<br />

habitantes<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

20 mil<br />

habitantes<br />

Sig.


27.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Hasta Hasta qué qué punto punto los los los funcionarios funcionarios <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> municipalidad municipalidad hac<strong>en</strong><br />

hac<strong>en</strong><br />

caso caso a a lo lo que que <strong>la</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>te pi<strong>de</strong> pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong> esas esas esas reuniones?<br />

reuniones?<br />

reuniones?<br />

40.3%<br />

10.0%<br />

21.9%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VII.5. ¿Hasta qué punto los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

hac<strong>en</strong> caso a lo que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te pi<strong>de</strong> <strong>en</strong> esas reuniones?, 2006.<br />

7.2.2 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal<br />

Debido a que nuestra variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es dicotómica: si asistieron o no, es que se ha<br />

utilizado <strong>la</strong> regresión logística para examinar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a un cabildo o a<br />

otra reunión. 83 Básicam<strong>en</strong>te son cinco los predictores: género, estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, exposición a noticias, percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gobierno local y si ha trabajado para algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004. Se han mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s variables edad y niv<strong>el</strong> educativo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo, a pesar <strong>de</strong> que no son estadísticam<strong>en</strong>te significativas (ver <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VII.1 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Apéndice<br />

B).<br />

7.2.3 Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> una perspectiva comparada<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para los países incluídos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong><br />

un grupo <strong>de</strong> países con un niv<strong>el</strong> intermedio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

año, ubicándose abajo <strong>de</strong> República Dominicana, Honduras, Perú, Haití, Bolivia y Nicaragua.<br />

83 Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> regresión logística se convirtió <strong>la</strong> pregunta NP1 <strong>en</strong> NP1R. Las opciones <strong>de</strong> respuesta fueron recodificadas<br />

<strong>en</strong> 0 (no) y 100 (si), y <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> no sabe se <strong>el</strong>iminaron. Así <strong>el</strong> nuevo formato <strong>de</strong> respuesta es <strong>de</strong> 0-100.<br />

133


134<br />

Ecuador<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Costa Rica<br />

Chile<br />

Jamaica<br />

México<br />

El Salvador<br />

Nicaragua<br />

Bolivia<br />

Haití<br />

Perú<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

4.9<br />

6.5<br />

6.8<br />

7.4<br />

8.3<br />

9.0<br />

9.4<br />

9.6<br />

10.7<br />

5<br />

11.6<br />

12.6<br />

12.9<br />

14.7<br />

18.5<br />

10<br />

22.9<br />

Asistió Asistió Asistió a a una una reunión reunión municipal municipal <strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año<br />

año<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VII.6. Asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año<br />

<strong>en</strong> una perspectiva comparativa, 2006.<br />

7.2.4 Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones<br />

El asistir a reuniones pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado como una forma pasiva <strong>de</strong> participación <strong>política</strong>,<br />

razón por <strong>la</strong> cual <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta ori<strong>en</strong>tada a medir una forma más<br />

directa <strong>de</strong> participación: “NP2 ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a alguna<br />

oficina, funcionario, concejal o síndico <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad durante los últimos 12 meses? (1) Sí,<br />

(2) No, (8) No sabe/No recuerda”. Esta pregunta formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>tan los resultados para ambos años. En <strong>el</strong> Gráfico VII.7 se pue<strong>de</strong><br />

observar un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s o peticiones a <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 2006 (20) comparado con 2004 (12.2).<br />

15<br />

20<br />

25


Promedio pres<strong>en</strong>tó una petición al gobierno<br />

municipal (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

Sig.


136<br />

Panamá<br />

Haití<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Jamaica<br />

Nicaragua<br />

Bolivia<br />

Honduras<br />

República Dominicana<br />

México<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Chile<br />

Perú<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

9.6<br />

10.2<br />

10.8<br />

11.3<br />

5<br />

11.9<br />

12.6<br />

12.9<br />

13.3<br />

13.5<br />

15.8<br />

17.9<br />

19.3<br />

20.0<br />

20.2<br />

21.2<br />

10<br />

Pres<strong>en</strong>tó Pres<strong>en</strong>tó una una petición petición al al gobierno<br />

gobierno<br />

municipal municipal <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> último último año<br />

año<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VII.8. Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones <strong>en</strong> una<br />

perspectiva comparativa, 2006.<br />

7.3 Satisfacción con los servicios municipales<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> medir <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos con los servicios municipales <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “SGL1. ¿Diría usted que los<br />

servicios que <strong>la</strong> municipalidad está dando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te son...? (1) Muy bu<strong>en</strong>os, (2) Bu<strong>en</strong>os, (3) Ni<br />

bu<strong>en</strong>os, ni malos (regu<strong>la</strong>res), (4) Malos, (5) Muy malos (pésimos), (8) No sabe”. Esta pregunta<br />

formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>tan los resultados<br />

para ambos años. En <strong>el</strong> Gráfico VII.9 se pue<strong>de</strong> observar una valoración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados<br />

m<strong>en</strong>os positiva <strong>en</strong> 2006 comparada con 2004 respecto <strong>de</strong> los servicios que presta <strong>la</strong><br />

municipalidad.<br />

15<br />

20<br />

25


Sig.


138<br />

Promedio Promedio satisfacción satisfacción con con los los servicios<br />

servicios<br />

municipales municipales (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0 0 -100)<br />

-100)<br />

Sig.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

7.3.4 Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparativa<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> países con un niv<strong>el</strong> más<br />

alto <strong>de</strong> satisfacción con los servicios municipales, ubicándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> República Dominicana y<br />

Ecuador. Por otra parte, como se ha seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador se observa<br />

una reducción <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> satisfacción con los servicios municipales (57.3 <strong>en</strong> 2004 a 54.5 <strong>en</strong><br />

2006).<br />

Haití<br />

Jamaica<br />

Panamá<br />

Costa Rica<br />

Perú<br />

Bolivia<br />

México<br />

Chile<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Colombia<br />

Honduras<br />

El Salvador<br />

Ecuador<br />

República Dominicana<br />

0<br />

10<br />

32.6<br />

37.0<br />

20<br />

44.3<br />

45.2<br />

46.4<br />

47.7<br />

49.4<br />

49.9<br />

54.5<br />

57.7<br />

30<br />

Satisfacción Satisfacción con con los los servicios servicios servicios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>l<br />

Gobierno Gobierno local<br />

local<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

53.4<br />

53.5<br />

54.0<br />

54.1<br />

57.5<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VII.11. Satisfacción con los servicios prestados por <strong>la</strong> municipalidad<br />

<strong>en</strong> una perspectiva comparativa, 2006.<br />

7.4 Satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> medir <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los ciudadanos con <strong>el</strong> trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

municipalida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: “SGL2. ¿Cómo consi<strong>de</strong>ra<br />

que le han tratado a usted o a sus vecinos cuando han ido a <strong>la</strong> municipalidad para hacer trámites?<br />

¿Le han tratado muy bi<strong>en</strong>, bi<strong>en</strong>, ni bi<strong>en</strong> ni mal, mal o muy mal? (1) Muy bi<strong>en</strong>, (2) Bi<strong>en</strong>, (3) Ni<br />

bi<strong>en</strong> ni mal (regu<strong>la</strong>r), (4) Mal, (5) Muy mal, (8) No sabe”. Esta pregunta formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, por lo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>tan los resultados para ambos años.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VII.12 se pue<strong>de</strong> observar una valoración ligeram<strong>en</strong>te más positiva <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2006 comparado con 2004 respecto <strong>de</strong>l trato recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s.<br />

40<br />

50<br />

60<br />

139


140<br />

Sig.


Promedio Promedio satisfacción satisfacción con con <strong>el</strong> <strong>el</strong> trato trato recibido recibido <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s municipalida<strong>de</strong>s (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

Sig.


142<br />

53.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En En su su opinión, opinión, se se le le <strong>de</strong>be <strong>de</strong>be dar dar más más obligaciones obligaciones y y más más dinero<br />

dinero<br />

a a <strong>la</strong> <strong>la</strong> municipalidad, municipalidad, o o se se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>jar que que <strong>el</strong> <strong>el</strong> gobierno gobierno nacional<br />

nacional<br />

asuma asuma más más obligaciones obligaciones y y servicios servicios municipales?<br />

municipales?<br />

5.6%<br />

3.0%<br />

38.4%<br />

Municipio<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

No cambiar<br />

nada<br />

Más al municipio<br />

si da mejores<br />

servicios<br />

Gráfico VII.14. ¿Se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero al gobierno nacional<br />

o al gobierno local?, 2006.<br />

7.5.1 ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero? (1995-2006)<br />

Gracias a que se cu<strong>en</strong>ta con los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong> 1995, 1999 y<br />

2004, es posible ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> gobierno nacional y local. En<br />

1995, <strong>el</strong> 34.5% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados opinó que <strong>el</strong> gobierno nacional <strong>de</strong>be asumir más<br />

obligaciones y servicios municipales, mi<strong>en</strong>tras que un 26.1% opinó que se le <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asignar más<br />

obligaciones y más dinero a <strong>la</strong> municipalidad, incluso hay un 17.9% que opinó que se le <strong>de</strong>bían<br />

dar más recursos y obligaciones a <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s pero bajo <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que preste<br />

mejores servicios; lo cual <strong>en</strong> conjunto sumaría un 44% <strong>de</strong> opinión favorable hacia <strong>el</strong> gobierno<br />

local. Hay un 15.7% que no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 5.8% que se inclinó por no cambiar nada.<br />

En 1999, <strong>el</strong> 38.3% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados opinó que <strong>el</strong> gobierno nacional <strong>de</strong>be asumir más<br />

obligaciones y servicios municipales, mi<strong>en</strong>tras que un 43.4% opinó que se le <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asignar más<br />

obligaciones y más dinero a <strong>la</strong> municipalidad, incluso hay un 3.7% que opinó que se le <strong>de</strong>be dar<br />

más recursos y obligaciones a <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s pero bajo <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> que preste mejores<br />

servicios; lo cual <strong>en</strong> conjunto sumaría un 47.1% <strong>de</strong> opinión favorable hacia <strong>el</strong> gobierno local.<br />

Hay un 12.9% que no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 1.6% que se inclinó por no cambiar nada.<br />

En otro estudio <strong>de</strong> alcance nacional realizado <strong>en</strong> 1999 se reporta una opinión bastante dividida<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>cuestados: <strong>el</strong> 45.9% favorece <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> 43% al gobierno nacional y un<br />

11% no sabe/no respon<strong>de</strong>. 87<br />

87 Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2000). Cultura <strong>política</strong> <strong>en</strong> torno a los gobiernos locales y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> El Salvador. Informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-Programa El<br />

Salvador, p 19.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004 se i<strong>de</strong>ntifica una opinión más favorable a que sea <strong>el</strong> gobierno nacional<br />

quién <strong>de</strong>ba asumir más obligaciones y servicios municipales (45.9%) <strong>en</strong> contraposición al<br />

gobierno local (39.5%). Hay un 10.9% que no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 3.7% que se inclina por no<br />

cambiar nada. Esto significa un cambio importante respecto <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos reportados <strong>en</strong><br />

estudios anteriores, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha i<strong>de</strong>ntificado una opinión más favorable al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s.<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2006 registran también una opinión más favorable a que sea <strong>el</strong><br />

gobierno nacional quién <strong>de</strong>ba asumir más obligaciones y servicios municipales (50.3%) <strong>en</strong><br />

contraposición al gobierno local (39.2%), mi<strong>en</strong>tras que un 5.2% no sabe/no respon<strong>de</strong>, y un 5.3%<br />

se inclina por no cambiar nada.<br />

Una hipótesis a explorar es si estas difer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> <strong>la</strong> coyuntura <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 2006, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que si <strong>el</strong> favorecimi<strong>en</strong>to al<br />

gobierno nacional o al gobierno local está estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados. Para <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias partidarias, hemos utilizado <strong>la</strong> pregunta sobre<br />

<strong>el</strong> partido por <strong>el</strong> que votaron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006, y luego fue recodificada para<br />

quedarnos con tres opciones: ARENA, FMLN y otros partidos. En <strong>el</strong> Gráfico VII.15 se pue<strong>de</strong><br />

observar que los partidarios <strong>de</strong> ARENA favorec<strong>en</strong> al gobierno nacional, mi<strong>en</strong>tras que los<br />

partidarios <strong>de</strong>l FMLN a <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, y los simpatizantes <strong>de</strong> los otros partidos se<br />

distribuy<strong>en</strong> equitativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> gobierno nacional y <strong>el</strong> local. Este tema <strong>de</strong>bería ser analizado<br />

con mayor profundidad <strong>en</strong> futuros estudios.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

70.0%<br />

60.0%<br />

50.0%<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

Municipio<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

No cambiar<br />

nada<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Municipio si<br />

da mejores<br />

servicios<br />

ARENA<br />

FMLN<br />

Otros<br />

Gráfico VII.15. ¿A quién se <strong>de</strong>be dar más dinero y obligaciones?<br />

según prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong>, 2006.<br />

143


7.6 Disposición a pagar más impuestos<br />

144<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se preguntó: “LGL3. ¿Estaría usted dispuesto a pagar más impuestos a <strong>la</strong><br />

municipalidad para que pueda prestar mejores servicios municipales o cree que no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad? (1) Dispuesto a pagar más impuestos, (2) No vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a pagar más impuestos, (8) No sabe”. En <strong>el</strong> Gráfico VII.16 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 80.8%<br />

opina que no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a pagar más impuestos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 19.2% manifiesta estar dispuesto<br />

a pagar más impuestos para que <strong>la</strong> municipalidad pueda prestar mejores servicios municipales.<br />

Disposición Disposición a a pagar pagar más más impuestos impuestos a a <strong>la</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

municipalidad<br />

80.8%<br />

19.2%<br />

Dispuesto a<br />

pagar más<br />

impuestos<br />

No vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a<br />

pagar más<br />

impuestos<br />

Gráfico VII.16. Disposición a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad, 2006.<br />

7.6.1 Disposición a pagar más impuestos (1995-2006)<br />

Al comparar los resultados <strong>de</strong> esta pregunta con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas nacionales realizadas <strong>en</strong>tre 1995 y<br />

2006 se aprecia <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to: <strong>en</strong> 1995 <strong>el</strong> 20.9% manifestó estar dispuesto a pagar<br />

más impuestos, luego se increm<strong>en</strong>ta al 26.8% <strong>en</strong> 1999, luego se reduce al 22.3% <strong>en</strong> 2004 y se<br />

reduce al 19.2% <strong>en</strong> 2006. 88<br />

7.7 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

La pregunta B32 busca medir <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad como institución, 89 <strong>la</strong><br />

cual fue transformada <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable B32R con un formato 0-100. En <strong>el</strong> Gráfico VII.17 se pue<strong>de</strong><br />

observar una leve disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

88 Se ha <strong>el</strong>iminado <strong>de</strong>l análisis <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> respuesta: “no sabe”.<br />

89 Se preguntó: ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> su municipalidad? La pregunta B32 ti<strong>en</strong>e un formato <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong><br />

siete puntos, <strong>la</strong> cual fue recodificada <strong>en</strong> un formato 0-100.


Promedio confianza municipalidad<br />

(esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

70<br />

65<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

62.9<br />

2004<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

59.6<br />

2006<br />

Gráfico VII.17. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad, 2004 y 2006.<br />

7.7.1 Determinantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VII.4 (ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> regresión múltiple<br />

con los predictores estadísticam<strong>en</strong>te significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s cuando<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras variables se manti<strong>en</strong>e constante. Básicam<strong>en</strong>te son cinco los predictores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> confianza interpersonal, <strong>el</strong> trato<br />

recibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad, <strong>la</strong> satisfacción con los servicios que presta <strong>la</strong> municipalidad y <strong>la</strong><br />

percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local. Se han mant<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s<br />

variables género y edad, a pesar que no son estadísticam<strong>en</strong>te significativas.<br />

7.8 Conclusiones<br />

En este capítulo se han examinado <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y valoraciones que los <strong>salvador</strong>eños hac<strong>en</strong> sobre<br />

sus gobiernos locales. Los datos proporcionan evi<strong>de</strong>ncia acerca <strong>de</strong> una mayor cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía con <strong>el</strong> gobierno local, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> haber solicitado ayuda o cooperación para<br />

resolver sus problemas, aunque ésta ha disminuido <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

Básicam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los mismos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación ciudadana <strong>en</strong><br />

torno a los dos mecanismos consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta: <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a una reunión municipal<br />

(10.7), y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ayuda o peticiones (20).<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, se observa un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad. Los datos muestran<br />

una satisfacción con los servicios municipales <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y una satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s alcaldías.<br />

145


146<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Al preguntar ¿a quién se <strong>de</strong>be dar más obligaciones y dinero? El 53% opina que al gobierno<br />

nacional, <strong>el</strong> 41.4% a los gobiernos locales, y un 5.6% se manifiesta por no cambiar nada. Este<br />

hal<strong>la</strong>zgo significa un cambio con respecto a estudios anteriores, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha i<strong>de</strong>ntificado una<br />

opinión más favorable al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s. Es un tema que merece ser<br />

analizado con mayor profundidad <strong>en</strong> futuros estudios, y <strong>en</strong> este informe se explora <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong><br />

que estas difer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

coyuntura <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> 2006.


VIII. Comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En este capítulo se aborda <strong>el</strong> tema <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños, para lo cual<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> primer apartado se examinan <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que votaron y no votaron <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo se aborda <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> tercero se analizan <strong>la</strong>s valoraciones sobre los partidos políticos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto se examinan <strong>la</strong>s<br />

ori<strong>en</strong>taciones <strong>política</strong>s, <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto se examinan <strong>la</strong>s valoraciones sobre <strong>el</strong> gobierno <strong>de</strong> turno y<br />

finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexto se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

8.1 Los votantes <strong>salvador</strong>eños<br />

En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> paz y <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, 90 se han v<strong>en</strong>ido institucionalizando <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones libres y<br />

competitivas, 91 y a<strong>de</strong>más éstas se han realizado <strong>de</strong> manera regu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fechas<br />

preestablecidas. 92 En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones que se han realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> América C<strong>en</strong>tral,<br />

ya nadie ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> frau<strong>de</strong>s <strong>el</strong>ectorales y los per<strong>de</strong>dores han reconocido su<br />

<strong>de</strong>rrota, se han realizado traspasos pacíficos <strong>de</strong> gobierno, aunque todavía persist<strong>en</strong> algunos<br />

problemas técnicos que requier<strong>en</strong> ser superados.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> Paz <strong>en</strong> 1992 se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

un int<strong>en</strong>so cal<strong>en</strong>dario <strong>el</strong>ectoral. Se han llevado a cabo tres <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales (1994, 1999<br />

y 2004), y cinco <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas y municipales (1994, 1997, 2000, 2003 y 2006).<br />

Prácticam<strong>en</strong>te se han realizado <strong>el</strong>ecciones cada dos años.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> posguerra se observa una primera t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> torno a bajas tasas <strong>de</strong><br />

participación <strong>el</strong>ectoral, calcu<strong>la</strong>das con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> votar: 47.3% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1994, 48% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 1994, 35.3% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 1997,<br />

34.5% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 1999, 34.05% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2000, y 36.9% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2003. 93 A partir <strong>de</strong> 2004 se observa un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>el</strong>ectoral:<br />

57.5% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2003 se emitieron 1.39 millones <strong>de</strong> votos válidos, mi<strong>en</strong>tras que<br />

2.27 millones <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños emitieron su voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

90 Para una visión sobre <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>troamericana, véase:<br />

Maihold, Günther y Córdova Macías, Ricardo. (2001). Democracia y ciudadanía <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. En: R. Córdova Macías, G. Maihold y<br />

S. Kurt<strong>en</strong>bach (compi<strong>la</strong>dores) (2001). Pasos hacia una nueva conviv<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>mocracia y participación <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. San<br />

Salvador: FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Iberoamericanos <strong>de</strong> Hamburgo e Instituto Ibero-Americano <strong>de</strong> Berlín.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Booth, John A. (eds.) (1995). Elections and Democracy in C<strong>en</strong>tral America, Revisited. Chap<strong>el</strong> Hill: The<br />

University of North Carolina Press.<br />

91 Elecciones competitivas son aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que cumpl<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os tres requisitos: “sufragio universal <strong>de</strong> adulto; justicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> voto,<br />

garantizada por procedimi<strong>en</strong>tos tales como voto secreto y escrutinio público, tanto como por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> frau<strong>de</strong> <strong>el</strong>ectoral,<br />

viol<strong>en</strong>cia o intimidación; y <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a organizar partidos políticos y postu<strong>la</strong>r candidatos, lo cual confiere a los votantes <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes candidatos, por no m<strong>en</strong>cionar <strong>en</strong>tre programas <strong>de</strong> <strong>política</strong>s públicas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

distinguibles”. Véase: Ozbudun, Ergun (1989). Studies on Comparative Elections. Comparative Politics, 21, 2, p 238.<br />

92 También pue<strong>de</strong> consultarse <strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> Democracia Electoral e<strong>la</strong>borado por <strong>el</strong> PNUD. Al respecto véase: PNUD (2004). La<br />

Democracia <strong>en</strong> América Latina. Hacia una <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> ciudadanos y ciudadanas.<br />

93 Véase:<br />

Córdova Macías, Ricardo (2003). El Salvador (1982-2003). Una aproximación al abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral. Mimeo.<br />

TSE. Resultados <strong>el</strong>ecciones 2004 y 2006.<br />

147


148<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2004. Hubo un increm<strong>en</strong>to muy significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> votantes. En <strong>el</strong> Registro Electoral se<br />

reportan 3,442,393 personas inscritas, lo que significa que <strong>la</strong> participación <strong>el</strong>ectoral con re<strong>la</strong>ción al<br />

registro <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004 fue <strong>de</strong>l 67.3%.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones municipales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006 fue <strong>de</strong>l 54.2%.<br />

En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes páginas se analiza <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2006. De acuerdo con <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, <strong>el</strong> 94% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados manifestó<br />

t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> Docum<strong>en</strong>to Único <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad (DUI). A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> 67.9% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados manifestó<br />

haber votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004, lo cual es bastante coinci<strong>de</strong>nte con <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que efectivam<strong>en</strong>te votó; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 65.6% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados expresó haber<br />

votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006, lo cual es un poco más alto que <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que efectivam<strong>en</strong>te ejerció <strong>el</strong> sufragio.<br />

En <strong>el</strong> cuestionario, se introdujo una batería <strong>de</strong> preguntas con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004: “VB2. ¿Votó usted <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?<br />

(1) Si votó, (2) No votó, (8) NS”. “ELSVB3. ¿Por quién votó para Presi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

<strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?”, solo para los que no votaron se preguntó: “VB4. ¿Por qué no votó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?” y “VB8. Cuando votó, ¿cuál fue <strong>la</strong> razón más<br />

importante <strong>de</strong> su voto?”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.1 se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> esta última pregunta,<br />

que ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección presi<strong>de</strong>ncial; y se han <strong>de</strong>jado afuera aqu<strong>el</strong>los que no votaron. El<br />

61.8% seña<strong>la</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato, <strong>el</strong> 24.2% <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato y <strong>el</strong> 14%<br />

<strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato.<br />

La La La razón razón más más importante importante <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l voto voto<br />

voto<br />

61.8%<br />

24.2%<br />

14.0%<br />

Las cualida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l candidato<br />

El partido<br />

político <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

gobierno <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

Gráfico VIII.1. La razón más importante <strong>de</strong>l voto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales, 2004.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> se pue<strong>de</strong> observar que para los que votaron por ARENA <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004, era más importante <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato (57.9%), seguido<br />

por <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato (26.4%), y <strong>en</strong> tercer lugar <strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato<br />

(15.8%). Mi<strong>en</strong>tras que para los que votaron por <strong>el</strong> FMLN <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato es<br />

todavía más importante (67.4%), seguido por <strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato (16.8%) y <strong>en</strong><br />

tercer lugar <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato (15.8%). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> otros partidos, <strong>en</strong> primer lugar<br />

seña<strong>la</strong>n <strong>el</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato (57.4%), seguido por <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato<br />

(37%) y <strong>en</strong> un distante tercer lugar <strong>el</strong> partido político <strong>de</strong>l candidato (5.6%).<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.1. Cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> razón más importante <strong>de</strong>l voto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales<br />

2004 y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004 recodificado.<br />

Las cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

vb8 Cuando votó, ¿cuál fue<br />

El partido político <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong> razón MÁS<br />

candidato<br />

IMPORTANTE <strong>de</strong> su voto?<br />

El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l<br />

candidato<br />

Total<br />

8.1.1 Una aproximación a <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> los no votantes<br />

(ELSVB3R) Partido por <strong>el</strong> que votó<br />

<strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales 2004<br />

(recodificada)<br />

ARENA FMLN Otros<br />

112<br />

48<br />

20<br />

(26.4%) (15.8%) (37.0%)<br />

67<br />

51<br />

3<br />

(15.8%) (16.8%) (5.6%)<br />

246 205 31<br />

(57.9%) (67.4%) (57.4%)<br />

425 304 54<br />

(100.0%) (100.0%) (100.0%)<br />

Total<br />

180<br />

(23.0%)<br />

121<br />

(15.5%)<br />

482<br />

(61.6%)<br />

783<br />

(100.0%)<br />

En <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l IUDOP <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> naturaleza <strong>el</strong>ectoral, se seña<strong>la</strong> que<br />

“<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños difícilm<strong>en</strong>te aceptan <strong>de</strong> manera pública que no pi<strong>en</strong>san votar,<br />

esto es aplicable también cuando se les pregunta lo mismo una vez pasado <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> otras<br />

pa<strong>la</strong>bras, cuando se les consulta si votaron o no”. 94 Esto p<strong>la</strong>ntea retos importantes para <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> investigación al utilizar <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta para analizar este tipo <strong>de</strong><br />

temas. Por esta razón es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong>l cuestionario se incluyeron dos preguntas: una<br />

ori<strong>en</strong>tada a explorar <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones,<br />

y otra explorando <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> por que no votaron otros.<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado no votó, primero se preguntó si había<br />

votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004. Luego, se preguntó sólo para los que no<br />

votaron: “VB4. ¿Por qué no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?”. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.2<br />

se pue<strong>de</strong>n observar <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado dijo no haber votado. De los<br />

factores m<strong>en</strong>cionados, <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> primer lugar no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad necesaria (19.3%), falta <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad (18.4%), falta <strong>de</strong> interés (17%), <strong>en</strong>fermedad (13.3%), t<strong>en</strong>er que<br />

trabajar/falta <strong>de</strong> tiempo (10.2%) y no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (9.3%). Luego se m<strong>en</strong>cionan con m<strong>en</strong>or<br />

frecu<strong>en</strong>cia otras razones que repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 12.4%.<br />

94 Véase: Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (1998). Las razones <strong>de</strong>l abst<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> 1997. En: R. Córdova Macías<br />

(compi<strong>la</strong>dor). El abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> Nicaragua y El Salvador. San Salvador: FUNDAUNGO, p 31.<br />

149


Válidos<br />

Perdidos<br />

150<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.2. Razones por <strong>la</strong> cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado no votó<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

No t<strong>en</strong>er edad necesaria 106 6.1 19.3 19.3<br />

Falta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad 101 5.8 18.4 37.8<br />

Falta <strong>de</strong> interés 93 5.4 17.0 54.7<br />

Enfermedad 73 4.2 13.3 68.1<br />

T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo 56 3.2 10.2 78.3<br />

No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema 51 2.9 9.3 87.6<br />

Otra razón 29 1.7 5.3 92.9<br />

No le gustó ningún candidato 14 .8 2.6 95.4<br />

Falta <strong>de</strong> transporte 11 .6 2.0 97.4<br />

No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral 10 .6 1.8 99.3<br />

Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado 3 .2 .5 99.8<br />

Incapacidad física o discapacidad 1 .1 .2 100.0<br />

Total 548 31.7 100.0<br />

No aplica 1176 68.0<br />

NS/NR 5 .3<br />

Total 1181 68.3<br />

Total 1729 100.0<br />

Con respecto a <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado opina que otros no votaron. Esta pregunta se<br />

les hizo a todos los <strong>en</strong>cuestados y fue formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos: “ELSVB21. Como usted<br />

sabe, un número importante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones para diputados y alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 2006. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes motivos explica por qué <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no votó? (1) Falta <strong>de</strong><br />

transporte, (2) Enfermedad, (3) Falta <strong>de</strong> interés, (4) No le gustó ningún candidato, (5) No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sistema, (6) Falta <strong>de</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad, (7) No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> <strong>el</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral, (10) No t<strong>en</strong>er<br />

edad necesaria, (11) Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado, (12) T<strong>en</strong>er que trabajar/falta <strong>de</strong> tiempo,<br />

(13) Incapacidad física o discapacidad, (14) Otra razón, (88) NS/NR”. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.3 se pue<strong>de</strong><br />

observar que <strong>en</strong> primer lugar <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés para ir a votar (34.8%), no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

(31.7%), no le gustaba ningún candidato (8.6%), no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI (6.3%), <strong>en</strong>fermedad (4.6%) y t<strong>en</strong>er<br />

que trabajar/falta <strong>de</strong> tiempo (3.8%). Luego se m<strong>en</strong>cionan con m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia otras razones que<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 10.2%.


Válidos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.3 Razones por <strong>la</strong>s cuales otros no votaron<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Falta <strong>de</strong> interés 581 33.6 34.8 34.8<br />

No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema 529 30.6 31.7 66.5<br />

No le gustó ningún candidato 144 8.3 8.6 75.1<br />

Falta <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad 105 6.1 6.3 81.4<br />

Enfermedad 77 4.5 4.6 86.0<br />

T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo 64 3.7 3.8 89.9<br />

Otra razón 56 3.2 3.4 93.2<br />

Falta <strong>de</strong> transporte 38 2.2 2.3 95.5<br />

No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral 36 2.1 2.2 97.7<br />

Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado 15 .9 .9 98.6<br />

No t<strong>en</strong>er edad necesaria 15 .9 .9 99.5<br />

Incapacidad física o discapacidad 9 .5 .5 100.0<br />

Total 1669 96.5 100.0<br />

Perdidos NS/NR 60 3.5<br />

Total 1729 100.0<br />

En resum<strong>en</strong>, al preguntarle al <strong>salvador</strong>eño por que él no votó (presi<strong>de</strong>nciales 2004), se seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong><br />

primer lugar los problemas personales (no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad, 19.3%; <strong>en</strong>fermedad, 13.3%; y t<strong>en</strong>er que<br />

trabajar, 10.2%) o técnicos (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI, 18.4%); y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>el</strong>ecciones (17%) o no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (9.2%). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles otros<br />

no votaron (legis<strong>la</strong>tivas 2006), colocan <strong>en</strong> primer lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés para ir a votar (34.8%),<br />

no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (31.7%) o que no le gustaba ningún candidato (8.6%), mi<strong>en</strong>tras que los<br />

problemas personales o técnicos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> segundo lugar (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI, 6.3%; <strong>en</strong>fermedad,<br />

4.6%; y t<strong>en</strong>er que trabajar, 3.8%).<br />

8.1.2 Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong>l pueblo<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta ori<strong>en</strong>tada a medir <strong>la</strong> valoración acerca <strong>de</strong> sí <strong>el</strong><br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo. 95 En <strong>el</strong> Gráfico VIII.2 se<br />

pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 28.5% opina que mucho, <strong>el</strong> 22.5% algo, <strong>el</strong> 38.5% poco y <strong>el</strong> 10.4% nada.<br />

95 Pregunta ELSVB15.<br />

151


152<br />

38.5%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Valoración Valoración acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> sí sí <strong>el</strong> <strong>el</strong> resultado resultado <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s pasadas pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>la</strong> voluntad voluntad voluntad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l pueblo<br />

pueblo<br />

10.4%<br />

28.5%<br />

22.5%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VIII.2. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas<br />

<strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo, 2006.<br />

La prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> ha resultado ser un factor asociado con <strong>la</strong> valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong>s<br />

pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> voluntad popu<strong>la</strong>r. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.3 se pue<strong>de</strong> observar una<br />

valoración más alta acerca <strong>de</strong> si <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> voluntad popu<strong>la</strong>r para los<br />

que votaron por <strong>el</strong> partido ARENA (66.4), seguida por los que votaron por otros partidos (57.5)<br />

y es más baja para qui<strong>en</strong>es votaron por <strong>el</strong> partido FMLN (52.5).


Valoración Valoración resultados resultados pasadas pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo<br />

(esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

0-100)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

66.4<br />

ARENA<br />

57.5<br />

Otros<br />

52.5<br />

FMLN<br />

Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

2006<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico VIII.3. Valoración acerca <strong>de</strong> si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo según partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas, 2006.<br />

8.1.3 Determinantes <strong>de</strong>l voto<br />

Debido a que nuestra variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es dicotómica: si votaron o no votaron, es que se ha<br />

utilizado <strong>la</strong> regresión logística para examinar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l voto. 96 En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.7<br />

(ver Apéndice B), se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo con los predictores estadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto cuando cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras variables se manti<strong>en</strong>e<br />

constante. Básicam<strong>en</strong>te son ocho los predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto: <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, si ha trabajado para algún candidato o partido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, <strong>la</strong> edad, si simpatiza con algún partido<br />

político, <strong>la</strong> valoración si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones pasadas repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo<br />

y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to político. Se han mant<strong>en</strong>ido tres variables <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, a pesar que no<br />

son estadísticam<strong>en</strong>te significativas: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> educativo, <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales y <strong>el</strong><br />

género.<br />

8.1.4 Las explicaciones socio-<strong>de</strong>mográficas<br />

De acuerdo con numerosos estudios sobre <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> los Estados Unidos,<br />

educación, género y edad son <strong>la</strong>s características más importantes para pre<strong>de</strong>cir <strong>el</strong> voto. En <strong>la</strong><br />

literatura se ha seña<strong>la</strong>do que los que m<strong>en</strong>os votan son los ciudadanos más jóv<strong>en</strong>es y más viejos.<br />

La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto y edad es como una curva “U” invertida: los que<br />

96 Para este capítulo se recodificó <strong>la</strong> variable VB6 (votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006), <strong>de</strong> manera que a los que no<br />

votaron se les asignó un puntaje <strong>de</strong> 0 y a los que sí votaron un puntaje <strong>de</strong> 100. La nueva variable es VB6R.<br />

153


154<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te han alcanzado <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> votar exhib<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más bajo <strong>de</strong> votación, que luego<br />

aum<strong>en</strong>ta conforme aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad, hasta alcanzar <strong>la</strong> madurez y <strong>en</strong>tonces se comi<strong>en</strong>za a reducir<br />

<strong>el</strong> interés <strong>en</strong> votar. 97 Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> El Salvador para <strong>el</strong> año 2006 se adaptan a este<br />

patrón, tal y como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.4.<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

Sig


Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

Sig


156<br />

Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

85%<br />

80%<br />

75%<br />

70%<br />

65%<br />

60%<br />

55%<br />

50%<br />

45%<br />

Ninguno<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> educativo<br />

educativo<br />

educativo<br />

Universitaria<br />

Género<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Sig


Porc<strong>en</strong>taje Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>de</strong> votación<br />

votación<br />

Sig


158<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> votación<br />

Sig


Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> votación<br />

Sig


160<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> votación<br />

85%<br />

80%<br />

75%<br />

70%<br />

65%<br />

60%<br />

55%<br />

50%<br />

45%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

78.9<br />

Sí<br />

59.5<br />

En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Sig


26.1%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gobierno Gobierno nacional nacional repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta sus sus intereses<br />

intereses<br />

40.4%<br />

13.4%<br />

20.1%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VIII.11. Gobierno nacional repres<strong>en</strong>ta intereses, 2006.<br />

A<strong>de</strong>más se preguntó: “ELSPN3B. ¿Qué tanto cree usted que los diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

Legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan sus intereses y le b<strong>en</strong>efician como ciudadano? (1) mucho, (2) algo, (3)<br />

poco, (4) nada y (8) no sabe/no respon<strong>de</strong>”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.12 se pue<strong>de</strong> observar que un 7.1%<br />

opina que mucho, 17% algo, 41.6% poco, y 34.2% nada.<br />

161


162<br />

34.2%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Diputados Diputados repres<strong>en</strong>tan repres<strong>en</strong>tan sus sus intereses<br />

intereses<br />

7.1%<br />

41.6%<br />

17.0%<br />

Mucho<br />

Gráfico VIII.12. Diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> asamblea legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006.<br />

Se preguntó también: “ELSPN3C. ¿Qué tanto cree usted que <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong> su localidad y <strong>el</strong><br />

concejo municipal repres<strong>en</strong>ta sus intereses y le b<strong>en</strong>eficia como ciudadano? (1) mucho, (2) algo,<br />

(3) poco, (4) nada y (8) no sabe/no respon<strong>de</strong>”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.13 se pue<strong>de</strong> observar que un<br />

17.2% opina que mucho, 23% algo, 38.7% poco, y 21.1% nada.<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada


21.1%<br />

38.7%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Gobierno Gobierno local local local repres<strong>en</strong>ta repres<strong>en</strong>ta sus sus intereses<br />

intereses<br />

17.2%<br />

23.0%<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

Gráfico VIII.13. Alcaldía y concejo municipal repres<strong>en</strong>tan intereses, 2006.<br />

Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> simplificar <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados con respecto<br />

a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los intereses ciudadanos, se creó una esca<strong>la</strong> con <strong>el</strong> promedio para <strong>la</strong>s tres<br />

preguntas. 100 En <strong>el</strong> Gráfico VIII.14 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión ciudadana sobre <strong>la</strong><br />

percepción acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus intereses <strong>en</strong> estas instituciones <strong>política</strong>s. El<br />

promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> integrada con <strong>la</strong>s tres preguntas es 39.4, prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> mismo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

opinión favorable para <strong>el</strong> gobierno nacional (40.2), mi<strong>en</strong>tras que los diputados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong><br />

más bajo (32.3) y <strong>la</strong>s alcaldías y concejos municipales <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> más alto (45.4).<br />

100 Esta esca<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e un formato 0-100.<br />

163


164<br />

Promedio<br />

Promedio<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

32.3<br />

Diputados<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.4<br />

Esca<strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación<br />

intereses<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

40.2<br />

Gobierno<br />

nacional<br />

45.4<br />

Gobierno local<br />

Gráfico VIII.14. Comparación sobre <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses, 2006.<br />

8.3 Valoraciones sobre los partidos políticos<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una batería <strong>de</strong> preguntas para explorar distintos aspectos con<br />

re<strong>la</strong>ción a los partidos políticos. Primero los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza, segundo <strong>la</strong> cercanía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción, tercero <strong>la</strong>s valoraciones acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos y cuarto <strong>la</strong>s<br />

opiniones con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral.<br />

8.3.1 Los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta para medir <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos, <strong>en</strong><br />

un formato 1-7 puntos, que ya ha sido explicado anteriorm<strong>en</strong>te. Para simplificar <strong>el</strong> análisis, <strong>la</strong><br />

pregunta original (B21) se transformó <strong>en</strong> un formato 0-100 (B21R). Debido a que <strong>la</strong> misma<br />

pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario <strong>de</strong> 2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.15 se pue<strong>de</strong>n observar los<br />

bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos para 2004 y 2006. Como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo 4, se ha producido una disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos <strong>en</strong>tre 2004 (39.9) y<br />

2006 (35.1)


Promedio (esca<strong>la</strong> 0-100)<br />

40%<br />

35%<br />

30%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.9<br />

2004<br />

Año<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

35.1<br />

2006<br />

Sig


8.3.2 La cercanía <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con los partidos<br />

166<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron varias preguntas ori<strong>en</strong>tadas a medir <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>cuestado con los partidos políticos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales quisiéramos retomar tres. Primero, si los<br />

<strong>en</strong>cuestados simpatizan con algún partido (VB10), segundo qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido<br />

con <strong>el</strong> cual simpatiza (ELSVB12), y tercero qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus<br />

intereses (ELSVB13).<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> primera pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.17 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 31.3% <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados simpatiza con algún partido político.<br />

Simpatiza Simpatiza con con algún algún partido partido político<br />

político<br />

68.7%<br />

Gráfico VIII.17. En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político, 2006.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados que manifestaron simpatizar con un partido político, 101 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.18<br />

se reporta qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado con ese partido con <strong>el</strong> cual simpatiza. El 28.8%<br />

se si<strong>en</strong>te muy cercano, <strong>el</strong> 34.3% algo cercano, <strong>el</strong> 30.6% poco cercano y <strong>el</strong> 6.3% no se si<strong>en</strong>te<br />

cercano.<br />

101 El N= 540.<br />

31.3%<br />

Sí<br />

No


30.6%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Qué Qué tan tan cercano cercano se se si<strong>en</strong>te si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l partido partido con con <strong>el</strong> <strong>el</strong> cual cual simpatiza<br />

simpatiza<br />

6.3%<br />

34.3%<br />

28.8%<br />

Muy cercano<br />

Algo cercano<br />

Poco cercano<br />

No se si<strong>en</strong>te<br />

cercano<br />

Gráfico VIII.18. Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza, 2006.<br />

De los <strong>en</strong>cuestados que manifestaron simpatizar con un partido político, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.19 se<br />

pres<strong>en</strong>ta que tanto cree <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses. El 43% mucho, <strong>el</strong><br />

28.7% algo, <strong>el</strong> 24.3% poco y <strong>el</strong> 4% nada.<br />

Qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses<br />

24.3%<br />

28.7%<br />

4.0%<br />

43.0%<br />

Mucho<br />

Gráfico VIII.19. Qué tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006.<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

167


168<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> cruce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pregunta sobre que tan cerca se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido<br />

con <strong>el</strong> cual simpatiza (ELSVB12) y que tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses<br />

(ELSVB13).<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.4. Cruce <strong>en</strong>tre que tan cerca se si<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l partido con <strong>el</strong> cual simpatiza y que<br />

tanto cree que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses, 2006.<br />

<strong>el</strong>svb13 ¿Qué tanto cree<br />

usted que ese partido<br />

repres<strong>en</strong>ta sus intereses?<br />

Total<br />

Mucho<br />

Algo<br />

Poco<br />

Nada<br />

<strong>el</strong>svb12 ¿Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te usted <strong>de</strong> ese<br />

partido con <strong>el</strong> cual simpatiza?<br />

Muy cercano Algo cercano Poco cercano<br />

116<br />

61<br />

39<br />

(75.3%) (33.3%) (23.6%)<br />

18<br />

84<br />

42<br />

(11.7%) (45.9%) (25.5%)<br />

13<br />

31<br />

78<br />

(8.4%)<br />

(16.9%) (47.3%)<br />

7<br />

7<br />

6<br />

(4.5%)<br />

154<br />

(100.0%)<br />

(3.8%)<br />

183<br />

(100.0%)<br />

(3.6%)<br />

165<br />

(100.0%)<br />

Total<br />

216<br />

(43.0%)<br />

144<br />

(28.7%)<br />

122<br />

(24.3%)<br />

20<br />

(4.0%)<br />

502<br />

(100.0%)<br />

En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.4 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>la</strong>s personas que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy cercanas al partido por<br />

<strong>el</strong> cual simpatizan, pi<strong>en</strong>san que ese partido repres<strong>en</strong>ta mucho sus intereses (75.3%), seguidos por<br />

los que opinan estar algo repres<strong>en</strong>tados (11.7%), <strong>en</strong> tercer lugar los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> poco<br />

repres<strong>en</strong>tados (8.4%), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto lugar están aqu<strong>el</strong>los que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nada repres<strong>en</strong>tados sus<br />

intereses (4.5%). Mi<strong>en</strong>tras que los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> algo cercanos al partido por <strong>el</strong> cual simpatizan,<br />

pi<strong>en</strong>san que ese partido repr<strong>en</strong>s<strong>en</strong>ta algo sus intereses (45.9%), seguidos por los que opinan estar<br />

muy repres<strong>en</strong>tados (33.3%), <strong>en</strong> tercer lugar los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> poco repres<strong>en</strong>tados (16.9%), y <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cuarto lugar están aqu<strong>el</strong>los que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nada repres<strong>en</strong>tados sus intereses (3.8%). Finalm<strong>en</strong>te,<br />

los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> poco cercanos al partido por <strong>el</strong> cual simpatizan, pi<strong>en</strong>san que ese partido<br />

repres<strong>en</strong>ta poco sus intereses (47.3%), seguidos por los que opinan estar algo repres<strong>en</strong>tados<br />

(25.5%), <strong>en</strong> tercer lugar los que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy repres<strong>en</strong>tados (23.6%), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto lugar están<br />

aqu<strong>el</strong>los que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nada repres<strong>en</strong>tados sus intereses (3.6%).<br />

8.3.3 Las valoraciones acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron dos preguntas ori<strong>en</strong>tadas a medir <strong>la</strong>s valoraciones con re<strong>la</strong>ción<br />

al funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos. Primero, cual es <strong>la</strong> opinión sobre: “ELSVB17. ¿Qué tan<br />

<strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?”. Segundo: “ELSVB14.<br />

Los partidos políticos que han perdido credibilidad ¿podrían recuperar esa credibilidad o ya no <strong>la</strong><br />

pue<strong>de</strong>n recuperar?”.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> primera pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.20 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 9.2%<br />

consi<strong>de</strong>ra que son muy <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> 34% algo <strong>de</strong>mocráticos, <strong>el</strong> 43.7% poco <strong>de</strong>mocráticos y<br />

13.1% nada <strong>de</strong>mocráticos. Prácticam<strong>en</strong>te 6 <strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados consi<strong>de</strong>ra que los partidos<br />

son poco o nada <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno.


43.7%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Qué Qué tan tan <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong>mocráticos son son los los los partidos partidos <strong>en</strong> <strong>en</strong> su su funcionami<strong>en</strong>to<br />

funcionami<strong>en</strong>to<br />

interno?<br />

interno?<br />

13.1%<br />

9.2%<br />

34.0%<br />

Muy<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Algo<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Poco<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Nada<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

Gráfico VIII.20. ¿Qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos<br />

<strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?, 2006.<br />

En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos<br />

políticos distribuida <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha.<br />

Opinión Opinión sobre sobre qué qué tan tan <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong>mocráticos son son los<br />

los<br />

partidos partidos políticos<br />

políticos<br />

Nada <strong>de</strong>mocráticos<br />

Poco <strong>de</strong>mocráticos<br />

Algo <strong>de</strong>mocráticos<br />

Muy <strong>de</strong>mocráticos<br />

1<br />

2<br />

5.2<br />

5.5<br />

5.8<br />

3<br />

6.9<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

Gráfico VIII.21. Opinión sobre qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos<br />

distribuidas <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha, 2006.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

169


170<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con respecto a <strong>la</strong> segunda pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.22 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 46.7% opina<br />

que los partidos podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 53.3% consi<strong>de</strong>ran que<br />

no <strong>la</strong> podrían recuperar.<br />

Los Los partidos partidos podrían podrían recuperar recuperar <strong>la</strong> <strong>la</strong> credibilidad credibilidad perdida<br />

perdida<br />

53.3%<br />

46.7%<br />

La podrían<br />

recuperar<br />

No <strong>la</strong> podrían<br />

recuperar<br />

Gráfico VIII.22. Opinión sobre si los partidos políticos<br />

podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida, 2006.<br />

8.3.4 Las opiniones con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyeron dos preguntas ori<strong>en</strong>tadas a medir <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>cuestados con re<strong>la</strong>ción a dos temas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>el</strong>ectoral. Primero, si estaría<br />

interesado <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos (pregunta<br />

ELSVB19). Segundo, hasta que punto aprueba que se haga una ley para obligar a los partidos<br />

políticos a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> que lo gastan (pregunta ELSVB20).<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> primera pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.23 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 30% estaría<br />

interesado <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>el</strong> 70% opina que esto es algo que compete sólo a los partidos.


70.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Interes Interes <strong>en</strong> <strong>en</strong> participar participar <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong> proceso proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

los<br />

candidatos candidatos <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los partidos<br />

partidos<br />

30.0%<br />

Sí estoy<br />

interesado<br />

Es algo que<br />

compete sólo a<br />

los partidos<br />

Gráfico VIII.23. Interés <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos, 2006.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> segunda pregunta, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.24 se pue<strong>de</strong> apreciar que <strong>el</strong> 71.6%<br />

aprueba mucho que se emita una ley para obligar a los partidos políticos a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l<br />

financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que lo gastan, <strong>en</strong> tanto<br />

que <strong>el</strong> 20% aprueba algo, <strong>el</strong> 5.3% <strong>de</strong>saprueba algo y <strong>el</strong> 3% <strong>de</strong>saprueba mucho. Prácticam<strong>en</strong>te 9<br />

<strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados apoya que se emita una ley que regule <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos<br />

políticos.<br />

171


172<br />

20.0%<br />

5.3%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Aprobación Aprobación <strong>de</strong> <strong>de</strong> una una ley ley que que regule regule <strong>el</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

los<br />

partidos partidos políticos<br />

políticos<br />

71.6%<br />

3.0%<br />

Aprueba mucho<br />

Aprueba algo<br />

Desaprueba algo<br />

Desaprueba<br />

mucho<br />

Gráfico VIII.24. Aprobación a que se emita una ley que regule<br />

<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos políticos, 2006.<br />

8.4 Ori<strong>en</strong>taciones <strong>política</strong>s<br />

Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>política</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, vamos a utilizar <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

pregunta: “ELSVB7. ¿Por cuál partido votó para diputado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones?”. Para<br />

simplificar <strong>el</strong> análisis se ha creado una nueva variable (ELSVB7R) <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se han <strong>el</strong>iminado<br />

<strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta ninguno, voto nulo/voto <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, no sabe/no respon<strong>de</strong>, y a<strong>de</strong>más se<br />

han <strong>el</strong>iminado aqu<strong>el</strong>los que no aplica por no haber votado, <strong>de</strong>jando únicam<strong>en</strong>te a los que votaron<br />

por ARENA, <strong>el</strong> FMLN y “Otros” (se incluye <strong>en</strong> esta categoría a <strong>la</strong> coalición CDU-PDC, PCN y<br />

PNL). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.5 se pue<strong>de</strong>n observar los resultados.<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.5. Partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.<br />

Válidos<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

ARENA 302 17.5 36.2<br />

FMLN 376 21.7 45.1<br />

Otros 156 9.0 18.7<br />

Total 834 48.2 100.0<br />

Perdidos Sistema 895 51.8<br />

Total 1729 100.0


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Este resultado es razonablem<strong>en</strong>te cercano al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

FMLN obtuvo <strong>el</strong> 39.28% <strong>de</strong> los votos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aparece 45.1%, es <strong>de</strong>cir, con un 5.82% <strong>de</strong><br />

más; ARENA obtuvo <strong>el</strong> 39.20% <strong>de</strong> los votos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aparece con 36.2%, es <strong>de</strong>cir, con<br />

un 3% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os; mi<strong>en</strong>tras que los otros partidos (CDU, PDC, PCN y PNL) obtuvieron 21.49%,<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta aparec<strong>en</strong> con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> voto <strong>de</strong> 18.7%, es <strong>de</strong>cir con un 2.79% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VIII.25 se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>la</strong> auto ubicación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

izquierda (1) – <strong>de</strong>recha (10) cuyo promedio es <strong>de</strong> 5.74, es <strong>de</strong>cir, i<strong>de</strong>ológicam<strong>en</strong>te ligeram<strong>en</strong>te<br />

cargado hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha.<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

1<br />

izquierda<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

Gráfico VIII.25. I<strong>de</strong>ología, 2006.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

Derecha<br />

Gracias a que esta pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2004, es posible pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Gráfico VIII.26 los resultados para 2004 y 2006. Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda –<br />

<strong>de</strong>recha estaba más cargada a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>en</strong> 2004, con un promedio <strong>de</strong> 6.91.<br />

173


174<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

35%<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

1<br />

Izquier<br />

da<br />

2<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

Derech<br />

a<br />

Gráfico VIII.26. I<strong>de</strong>ología, 2004 y 2006.<br />

Un aspecto interesante resulta <strong>de</strong>l cruce <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable i<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha) con <strong>la</strong><br />

prefer<strong>en</strong>cia <strong>política</strong> (partidos). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.6 se pue<strong>de</strong> observar <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> ambas variables.<br />

Como se ha seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología es 5.74 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1-10, es<br />

<strong>de</strong>cir un poco cargado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha.<br />

Año<br />

2004<br />

2006


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.6. Cruce <strong>en</strong>tre i<strong>de</strong>ología y partido por <strong>el</strong> que votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> 2006.<br />

(ELSVB7R) Partido por <strong>el</strong> que voto <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas 2006 recodificada<br />

l1 Esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha<br />

Total<br />

1 Izquierda<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10 Derecha<br />

ARENA FMLN Otros<br />

5<br />

109<br />

8<br />

(1.9%) (31.0%) (6.3%)<br />

1<br />

41<br />

4<br />

(.4%) (11.6%) (3.2%)<br />

4<br />

49<br />

6<br />

(1.5%) (13.9%) (4.8%)<br />

7<br />

31<br />

8<br />

(2.6%) (8.8%) (6.3%)<br />

32<br />

70<br />

28<br />

(12.0%) (19.9%) (22.2%)<br />

22<br />

14<br />

18<br />

(8.2%) (4.0%) (14.3%)<br />

30<br />

18<br />

13<br />

(11.2%) (5.1%) (10.3%)<br />

43<br />

9<br />

11<br />

(16.1%) (2.6%) (8.7%)<br />

24<br />

4<br />

6<br />

(9.0%) (1.1%) (4.8%)<br />

99<br />

7<br />

24<br />

(37.1%) (2.0%) (19.0%)<br />

267<br />

352<br />

126<br />

(100.0%) (100.0%) (100.0%)<br />

Total<br />

122<br />

(16.4%)<br />

46<br />

(6.2%)<br />

59<br />

(7.9%)<br />

46<br />

(6.2%)<br />

130<br />

(17.4%)<br />

54<br />

(7.2%)<br />

61<br />

(8.2%)<br />

63<br />

(8.5%)<br />

34<br />

(4.6%)<br />

130<br />

(17.4%)<br />

745<br />

(100.0%)<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VIII.27 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha (1-10)<br />

para <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias partidarias, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> partido por <strong>el</strong> que se votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006. El FMLN ti<strong>en</strong>e una media <strong>de</strong> 3.4, otros partidos <strong>de</strong> 6.2 y ARENA <strong>de</strong> 7.9, <strong>en</strong><br />

tanto que <strong>la</strong> media para todos los <strong>en</strong>cuestados sería 5.5.<br />

175


176<br />

Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas legis<strong>la</strong>tivas 2006<br />

2006<br />

FMLN<br />

Otros<br />

ARENA<br />

1<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

3.4<br />

2<br />

3<br />

6.2<br />

4<br />

7.9<br />

5<br />

Promedio Promedio Promedio <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

Gráfico VIII.27. Promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> izquierda – <strong>de</strong>recha<br />

según <strong>el</strong> partido votado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> 2006.<br />

En <strong>el</strong> Gráfico VIII.28 se pue<strong>de</strong> apreciar visualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cruce <strong>en</strong>tre ambas variables, tanto <strong>el</strong><br />

promedio como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar para cada partido. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los partidarios <strong>de</strong>l FMLN<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una media <strong>de</strong> 3.4, aunque con un rango bastante focalizado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los otros<br />

partidos, su media es 6.2, aunque su rango es un poco más disperso. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los partidarios<br />

<strong>de</strong> ARENA ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una media <strong>de</strong> 7.9, aunque con un rango bastante focalizado.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10


Partido Partido por por <strong>el</strong> <strong>el</strong> que que votó votó <strong>el</strong>ecciones <strong>el</strong>ecciones legis<strong>la</strong>tivas<br />

legis<strong>la</strong>tivas<br />

2006<br />

2006<br />

Otros<br />

FMLN<br />

ARENA<br />

1<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> izquierda izquierda - - <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>recha<br />

95% IC<br />

Gráfico VIII.28. Partido prefer<strong>en</strong>cia según i<strong>de</strong>ología, 2006. 102<br />

8.5 Valoraciones sobre <strong>el</strong> gobierno<br />

En <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una pregunta ori<strong>en</strong>tada a captar <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados<br />

con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca. Se preguntó: “M1. Y hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l actual gobierno, diría usted que <strong>el</strong> trabajo que está realizando <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte Antonio<br />

Saca es: (1) muy bu<strong>en</strong>o, (2) bu<strong>en</strong>o, (3) ni bu<strong>en</strong>o ni malo (regu<strong>la</strong>r), (4) malo, (5) muy malo<br />

(pésimo) y (8) NS/NR”. En <strong>el</strong> Gráfico VIII.29 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>el</strong> 5.9% lo evalúa muy<br />

bu<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> 33.5% bu<strong>en</strong>o, <strong>el</strong> 36.4% ni bu<strong>en</strong>o ni malo, <strong>el</strong> 14.8% malo y <strong>el</strong> 9.4% muy malo.<br />

102 El gráfico muestra <strong>el</strong> promedio y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar para cada partido político.<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

177


178<br />

14.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Evaluación Evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l trabajo trabajo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

Saca<br />

9.4%<br />

36.4%<br />

5.9%<br />

33.5%<br />

Muy bu<strong>en</strong>o<br />

Bu<strong>en</strong>o<br />

Ni bu<strong>en</strong>o, ni<br />

malo (regu<strong>la</strong>r)<br />

Malo<br />

Muy malo<br />

(pésimo)<br />

Gráfico VIII.29. Evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Saca, 2006.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario se incluyó una batería <strong>de</strong> seis preguntas para evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l<br />

gobierno. En una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 7 puntos, se preguntó:<br />

“N1. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> pobreza.<br />

N3. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual promueve y protege los principios<br />

<strong>de</strong>mocráticos.<br />

N9. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno.<br />

N10. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual protege los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

N11. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual mejora <strong>la</strong> seguridad ciudadana.<br />

N12. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo”.<br />

Para facilitar <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> los datos, se transformaron <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> un<br />

formato 0-100, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico VIII.30 se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> promedio para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas,<br />

cuyos promedios son los sigui<strong>en</strong>tes: 49.4 protege <strong>de</strong>rechos humanos, 48.7 mejora <strong>la</strong> seguridad<br />

ciudadana, 47.1 protege principios <strong>de</strong>mocráticos, 40.5 combate <strong>la</strong> corrupción, 38.7 combate a <strong>la</strong><br />

pobreza y 36.7 combate <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo.


Promedio Promedio (esca<strong>la</strong> (esca<strong>la</strong> 0-100) 0-100)<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

49.4<br />

protege<br />

<strong>de</strong>rechos<br />

humanos<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

48.7<br />

mejora <strong>la</strong><br />

seguridad<br />

ciudadana<br />

47.1<br />

Protege<br />

principios<br />

<strong>de</strong>mocráticos<br />

40.5<br />

combate <strong>la</strong><br />

corrupción<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

38.7<br />

Combate a <strong>la</strong><br />

pobreza<br />

36.7<br />

combate <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo<br />

Gráfico VIII.30. Serie <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l gobierno, 2006.<br />

Al analizar los datos obt<strong>en</strong>idos para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Salvador <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> este estudio<br />

comparativo para 2006, t<strong>en</strong>emos que El Salvador se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo grupo <strong>de</strong> países con un<br />

niv<strong>el</strong> más alto <strong>de</strong> eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno, 103 ubicándose <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> República Dominicana,<br />

Chile, Colombia y México.<br />

103 Se han integrado <strong>la</strong>s seis preguntas <strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> con un formato 0-100.<br />

179


8.6 Conclusiones<br />

180<br />

Ecuador<br />

Haiti<br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Peru<br />

Jamaica<br />

Panama<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Mexico<br />

Colombia<br />

Chile<br />

Dominican Rep.<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

21.5<br />

31.8<br />

32.2<br />

32.2<br />

33.8<br />

33.8<br />

37.5<br />

40.7<br />

43.1<br />

43.8<br />

43.9<br />

20<br />

48.9<br />

51.4<br />

55.0<br />

40<br />

60<br />

Eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% CI<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Gráfico VIII.31. Eficacia <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> turno, 2006.<br />

En este capítulo se ha mostrado que son ocho los principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

voto: <strong>el</strong> estrato pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, si ha trabajado<br />

para algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones, <strong>el</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>, <strong>la</strong> edad, si<br />

simpatiza con algún partido político, <strong>la</strong> valoración si <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones pasadas<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l pueblo y <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to político.<br />

Al preguntarle al <strong>salvador</strong>eño por que él no votó, se seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> primer lugar los problemas personales<br />

(no t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> edad, 19.3%; <strong>en</strong>fermedad, 13.3%; y t<strong>en</strong>er que trabajar, 10.2%) o técnicos (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong><br />

DUI, 18.4%); y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones (17%) o no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

(9.2%). Mi<strong>en</strong>tras que al preguntarle acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuáles otros no votaron, colocan <strong>en</strong><br />

primer lugar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés para ir a votar (34.8%), no creer <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema (31.7%) o que no le<br />

gustaba ningún candidato (8.6%), mi<strong>en</strong>tras que los problemas personales o técnicos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

segundo lugar (no t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> DUI, 6.3%; <strong>en</strong>fermedad, 4.6%; y t<strong>en</strong>er que trabajar, 3.8%).<br />

Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran un bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los partidos políticos, y éste ha<br />

disminuido <strong>en</strong>tre 2004 y 2006.<br />

A<strong>de</strong>más, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s valoraciones <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados acerca <strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

partidos. Prácticam<strong>en</strong>te 6 <strong>de</strong> cada 10 <strong>en</strong>cuestados consi<strong>de</strong>ra que los partidos son poco o nada<br />

<strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno; y <strong>el</strong> 46.7% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados opina que los partidos<br />

podrían recuperar <strong>la</strong> credibilidad perdida.<br />

Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los partidos políticos, prácticam<strong>en</strong>te 9 <strong>de</strong><br />

cada 10 <strong>en</strong>cuestados aprueba que se emita una ley que lo regule.<br />

80


IX. Capital social y <strong>de</strong>mocracia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Según <strong>el</strong> Banco Mundial <strong>el</strong> capital social “se refiere a <strong>la</strong>s instituciones, re<strong>la</strong>ciones y normas que<br />

conforman <strong>la</strong> calidad y cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones sociales <strong>de</strong> una sociedad”. El Banco agrega<br />

que <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l capital social es que “numerosos estudios <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong> cohesión<br />

social es un factor crítico para que <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s prosper<strong>en</strong> económicam<strong>en</strong>te y para que <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sea sost<strong>en</strong>ible”. 104 Des<strong>de</strong> esta <strong>de</strong>finición, y otras más, se han impulsado innumerables<br />

programas <strong>de</strong> cooperación y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países más pobres, que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

buscan fortalecer <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y los vínculos comunitarios <strong>de</strong> los lugares <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se implem<strong>en</strong>tan<br />

los proyectos. 105 Por ejemplo, <strong>el</strong> Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID) ha echado a andar un<br />

programa l<strong>la</strong>mado “Iniciativa Interamericana <strong>de</strong> Capital Social, Ética y Desarrollo” con <strong>el</strong> cual se<br />

propone fortalecer los valores éticos y <strong>el</strong> capital social <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Por su parte, <strong>el</strong> Banco<br />

Mundial ti<strong>en</strong>e una página <strong>en</strong> su sitio web sobre pobreza <strong>de</strong>dicada al tema <strong>de</strong>l capital social, 106<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong> sus programas están abordados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> marco teórico que brinda <strong>la</strong><br />

noción <strong>de</strong> capital social.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> realidad existe una falta <strong>de</strong> acuerdo sobre lo que constituye <strong>el</strong> capital social,<br />

pero eso no ha impedido que <strong>el</strong> mismo sea utilizado ampliam<strong>en</strong>te no sólo como forma <strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r académicam<strong>en</strong>te lo que hace que unas comunida<strong>de</strong>s o socieda<strong>de</strong>s sean más o m<strong>en</strong>os<br />

exitosas <strong>en</strong> términos económicos y sociales, sino también para impulsar <strong>política</strong>s públicas. Sobre<br />

esta línea muchos países están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>política</strong>s <strong>de</strong>stinadas específicam<strong>en</strong>te a crear,<br />

fom<strong>en</strong>tar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>el</strong> capital social como base para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. 107<br />

Pero volvi<strong>en</strong>do al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eral sobre un concepto<br />

básico parece aún algo remoto, muchos investigadores y académicos se refier<strong>en</strong> al capital social<br />

<strong>en</strong>fatizando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos, así como también <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> diversos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social y <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Confianza interpersonal, confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y participación <strong>en</strong> organizaciones serían<br />

los ejes sobre los cuales se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> trabajar fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños.<br />

Pocos investigadores han puesto <strong>en</strong> duda <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los factores que conforman <strong>el</strong><br />

constructo o <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> capital social a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué unas socieda<strong>de</strong>s o<br />

comunida<strong>de</strong>s humanas son más exitosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> sus objetivos que otras. Más allá<br />

<strong>de</strong> si capital social se restringe sólo a <strong>la</strong> confianza interpersonal, o incluye <strong>la</strong> participación <strong>en</strong><br />

organizaciones y re<strong>de</strong>s sociales, o <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> control social, es c<strong>la</strong>ro que para que una<br />

comunidad funcione se necesitan ciertos niv<strong>el</strong>es básicos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre sus integrantes, y<br />

parece obvio que para muchos propósitos es mucho mejor que una comunidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

organizada y sus miembros participando activam<strong>en</strong>te a que esté <strong>de</strong>sorganizada y que no haya<br />

coordinación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus miembros.<br />

104 Ver Banco Mundial, s/f, sitio Web.<br />

105 Ver: http://www.iadb.org/etica.<br />

106 Ver :http://www.worldbank.org/poverty/scapital/in<strong>de</strong>x.htm.<br />

107 Véase: Kliksberg, B. (1999). “Capital social y <strong>cultura</strong>, c<strong>la</strong>ves es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo”. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL 69, p 85-102.<br />

Véase también: Policy Research Iniciative (PRI Project). (2003). “Social Capital Workshop. Concepts, Measurem<strong>en</strong>t and<br />

Policy Implications”. (Mimeo).<br />

181


182<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En El Salvador, exist<strong>en</strong> algunos estudios sobre capital social. El informe <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

<strong>de</strong> 2001 <strong>en</strong> El Salvador, por ejemplo, se basó <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong>l capital social para evaluar los<br />

avances <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este país. Luego, otros estudios sobre capital social y dinámicas<br />

locales publicados por <strong>la</strong> Facultad Latinoamericana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales (FLACSO) y <strong>el</strong><br />

Programa Salvadoreño <strong>de</strong> Investigación sobre Desarrollo y Medio Ambi<strong>en</strong>te (PRISMA), y otros<br />

sobre viol<strong>en</strong>cia, pandil<strong>la</strong>s y capital social publicado por <strong>la</strong> UCA, han añadido conocimi<strong>en</strong>to<br />

sobre esta temática <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. 108<br />

La importancia <strong>de</strong>l capital social con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> un<br />

trabajo sobre capital social llevado a cabo <strong>en</strong> Honduras: “<strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los ciudadanos<br />

confían y cooperan los unos con los otros, propician gobiernos más responsables y efici<strong>en</strong>tes,<br />

con lo cual aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ofrecer bi<strong>en</strong>es públicos <strong>de</strong> mayor calidad, y <strong>de</strong> esta manera<br />

se crean mejores condiciones para una <strong>de</strong>mocracia incluy<strong>en</strong>te y un <strong>de</strong>sarrollo más ac<strong>el</strong>erado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad”. 109<br />

En este capítulo se explorará <strong>el</strong> capital social <strong>en</strong> El Salvador, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido éste como <strong>el</strong> constructo<br />

formado por <strong>la</strong> confianza interpersonal, <strong>la</strong> confianza institucional y <strong>la</strong> participación ciudadana.<br />

Se examinarán los resultados <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> 2006, y <strong>en</strong> algunos casos, se harán comparaciones<br />

con 2004, que re<strong>la</strong>cionan <strong>el</strong> capital social con <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> que son<br />

importantes para <strong>el</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una <strong>de</strong>mocracia. En primer lugar, se revisan los resultados<br />

sobre <strong>la</strong> confianza interpersonal <strong>en</strong> <strong>el</strong> país; <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo apartado se hace lo mismo con los<br />

ítems que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones; <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer apartado se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>el</strong><br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación cívica <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños; <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuarto se aborda <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

capital social y <strong>de</strong>mocracia. Finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> quinto se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

9.1 La confianza interpersonal <strong>en</strong> El Salvador<br />

El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas fue abordado utilizando fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te una<br />

pregunta <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario <strong>salvador</strong>eño. La pregunta sobre <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos fue<br />

formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: “IT1. Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquí, ¿diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> su comunidad es…? (1) Muy confiable (2) Algo confiable (3) Poco confiable (4) Nada<br />

confiable (8) NS.”<br />

108<br />

Pérez Sáinz, Juan Pablo; Andra<strong>de</strong> Eekoff, Katharine. (2001). Capital social y artesanía <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador:<br />

FLACSO-Programa El Salvador.<br />

Gómez, Ileana. (2002). Capital social, estrategias <strong>de</strong> vida y gestión ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> El Salvador: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad La<br />

Montañona. San Salvador: Fundación PRISMA.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Pandil<strong>la</strong>s y capital social. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA) 637-638, 1099-1118.<br />

109<br />

Lundwall, Jonna María. (2003). El capital social y su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia local y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización exitosa: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Honduras. Tegucigalpa: PNUD.


25.8%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquí, ¿diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />

comunidad es...?<br />

Muy confiable<br />

10.8%<br />

28.3%<br />

35.1%<br />

Algo confiable<br />

Poco confiable<br />

Nada confiable<br />

Gráfico IX.1. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, 2006.<br />

Un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños, <strong>el</strong> 35.1%, dijo t<strong>en</strong>er mucha confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su comunidad, <strong>el</strong> 28.3% señaló t<strong>en</strong>er algo <strong>de</strong> confianza, <strong>el</strong> 25.8% dijo t<strong>en</strong>er algo <strong>de</strong><br />

confianza y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 10.8% <strong>de</strong> los ciudadanos consultados seña<strong>la</strong>ron ninguna confianza.<br />

Dicha distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas sugiere que, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales los <strong>salvador</strong>eños no<br />

pose<strong>en</strong> mucha confianza <strong>en</strong> sus propios vecinos. Sin embargo, <strong>en</strong> términos comparativos con<br />

otros países, El Salvador se ubica <strong>en</strong>tre los países con más confianza interpersonal.<br />

Para po<strong>de</strong>r hacer esta comparación, <strong>la</strong> pregunta fue convertida a una so<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> sobre confianza<br />

interpersonal (<strong>en</strong> <strong>el</strong> formato 0-100), que buscaba reflejar una medida g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos <strong>en</strong>tre sí. Ese ejercicio arrojó que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un promedio <strong>de</strong><br />

confianza que alcanza <strong>el</strong> puntaje <strong>de</strong> 62.2, prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> cuarto más alto <strong>de</strong> todos los países<br />

incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> 2006 (ver Gráfico IX.2).<br />

183


184<br />

Haití<br />

Perú<br />

Bolivia<br />

Panamá<br />

Ecuador<br />

México<br />

Jamaica<br />

Chile<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

República Dominicana<br />

El Salvador<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Honduras<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

42.1<br />

43.0<br />

20<br />

47.0<br />

49.4<br />

53.9<br />

58.6<br />

58.9<br />

58.9<br />

59.1<br />

60.2<br />

60.4<br />

62.2<br />

62.7<br />

67.0<br />

67.2<br />

40<br />

Confianza interpersonal<br />

Fu<strong>en</strong>te: LAPOP<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.2. Confianza interpersonal <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Una comparación <strong>de</strong> estos datos con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l año 2004 no reve<strong>la</strong> ninguna<br />

difer<strong>en</strong>cia estadísticam<strong>en</strong>te significativa, lo cual indica que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños no se han modificado <strong>en</strong> los últimos años. En 2004, <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong><br />

confianza interpersonal era <strong>de</strong> 62.8, <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio es <strong>de</strong> 62.2, con lo cual <strong>la</strong> variación es<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un punto.<br />

Pasando a otro tema, ¿qué tipo <strong>de</strong> personas son <strong>la</strong>s que expresan los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

confianza interpersonal <strong>en</strong> El Salvador? Los datos seña<strong>la</strong>ron tres variables <strong>de</strong>mográficas que<br />

están particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te asociadas a <strong>la</strong> confianza interpersonal <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños: <strong>el</strong> género, <strong>la</strong><br />

edad y <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> vive <strong>el</strong> <strong>en</strong>cuestado.<br />

En <strong>el</strong> primer caso, los resultados indican, como se muestra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.3, que los hombres<br />

confían más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que les ro<strong>de</strong>an que <strong>la</strong>s mujeres. Las personas <strong>de</strong>l sexo masculino<br />

puntuaron un promedio <strong>de</strong> 64.8 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s mujeres<br />

obtuvieron 59.8. Aunque <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia no parece ser tan amplia, los intervalos <strong>de</strong> confianza<br />

muestran que <strong>la</strong> misma es lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong> como para permitir hab<strong>la</strong>r que los grupos <strong>de</strong><br />

género se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, los datos muestran que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan con más<br />

años <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong> esa medida adquier<strong>en</strong> más confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más. Los <strong>salvador</strong>eños m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 25 años obtuvieron un promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal <strong>de</strong> 59 (<strong>de</strong> 0 a 100), <strong>el</strong><br />

mismo sube a 62 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 35 y 45 años y llega a más <strong>de</strong> 68 puntos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> 45 años <strong>de</strong> edad. Dicho <strong>de</strong> otra forma, <strong>la</strong>s personas jóv<strong>en</strong>es parec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sconfiar más <strong>de</strong> sus conciudadanos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> mayor edad su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er más<br />

confianza interpersonal.<br />

60


Promedio esca<strong>la</strong> confianza interpersonal<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

64.8<br />

Hombre<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

59.8<br />

Mujer<br />

Gráfico IX.3. Confianza interpersonal según género, 2006.<br />

Pero una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que resultaron con los datos más interesantes es <strong>la</strong> que se refiere al<br />

tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Los datos muestran que <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas es más pequeño, <strong>en</strong> esa medida aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más, <strong>de</strong> tal<br />

manera que los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, como los pueblos o cantones; mi<strong>en</strong>tras que sitios <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> confianza es m<strong>en</strong>or son <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s. Esto se traduce <strong>en</strong> una difer<strong>en</strong>cia mucho más<br />

c<strong>la</strong>ra, con fines expositivos, cuando se cruza <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> zona <strong>de</strong>l país y confianza<br />

interpersonal. 110 Como era <strong>de</strong> esperarse <strong>en</strong> base a los resultados anteriores, <strong>la</strong>s personas que<br />

viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales expresaron mucha más confianza <strong>en</strong> sus vecinos que <strong>la</strong>s personas que<br />

viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s 111 (ver Gráfico IX.4).<br />

110 En lugar <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> gráfico mostrando los datos según tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se <strong>de</strong>cidió mostrar <strong>el</strong> gráfico que muestra <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona urbana o rural. La razón <strong>de</strong> esto es que <strong>el</strong> segundo pres<strong>en</strong>ta más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> localidad que <strong>el</strong> primero. Aunque <strong>el</strong> primero ti<strong>en</strong>e significancia estadística, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> barras<br />

<strong>en</strong> él aparec<strong>en</strong> tras<strong>la</strong>padas por los intervalos <strong>de</strong> confianza y muestran que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal se da <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales y <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> distinto tamaño.<br />

111 Se <strong>de</strong>be recordar que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s. Solo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San<br />

Salvador vive más <strong>de</strong>l 30% <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña, con un aproximado <strong>de</strong>l 15% adicional vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong>l país.<br />

185


186<br />

Promedio esca<strong>la</strong> confianza interpersonal<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

58.8<br />

Urbano<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

67.3<br />

Rural<br />

Gráfico IX.4. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza interpersonal según <strong>el</strong> carácter<br />

urbano/rural <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, 2006.<br />

Las variables anteriores constituy<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones personales que afectan<br />

<strong>la</strong> confianza interpersonal <strong>en</strong>tre los <strong>salvador</strong>eños, pero no son <strong>la</strong>s únicas. Un par <strong>de</strong> variables<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> inseguridad personal aparec<strong>en</strong> como significativas <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

confianza interpersonal, estas son, <strong>la</strong> afectación <strong>de</strong>l barrio por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s y <strong>la</strong><br />

percepción sobre <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados erosiona <strong>la</strong> confianza interpersonal. Las personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

barrios que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> maras, o que no reportan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandil<strong>la</strong>s, puntúan un promedio <strong>de</strong><br />

69.3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l promedio nacional (62.2); estos puntajes se reduc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que los <strong>en</strong>cuestados reportan una creci<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pandilleros <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad. Así, los promedios bajan a 60.8 <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong>e pocos problemas con <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s (60.8), disminuy<strong>en</strong> aún más <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> “algo” <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s<br />

(54.5), y llegan a su niv<strong>el</strong> más bajo (44.7) <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es reportan su barrio como muy afectado<br />

por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s.


Promedio esca<strong>la</strong> confianza interpersonal<br />

(0-100)<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

69.3<br />

Nada<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

60.8<br />

Poco<br />

Algo<br />

Mucho<br />

¿Hasta qué punto diría que su barrio está afectado por <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.5. Confianza interpersonal según afectación por pandil<strong>la</strong>s, 2006.<br />

Lo anterior significa que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s no solo afecta <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones y <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema político como se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo seis, sino también afecta <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los ciudadanos <strong>de</strong>teriorando <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l<br />

capital social, esto ti<strong>en</strong>e un impacto importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones que favorec<strong>en</strong> una <strong>cultura</strong><br />

<strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática. Sin confianza interpersonal, los ciudadanos pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar difícil<br />

construir proyectos e iniciativas comunitarias que promuevan su <strong>de</strong>sarrollo y que facilit<strong>en</strong> su<br />

interacción con <strong>la</strong>s instituciones.<br />

Pero <strong>la</strong> confianza interpersonal se ve afectada a<strong>de</strong>más por otro factor <strong>de</strong>l contexto que involucra<br />

directam<strong>en</strong>te a una institución fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema y <strong>en</strong> los mismos<br />

ciudadanos, esta institución es <strong>la</strong> policía. Preguntados sobre <strong>la</strong> percepción que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>el</strong> rol<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> su comunidad, los ciudadanos ofrecieron respuestas que, al cruzar<strong>la</strong>s con los<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal, indican que <strong>la</strong> última se reduce <strong>de</strong> forma substancial allí <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía es vista como involucrada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. Las personas que reportan que <strong>la</strong><br />

policía <strong>de</strong> su comunidad les protege <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un niv<strong>el</strong> mayor <strong>de</strong><br />

confianza <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los (68.6) que <strong>la</strong>s personas que reportan <strong>el</strong> involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia (56).<br />

En resum<strong>en</strong>, estos resultados sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sorganización comunitaria g<strong>en</strong>erada por niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> inseguridad, afectan s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s para po<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a los problemas comunitarios. Por <strong>el</strong>lo, no es<br />

extraño que, por <strong>el</strong> otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas aparezca asociada con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

legitimidad <strong>de</strong>l sistema, <strong>en</strong> concreto, con <strong>el</strong> apoyo al sistema y con <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

54.5<br />

44.7<br />

187


188<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo a los resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.6, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre los ciudadanos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>el</strong> apoyo al sistema y con <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong>l<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia: a más confianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas, más apoyo al sistema y<br />

más aprobación <strong>de</strong> cómo funciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador. Lo anterior pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza interpersonal para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> este país.<br />

Promedio (0-100)<br />

60<br />

55<br />

50<br />

45<br />

40<br />

Nada<br />

confiable<br />

Poco<br />

confiable<br />

Algo<br />

confiable<br />

Muy<br />

confiable<br />

¿Diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su comunidad es...?<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Satisfacción<br />

con <strong>de</strong>mocracia<br />

Gráfico IX.6. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según confianza interpersonal, 2006.<br />

9.2 Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

A pesar <strong>de</strong> que ya se abordó <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza institucional <strong>en</strong> <strong>el</strong> Capítulo IV <strong>de</strong> este<br />

estudio, <strong>en</strong> este apartado se hará un exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo que significa <strong>la</strong> confianza como<br />

compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l capital social. Una esca<strong>la</strong> e<strong>la</strong>borada a partir <strong>de</strong> los reactivos <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones que son comunes a todos los países participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición 2006 <strong>de</strong>l Proyecto<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> Opinión Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Van<strong>de</strong>rbilt, refleja que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong><br />

confianza institucional para El Salvador es <strong>de</strong> 53.4 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100) para <strong>el</strong> año 2006,<br />

uno que lo ubica a niv<strong>el</strong> intermedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> México, Costa Rica, Colombia,<br />

República Dominicana y Chile.


México<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

Rep. Dom.<br />

Chile<br />

El Salvador<br />

Bolivia<br />

Jamaica<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

0.00<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

37.1<br />

20.00<br />

55.1<br />

54.8<br />

53.4<br />

50.0<br />

49.8<br />

48.2<br />

48.1<br />

47.6<br />

45.5<br />

44.3<br />

57.9<br />

56.3<br />

55.6<br />

40.00<br />

60.00<br />

Promedio esca<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> instituciones (0-<br />

100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.7. Confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Los datos sobre <strong>la</strong> confianza institucional, sin embargo, reve<strong>la</strong>n que <strong>la</strong> misma se habría reducido<br />

con respecto a 2004. En <strong>el</strong> Gráfico IX.8 se pue<strong>de</strong> ver que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> confianza institucional<br />

manifestada por los <strong>salvador</strong>eños <strong>en</strong> 2004 era <strong>de</strong> 59.8 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100); este se redujo a<br />

53.4 <strong>en</strong> 2006, lo cual es coher<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>el</strong> apoyo al sistema reportada <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Capítulo IV. Dicho <strong>de</strong> otra forma, <strong>en</strong> 2006 los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que <strong>la</strong> que t<strong>en</strong>ían dos años antes.<br />

Año<br />

2006<br />

189


190<br />

Promedio esca<strong>la</strong> confianza instituciones<br />

(0-100)<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

59.8<br />

2004<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

53.4<br />

2006<br />

Gráfico IX.8. Confianza <strong>en</strong> instituciones según año, 2004 y 2006.<br />

Como era <strong>de</strong> esperarse, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza institucional se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran fuertem<strong>en</strong>te ligados<br />

al apoyo al sistema político y a <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Esto<br />

pue<strong>de</strong> resultar tautológico, consi<strong>de</strong>rando que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones constituye <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

fondo un niv<strong>el</strong> más específico <strong>de</strong> apoyo al sistema. Sin embargo, esto no siempre es así<br />

necesariam<strong>en</strong>te. Como lo han sugerido algunos estudios <strong>de</strong> <strong>política</strong> comparada, 112 <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong><br />

estar muy <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantada con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y expresar bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

confianza específica <strong>en</strong> <strong>el</strong>los y aún así apoyar activam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to político más g<strong>en</strong>eral,<br />

y a<strong>de</strong>más apoyar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es importante o s<strong>en</strong>tirse satisfecha con <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus instituciones. En <strong>el</strong> caso <strong>salvador</strong>eño,<br />

sin embargo, los datos nos muestran que <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones contribuye a mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>en</strong> su conjunto y <strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

112 Véase: Norris, Pippa. 1999. Critical Citiz<strong>en</strong>s. Global Support for Democratic Governance. Oxford: Oxford University Press.


Promedio esca<strong>la</strong>s (0-100)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

9.3 Participación cívica<br />

Baja<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Mediana<br />

Confianza <strong>en</strong> instituciones<br />

Alta<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Satisfacción<br />

con <strong>de</strong>mocracia<br />

Gráfico IX.9. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones, 2006.<br />

El otro compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l capital social es <strong>la</strong> participación ciudadana. Para medir esta<br />

condición se utilizaron diversas preguntas <strong>de</strong>l cuestionario que medían <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reuniones,<br />

<strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a organizaciones o <strong>la</strong> participación a diversos tipos <strong>de</strong> reuniones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gobierno (alcaldía, legis<strong>la</strong>tura, ministerios). Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas<br />

se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.10. 113 Los <strong>salvador</strong>eños participan mucho más <strong>en</strong> organizaciones<br />

r<strong>el</strong>igiosas (37.6), su<strong>el</strong><strong>en</strong> contribuir más con los problemas <strong>de</strong> su comunidad (34.8) y asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s<br />

reuniones <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia <strong>de</strong> sus hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s (25.8) con más frecu<strong>en</strong>cia que otras<br />

cosas. En este punto, los resultados <strong>salvador</strong>eños se asemejan mucho a los <strong>de</strong> otros países<br />

incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ronda <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> 2006. Con todo, los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral no<br />

parec<strong>en</strong> ser muy altos. Aparte <strong>de</strong> los tres primeros tipos <strong>de</strong> participación (reuniones r<strong>el</strong>igiosas,<br />

contribuir a resolver los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y asistir a reuniones <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia),<br />

no más <strong>de</strong>l 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción su<strong>el</strong>e participar <strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s. Más aún, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

con un c<strong>la</strong>ro s<strong>en</strong>tido político, como reuniones sindicales, gremiales o <strong>de</strong> partidos políticos, no<br />

reún<strong>en</strong> a más <strong>de</strong>l 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta <strong>salvador</strong>eña; mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s peticiones a <strong>la</strong>s<br />

instituciones gubernam<strong>en</strong>tales no superan <strong>el</strong> 10%, con los gobiernos municipales como <strong>la</strong> gran<br />

excepción.<br />

113 Los resultados han sido modificados a un formato <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100 para homologar su lectura. Algunas preguntas<br />

permitían diversos tipos <strong>de</strong> respuesta como “asiste una vez a <strong>la</strong> semana”, “una vez al mes”, “nunca”, etc.; mi<strong>en</strong>tras que otras<br />

solo permitían respuestas <strong>de</strong> “sí” o “no”. La esca<strong>la</strong> indica que <strong>la</strong> mayor participación se acercaría al 100, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>or participación al 0.<br />

191


192<br />

Reunión sindicato<br />

Reunión partido político<br />

Reunión gremial<br />

Petición ayuda diputado<br />

Petición ayuda gobierno<br />

Reunión municipal<br />

Reunión comunidad<br />

Petición a gobierno local<br />

Petición ayuda gobierno local<br />

Reunión padres familia<br />

Contribuido con comunidad<br />

Reunión r<strong>el</strong>igiosa<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

0.8<br />

4.4<br />

4.9<br />

5.9<br />

9.2<br />

10.7<br />

13.6<br />

19.8<br />

10<br />

23.7<br />

25.8<br />

34.8<br />

37.6<br />

20<br />

Promedios esca<strong>la</strong> (0-100)<br />

Gráfico IX.10. Promedios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas sobre participación cívica, 2006.<br />

Tomando como base <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estos ítems, se formó una esca<strong>la</strong> que reflejara <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

participación ciudadana <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños. 114 Estos ítems (que no son todos los que se exhib<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico anterior) son: 115<br />

CP5. ¿En <strong>el</strong> último año usted ha contribuido o ha tratado <strong>de</strong> contribuir para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> algún problema <strong>de</strong> su<br />

comunidad o <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong> su barrio?<br />

CP8. ¿Un comité o junta <strong>de</strong> mejoras para <strong>la</strong> comunidad? ¿Asiste…Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes,<br />

Una o dos veces al año, Nunca.<br />

CP9. ¿De una asociación <strong>de</strong> profesionales, comerciantes, productores, y/o organizaciones campesinas?<br />

¿Asiste…Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes, Una o dos veces al año, Nunca.<br />

CP10. ¿De un sindicato? ¿Asiste…Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes, Una o dos veces al año, Nunca.<br />

CP13. ¿Reuniones <strong>de</strong> un partido político? Una vez a <strong>la</strong> semana, Una o dos veces al mes, Una o dos veces al año, Nunca.<br />

¿Para po<strong>de</strong>r resolver sus problemas alguna vez ha pedido Ud. ayuda o<br />

cooperación ...?<br />

Sí No NS/NR<br />

CP2. A algún diputado <strong>de</strong>l Congreso Nacional (1) (2) (8)<br />

CP4. A algún ministerio, institución pública u oficina <strong>de</strong>l gobierno nacional (1) (2) (8)<br />

CP4A. A alguna autoridad local (alcal<strong>de</strong>, municipalidad) (1) (2) (8)<br />

NP1. ¿Ha asistido a un cabildo abierto o cabildo ampliado (reuniones convocadas por <strong>el</strong> alcal<strong>de</strong>) durante los últimos<br />

doce meses?<br />

NP2. ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a alguna oficina, funcionario o regidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad<br />

durante los últimos doce meses?<br />

114 Alfa <strong>de</strong> Cronbach= 0.654.<br />

115 Como pue<strong>de</strong> verse, los ítems <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> reuniones r<strong>el</strong>igiosas y <strong>en</strong> reuniones familiares fueron excluidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> participación cívica. La razón fundam<strong>en</strong>tal es que reducían <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> confiabilidad, restándole consist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

esca<strong>la</strong> y sugiri<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> participación r<strong>el</strong>igiosa y esco<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong><strong>en</strong> otro s<strong>en</strong>tido.<br />

30<br />

40


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Los resultados indican que <strong>la</strong> participación cívica <strong>en</strong> El Salvador es <strong>de</strong> hecho baja (12.9 sobre<br />

100), sobre todo si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> promedio <strong>salvador</strong>eño está mucho más cerca <strong>de</strong>l límite<br />

inferior (0) que <strong>de</strong>l límite superior (100). Sin embargo, hay que <strong>de</strong>cir que no es <strong>la</strong> más baja <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> región y se ubica más bi<strong>en</strong> hacia <strong>el</strong> promedio <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación, por <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong> Honduras, Jamaica, Perú, Bolivia y República Dominicana.<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Panamá<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

Nicaragua<br />

Chile<br />

México<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

Perú<br />

Bolivia<br />

Rep. Dominicana<br />

0<br />

9.4<br />

9.6<br />

9.7<br />

10.1<br />

10.4<br />

11.7<br />

5<br />

12.4<br />

12.6<br />

12.9<br />

13.9<br />

14.9<br />

16.0<br />

16.1<br />

16.5<br />

10<br />

Promedios esca<strong>la</strong> participación civica (0-100)<br />

15<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.11. Participación cívica <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

Puestos <strong>en</strong> perspectiva comparada, los resultados indican que los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación cívica<br />

habrían bajado con respecto al año 2004, cuando se realizó un análisis parecido <strong>de</strong> los datos.<br />

Según los resultados <strong>de</strong> 2004, <strong>el</strong> promedio fue <strong>de</strong> 15.1 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cuesta es <strong>de</strong> 12.9.<br />

Aunque <strong>la</strong> disminución no es muy gran<strong>de</strong>, los intervalos <strong>de</strong> confianza indican que <strong>la</strong> misma es<br />

estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

Sin embargo, los datos dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong> participación cívica no es igual para todos los<br />

<strong>salvador</strong>eños: los hombres su<strong>el</strong><strong>en</strong> participar más que <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s medianas participan más que los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> San Salvador.<br />

20<br />

25<br />

Año<br />

2006<br />

193


194<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> participación participación civica civica (0-100)<br />

(0-100)<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

15.9<br />

Hombre<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

10.2<br />

Mujer<br />

Gráfico IX.12. Participación cívica según género, 2006.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias según género, <strong>el</strong> Gráfico IX.12 muestra que los hombres reportan<br />

más participación que <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s cívicas (15.9). Lo anterior no quiere <strong>de</strong>cir que<br />

<strong>la</strong>s mujeres no particip<strong>en</strong>, pero sí que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> involucrami<strong>en</strong>to es m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> <strong>de</strong> los<br />

hombres (10.2), al m<strong>en</strong>os cuando se trata <strong>de</strong> asuntos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong>s<br />

instituciones o con otras personas por asuntos ciudadanos. Sin embargo, es importante consi<strong>de</strong>rar<br />

que si <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> participación cívica se hubies<strong>en</strong> incluido los ítems <strong>de</strong> participación<br />

<strong>en</strong> reuniones r<strong>el</strong>igiosas y <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia, los resultados probablem<strong>en</strong>te hubies<strong>en</strong> sido<br />

distintos.<br />

Un dato que resultó muy interesante es <strong>el</strong> que se refiere a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

<strong>la</strong> participación cívica. Contrario a lo esperado, que <strong>la</strong> participación sería más alta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, los resultados indican que los mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> participación<br />

cívica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s medianas. Este niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> participación,<br />

sin embargo, se difer<strong>en</strong>cia muy poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> otros lugares, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

participación cívica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador, <strong>la</strong> cual constituye <strong>la</strong> más baja.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> participación participación civica civica (0-100)<br />

(0-100)<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

11.5<br />

San Salvador<br />

(AMSS)<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

11.5<br />

Ciudad<br />

gran<strong>de</strong><br />

15.2<br />

Ciudad<br />

mediana<br />

Tamaño Tamaño <strong>de</strong> <strong>de</strong> ciudad<br />

ciudad<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

14.9<br />

Ciudad<br />

pequeña<br />

13.0<br />

Área rural<br />

Gráfico IX.13. Participación cívica según tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, 2006.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, los datos no mostraron ninguna re<strong>la</strong>ción estadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

participación cívica y <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> apoyo al sistema político, así como tampoco <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

participación y <strong>la</strong> satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

9.4 Capital social y <strong>de</strong>mocracia<br />

Con todas <strong>la</strong>s variables anteriores, confianza interpersonal, confianza institucional y<br />

participación cívica, se creó un indicador <strong>de</strong> capital social. Como <strong>en</strong> otros ejercicios, hay que<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que esta es una forma <strong>de</strong> operacionalizar un concepto, cuya complejidad se discutió<br />

ap<strong>en</strong>as brevem<strong>en</strong>te al principio <strong>de</strong>l capítulo. En primer lugar, una comparación <strong>de</strong> los índices <strong>de</strong><br />

capital social muestra que <strong>en</strong> conjunto El Salvador se sitúa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> países con más<br />

alto capital social <strong>en</strong> ranking regional, solo por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> Costa Rica y Colombia. Esta posición<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ranking <strong>de</strong>l capital social regional v<strong>en</strong>dría dada por <strong>la</strong> especial combinación <strong>de</strong> los<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos vistos anteriorm<strong>en</strong>te: confianza interpersonal, confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y<br />

participación cívica. Aunque <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> esos factores El Salvador figura con niv<strong>el</strong>es muy<br />

altos, sino más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es intermedios, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

mismos <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> los factores <strong>de</strong> otros países hac<strong>en</strong> que nuestro país<br />

aparezca con un <strong>el</strong>evado capital social.<br />

195


196<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

El Salvador<br />

República Dominicana<br />

Honduras<br />

México<br />

Chile<br />

Jamaica<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Bolivia<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

0<br />

10<br />

36.9<br />

35.1<br />

34.3<br />

40.6<br />

20<br />

43.6<br />

41.6<br />

38.8<br />

37.8<br />

44.5<br />

43.9<br />

42.8<br />

42.4<br />

40.0<br />

46.8<br />

30<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.14. Capital social <strong>en</strong> perspectiva comparada, 2006.<br />

A pesar <strong>de</strong> estos resultados, que parec<strong>en</strong> poner <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a posición a <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

<strong>salvador</strong>eños con respecto al capital social, cuando se comparan los datos con los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

2004 se pue<strong>de</strong> ver que los indicadores <strong>de</strong> capital social <strong>en</strong> 2006 habrían bajado <strong>en</strong> comparación<br />

con aqu<strong>el</strong> año. Como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico IX.15, <strong>en</strong> 2004 <strong>el</strong> promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

capital social alcanzó 45.3 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 100); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2006 esa cifra se redujo a<br />

42.6, casi tres puntos m<strong>en</strong>os. A pesar <strong>de</strong> que esta difer<strong>en</strong>cia no es muy amplia, <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

casos incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> misma sea estadísticam<strong>en</strong>te significativa. Por <strong>el</strong>lo, es<br />

posible p<strong>la</strong>ntear que ha habido una reducción <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> capital social <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños<br />

<strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

40<br />

50


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

45.3<br />

2004<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

42.6<br />

2006<br />

Gráfico IX.15. Capital social según año, 2004 y 2006.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿qué factores afectan o posibilitan al capital social? Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables<br />

personales: <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>trevistado produc<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> capital social. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l género, los<br />

hombres muestran más capital social que <strong>la</strong>s mujeres; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> capital social<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan con más años <strong>de</strong> edad; <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l tamaño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, los datos muestran que <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas rurales y <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

pequeñas exhib<strong>en</strong> más capital social que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Finalm<strong>en</strong>te, un análisis que<br />

resultó muy interesante es <strong>el</strong> cruzar <strong>la</strong> posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestado con <strong>el</strong> capital social.<br />

Los datos indican que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar indicadores más<br />

altos <strong>de</strong> capital social que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro o <strong>de</strong> izquierda (ver Gráfico IX.16). Esto<br />

probablem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a que estas personas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar más confianza<br />

interpersonal y, sobre todo, muestran más confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones nacionales que los<br />

ciudadanos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologías <strong>de</strong> izquierda o <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

197


198<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

46<br />

44<br />

42<br />

40<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Izquierda<br />

C<strong>en</strong>tro<br />

Posición Posición i<strong>de</strong>ológica i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado<br />

<strong>en</strong>trevistado<br />

Derecha<br />

Gráfico IX.16. Capital social según posición i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistado, 2006.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, ¿qué factores contextuales aparec<strong>en</strong> asociados al capital social? En función <strong>de</strong> lo<br />

visto a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este informe, se ha explorado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tres variables con <strong>el</strong> capital social.<br />

La primera se refiere a <strong>la</strong> victimización por corrupción; <strong>la</strong> segunda se refiere a <strong>la</strong> victimización<br />

por crim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> tercera es <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> seguridad.<br />

El primer ejercicio, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre capital social y victimización por corrupción no arrojó<br />

ninguna significancia estadística, por lo que, no parece haber un vínculo c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> afectación<br />

por corrupción y <strong>el</strong> capital social. El segundo ejercicio, victimización por crim<strong>en</strong> y capital social,<br />

por <strong>el</strong> contrario, sí arrojó cifras estadísticam<strong>en</strong>te significativas; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que ha<br />

sido víctima <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a mostrar m<strong>en</strong>os capital social que <strong>la</strong>s personas que no han sido<br />

víctimas. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico, aunque <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia no es muy amplia, los<br />

intervalos <strong>de</strong> confianza son lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s para concluir que <strong>la</strong> victimización sufrida<br />

ti<strong>en</strong>e un efecto sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> confianza interpersonal, institucional y <strong>la</strong> participación<br />

cívica.


Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

39.9<br />

Sí<br />

43.1<br />

Víctima Víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong> algún algún acto acto <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>en</strong> los los últimos últimos 12<br />

12<br />

meses meses<br />

meses<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Gráfico IX.17. Capital social según victimización por crim<strong>en</strong>, 2006.<br />

Estos resultados no hac<strong>en</strong> sino reafirmar <strong>el</strong> peso que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

configuración y/o erosión <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s asociadas a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong>mocrática. Por lo tanto,<br />

no resulta extraño <strong>en</strong>contrar que un factor que apareció asociado a <strong>la</strong>s expresiones <strong>de</strong> capital<br />

social fue <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> inseguridad. Las personas que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> más seguras ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar<br />

mucho más capital social que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muy inseguras.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> capital capital social social (0-100)<br />

(0-100)<br />

50<br />

48<br />

45<br />

42<br />

40<br />

38<br />

Muy inseguro<br />

Algo inseguro<br />

Algo seguro<br />

No<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> seguridad<br />

seguridad<br />

Muy seguro<br />

Gráfico IX.18. Capital social según s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006.<br />

199


200<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Por todo lo anterior, no es extraño que <strong>el</strong> capital social t<strong>en</strong>ga un efecto importante sobre <strong>la</strong><br />

legitimidad <strong>de</strong>l sistema político. En <strong>el</strong> Gráfico IX.19 se pue<strong>de</strong> ver que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capital<br />

social estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s visiones ciudadanas <strong>de</strong> apoyo al sistema y promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> satisfacción por <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. En comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> prevalece <strong>el</strong> capital social es<br />

posible, por tanto, <strong>en</strong>contrar más apoyo al sistema político y más satisfacción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia;<br />

lo anterior confirma algunos postu<strong>la</strong>dos teóricos que se exponían <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado introductorio <strong>de</strong><br />

este capítulo, los cuales seña<strong>la</strong>n que <strong>el</strong> capital social no solo favorece <strong>la</strong> acción social sino<br />

también contribuye a <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l sistema político <strong>salvador</strong>eño.<br />

Esca<strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> (0-100)<br />

(0-100)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

9.5 Conclusiones<br />

Bajo<br />

Mediano<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> capital capital social<br />

social<br />

Alto<br />

Apoyo al<br />

sistema<br />

Satisfacción<br />

con <strong>de</strong>mocracia<br />

Gráfico IX.19. Apoyo al sistema y satisfacción con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia según niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> capital social, 2006.<br />

Este capítulo ha mostrado que <strong>el</strong> capital social importa para <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>salvador</strong>eña. Los<br />

datos muestran que los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> confianza interpersonal intermedios, que<br />

<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones ha disminuido y que <strong>la</strong> participación cívica es, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, baja y<br />

<strong>la</strong> misma se ha reducido <strong>en</strong> los últimos dos años.<br />

Al igual que otras variables, <strong>el</strong> capital social se ve afectado por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e<br />

inseguridad que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> país. A mayor <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia e inseguridad, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

<strong>de</strong>sconfiar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, a alejarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a erosionar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cooperación y conviv<strong>en</strong>cia que posibilitan <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

capital social se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> bajos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> apoyo al sistema y <strong>en</strong> insatisfacción con <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>el</strong> país.<br />

En conclusión, los diversos indicadores mostrados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este informe muestran que <strong>la</strong>s<br />

actitu<strong>de</strong>s hacia <strong>la</strong>s instituciones, hacia los <strong>de</strong>más y hacia <strong>la</strong> participación ciudadana importan a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> construir <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática. La <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta diversos<br />

retos, pero <strong>la</strong> participación cívica, <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más y <strong>el</strong> compromiso con <strong>la</strong>s<br />

instituciones nacionales no pue<strong>de</strong>n ser sos<strong>la</strong>yados.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

X. Resolución <strong>de</strong> conflictos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

Se dice que los conflictos son inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. En todos los grupos sociales,<br />

organizaciones e instituciones se produc<strong>en</strong> conflictos y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s no son <strong>la</strong> excepción; ya<br />

sea que estén gobernadas por regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mocráticos, autoritarios o dictatoriales, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> lidiar con conflictos <strong>de</strong> diversa naturaleza. La naturaleza <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> político, por tanto,<br />

está <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los conflictos sociales y políticos son resu<strong>el</strong>tos. En una<br />

<strong>de</strong>mocracia, los conflictos son canalizados a través <strong>de</strong> instituciones que observan una serie <strong>de</strong><br />

normas y procedimi<strong>en</strong>tos, los cuales aseguran <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> respeto a <strong>la</strong> vida, a<br />

<strong>la</strong> libertad, y a <strong>la</strong> igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ley. En regím<strong>en</strong>es autoritarios, los conflictos se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong><br />

por medio <strong>de</strong> instituciones que utilizan <strong>la</strong> fuerza o <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza como su principal<br />

herrami<strong>en</strong>ta, sin consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

legis<strong>la</strong>ciones que regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones.<br />

En <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s contemporáneas, los conflictos se resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> concertación, por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> coacción o a través <strong>de</strong> una combinación <strong>de</strong> ambos. El carácter <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es<br />

políticos no siempre está vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos. Esto es, <strong>la</strong><br />

concertación no siempre es <strong>la</strong> única vía <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos <strong>en</strong> una <strong>de</strong>mocracia, ni <strong>la</strong><br />

coacción es un instrum<strong>en</strong>to único <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dictaduras y los regím<strong>en</strong>es autoritarios. En realidad, <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia está <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, los cuales constituy<strong>en</strong> unos valores<br />

universales, <strong>la</strong> observancia <strong>de</strong> ciertos procedimi<strong>en</strong>tos apegados al Estado <strong>de</strong> Derecho y <strong>el</strong> grado<br />

<strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to al principio <strong>de</strong> que ningún ciudadano está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

Las <strong>de</strong>mocracias pue<strong>de</strong>n albergar muchos conflictos sociales, pero lo que <strong>la</strong>s hace tales no es ni<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conflictos ni <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> coacción para resolverlos <strong>en</strong> ocasiones, es más bi<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se establec<strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos y cómo operan <strong>la</strong>s instituciones para<br />

resolverlos. El sistema <strong>de</strong> justicia, los tribunales, <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> seguridad, <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> contraloría social y otras, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas fundam<strong>en</strong>tales para canalizar y<br />

resolver los conflictos sociales tanto <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado y los ciudadanos, como <strong>en</strong>tre los mismos<br />

ciudadanos.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> ocasiones los diseños institucionales, <strong>la</strong>s tradiciones <strong>de</strong> pasados regím<strong>en</strong>es<br />

autoritarios, <strong>en</strong>tre otros factores, pue<strong>de</strong>n erosionar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones o pue<strong>de</strong>n<br />

impedir que <strong>la</strong>s mismas, aún <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático, canalic<strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los<br />

conflictos, no solo los más r<strong>el</strong>evantes <strong>política</strong>m<strong>en</strong>te, sino también y sobre todo los más<br />

cotidianos y frecu<strong>en</strong>tes. Esta inhabilidad pue<strong>de</strong> afectar, a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> para<br />

asegurar ciertos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n e integración social, lo cual se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza<br />

misma para <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>mocrática.<br />

La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> y <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia social pue<strong>de</strong> ser, por ejemplo, uno <strong>de</strong> los<br />

indicadores <strong>de</strong> que <strong>la</strong> sociedad no está resolvi<strong>en</strong>do los conflictos subyac<strong>en</strong>tes utilizando los<br />

mecanismos institucionales y <strong>de</strong> que los mismos están zanjándose a través <strong>de</strong> mecanismos<br />

alternativos. Como ya se ha visto <strong>en</strong> los capítulos anteriores, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia criminal constituye un<br />

factor que am<strong>en</strong>aza <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, pero a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> misma no pue<strong>de</strong> ser<br />

resu<strong>el</strong>ta si no exist<strong>en</strong> mecanismos institucionales, consuetudinarios y <strong>cultura</strong>les alternativos <strong>de</strong><br />

resolución pacífica <strong>de</strong> los conflictos.<br />

201


202<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Este último capítulo <strong>de</strong>l informe sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>salvador</strong>eña <strong>en</strong> 2006 se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tar los resultados <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> preguntas <strong>de</strong>stinadas a conocer cuáles son los<br />

mecanismos utilizados por los ciudadanos para resolver los conflictos y cómo percib<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República. El capítulo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> dos partes. La primera muestra <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos sobre los mecanismos utilizados para resolver los conflictos y <strong>la</strong> segunda pres<strong>en</strong>ta los<br />

resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas referidas a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.<br />

10.1 Resolución <strong>de</strong> conflictos<br />

La primera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas <strong>de</strong>dicada a este tema recogía <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que los ciudadanos<br />

<strong>salvador</strong>eños resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los conflictos. La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

“ELSB52. Cuando usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto legal, civil, interpersonal, etc., o <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que<br />

usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tara un conflicto legal, civil, interpersonal o <strong>de</strong> otro tipo, usted: (1) No hace nada, (2)<br />

Concilia con <strong>la</strong> contraparte, (3) Lo resu<strong>el</strong>ve a su manera, (4) Acu<strong>de</strong> a una autoridad judicial<br />

(Juez, Policía, Fiscal), (5) Consigue un abogado, (9) Utilizaría un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> mediación para<br />

resolver <strong>el</strong> conflicto.”<br />

Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.1. Como pue<strong>de</strong> verse, los <strong>salvador</strong>eños ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

diversas maneras para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos. Un 23.5% <strong>de</strong> los consultados dijo que consigue un<br />

abogado, un porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r (<strong>el</strong> 22.6%) dijo que concilia con <strong>la</strong> contraparte y <strong>el</strong> 21.8% sostuvo<br />

que acudiría a una autoridad. Otras personas seña<strong>la</strong>ron que lo resolvería a su manera (12.6%),<br />

que utilizaría un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> mediación (10.9%) y <strong>el</strong> 8.6% dijo que no haría nada. De estos<br />

resultados vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a subrayar tres cosas. En primer lugar, que una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

parece estar dispuesto a utilizar mecanismos <strong>de</strong> resolución privada pero no viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

conflictos: conseguir abogado y conciliar con <strong>la</strong> contraparte constituy<strong>en</strong> respuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

se <strong>de</strong>ja fuera a <strong>la</strong>s instituciones estatales, pero que se hac<strong>en</strong> por medio <strong>de</strong> mecanismos que no<br />

parec<strong>en</strong> ser una alusión al agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conflicto. En segundo lugar, los resultados apuntan a<br />

que casi una quinta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. Esto pue<strong>de</strong> ser un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />

positivo si se pi<strong>en</strong>sa que eso implica que <strong>la</strong>s personas pi<strong>en</strong>san que pue<strong>de</strong>n resolver sus<br />

difer<strong>en</strong>cias sin necesidad <strong>de</strong> arbitraje institucional, pero también pue<strong>de</strong> constituir una ma<strong>la</strong><br />

noticia si se parte <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que algunos <strong>de</strong> los conflictos que no llegan a <strong>la</strong>s instituciones y<br />

que no son resu<strong>el</strong>tos por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> conciliación directa, por medio <strong>de</strong> los abogados o a través<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación; son zanjados <strong>en</strong> áreas que pue<strong>de</strong>n dar pie a <strong>la</strong> ilegalidad. En tercer<br />

lugar, los datos seña<strong>la</strong>n que los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

se están convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una institución refer<strong>en</strong>cial para resolver los conflictos. Para uno <strong>de</strong> cada<br />

diez <strong>salvador</strong>eños, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación son una institución útil para resolver conflictos.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

¿Qué hace cuando <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto?<br />

Consigue un<br />

abogado<br />

Concilia con <strong>la</strong><br />

contraparte<br />

Acu<strong>de</strong> a una<br />

autoridad<br />

Lo resu<strong>el</strong>ve a su<br />

manera<br />

Utilizaría un<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

mediación<br />

No hace nada<br />

0%<br />

10.9%<br />

8.6%<br />

12.6%<br />

5%<br />

23.5%<br />

22.6%<br />

21.8%<br />

10%<br />

15%<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

20%<br />

25%<br />

Gráfico X.1. Opiniones sobre lo que haría si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto, 2006.<br />

Los resultados muestran que hay difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los ciudadanos con<br />

respecto a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos. Así por ejemplo, <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas rurales su<strong>el</strong><strong>en</strong> acudir a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y su<strong>el</strong><strong>en</strong> no hacer nada con mayor frecu<strong>en</strong>cia que<br />

<strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas; <strong>en</strong> contraste los <strong>salvador</strong>eños que resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s su<strong>el</strong><strong>en</strong> conciliar con <strong>la</strong> contraparte <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje significativam<strong>en</strong>te mayor que <strong>la</strong>s<br />

personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo. Cuando se trata <strong>de</strong> conseguir abogado, <strong>de</strong> resolver los conflictos<br />

<strong>de</strong> manera personal y <strong>de</strong> acudir a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, los datos no registran difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas urbanas y los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />

Cuando se comparan los resultados por género, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un par <strong>de</strong><br />

categorías. A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar un conflicto, <strong>la</strong>s mujeres, por ejemplo, su<strong>el</strong><strong>en</strong> no hacer nada<br />

con más frecu<strong>en</strong>cia que los hombres; mi<strong>en</strong>tras que éstos últimos su<strong>el</strong><strong>en</strong> buscar conciliación con<br />

más frecu<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino.<br />

203


204<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

15%<br />

10%<br />

5%<br />

0%<br />

Consigue<br />

abogado<br />

Concilia<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Acu<strong>de</strong> a<br />

autoridad<br />

Lo<br />

resu<strong>el</strong>ve …<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

mediación<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

No hace<br />

nada<br />

Urbano<br />

Rural<br />

Gráfico X.2. Opiniones sobre resolución <strong>de</strong> conflictos<br />

según zona <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia urbana-rural, 2006.<br />

Pero hay dos variables <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a los<br />

conflictos se vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> importantes. La primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad. Como pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Tab<strong>la</strong> X.1, <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los conflictos cambia <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más o m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que concilian con <strong>la</strong><br />

contraparte, por ejemplo, aum<strong>en</strong>ta significativam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad; lo mismo suce<strong>de</strong>,<br />

aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es acu<strong>de</strong>n a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación. Por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>salvador</strong>eños que no hac<strong>en</strong> nada se reduce <strong>de</strong> forma importante con <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad. De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong>s personas que resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los conflictos “a su<br />

manera” se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con más frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos con m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> educación.<br />

Lo anterior significa que <strong>la</strong> educación influye para que <strong>la</strong>s personas opt<strong>en</strong> por los mecanismos <strong>de</strong><br />

mediación <strong>de</strong> conflictos. Precisam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te cu<strong>en</strong>ta con más años <strong>de</strong><br />

estudio, <strong>en</strong> esa medida se <strong>de</strong>canta más por resolver los conflictos conciliando o usando los<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.<br />

Cuando se examinan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l país, los datos ofrec<strong>en</strong> información interesante también. En primer lugar,<br />

parece que <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong> inacción, esto es, los ciudadanos que no hac<strong>en</strong> nada cuando<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan un conflicto, es mayor <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l país (Ahuachapán,<br />

Santa Ana y Sonsonate), <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s otras zonas. La conciliación se constituye, por<br />

otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta significativam<strong>en</strong>te más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral,<br />

esto es, <strong>la</strong> zona fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te integrada por <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador y los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> La Libertad y Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango. Mi<strong>en</strong>tras tanto, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los abogados<br />

parece ser <strong>la</strong> vía más común <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona parac<strong>en</strong>tral (San Vic<strong>en</strong>te,<br />

Cuscatlán, Cabañas y La Paz). En esta misma zona se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje más alto


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

<strong>de</strong> personas que acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación no<br />

parece modificarse sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes zonas <strong>de</strong>l país; aunque los datos muestran<br />

que los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos parac<strong>en</strong>trales hac<strong>en</strong> un poco más <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> dichas instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Procuraduría, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> zonas es tan pequeña que no es posible concluir que<br />

hay un uso significativam<strong>en</strong>te más int<strong>en</strong>so allí, <strong>en</strong> contraste con los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos occi<strong>de</strong>ntales u<br />

ori<strong>en</strong>tales.<br />

Variables<br />

Tab<strong>la</strong> X.1. Respuestas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los conflictos según esco<strong>la</strong>ridad<br />

y zona <strong>de</strong>l país, 2006.<br />

No hace<br />

nada<br />

Concilia con <strong>la</strong><br />

contraparte<br />

Lo resu<strong>el</strong>ve a<br />

su manera<br />

Acu<strong>de</strong> a<br />

autoridad<br />

Consigue<br />

abogado<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

mediación<br />

Esco<strong>la</strong>ridad<br />

Ninguno 18.7% 11.7% 14.0% 21.6% 26.9% 7.0%<br />

Primaria 11.5% 17.1% 13.4% 27.5% 22.8% 7.7%<br />

Secundaria 5.6% 24.4% 12.7% 19.9% 23.3% 14.2%<br />

Universitaria 4.1% 36.3% 9.8% 15.1% 23.7% 11.0%<br />

Zona <strong>de</strong>l<br />

país<br />

Occi<strong>de</strong>ntal 10.6% 18.2% 12.2% 25.4% 22.2% 11.4%<br />

C<strong>en</strong>tral 7.9% 29.5% 11.4% 16.7% 23.9% 10.7%<br />

Parac<strong>en</strong>tral 6.2% 9.2% 15.4% 27.7% 28.5% 13.1%<br />

Ori<strong>en</strong>tal 8.0% 20.5% 14.4% 24.1% 23.0% 10.0%<br />

En <strong>el</strong> estudio sobre <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los <strong>salvador</strong>eños resu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> los conflictos, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> 2006 exploró también como los ciudadanos respon<strong>de</strong>rían fr<strong>en</strong>te a<br />

situaciones más específicas. Por un <strong>la</strong>do se les preguntó a quién acudirían si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taran un<br />

problema con respecto a una propiedad que otra persona rec<strong>la</strong>ma como suya. En este caso, <strong>la</strong><br />

pregunta formu<strong>la</strong>da era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “ELSAY7. Suponga que usted ti<strong>en</strong>e un problema con<br />

respecto a una propiedad que otra persona rec<strong>la</strong>ma como suya. ¿A quién acudiría usted para<br />

resolver ese problema? (0) Alcaldía, (1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG),<br />

(2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, (3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia, (4)<br />

A <strong>la</strong> PNC, (5) A una oficina <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos, (6) A un amigo o familiar<br />

que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do problemas por su cu<strong>en</strong>ta, (7) A un abogado, (8) NS/NR.”<br />

Por otro <strong>la</strong>do, se les preguntó también a quién acudirían <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que tuvies<strong>en</strong> problemas con<br />

<strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> un servicio público. La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cuestionario: “ELSAY8. Suponga que <strong>en</strong> su comunidad hay un problema con respecto al<br />

suministro <strong>de</strong> un servicio público. ¿A quién acudiría para resolver ese problema? (0) Alcaldía,<br />

(1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG), (2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e<br />

influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, (3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia, (4) A <strong>la</strong> PNC, (5) A una oficina <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos, (6) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do<br />

problemas por su cu<strong>en</strong>ta, (7) A un abogado, (8) NS/NR.”<br />

En <strong>la</strong> primera pregunta, se trata <strong>de</strong> un conflicto <strong>en</strong>tre ciudadanos; <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, se trata <strong>de</strong> un<br />

problema que involucra al ciudadano y a una institución estatal. Los resultados son muy<br />

interesantes porque muestran que los ciudadanos difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre un conflicto y otro a <strong>la</strong> hora<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>el</strong> interlocutor a<strong>de</strong>cuado. Cuando se trata <strong>de</strong>l conflicto por <strong>la</strong> propiedad, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong><br />

los <strong>salvador</strong>eños acu<strong>de</strong>n a un abogado particu<strong>la</strong>r (43.4%), casi una cuarta parte (23.6%) se dirige<br />

205


206<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

a una oficina gubernam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos; <strong>el</strong> 14% va directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> alcaldía y<br />

un 12.2% se dirige a un tribunal <strong>de</strong> justicia. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 6.9% <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños apuntó a<br />

otras alternativas: ONG’s y amigos particu<strong>la</strong>res. Al cruzar los resultados <strong>de</strong> esta pregunta según<br />

diversas variables socio<strong>de</strong>mográficas no se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre los<br />

distintos grupos sociales; <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong>s personas su<strong>el</strong><strong>en</strong> acudir a los mismos lugares <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma proporción in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l grupo social al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>.<br />

Problema Problema con con respecto respecto a a una una propiedad propiedad que que otra otra persona<br />

persona<br />

rec<strong>la</strong>ma rec<strong>la</strong>ma como como suya. suya. ¿A ¿A quién quién acudiría acudiría ? ?<br />

?<br />

43.36%<br />

6.88%<br />

14.0%<br />

23.55%<br />

12.22%<br />

Alcaldía<br />

A un tribunal <strong>de</strong><br />

justicia<br />

A una oficina <strong>de</strong>l<br />

gobierno<br />

A un abogado<br />

Otra<br />

Gráfico X.3. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

un problema <strong>de</strong> propiedad, 2006.<br />

En <strong>la</strong> segunda pregunta, cuando se trata <strong>de</strong> un conflicto g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un servicio<br />

público, más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los <strong>salvador</strong>eños (56.1%) acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> alcaldía, <strong>el</strong> 31.8% se dirige a<br />

una oficina gubernam<strong>en</strong>tal y <strong>el</strong> 3.9% pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> un abogado. El resto <strong>de</strong> ciudadanos utiliza<br />

otros mediadores: amigos, organizaciones gubernam<strong>en</strong>tales y tribunales (8.2%). De estos<br />

resultados vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a hacer notar <strong>la</strong>s respuestas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alcaldías. Como se vio <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

capítulo <strong>de</strong>dicado a los gobiernos locales, <strong>la</strong>s alcaldías constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones que<br />

gozan <strong>de</strong> mucha confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Aún sin especificar <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> problema <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

suministro público, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te señaló que acudiría a <strong>la</strong> alcaldía porque ésta es<br />

percibida como <strong>la</strong> más cercana a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> comparación con otras instituciones estatales.<br />

Cuando se cruzan estos resultados con <strong>la</strong> variable que divi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre urbana y rural,<br />

los datos indican que <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a buscar ayuda un poco<br />

más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones gubernam<strong>en</strong>tales nacionales, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s personas<br />

que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales se <strong>de</strong>cantan un poco más <strong>de</strong>l promedio nacional por <strong>la</strong>s alcaldías.<br />

De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong>s alcaldías son más buscadas como recurso para resolver los problemas <strong>de</strong><br />

servicios públicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona occi<strong>de</strong>ntal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona parac<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l país, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

oficinas nacionales gubernam<strong>en</strong>tales son visitadas por más frecu<strong>en</strong>cia por qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l país (San Salvador, La Libertad y Cha<strong>la</strong>t<strong>en</strong>ango).<br />

Problema Problema con con respecto respecto al al suministro suministro <strong>de</strong> <strong>de</strong> un un servicio servicio público. público. ¿A<br />

¿A<br />

quién quién acudiría acudiría ?<br />

?<br />

31.8%<br />

3.9%<br />

8.2%<br />

56.1%<br />

Alcaldía<br />

A una oficina<br />

<strong>de</strong>l gobierno<br />

A un abogado<br />

Otra<br />

Gráfico X.4. Opiniones sobre a quién acudiría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> un problema<br />

con <strong>el</strong> suministro <strong>de</strong> un servicio público, 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te y re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>política</strong><br />

2006 se preguntó por <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nueva modalidad <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales <strong>de</strong> realizar<br />

audi<strong>en</strong>cias públicas. En concreto, se indagaba si ese tipo <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cias ha contribuido a reducir<br />

<strong>la</strong> impunidad. La pregunta estaba formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: “ELSB54. ¿Cree usted que<br />

<strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales sean públicas contribuye a disminuir <strong>la</strong><br />

impunidad? (1) Sí, (2) No, (8) NS/NR.”<br />

Los resultados se muestran <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.5 y dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s opiniones están divididas<br />

casi por <strong>la</strong> mitad. Aunque hay una leve v<strong>en</strong>taja <strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />

audi<strong>en</strong>cias no han contribuido a reducir <strong>la</strong> impunidad <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales <strong>salvador</strong>eños<br />

(56.8%), fr<strong>en</strong>te a los que dic<strong>en</strong> lo contrario (43.2%), lo cierto es que no parece haber una opinión<br />

unánime al respecto. Por <strong>el</strong>lo, lo más preciso es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> reforma p<strong>en</strong>al no parece haber<br />

g<strong>en</strong>erado aún una opinión pública mayoritariam<strong>en</strong>te favorable.<br />

207


208<br />

56.8%<br />

No<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

¿Cree ¿Cree usted usted que que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias audi<strong>en</strong>cias públicas públicas contribuye contribuye a a disminuir<br />

disminuir<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong> impunidad?<br />

impunidad?<br />

43.2%<br />

Sí<br />

Gráfico X.5. Opinión sobre si <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido<br />

a disminuir <strong>la</strong> impunidad, 2006.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opiniones no es homogénea. La percepción <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido a reducir <strong>la</strong> impunidad se reduce <strong>de</strong> forma<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas cu<strong>en</strong>tan con más años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad. Como pue<strong>de</strong><br />

verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.6, <strong>la</strong>s opiniones positivas hacia <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas alcanza <strong>el</strong> 49%<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas sin esco<strong>la</strong>ridad; este porc<strong>en</strong>taje se reduce al 45.1% y al 42.8% <strong>en</strong>tre los que<br />

cu<strong>en</strong>tan con educación primaria y secundaria respectivam<strong>en</strong>te y alcanza so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 36.7%<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han llegado a niv<strong>el</strong>es universitarios. Dicho <strong>de</strong> otra manera, <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad parece<br />

promover una opinión más crítica sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> impunidad <strong>en</strong> El Salvador.<br />

Sí<br />

No


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

50%<br />

45%<br />

40%<br />

35%<br />

30%<br />

25%<br />

20%<br />

49.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

45.1%<br />

42.8%<br />

36.7%<br />

Personas Personas Personas que que que pi<strong>en</strong>san pi<strong>en</strong>san que que <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias<br />

audi<strong>en</strong>cias<br />

públicas públicas contribuy<strong>en</strong> contribuy<strong>en</strong> a a disminuir disminuir <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong><br />

impunidad<br />

impunidad<br />

Ninguno<br />

Primaria<br />

Secundaria<br />

Universitaria<br />

Gráfico X.6. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido<br />

a disminuir <strong>la</strong> impunidad según esco<strong>la</strong>ridad, 2006.<br />

Pero una variable que g<strong>en</strong>eró un efecto distinto fue <strong>la</strong> exposición a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />

comunicación. De acuerdo a los resultados, los cuales se exhib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gráfico X.7, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los ciudadanos a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>en</strong><br />

esa medida, <strong>la</strong> opinión hacia <strong>la</strong> nueva modalidad procesal es más favorable. Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas (53%) que sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias con frecu<strong>en</strong>cia opinaron que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas<br />

<strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales han contribuido a disminuir <strong>la</strong> impunidad, <strong>en</strong> contraste con solo <strong>el</strong> 40%<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es no sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Lo anterior significaría que <strong>la</strong>s noticias<br />

mediáticas están influ<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los ciudadanos sobre <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> los<br />

procesos p<strong>en</strong>ales.<br />

209


210<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

40.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

41.5%<br />

53.0%<br />

Personas que pi<strong>en</strong>san que <strong>la</strong>s<br />

audi<strong>en</strong>cias públicas contribuy<strong>en</strong> a<br />

disminuir <strong>la</strong> impunidad<br />

Exposición a<br />

medios<br />

Bajo<br />

Medio<br />

Alto<br />

Gráfico X.7. Opinión <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias públicas han contribuido<br />

a disminuir <strong>la</strong> impunidad según exposición a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> los medios, 2006.<br />

10.2 Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta se incluyó una pregunta para medir <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. La pregunta fue formu<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: “ELSB56. ¿Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? (1) Sí (2) No.” Los<br />

resultados pue<strong>de</strong>n verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico: El 30% <strong>de</strong> los consultados sí ha escuchado<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación.


70.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ha Ha escuchado escuchado hab<strong>la</strong>r hab<strong>la</strong>r acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> Mediación<br />

Mediación<br />

Mediación<br />

30.0%<br />

Gráfico X.8. Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Mediación, 2006.<br />

La <strong>en</strong>cuesta permite explorar si <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to varía según <strong>la</strong>s características socio<strong>de</strong>mográficas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Los resultados resultaron ser estadísticam<strong>en</strong>te significativos para<br />

tres variables: género, área <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia y niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos. 116<br />

116 En algunas variables, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias porc<strong>en</strong>tuales parec<strong>en</strong> ser lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplias como para suponer su importancia.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s mismas no llegan a ser estadísticam<strong>en</strong>te significativas porque <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> casos que ca<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

categorías es tan baja que <strong>la</strong> varianza es <strong>de</strong>masiado amplia como para <strong>de</strong>rivar algún tipo <strong>de</strong> conclusiones.<br />

Sí<br />

No<br />

211


212<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> X.2. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas que han escuchado<br />

sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, según variables, 2006.<br />

Variable Porc<strong>en</strong>taje<br />

Género (*)<br />

Masculino 32.8<br />

Fem<strong>en</strong>ino 27.5<br />

Área urbano-rural <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia (**)<br />

Rural 25.2<br />

Urbano 33.3<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

Ninguno 29.0<br />

Primaria 27.3<br />

Secundaria 31.2<br />

Universitaria 33.6<br />

Edad<br />

18-25 años 26.8<br />

26-35 años 28.7<br />

36-45 años 32.0<br />

46-55 años 34.5<br />

56-65 años 37.7<br />

66 años y más 25.6<br />

Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso (*)<br />

Bajo 26.3<br />

Medio 31.1<br />

Alto 34.3<br />

(*) Sig.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

100.0%<br />

80.0%<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Sí<br />

No<br />

Ha Ha Ha escuchado escuchado escuchado hab<strong>la</strong>r hab<strong>la</strong>r acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación?<br />

mediación?<br />

mediación?<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Exposición a<br />

noticias<br />

bajo<br />

medio<br />

alto<br />

Gráfico X.9. Conocimi<strong>en</strong>to sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

según exposición a noticias, 2006.<br />

A <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> o han oído hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, se les preguntó si<br />

consi<strong>de</strong>raban que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información era a<strong>de</strong>cuado: “ELSB57. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que su<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong><br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República es…? (1) A<strong>de</strong>cuado (2) No es sufici<strong>en</strong>te (8) NS/NR”. Los<br />

resultados pue<strong>de</strong>n verse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico: <strong>el</strong> 38.4% consi<strong>de</strong>ra que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información<br />

es a<strong>de</strong>cuado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 61.6% opina que no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

213


214<br />

61.6%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> información información acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> Mediación<br />

Mediación<br />

Mediación<br />

38.4%<br />

A<strong>de</strong>cuado<br />

No es sufici<strong>en</strong>te<br />

Gráfico X.10. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006.<br />

La opinión acerca <strong>de</strong> que <strong>la</strong> información sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación es a<strong>de</strong>cuada varía <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia (urbano/rural) <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados. Así, los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />

urbana ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una percepción más alta <strong>de</strong> que no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> información a<strong>de</strong>cuada sobre los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> área rural.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

80.0%<br />

60.0%<br />

40.0%<br />

20.0%<br />

0.0%<br />

A<strong>de</strong>cuado<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No es sufici<strong>en</strong>te<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> información información información acerca acerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

los<br />

c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación<br />

mediación<br />

Barras <strong>de</strong> error: 95% IC<br />

Urbano<br />

Rural<br />

Gráfico X.11. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

según lugar <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia, 2006.<br />

A <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación se les preguntó su opinión acerca <strong>de</strong><br />

qué tan <strong>de</strong> acuerdo están con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> éstas instituciones. La pregunta fue formu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera: “ELSB58. ¿Esta usted muy <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>en</strong> contra o muy<br />

<strong>en</strong> contra con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? (1) Muy <strong>de</strong> acuerdo, (2) Algo <strong>de</strong> acuerdo, (3) Algo <strong>en</strong> contra, (4) Muy<br />

<strong>en</strong> contra, (8) NS/NR”. Las respuestas resultaron ser bastante favorables para los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación: <strong>el</strong> 92.9% está muy <strong>de</strong> acuerdo o algo <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros<br />

(33% muy <strong>de</strong> acuerdo y 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo).<br />

215


216<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

33.0%<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

59.9%<br />

Muy <strong>de</strong> acuerdo Algo <strong>de</strong> acuerdo<br />

4.9%<br />

Algo <strong>en</strong> contra<br />

2.2%<br />

Muy <strong>en</strong> contra<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo acuerdo con con <strong>la</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong><br />

mediación<br />

mediación<br />

Gráfico X.12. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006.<br />

Esta pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta realizada <strong>en</strong> 2004, lo que nos permite comparar los<br />

resultados. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> observar una leve disminución <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo<br />

con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación <strong>en</strong>tre 2004 y 2006: <strong>el</strong> 48.2% muy <strong>de</strong> acuerdo y 46.4% algo <strong>de</strong><br />

acuerdo <strong>en</strong> 2004; y 33% muy <strong>de</strong> acuerdo y 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> 2006.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60.0%<br />

50.0%<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

48.2%<br />

Muy <strong>de</strong><br />

acuerdo<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo acuerdo con con los los C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> Mediación<br />

Mediación<br />

33.0%<br />

46.4%<br />

59.9%<br />

Algo <strong>de</strong><br />

acuerdo<br />

1.8%<br />

4.9%<br />

Algo <strong>en</strong><br />

contra<br />

3.6%<br />

2.2%<br />

Muy <strong>en</strong><br />

contra<br />

Año<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico X.13. Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> acuerdo con los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, siempre a <strong>la</strong>s personas que conoc<strong>en</strong> sobre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación se les preguntó<br />

su opinión sobre <strong>la</strong> importancia que para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos c<strong>en</strong>tros: “ELSB59. ¿Para usted, <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República son…? (1) Nada importantes, (2) Poco importantes, (3) Importantes, (4) Muy<br />

importantes, (8) NS/NR”. Los resultados muestran una opinión favorable, aunque con un poco<br />

más <strong>de</strong> variación: 22.6% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes, 57.4% importantes, 17.6% poco<br />

importantes y 2.3% nada importantes.<br />

217


218<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2.3%<br />

Nada<br />

importantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

17.6%<br />

Poco<br />

importantes<br />

57.4%<br />

Importantes<br />

22.6%<br />

Muy<br />

importantes<br />

La La exist<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación mediación son...<br />

son...<br />

Gráfico X.14. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2006.<br />

Esta pregunta fue incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta realizada <strong>en</strong> 2004, lo que nos permite comparar los<br />

resultados. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te gráfico se pue<strong>de</strong> observar que prácticam<strong>en</strong>te no se ha modificado <strong>la</strong><br />

valoración acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros: 29.1% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes y<br />

50.9% importantes <strong>en</strong> 2004; mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 22.6% muy importantes y <strong>el</strong> 57.4% importantes <strong>en</strong><br />

2006. Tanto <strong>en</strong> 2004 como <strong>en</strong> 2006, <strong>el</strong> 80% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes o importantes.


Porc<strong>en</strong>taje<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

60.0%<br />

50.0%<br />

40.0%<br />

30.0%<br />

20.0%<br />

10.0%<br />

0.0%<br />

3.6%<br />

Nada<br />

importantes<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Importancia Importancia <strong>de</strong> <strong>de</strong> los los c<strong>en</strong>tros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong> mediación<br />

mediación<br />

2.3%<br />

16.4%<br />

17.6%<br />

Poco<br />

importantes<br />

50.9%<br />

57.4%<br />

Importantes<br />

29.1%<br />

22.6%<br />

Muy<br />

importantes<br />

2004<br />

2006<br />

Gráfico X.15. Importancia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, 2004 y 2006.<br />

10.3 Conclusiones<br />

A <strong>la</strong> pregunta sobre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> resolver los conflictos, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran que<br />

cuando se trata <strong>de</strong> conflictos con otras personas, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te acu<strong>de</strong> con mayor frecu<strong>en</strong>cia a<br />

mecanismos <strong>de</strong> resolución privada pero no viol<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> conflictos: conseguir un abogado (23.5%)<br />

y conciliar con <strong>la</strong> contraparte (22.6%); mi<strong>en</strong>tras que un 21.8% acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> autoridad.<br />

Los datos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta muestran que <strong>el</strong> 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas han escuchado hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. De <strong>la</strong>s personas<br />

que conoc<strong>en</strong> o han oído hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación, <strong>el</strong> 38.4% consi<strong>de</strong>ra que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

información es a<strong>de</strong>cuado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 61.6% opina que no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que los conoce los consi<strong>de</strong>ra importantes y ti<strong>en</strong>e opiniones favorables<br />

sobre los mismos. Así, se observa una valoración bastante favorable con re<strong>la</strong>ción a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

mediación: <strong>el</strong> 33% está muy <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 59.9% algo <strong>de</strong> acuerdo, <strong>el</strong> 4.9% <strong>en</strong> contra y <strong>el</strong> 2.2%<br />

muy <strong>en</strong> contra. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> 22.6% los consi<strong>de</strong>ra muy importantes, <strong>el</strong> 57.4% importantes, <strong>el</strong><br />

17.6% poco importantes y <strong>el</strong> 2.3% nada importantes.<br />

219


Bibliografía<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Booth, John A. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1993). Political Culture and Democratization: Evi<strong>de</strong>nce<br />

from México, Nicaragua and Costa Rica, <strong>en</strong>: L. Diamond (ed.). Political Culture and<br />

Democracy in Dev<strong>el</strong>oping Countries. Boul<strong>de</strong>r: Lynne Reinner. Pp. 107-138.<br />

Bratton, Micha<strong>el</strong>. (2002). “Wi<strong>de</strong> but Shallow: Popu<strong>la</strong>r Support for Democracy in Africa”.<br />

Afrobarometer Paper No. 19. Michigan: Michigan State University.<br />

Consejo <strong>de</strong> Redacción. (2004). Elecciones sin alternabilidad. Editorial. Revista Estudios<br />

C<strong>en</strong>troamericanos, 665-666, pp 209-225.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2005). La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El<br />

Salvador, 2004. San Salvador, USAID, IUDOP, Van<strong>de</strong>rbilt University y FUNDAUNGO.<br />

Córdova Macías, Ricardo. (2003). El Salvador (1982-2003). Una aproximación al<br />

abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral. Mimeo.<br />

Córdova Macías, Ricardo y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2001). Cultura Política, gobierno local y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. América C<strong>en</strong>tral. Volum<strong>en</strong> I. San Salvador: FLACSO-Programa El<br />

Salvador.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2001). Cultura Política, gobierno local y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El Salvador. Volum<strong>en</strong> III. San Salvador: FUNDAUNGO y FLACSO-<br />

Programa El Salvador.<br />

Córdova Macías, Ricardo y Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na, Víctor A. (2000). Cultura <strong>política</strong> <strong>en</strong> torno a los gobiernos<br />

locales y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> El Salvador. Informe final <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta. San Salvador:<br />

FUNDAUNGO y FLACSO-Programa El Salvador.<br />

Córdova Macías, Ricardo; William Pleitez y Carlos Guillermo Ramos. (1998). Reforma Política<br />

y Reforma Económica: los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong>mocrática. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo,<br />

Serie Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Realidad Nacional 98-1. San Salvador, FUNDAUNGO.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2004). “Las <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública”, Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos, No. 665-666.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Martín <strong>de</strong> Vega, Álvaro. (2004). La percepción sobre <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones públicas <strong>de</strong> El Salvador. Los ciudadanos hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong> corrupción. San<br />

Salvador: IUDOP-UCA.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Santacruz Giralt, María. (2004). La victimización y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />

seguridad <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> 2004. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> El<br />

Salvador/ IUDOP.<br />

221


222<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2003). Viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica: <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong>l<br />

crim<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> posguerra. América Latina Hoy 35, pp 19-59.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2002). ¿Para qué sirve <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? La <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l<br />

Área Metropolitana <strong>de</strong> San Salvador”. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> trabajo 2002-01. San José:<br />

PROCESOS.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Pandil<strong>la</strong>s y capital social. Revista Estudios C<strong>en</strong>troamericanos (ECA)<br />

637-638, pp 1099-1118.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. (2000). Viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia y <strong>cultura</strong> <strong>política</strong>. Nueva Sociedad 167, pp<br />

132-146.<br />

Cruz, José Migu<strong>el</strong>. Las razones <strong>de</strong>l abst<strong>en</strong>cionismo <strong>en</strong> El Salvador <strong>en</strong> 1997. En: R. Córdova<br />

Macías (compi<strong>la</strong>dor). (1998). El abst<strong>en</strong>cionismo <strong>el</strong>ectoral <strong>en</strong> Nicaragua y El Salvador.<br />

San Salvador: FUNDAUNGO, p. 31.<br />

Dahl, Robert. (1971). Polyarchy. Participation and Opposition. New Hav<strong>en</strong>: Yale University<br />

Press.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC). (2004). Encuesta <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong><br />

Propósitos Multiples 2004 (EHPM). San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Economía.<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC), Fondo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas (FNUAP) y C<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong> Demografía (CELADE). (1996).<br />

Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador 1995-2025. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía.<br />

Easton, David. (1975). A Re-Assessm<strong>en</strong>t of the Concept of Political Support. British Journal of<br />

Political Sci<strong>en</strong>ce, 5, Pp. 435-457.<br />

El Diario <strong>de</strong> Hoy, 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2006. “Homicidios aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los últimos siete años”.<br />

Escobar No<strong>la</strong>sco, Marce<strong>la</strong>. 2005. La transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>salvador</strong>eño. La perspectiva <strong>de</strong><br />

los empresarios. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

Fink<strong>el</strong>, Stev<strong>en</strong>; Muller, Edward. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1989). Economic Crisis, Incumb<strong>en</strong>t<br />

Performance and Regime Support: A Comparison of Longitudial Data from West<br />

Germany and Costa Rica. British Journal of Political Sci<strong>en</strong>ce, 19. Pp. 560-551.<br />

Gobierno <strong>de</strong> El Salvador. (2004). El Salvador. Primer informe <strong>de</strong> país. Avance <strong>de</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. San Salvador.<br />

Gómez, Ileana. (2002). Capital social, estrategias <strong>de</strong> vida y gestión ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> El Salvador: <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad La Montañona. San Salvador: Fundación PRISMA.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Holston, James y Cal<strong>de</strong>ira, Teresa P.R. (1998). Democracy, Law, and Viol<strong>en</strong>ce. Disjunctures on<br />

Brazilian Citiz<strong>en</strong>ship. En: F. Agüero and J. Stark (eds.) Fault Lines of <strong>de</strong>mocracy in<br />

Post-transition Latin America. Miami: North-South C<strong>en</strong>ter Press.<br />

Instituto Universitario <strong>de</strong> Opinión Pública (IUDOP). (2006). Encuesta <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l año<br />

2006. Serie <strong>de</strong> informes 112. San Salvador: IUDOP-UCA.<br />

Kliksberg, B. (1999). “Capital social y <strong>cultura</strong>, c<strong>la</strong>ves es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo”. Revista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

CEPAL 69, pp 85- 102.<br />

Lipset, Seyrnour Martin. (1996). Rep<strong>en</strong>sando los requisitos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. La<br />

Política. Revista <strong>de</strong> estudios sobre <strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> sociedad. 2, pp 51-88.<br />

Lipset, Seymour Martin. (1994). The Social Requisites of Democracy Revisited. American<br />

Sociological Review, 5. Pp. 1-22.<br />

Lipset, Seymour Martin. (1981). Political Man: The Social Basis of Politics. Baltimore, MD:<br />

Johns Hopkins University Press.<br />

Londoño, Juan Luis; Gaviria, Alejandro y Guerrero, Rodrigo (eds). (2000). Asalto al <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> América Latina. Washington, D.C.: BID.<br />

Lundwall, Jonna María. (2003). El capital social y su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

local y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización exitosa: <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Honduras. Tegucigalpa: PNUD.<br />

Maihold, Günther. y Córdova Macías, Ricardo. (2001). Democracia y ciudadanía <strong>en</strong><br />

C<strong>en</strong>troamérica. En: R. Córdova Macías, G. Maihold y S. Kurt<strong>en</strong>bach (compi<strong>la</strong>dores).<br />

Pasos hacia una nueva conviv<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>mocracia y participación <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica. San<br />

Salvador: FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Iberoamericanos <strong>de</strong> Hamburgo e Instituto<br />

Ibero-Americano <strong>de</strong> Berlín.<br />

McClosky, Herbert y Brill, Alida. (1983). Dim<strong>en</strong>sions of Tolerance: What Americans B<strong>el</strong>ieve<br />

about Civil Liberties. New York: Russ<strong>el</strong>l Sage Foundation.<br />

McClosky, Herbert (1964). Cons<strong>en</strong>sus and I<strong>de</strong>ology in American Politics. American Political<br />

Sci<strong>en</strong>ce Review, 58, pp 361-382.<br />

Muller, Edward N.; Jukam, Thomas O. y S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1982). Diffuse Political Support<br />

and Antisystem Political Bevahior: A comparative Analysis. American Journal of Political<br />

Sci<strong>en</strong>ce 26. Pp. 240-264.<br />

Norris, Pippa. (1999). Critical Citiz<strong>en</strong>s. Global Support for Democratic Governance. Oxford:<br />

Oxford University Press.<br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2000). Informe mundial sobre <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud.<br />

Washington, D.C.: OPS.<br />

223


224<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud. (2006). “Seguridad humana y salud”.<br />

Ozbudun, Ergun. (1989). Studies on Comparative Elections. Comparative Politics, 21, 2.<br />

Pérez Sáinz, Juan Pablo; Andra<strong>de</strong> Eekoff, Katharine. (2001). Capital social y artesanía <strong>en</strong> El<br />

Salvador. San Salvador: FLACSO-Programa El Salvador.<br />

Pérez, Or<strong>la</strong>ndo. (2003). Democratic Legitimacy and Public Insecurity: Crime and Democracy in<br />

El Salvador and Guatema<strong>la</strong>. Political Sci<strong>en</strong>ce Quaterly, 118 (4). Winter 2003-2004.<br />

PNUD. (2005). Informe sobre Desarrollo Humano El Salvador.<br />

PNUD. (2004). La Democracia <strong>en</strong> América Latina. Hacia una <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> ciudadanos y<br />

ciudadanas.<br />

PNUD. (2003). Informe sobre Desarrollo Humano, El Salvador. San Salvador.<br />

PNUD. (1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 y 2005). Informe sobre Desarrollo<br />

Humano Mundial. Estados Unidos: PNUD.<br />

Policy Research Iniciative (PRI Project). (2003). “Social Capital Workshop. Concepts,<br />

Measurem<strong>en</strong>t and Policy Implications”. (Mimeo).<br />

PROBIDAD. (2003). Índice Latinoamericano <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia Presupuestaria. Informe <strong>de</strong> El<br />

Salvador. San Salvador: PROBIDAD.<br />

Rodríguez, Florisab<strong>el</strong> y Madrigal, Johnny. (2003). “Los hijos y <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia:<br />

estudio comparativo”. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> trabajo 2003-10. San José: Procesos.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (s/f). Toward a Mo<strong>de</strong>l of Democratic Stability: Political Culture in C<strong>en</strong>tral<br />

America. Mimeo.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Sarsfi<strong>el</strong>d, Rodolfo. (2006). CAM/Democracy Study: Outline of Required<br />

Chapters. (Mimeo).<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2006). “The measurem<strong>en</strong>t and impact of corruption victimization: Survey<br />

evi<strong>de</strong>nce from Latin America”. World Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t 34: 2, pp 381-404.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2005). The political culture of <strong>de</strong>mocracy in Mexico, C<strong>en</strong>tral America and<br />

Colombia, 2004. Van<strong>de</strong>rbilt University.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l. (2003). “The Impact of Corruption on Regime Legitimacy: A Comparative<br />

Study of Four Latin American Countries,” Journal of Politics 64, 2, pp 408-433.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (2002). Trouble in Paradise: The Impact of the Erosion of System Support<br />

in Costa Rica, 1978-1999. Latin American Research Review, 37, No. 1.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Azpuru, Dinorah. “Las dim<strong>en</strong>siones y <strong>el</strong> impacto político <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción guatemalteca”. En Luis Rosero Bixby (ed)., Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

istmo 2000: Familia, migración, viol<strong>en</strong>cia y medio ambi<strong>en</strong>te. San José: C<strong>en</strong>tro<br />

C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A.; Cruz, José Migu<strong>el</strong> y Córdova Macías, Ricardo. (2000). Auditoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Democracia. El Salvador 1999. San Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IUDOP y<br />

FUNDAUNGO.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1996). Political Culture in Nicaragua: Transitions, 1991-1995. Managua:<br />

mimeo, United States Ag<strong>en</strong>cy for International Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. et al. (1995). Who Votes in C<strong>en</strong>tral America? A Comparative Analysis.<br />

En: M. A. S<strong>el</strong>igson y J. Booth (Eds.). Elections and Democracy in C<strong>en</strong>tral America,<br />

Revisited. Chap<strong>el</strong> Hill: University of North Carolina Press.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). El Salvador: De <strong>la</strong> guerra a <strong>la</strong> paz, una<br />

<strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong> transición. San Salvador: Universidad <strong>de</strong> Pittsburgh, IDELA y<br />

FUNDAUNGO.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Booth, John A. (eds.). (1995). Elections and Democracy in C<strong>en</strong>tral<br />

America, Revisited. Chap<strong>el</strong> Hill: The University of North Carolina Press.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova, Ricardo. (1995). Nicaragua 1991-1995: Una <strong>cultura</strong> <strong>política</strong> <strong>en</strong><br />

transición. En: R. Córdova Macías y G. Maihold (compi<strong>la</strong>dores). Cultura <strong>política</strong> y<br />

transición <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> Nicaragua. Managua: Fundación Friedrich Ebert,<br />

FUNDAUNGO, Instituto <strong>de</strong> Estudios Nicaragü<strong>en</strong>ses y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Análisis Socio Cultural<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UCA-Managua.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Córdova Macías, Ricardo. (1992). Perspectivas para una <strong>de</strong>mocracia<br />

estable <strong>en</strong> El Salvador. San Salvador: IDELA.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Muller, Edward N. (1987). Democratic Stability and Economic Crisis:<br />

Costa Rica 1978-1983. International Studies Quarterly. Pp. 301-326.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Arabs in Isra<strong>el</strong>: Political Tolerance and Ethnic<br />

Conflict. The Journal of Applied Behavioral Sciece, 19. pp 55-66.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. y Caspi, Dan (1983). Toward an Empirical Theory of Tolerance: Radical<br />

Groups in Isra<strong>el</strong> and Costa Rica. Comparative Political Studies, 15. pp 385-404.<br />

S<strong>el</strong>igson, Mitch<strong>el</strong>l A. (1983). On the Measurem<strong>en</strong>t of Diffuse Support: Some Evi<strong>de</strong>nce from<br />

Mexico. Social Indicators Research, 12. Pp. 1-24.<br />

Stouffer, Samu<strong>el</strong> A. (1955). Communism, Conformity and Civil Liberties. New York: Doubleday.<br />

225


226<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Sullivan, John L.; Shamir, Micha<strong>el</strong>; Walsh, Patrick y Roberts, Nieg<strong>el</strong> S. (1985). Political<br />

Tolerance in Context: Support for Unpopu<strong>la</strong>r Minorities in Isra<strong>el</strong>, New Ze<strong>la</strong>nd, and the<br />

United States. Boul<strong>de</strong>r: Westview Press.<br />

Sullivan, John L.; Piereson, James y Marcus, George E. (1982). Political Tolerance and<br />

American Democracy. Chicago: The University of Chicago Press.<br />

Transpar<strong>en</strong>cy International Latinoamérica y <strong>el</strong> Caribe. (2006). Índice <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> corrupción.<br />

TSE. Resultados <strong>el</strong>ecciones 2004 y 2006. El Salvador.<br />

Wied<strong>la</strong>ndt, Gonzalo. (2005). “Hacia <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> lecciones <strong>de</strong> posconflicto <strong>en</strong> América<br />

Latina y <strong>el</strong> Caribe. Una mirada a <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica”. Políticas sociales<br />

115. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

Williamson, John. (2003). From Reform Ag<strong>en</strong>da. A short history of the Washington Cons<strong>en</strong>sus<br />

and suggestions for what to do next. Finance & Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, September.


Apéndices<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice A: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l estudio <strong>en</strong> El Salvador<br />

Apéndice B: Las tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> regresión.<br />

Apéndice C: Carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IUDOP.<br />

Apéndice D: Cuestionario aplicado <strong>en</strong> El Salvador<br />

227


228<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice A: Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l estudio <strong>en</strong> El<br />

Salvador<br />

Universo pob<strong>la</strong>cional<br />

El universo <strong>de</strong> estudio compr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> totalidad geográfica <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong> cual ésta compuesta por 14<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y 262 municipios, incluy<strong>en</strong>do tanto <strong>la</strong>s zonas urbanas y rurales <strong>de</strong> éstos.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador 1995-2025 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía (DIGESTYC), 117 <strong>el</strong> país contaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005<br />

con una pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> 6,874,926, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> 59.76% estaba conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

urbanas <strong>de</strong>l país y <strong>el</strong> restante 40.24% correspon<strong>de</strong> a los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

Las unida<strong>de</strong>s objeto <strong>de</strong> estudio correspondió a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 18 años, resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong><br />

hogares.<br />

Método <strong>de</strong> muestreo<br />

El primer criterio para diseñar <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muestreo es que <strong>la</strong> muestra resultante<br />

reflejase lo más fi<strong>el</strong>m<strong>en</strong>te posible <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>salvador</strong>eña, tomando como base<br />

<strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía (DIGESTYC).<br />

El sistema <strong>de</strong> muestreo utilizado fue probabilístico, estratificado y multietápico, por<br />

conglomerados y aleatorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> muestreo.<br />

El muestreo fue estratificado según los 262 municipios que correspon<strong>de</strong>n a los 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>l país; y contó con varias etapas <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> unida<strong>de</strong>s: <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to se<br />

s<strong>el</strong>eccionaron <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s Primarias <strong>de</strong> Muestreo que correspon<strong>de</strong>n precisam<strong>en</strong>te a los<br />

municipios, luego <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s Secundarias que correspon<strong>de</strong>n a segm<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>sales <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />

urbana y cantones <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural, posteriorm<strong>en</strong>te se <strong>el</strong>igieron <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tercera Etapa<br />

conformadas por manzanas y finalm<strong>en</strong>te se <strong>el</strong>igieron conglomerados <strong>de</strong> 6,7 u 8 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong>l área urbana –<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l estrato- y 12 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> <strong>el</strong> área rural. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada<br />

estrato <strong>la</strong>s UPM´s se s<strong>el</strong>eccionaron <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> probabilidad proporcional al tamaño<br />

pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> cada municipio.<br />

117 Estos datos han sido e<strong>la</strong>borados por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía,<br />

basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción realizado <strong>en</strong> 1992. Ver: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC), Fondo<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (FNUAP) y C<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong> Demografía (CELADE). (1996). Proyección <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador 1995-2025. San Salvador: Ministerio <strong>de</strong> Economía. Dicho c<strong>en</strong>so es <strong>el</strong> último realizado a niv<strong>el</strong><br />

nacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, por lo cual, es a partir <strong>de</strong> <strong>el</strong>los que se hac<strong>en</strong> los cálculos correspondi<strong>en</strong>tes a este muestreo, tomando<br />

también como base <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>cionada anteriorm<strong>en</strong>te.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

En cada vivi<strong>en</strong>da se s<strong>el</strong>eccionó un único hogar y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> éste se <strong>en</strong>trevistó a una so<strong>la</strong> persona<br />

mayor <strong>de</strong> 18 años que cumpliera con los requisitos <strong>de</strong> sexo y edad requerida para completar <strong>la</strong><br />

muestra.<br />

Marco muestral<br />

Dicho marco está compuesto por <strong>la</strong> cartografía c<strong>en</strong>sal obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadística y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC), <strong>la</strong> cual incluye tanto a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong>l<br />

país como a los cantones que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartografía c<strong>en</strong>sal está actualizada hasta 1996 y otra al 2000, como parte <strong>de</strong><br />

los esfuerzos hechos por <strong>la</strong> DIGESTYC para actualizar su información <strong>de</strong> base para <strong>la</strong>s<br />

Encuestas <strong>de</strong> Hogares <strong>de</strong> Propósitos Múltiples. Pero hay que m<strong>en</strong>cionar que una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cartografía utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> levantada durante <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

1992 y <strong>la</strong> cual no ha sido actualizada posteriorm<strong>en</strong>te, pero es <strong>la</strong> única con <strong>la</strong> que se cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad, sobre todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunos mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural.<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

Se estableció <strong>de</strong> antemano realizar un total <strong>de</strong> 1,500 <strong>en</strong>trevistas. Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> dato<br />

anterior y consi<strong>de</strong>rando un 95% <strong>de</strong> confianza (Z), una varianza <strong>de</strong> 50% (p), <strong>el</strong> error muestral<br />

estimado es <strong>de</strong>l +/- 2.5%. Para establecer dicho error se hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong> diseñada<br />

para pob<strong>la</strong>ciones infinitas:<br />

E = Z 2 pq / n<br />

don<strong>de</strong>,<br />

E = (1.96) 2 (0.5) (0.5) / 1,500 = 2.5<br />

La forma <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra fue polietápica, realizando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> muestreo<br />

una serie <strong>de</strong> estratificaciones que permitieron s<strong>el</strong>eccionar una muestra aleatoria.<br />

Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y áreas urbano/rural<br />

Por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> cantidad pob<strong>la</strong>cional urbana y rural por municipio, se<br />

procedió a estimar dicha pob<strong>la</strong>ción utilizando <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />

urbana como rural a niv<strong>el</strong> nacional. Para lo anterior, se hizo uso <strong>de</strong> los datos exist<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional tanto <strong>en</strong> lo urbano como <strong>en</strong> lo rural <strong>de</strong> los años 1995, 2000 y 2005, 118<br />

para po<strong>de</strong>r estimar los datos municipales <strong>de</strong> interés para <strong>el</strong> año 2005. Así, tomando los datos <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>so Nacional <strong>de</strong> 1992 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía y <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos<br />

(DIGESTYC), se obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> información pob<strong>la</strong>cional por municipio para <strong>el</strong> año 1992. A estos<br />

datos se les aplicó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional anual estimada para <strong>el</strong> período <strong>de</strong> 1992 a<br />

1995 para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y rural para <strong>el</strong> año 1995.<br />

118 Estos datos correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> El Salvador, 1995-2025, e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC) basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>so Pob<strong>la</strong>cional realizado <strong>en</strong> 1992.<br />

229


230<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual <strong>de</strong>l área urbana <strong>en</strong>tre 1992 y 1995 fue <strong>de</strong> 8.2%. Para<br />

estimar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana por municipio para 1995 se hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>:<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal para 1995 =[[(8.2/100) x Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1992<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1992]<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural, se t<strong>en</strong>ia que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual fue <strong>de</strong> –1.1%. Para estimar<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural por municipio para 1995 se hizo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>:<br />

Pob<strong>la</strong>ción rural municipal para 1995 = [[(-1.1/100) x Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1992<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1992]<br />

Obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> dato pob<strong>la</strong>cional urbano – rural por municipio para 1995, se realizó <strong>el</strong> mismo<br />

procedimi<strong>en</strong>to anterior para calcu<strong>la</strong>r dicha pob<strong>la</strong>ción al 2000 y luego al 2005, basándose <strong>en</strong> los<br />

datos obt<strong>en</strong>idos anteriorm<strong>en</strong>te para 1995. Las fórmu<strong>la</strong>s utilizadas para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

urbana y rural para 2000 y posteriorm<strong>en</strong>te para 2005 son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal para 2000 =[[(2.6/100) x Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1995<br />

x 5] + Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 1995]<br />

Pob<strong>la</strong>ción rural municipal para 2000 =[[(1.3/100) x Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1995<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 1995]<br />

Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal para 2005 =[[(2.3/100) x Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 2000<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción urbana municipal <strong>en</strong> 2000]<br />

Pob<strong>la</strong>ción rural municipal para 2005 =[[(1.2/100) x Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 2000<br />

x 3] + Pob<strong>la</strong>ción rural municipal <strong>en</strong> 2000]<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> cantidad pob<strong>la</strong>cional por zona urbana y rural <strong>en</strong> cada municipio y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cantidad total <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, se procedió <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to a estratificar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> habitantes por municipio, éstos últimos son <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s<br />

Primarias <strong>de</strong> Muestreo. El primer estrato estaba conformado por aqu<strong>el</strong>los municipios con más <strong>de</strong><br />

100,000 habitantes (estos municipios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una probabilidad <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> 1; es <strong>de</strong>cir, quedan<br />

autos<strong>el</strong>eccionados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra); <strong>el</strong> segundo estrato cont<strong>en</strong>ía a los municipios con 50,000<br />

a 100,000 habitantes; <strong>el</strong> tercer estrato correspondía a los municipios con 20,000 a 50,000<br />

habitantes y <strong>el</strong> cuarto y último estrato incluyó a los municipios con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20,000 habitantes.<br />

En un paso posterior, se <strong>de</strong>terminó <strong>el</strong> número <strong>de</strong> boletas a aplicar por estrato <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

cantidad pob<strong>la</strong>cional que aglutinaba cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Así, <strong>el</strong> estrato uno compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> 39.34%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l país, por lo que t<strong>en</strong>dría que realizarse <strong>en</strong> dicho estrato 590 boletas <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 1500 establecidas para <strong>la</strong> muestra. El estrato dos compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> 16.93% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción total, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>dría que aplicarse 254 <strong>en</strong>cuestas, los estratos tres y cuatro<br />

aglutinan al 20.80% y 22.93% <strong>de</strong>l total pob<strong>la</strong>cional respectivam<strong>en</strong>te, y correspon<strong>de</strong>ría realizar<br />

312 y 344 <strong>en</strong>cuestas <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los respectivam<strong>en</strong>te.


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> cantidad pob<strong>la</strong>cional urbana y rural que conc<strong>en</strong>tra cada estrato, se procedió a<br />

distribuir <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> boletas para cada estrato establecido anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

cantidad pob<strong>la</strong>cional urbana y rural <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Así por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 1 se<br />

estimó que habría que realizarse 590 <strong>en</strong>cuestas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales 530 serían hechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana<br />

y 60 <strong>en</strong> <strong>la</strong> rural. Y así sucesivam<strong>en</strong>te para cada estrato, a continuación se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y zona:<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por estrato y zona.<br />

Estratos Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra Muestra urbana Muestra rural<br />

% n % n % n<br />

Estrato 1 39.34 590 58.05 530 10.22 60<br />

Estrato 2 16.93 254 15.44 141 19.25 113<br />

Estrato 3 20.80 312 13.80 126 31.69 186<br />

Estrato 4 22.93 344 12.71 116 38.84 228<br />

Total 100.00 1500 100.00 913 100.00 587<br />

Ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra por “no cobertura”<br />

En esta muestra no se admitió <strong>la</strong> sustitución y reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo con <strong>el</strong> objetivo<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar los sesgos que pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar esta sustitución y reemp<strong>la</strong>zo; por lo mismo y para<br />

garantizar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con los tamaños mínimos esperados, <strong>en</strong> un paso posterior<br />

se hizo un “ajuste por no cobertura” <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> cada zona (urbana – rural) <strong>de</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los estratos, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> factor <strong>de</strong> “no cobertura”. Dicho factor utilizado<br />

para cada estrato y <strong>en</strong> zonas urbanas y rurales, es <strong>el</strong> estimado con base <strong>en</strong> al experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

IUDOP <strong>en</strong> estudios anteriores. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong>l estrato 1, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

“no cobertura” es <strong>de</strong> 0.15 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana y 0.2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona rural. Con base <strong>en</strong> lo anterior, <strong>el</strong><br />

nuevo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra para <strong>la</strong> zona urbana <strong>de</strong>l estrato 1 es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

n * = (1 + t) x n<br />

n * = (1 + 0.15) x 530<br />

n * = 610<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona urbana<br />

n * = (1 + t) x n<br />

n * = (1 + 0.2) x 60<br />

n * = 72<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ajustada <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> “tasa <strong>de</strong> no cobertura”<br />

según estrato y zona.<br />

Estratos Muestra urbana ajustada Muestra rural ajustada Tamaño muestra ajustada<br />

Estrato 1 610 72 682<br />

Estrato 2 162 136 298<br />

Estrato 3 145 223 368<br />

Estrato 4 133 274 407<br />

Total 1050 705 1755<br />

231


S<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo<br />

232<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Para continuar <strong>el</strong> proceso se <strong>el</strong>igieron los municipios que se incluirán <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

(<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada estrato), luego se s<strong>el</strong>eccionaron los cantones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y los segm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas. Este último proceso <strong>de</strong> escogitación <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos se llevó a cabo cuando<br />

se contó con todos los mapas c<strong>en</strong>sales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> los municipios que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

muestra, luego <strong>de</strong> realizar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los mismos –<strong>el</strong> cual se explicará<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte-.<br />

Para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los municipios, se tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados que<br />

serían necesarios <strong>el</strong>egir para completar <strong>la</strong> muestra urbana <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los estratos. Para <strong>el</strong>lo se<br />

<strong>de</strong>finió <strong>de</strong> antemano que <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 1 se escogerían conglomerados <strong>de</strong> 6 vivi<strong>en</strong>das cada uno, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> estrato 2 y 3 serían <strong>de</strong> 7 vivi<strong>en</strong>das y <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 4 cada conglomerado t<strong>en</strong>dría 8 vivi<strong>en</strong>das. En<br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> estrato 1, se calculó que se realizarían 610 <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área urbana, esto se dividió<br />

<strong>en</strong>tre seis para obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados necesarios, lo cual dio como resultado un<br />

total <strong>de</strong> 102 conglomerados. Como <strong>en</strong> este estrato todos los municipios fueron<br />

autos<strong>el</strong>eccionados, se procedió a distribuir <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados <strong>en</strong> cada municipio <strong>en</strong><br />

proporción al tamaño <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Para lo anterior se utilizó <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to que se<br />

<strong>de</strong>scribe a continuación.<br />

Se construyó un listado <strong>de</strong> municipios por estratos or<strong>de</strong>nándolos <strong>de</strong>l más gran<strong>de</strong> al más pequeño<br />

<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> listado cont<strong>en</strong>ía una<br />

columna con <strong>la</strong> suma acumu<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los municipios. Luego, se<br />

<strong>el</strong>igió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l listado acumu<strong>la</strong>tivo un inicio aleatorio y se estableció un intervalo para realizar,<br />

a partir <strong>de</strong> ese inicio aleatorio, una s<strong>el</strong>ección sistemática <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Para s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> inicio aleatorio, se g<strong>en</strong>eró un número aleatorio <strong>en</strong> cada estrato<br />

haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> función RAND <strong>de</strong> Exc<strong>el</strong> (número aleatorio normalizado <strong>en</strong>tre 0 y 1), dicho<br />

número se multiplicó por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estimada para 2005 que aglutinaba cada estrato<br />

y <strong>el</strong> municipio don<strong>de</strong> se ubicaba <strong>la</strong> cantidad resultante <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l listado acumu<strong>la</strong>tivo, era <strong>el</strong><br />

primer municipio s<strong>el</strong>eccionado. Por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l estrato 1 <strong>el</strong> número aleatorio<br />

g<strong>en</strong>erado por Exc<strong>el</strong> fue <strong>de</strong> 0.37812, al multiplicarlo por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción aglutinada <strong>en</strong><br />

dicho estrato (0.37812 x 2,688,878) dio como resultado 1,016,718.5, dicho número se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cantidad acumu<strong>la</strong>da correspondi<strong>en</strong>te al municipio <strong>de</strong> Soyapango, por lo mismo ese municipio fue<br />

<strong>el</strong> primero don<strong>de</strong> se ubicó <strong>el</strong> primer conglomerado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l estrato 1.<br />

Luego para continuar con <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> conglomerados correspondi<strong>en</strong>tes al estrato, se<br />

hizo uso <strong>de</strong> un intervalo, <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>terminó dividi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l estrato <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados necesarios para completar <strong>la</strong> muestra. Dicho intervalo se sumaba a<br />

<strong>la</strong> cantidad inicial que <strong>de</strong>terminaba <strong>el</strong> primer municipio y así, <strong>el</strong> municipio don<strong>de</strong> se ubicaría <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te conglomerado era aqu<strong>el</strong> don<strong>de</strong> se completaba dicha sumatoria, y así sucesivam<strong>en</strong>te<br />

hasta ubicar <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados <strong>de</strong>l estrato. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l estrato 1, todos los municipios<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n más <strong>de</strong> un conglomerado, por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que estos aglutinan una cantidad<br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Continuando con <strong>el</strong> estrato 1, <strong>el</strong> intervalo que se obtuvo <strong>de</strong> dividir <strong>el</strong><br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l estrato <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> número <strong>de</strong> conglomerados necesarios (2,688,878 / 102)<br />

fue <strong>de</strong> 26,362, dicho intervalo fue sumado a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong>l inicio (1,016,718.5 + 26,362) y se<br />

obtuvo <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> 1,043,080 <strong>el</strong> cual indicó <strong>el</strong> segundo municipio don<strong>de</strong> se ubicaría <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

conglomerado, que es este caso resulto ser <strong>el</strong> mismo municipio <strong>de</strong> Soyapango. Así se procedió


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

sucesivam<strong>en</strong>te hasta ubicar <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato. Cuando <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sumatoria <strong>de</strong>l intervalo excedía <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l estrato, se acumu<strong>la</strong>ba para continuar con <strong>el</strong><br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l listado <strong>de</strong> dicho estrato. Este procedimi<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong>scrito se<br />

utilizo <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los estratos para s<strong>el</strong>eccionar los municipios a incluir <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra y ubicar<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong>los los conglomerados necesarios para cumplir con <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> cada estrato.<br />

Tab<strong>la</strong> 3. Listado <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong>l Estrato 2<br />

utilizado para <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los mismos.<br />

Municipio Pob<strong>la</strong>ción Pob<strong>la</strong>ción acumu<strong>la</strong>da<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>en</strong><br />

áreas urbanas<br />

Usulután 90,020 90,020 4, 5<br />

San Marcos 86,298 176,318 6,7<br />

Chalchuapa 83,135 259,453 8,<br />

Cuscatancingo 79,735 339,189 9, 10<br />

Zacatecoluca 78,294 417,483 11<br />

San Martín 76,781 494,264 12, 13<br />

Cojutepeque 68,241 562,505 14<br />

Ilobasco 67,182 629,687 15,16<br />

Izalco 66,965 696,652 17<br />

San Vic<strong>en</strong>te 63,967 760,619 18<br />

Quezaltepeque 62,028 822,647 19<br />

Metapán 61,871 884,518 20,21<br />

Acajut<strong>la</strong> 60,767 945,284 22<br />

Opico 59,203 1,004,487 23<br />

Colón 54,865 1,059,352 1<br />

La Unión 50,480 1,109,832 2<br />

S<strong>en</strong>suntepeque 50,463 1,160,295 3<br />

Total<br />

1,160,295<br />

Número aleatorio g<strong>en</strong>erado: 0.883199<br />

Cantidad inicial <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección: 1, 160,295 x 0.883199 = 1, 024,771<br />

Intervalo obt<strong>en</strong>ido: 1, 160,295 / 23 = 50, 448.<br />

La Tab<strong>la</strong> 3 especifica cómo se s<strong>el</strong>eccionaron los municipios <strong>en</strong> <strong>el</strong> estrato 2. <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

columna se listan los municipios que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> estrato 2 <strong>de</strong>l más gran<strong>de</strong> al más pequeño <strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> segunda columna muestra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cada municipio; <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción acumu<strong>la</strong>da y <strong>en</strong> <strong>la</strong> última se especifica <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual fueron s<strong>el</strong>eccionados los<br />

municipios. Como se observa, cuando <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sumatoria <strong>de</strong>l intervalo exce<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l estrato se acumu<strong>la</strong> para continuar con <strong>el</strong> procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong>l<br />

listado.<br />

Una vez s<strong>el</strong>eccionados los municipios <strong>en</strong> cada estrato y distribuida <strong>la</strong> muestra urbana <strong>en</strong> cada<br />

unos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, se procedió a distribuir <strong>la</strong> muestra rural <strong>en</strong> cada estrato. Para <strong>el</strong>lo, se aplicó <strong>el</strong><br />

mismo procedimi<strong>en</strong>to utilizado para distribuir <strong>la</strong> muestra urbana, sólo que <strong>en</strong> esta ocasión sólo<br />

fueron listados <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or los municipios s<strong>el</strong>eccionados <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso anterior, para<br />

distribuir <strong>en</strong> esos mismos municipios <strong>la</strong> muestra rural. Para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra rural se<br />

estableció s<strong>el</strong>eccionar conglomerados <strong>de</strong> 12 vivi<strong>en</strong>das, que para este caso cada conglomerado <strong>de</strong><br />

12 vivi<strong>en</strong>das correspon<strong>de</strong>rá a un cantón a s<strong>el</strong>eccionar.<br />

233


234<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> algunos municipios, que según <strong>en</strong> c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> 1992 ya no pose<strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción rural y que fueron s<strong>el</strong>eccionados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a través <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra urbana, se <strong>el</strong>iminaron <strong>de</strong>l listado utilizado para distribuir los<br />

conglomerados necesarios para cubrir <strong>la</strong> muestra rural <strong>en</strong> cada estrato. En dichos municipios<br />

únicam<strong>en</strong>te se realizó <strong>el</strong> total <strong>de</strong> conglomerados que les correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> muestra urbana.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, se <strong>el</strong>igieron los difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada municipio que<br />

<strong>de</strong>berían ser incluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra. Para <strong>el</strong>lo se realizaron dos procedimi<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l municipio. En <strong>la</strong>s zonas urbanas se procedió a dividir<br />

cada municipio <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos pob<strong>la</strong>cionales con base <strong>en</strong> los mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Estadísticas y C<strong>en</strong>sos (DIGESTYC); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, se tomó a los cantones<br />

como unidad pob<strong>la</strong>cional y se listaron para ser <strong>el</strong>egidos <strong>de</strong> forma aleatoria.<br />

En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, se <strong>el</strong>igieron por municipio s<strong>el</strong>eccionado tantos<br />

cantones como conglomerados fues<strong>en</strong> necesarios para cubrir <strong>la</strong> muestra, para lo cual se hizo <strong>de</strong><br />

una forma totalm<strong>en</strong>te aleatoria, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos fue necesario <strong>el</strong>egir únicam<strong>en</strong>te<br />

un cantón por municipio y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los fue necesario s<strong>el</strong>eccionar dos cantones.<br />

Los cantones fueron or<strong>de</strong>nados <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada municipio s<strong>el</strong>eccionado, luego<br />

<strong>el</strong>egía un número aleatorio <strong>en</strong>tre 0 y 1, ese número se multiplicaba por <strong>el</strong> total <strong>de</strong> cantones<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al municipio y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cantón que se ubicaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> número resultante era <strong>el</strong><br />

s<strong>el</strong>eccionado; cuando se requería <strong>de</strong> dos cantones se realizó ese mismo procedimi<strong>en</strong>to para<br />

s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> segundo cantón.<br />

En <strong>la</strong>s zonas urbanas, <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se aplicaron <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<br />

fue sistemático con un punto <strong>de</strong> arranque aleatorio utilizando los mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> DIGESTYC. Por<br />

municipio se s<strong>el</strong>eccionaron tantos segm<strong>en</strong>tos como conglomerados le correspondían a cada<br />

municipio; es <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> cada segm<strong>en</strong>to se realizaron únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas que<br />

le correspon<strong>de</strong> a un conglomerado, <strong>la</strong> cual varía <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l estrato al que pert<strong>en</strong>ece cada<br />

municipio, como ya se m<strong>en</strong>ciono anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Cada mapa <strong>de</strong> los municipios muestra una zona urbana <strong>de</strong> dos mil a quince mil vivi<strong>en</strong>das y<br />

fueron divididos <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos numerados corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te sigui<strong>en</strong>do una secu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> espiral.<br />

Cada segm<strong>en</strong>to abarcó alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 100 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los municipios con bajas<br />

conc<strong>en</strong>traciones pob<strong>la</strong>cionales y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 300 vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los que son <strong>de</strong>nsam<strong>en</strong>te<br />

pob<strong>la</strong>dos. Una vez divididos los mapas, se procedió a calcu<strong>la</strong>r una constante que permitiera<br />

s<strong>el</strong>eccionar los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> forma sistemática, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> conglomerados que<br />

le correspondía a cada municipio para completar <strong>la</strong> muestra urbana.<br />

Luego, para cada mapa urbano se dividió <strong>el</strong> número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong>l municipio <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>berían ser incluidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>el</strong> cual correspon<strong>de</strong> al<br />

número <strong>de</strong> conglomerados necesarios para cubrir<strong>la</strong>. Esto dio como resultado una cifra que se<br />

convirtió <strong>en</strong> un intervalo <strong>de</strong> razón fija, según <strong>la</strong> cual se escogieron los segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

un punto <strong>de</strong> arranque aleatorio. Por ejemplo, si <strong>la</strong> división <strong>de</strong>l número total <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><br />

número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos a escoger da como resultado 8, se escogió un número aleatorio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1 y<br />

<strong>el</strong> 8, y a partir <strong>de</strong> ese número se escogieron los segm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> un intervalo <strong>de</strong> 8 segm<strong>en</strong>tos. Más<br />

concretam<strong>en</strong>te, si <strong>el</strong> número <strong>el</strong>egido aleatoriam<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> 6, se escogió <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to con ese


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

número, luego se sumaron 8 segm<strong>en</strong>tos más y así <strong>el</strong> próximo número <strong>el</strong>egido será <strong>el</strong> 14, y así<br />

sucesivam<strong>en</strong>te hasta t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> número <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tos estipu<strong>la</strong>do para ese municipio.<br />

La muestra contó con un total <strong>de</strong> 222 puntos <strong>de</strong> muestreo difer<strong>en</strong>tes, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta zona<br />

urbana y rural –59 puntos <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona rural y 163 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana-.<br />

La aplicación <strong>de</strong>l cuestionario se hizo por aproximación sistemática a los hogares ubicados <strong>en</strong> los<br />

segm<strong>en</strong>tos y cantones. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona urbana se dividió cada segm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un número<br />

<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> manzanas, cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s una cantidad constante <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das.<br />

Luego, se <strong>el</strong>igió <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada segm<strong>en</strong>to una manzana <strong>en</strong> forma aleatoria. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada manzana s<strong>el</strong>eccionada se <strong>el</strong>igió un conglomerado <strong>de</strong> 6,7 u 8 vivi<strong>en</strong>das continuas –<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l estrato al que pert<strong>en</strong>ezca <strong>el</strong> municipio-. Dichas vivi<strong>en</strong>das se <strong>el</strong>igieron a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da situada más al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> manzana s<strong>el</strong>eccionada –esa fue <strong>la</strong> primera vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l<br />

conglomerado- y <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes 5 vivi<strong>en</strong>das (ó 6 ó 7) correspondieron a <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran contiguas a <strong>la</strong> primera s<strong>el</strong>eccionada, recorri<strong>en</strong>do <strong>la</strong> manzana <strong>en</strong> dirección a <strong>la</strong>s agujas<br />

<strong>de</strong>l r<strong>el</strong>oj.<br />

En los cantones se ubicó <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da más al sur <strong>de</strong>l cantón y se tomaron <strong>la</strong>s 11 vivi<strong>en</strong>das<br />

contiguas a <strong>el</strong><strong>la</strong> y para <strong>el</strong>egir<strong>la</strong>s se hizo igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona urbana; es <strong>de</strong>cir, se recorrió <strong>el</strong><br />

cantón sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s agujas <strong>de</strong>l r<strong>el</strong>oj.<br />

En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das que compr<strong>en</strong>dan <strong>el</strong> conglomerado se ubicó a <strong>la</strong> persona que cump<strong>la</strong><br />

con los requisitos requeridos para <strong>la</strong> muestra. Los <strong>en</strong>trevistadores explicaron a <strong>la</strong>s personas<br />

abordadas los objetivos y <strong>el</strong> tema g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta y se <strong>en</strong>trevistaron únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

personas que quisieran co<strong>la</strong>borar, <strong>en</strong>trevistando sólo a una persona por hogar que cump<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> sexo y edad requeridas para completar <strong>la</strong> muestra. Para lo anterior, cada boleta<br />

estaba marcada con <strong>el</strong> sexo y rango <strong>de</strong> edad que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> persona a <strong>en</strong>trevistar.<br />

En <strong>la</strong> última etapa <strong>de</strong>l muestreo se consi<strong>de</strong>raron dichas cuotas por sexo y edad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a<br />

<strong>en</strong>cuestar. Esto con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> asegurar una distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que corresponda a <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> función <strong>de</strong> esas dos variables; así como también,<br />

<strong>el</strong>iminar <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección personal <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cuestador al escoger <strong>la</strong> persona a <strong>en</strong>trevistar <strong>en</strong><br />

cada vivi<strong>en</strong>da. Las cuotas por sexo y edad estaban distribuidas como lo muestra <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 4.<br />

Tab<strong>la</strong> 4. Distribución <strong>de</strong> cuotas por sexo y edad 119<br />

(Muestra ajustada por no cobertura).<br />

Sexo<br />

Edad<br />

Masculino<br />

Cantidad<br />

Fem<strong>en</strong>ino<br />

Cantidad<br />

Total<br />

Cantidad<br />

Pob<strong>la</strong>cional* % N Pob<strong>la</strong>cional* % N Pob<strong>la</strong>cional* % N<br />

18 a 34 años 1,110,146 26.9 472 1,113,631 27.0 474 2,223,777 53.9 946<br />

35 años y más 868,557 21.1 370 1,030,974 25.0 439 1,899,531 46.1 809<br />

1,978,703 48.0 842 2,144,605 52.0 913 4,123,308 100.0 1,755<br />

* Según <strong>la</strong>s proyecciones <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción para <strong>el</strong> 2005. Ver: DIGESTYC, FNUAP y CELADE (1996).<br />

119 Los datos expuestos <strong>en</strong> esta tab<strong>la</strong> sobre cantidad pob<strong>la</strong>cional según sexo y rangos <strong>de</strong> edad, han sido extraídos <strong>de</strong> “La<br />

Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> EL Salvador 1995-2025” e<strong>la</strong>borada por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos<br />

(DIGESTYC) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía (1996), junto con CELADE y FNUAP.<br />

235


236<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Con todos los procedimi<strong>en</strong>tos anteriores se permite <strong>la</strong> aleatoriedad y <strong>la</strong> distribución <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, lo cual asegura <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad pob<strong>la</strong>cional <strong>de</strong>l estudio.<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

Es necesario seña<strong>la</strong>r que para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>cuesta <strong>el</strong> levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos se realizó<br />

con equipo <strong>de</strong> tipo PDA (Personal Digital Assistant) comúnm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado Palm.<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palm o PDA <strong>en</strong> esta investigación t<strong>en</strong>ía como objetivo mejorar <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to y<br />

recolección <strong>de</strong> información. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> esta tecnología es que se reduc<strong>en</strong> los<br />

tiempos g<strong>en</strong>erales, permiti<strong>en</strong>do obt<strong>en</strong>er tiempo adicional para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> los datos, ya que <strong>la</strong><br />

información recolectada por los <strong>en</strong>cuestadores <strong>en</strong> campo era <strong>de</strong>scargada diariam<strong>en</strong>te, lo cual<br />

permitía verificar <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas que se estaban tomando.<br />

El procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información se realizó <strong>de</strong> forma automática. En primer lugar se hizo <strong>el</strong><br />

proceso <strong>de</strong> sincronización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palm con <strong>la</strong> computadora para luego ejecutar <strong>el</strong> vaciado <strong>de</strong><br />

información. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información recopi<strong>la</strong>da era tras<strong>la</strong>dada automáticam<strong>en</strong>te al<br />

“Statistical Package for Social Sci<strong>en</strong>ce” (SPSS), con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> realizar con este paquete<br />

todos los análisis necesarios para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l informe; así como también, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

tab<strong>la</strong>s y gráficos.<br />

Análisis estadístico<br />

Se utilizaron métodos <strong>de</strong> análisis estadístico re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te simples. Para establecer <strong>la</strong> asociación<br />

<strong>en</strong>tre dos variables numéricas se usa <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson. Este ti<strong>en</strong>e valores<br />

<strong>de</strong> 0 a 1. Cuando hay perfecta correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre dos valores <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te es igual a <strong>la</strong><br />

unidad. Mi<strong>en</strong>tras que para establecer <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre una variable continua y otra categórica<br />

se utiliza <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> varianza. Para establecer si hay una re<strong>la</strong>ción estadísticam<strong>en</strong>te significativa<br />

<strong>en</strong>tre dos variables categóricas, se utilizó <strong>el</strong> test <strong>de</strong> chi cuadrado. Para integrar <strong>la</strong> información <strong>de</strong><br />

varias preguntas sobre un mismo tema se construyeron esca<strong>la</strong>s por simple suma. Siempre se<br />

proce<strong>de</strong> a normalizar <strong>el</strong> índice resultante <strong>de</strong> modo que tome valores <strong>de</strong> 0 a 100. Como indicador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia o confiabilidad interna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s así construidas se utiliza <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

Alfa <strong>de</strong> Cronbach. Coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 0.70 o más se consi<strong>de</strong>ran confiables y consist<strong>en</strong>tes, pero <strong>en</strong><br />

algunos casos se usaron esca<strong>la</strong>s cuyos coefici<strong>en</strong>tes están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> dichos valores. También<br />

se utilizó <strong>el</strong> análisis factorial para <strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> número <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>siones o factores implícitos <strong>en</strong><br />

una serie <strong>de</strong> preguntas sobre <strong>el</strong> mismo tema.<br />

En repetidas ocasiones se estimaron mo<strong>de</strong>los lineales <strong>de</strong> regresión múltiple por mínimos<br />

cuadrados ordinarios. Usualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos mo<strong>de</strong>los es algún índice<br />

construido con varios reactivos. Los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> regresión <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los (y su<br />

significación estadística) permit<strong>en</strong> valorar <strong>de</strong> manera concisa los co-factores que “explican”<br />

estos índices. Aunque a veces nos referimos a estos co-factores como “<strong>de</strong>terminantes”, <strong>en</strong><br />

realidad, con <strong>la</strong> información disponible no es posible establecer re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> causalidad.<br />

Únicam<strong>en</strong>te se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> “asociaciones”. En los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> regresión también se pres<strong>en</strong>tan los<br />

coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> regresión estandarizados “Beta”. Estos son útiles para valorar <strong>la</strong> importancia<br />

re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los distintos factores explicativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo, pues mi<strong>de</strong>n los efectos <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />

estándar. Como indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> ajuste <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> su conjunto se uso <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación “R cuadrado”. Este coefici<strong>en</strong>te informa <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> varianza explicada


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

por <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> su conjunto, <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> explicación que se obt<strong>en</strong>dría con un<br />

mo<strong>de</strong>lo “nulo” (variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te estimada simplem<strong>en</strong>te por su promedio). También se<br />

utilizaron mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> regresión logística binaria cuando <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te es dicotómica <strong>en</strong><br />

sus valores. En estos casos, se utilizó <strong>el</strong> “R cuadrado” <strong>de</strong> Nag<strong>el</strong>kerke como indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

varianza explicada por <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo.<br />

Precisión <strong>de</strong> los resultados<br />

Toda <strong>en</strong>cuesta por muestreo está afectada por dos tipos <strong>de</strong> errores: los errores <strong>de</strong> no muestreo y<br />

los errores <strong>de</strong> muestreo. Los errores <strong>de</strong> no muestreo son aqu<strong>el</strong>los que se comet<strong>en</strong> durante <strong>la</strong><br />

recolección y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, estos se pue<strong>de</strong>n contro<strong>la</strong>r construy<strong>en</strong>do un<br />

a<strong>de</strong>cuado instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ando a los <strong>en</strong>cuestadores para una correcta aplicación<br />

<strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to, supervisando <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> campo, creando un programa <strong>de</strong> captura <strong>de</strong> datos<br />

efici<strong>en</strong>te, revisión <strong>de</strong> cuestionario y a<strong>de</strong>cuada codificación, así como una limpieza <strong>de</strong>l archivo,<br />

<strong>en</strong>tre otras. Estos errores se pue<strong>de</strong>n contro<strong>la</strong>r pero no se pue<strong>de</strong>n cuantificar. Sin embargo <strong>la</strong><br />

comparación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> si esos<br />

errores han g<strong>en</strong>erado sesgos que restan repres<strong>en</strong>tatividad a <strong>la</strong> muestra.<br />

Los errores <strong>de</strong> muestreo, por otro <strong>la</strong>do, son producto <strong>de</strong>l azar y resultan <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistar<br />

una muestra y no <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Cuando se s<strong>el</strong>ecciona una muestra ésta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tantas muestras posibles a s<strong>el</strong>eccionar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La variabilidad que existe <strong>en</strong>tre todas<br />

éstas posibles muestras es <strong>el</strong> error <strong>de</strong> muestreo, <strong>el</strong> cual podría medirse si uno dispusiese <strong>de</strong> todas<br />

esas muestras, situación obviam<strong>en</strong>te irreal. En <strong>la</strong> práctica, lo que se hace es estimar este error<br />

sobre <strong>la</strong> variación obt<strong>en</strong>ida a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma muestra. Para estimar <strong>el</strong> error <strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> un<br />

estadístico (promedio, porc<strong>en</strong>tajes, difer<strong>en</strong>cias y totales), se calcu<strong>la</strong> <strong>el</strong> error estándar que es <strong>la</strong><br />

raíz cuadrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> variancia pob<strong>la</strong>cional bajo <strong>la</strong>s mismas condiciones. Para <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> este<br />

error es muy importante consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> diseño con <strong>el</strong> que se s<strong>el</strong>eccionó <strong>la</strong> muestra.<br />

El efecto <strong>de</strong>l diseño, EED, indica <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l diseño empleado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a un diseño <strong>de</strong><br />

muestra irrestricto aleatorio (MIA). Un valor <strong>de</strong> 1 indica que <strong>la</strong> varianza obt<strong>en</strong>ida por ambos<br />

diseños (complejo y MIA) es igual, es <strong>de</strong>cir <strong>el</strong> muestreo complejo es tan efici<strong>en</strong>te como uno<br />

MIA con <strong>el</strong> mismo tamaño <strong>de</strong> muestra. Si <strong>el</strong> valor es m<strong>en</strong>os a 1, indica que <strong>la</strong> varianza obt<strong>en</strong>ida<br />

con <strong>el</strong> muestreo complejo es m<strong>en</strong>or a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida con <strong>el</strong> MIA.<br />

237


Apéndice B: Las tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> regresión<br />

238<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.4. Predictores <strong>de</strong> apoyo al sistema, 2006. 120<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados estandarizados t Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constante) 31.641 3.066 10.321 .000<br />

ed Niv<strong>el</strong> educativo -.292 .146 -.066 -2.004 .045<br />

q1r Género recodificada 1.763 1.065 .041 1.656 .098<br />

q2 Edad -.101 .038 -.070 -2.672 .008<br />

q10 Ingresos familiares -.633 .290 -.064 -2.183 .029<br />

soct1r Situación económica <strong>de</strong>l país<br />

recodificada<br />

.064 .026 .066 2.428 .015<br />

l1 I<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong> izquierda-<strong>de</strong>recha) .604 .217 .080 2.790 .005<br />

m1r Evaluación trabajo realizado<br />

presi<strong>de</strong>nte Saca recodificada<br />

.176 .025 .217 6.986 .000<br />

pn4r Satisfacción forma <strong>de</strong>mocracia<br />

funciona recodificada<br />

.113 .026 .130 4.442 .000<br />

pn5r Opinión sobre que tan <strong>de</strong>mocrático<br />

es <strong>el</strong> país recodificads<br />

.071 .021 .096 3.313 .001<br />

aoj12r Confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema judicial<br />

para castigar recodificada<br />

.081 .015 .144 5.488 .000<br />

sgl2r Trato le han dado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

municipalidad recodificada<br />

.082 .025 .080 3.231 .001<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: PSA5 Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al sistema.<br />

R cuadrado=.312<br />

R cuadrado corregida=.305; sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> IV.5. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia <strong>política</strong>, 2006. 121<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados estandarizados t Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constante) 67.376 3.304 20.393 .000<br />

ed Niv<strong>el</strong> educativo .358 .174 .069 2.056 .040<br />

q2 Edad .046 .046 .027 1.001 .317<br />

q1r Género recodificado 5.000 1.310 .097 3.817 .000<br />

l1 I<strong>de</strong>ología (esca<strong>la</strong><br />

izquierda-<strong>de</strong>recha)<br />

m1r Evaluación trabajo<br />

-1.609 .263 -.181 -6.129 .000<br />

realizado presi<strong>de</strong>nte Saca<br />

recodificada<br />

pn4r Satisfacción forma<br />

-.130 .029 -.136 -4.482 .000<br />

<strong>de</strong>mocracia funciona<br />

recodificada<br />

riqueza Índice <strong>de</strong> riqueza<br />

-.087 .030 -.083 -2.918 .004<br />

individual medida por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital<br />

.775 .396 .060 1.958 .050<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: tol Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia <strong>política</strong><br />

R cuadrado=.151.<br />

R cuadrado corregida=.147; Sig


240<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> V.4. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> justificación por corrupción, 2006.<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no<br />

estandarizados<br />

Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados<br />

t Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constant) 46.624 9.326 5.000 .000<br />

Género -6.791 2.545 -.091 -2.668 .008<br />

¿Cuál es su edad <strong>en</strong> años cumplidos?<br />

Años<br />

-.461 .086 -.184 -5.346 .000<br />

Cuál fue <strong>el</strong> último año aprobado .242 .547 .015 .443 .658<br />

UR<br />

¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes rangos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ingresos familiares<br />

-2.925 2.746 -.041 -1.065 .287<br />

m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> este hogar, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong>l exterior y <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong><br />

todos los adultos e hijos que trabajan?<br />

-.063 .669 -.004 -.094 .925<br />

Riqueza individual medida por <strong>la</strong><br />

posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital<br />

-.376 .788 -.022 -.477 .633<br />

¿Está usted trabajando actualm<strong>en</strong>te?<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que han<br />

1.100 2.798 .013 .393 .694<br />

sido victimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corrupción al<br />

m<strong>en</strong>os una vez <strong>el</strong> último año<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia o lo<br />

.099 .031 .107 3.168 .002<br />

que ha oído m<strong>en</strong>cionar, ¿<strong>la</strong> corrupción<br />

<strong>de</strong> los funcionarios públicos está...?<br />

.027 1.261 .001 .021 .983<br />

Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>nt Variable: juscor<br />

R cuadrado = .053.<br />

R cuadrado corregida= .043, sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VI.2. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad, 2006.<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no<br />

estandarizados<br />

Coefici<strong>en</strong>tes<br />

estandarizados<br />

B Error típ. Beta<br />

t Sig.<br />

(Constant) 31.932 8.759 3.646 .000<br />

UR -2.973 3.597 -.042 -.827 .409<br />

TAMANO .502 1.096 .024 .458 .647<br />

Sexo -5.423 1.797 -.078 -3.018 .003<br />

¿Cuál es su edad <strong>en</strong> años<br />

cumplidos? Años<br />

[Mostrar lista <strong>de</strong> rangos Tarjeta<br />

E] ¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

rangos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

-.014 .060 -.006 -.227 .820<br />

ingresos familiares m<strong>en</strong>suales<br />

<strong>de</strong> este hogar, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

remesas <strong>de</strong>l exterior y <strong>el</strong> ingreso<br />

<strong>de</strong> todos los adultos e hijos que<br />

trabajan?<br />

1.480 .529 .095 2.797 .005<br />

Riqueza individual medida por<br />

<strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital<br />

-.553 .643 -.032 -.860 .390<br />

Cuál fue <strong>el</strong> último año aprobado 1.244 .413 .079 3.009 .003<br />

Con qué frecu<strong>en</strong>cia mira<br />

noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong> TV...<br />

En su barrio, ¿ha visto a algui<strong>en</strong><br />

v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> último<br />

año?<br />

¿Hasta qué punto diría que su<br />

barrio está afectado por <strong>la</strong>s<br />

pandil<strong>la</strong>s? ¿Diría mucho, algo,<br />

poco o nada?<br />

Algunas personas dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

policía <strong>de</strong> este barrio (pueblo)<br />

protege a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a los<br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras otros<br />

dic<strong>en</strong> que es <strong>la</strong> policía <strong>la</strong> que<br />

esta involucrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. ¿Qué opina usted?<br />

-1.682 .996 -.046 -1.688 .092<br />

1.481 2.844 .014 .521 .603<br />

10.025 .913 .311 10.984 .000<br />

-6.847 1.831 -.098 -3.741 .000<br />

Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>nt Variable: Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad<br />

R cuadrado = .130<br />

241


242<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VII.1. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a reunión municipal, 2006.<br />

B E.T. Wald gl Sig. Exp(B)<br />

Ed Educación .011 .020 .319 1 .572 1.011<br />

q2 Edad .003 .006 .212 1 .645 1.003<br />

Estratopri<br />

.388 .073 28.363 1 .000 1.474<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

q1r Género recodificada<br />

<strong>el</strong>spn3cr<br />

.592 .172 11.841 1 .001 1.808<br />

Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno local<br />

.006 .002 6.152 1 .013 1.006<br />

recodificada<br />

pp2r Trabajó por algún<br />

candidato o partido <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong>ecciones<br />

recodificada<br />

Medios<br />

2004<br />

Exposición a noticias<br />

.012 .002 31.822 1 .000 1.012<br />

.017 .004 20.404 1 .000 1.017<br />

Constante -5.029 .459 120.027 1 .000 .007<br />

Variable(s) introducida(s) <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 1: ed, q2, estratopri, q1r, <strong>el</strong>spn3cr, pp2r, medios.<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: NP1R.<br />

R cuadrado <strong>de</strong> Nag<strong>el</strong>kerke=.136, sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VII.3. Predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción con <strong>el</strong> trato recibido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s municipalida<strong>de</strong>s, 2006.<br />

Coefici<strong>en</strong>tes no Coefici<strong>en</strong>tes<br />

Mo<strong>de</strong>lo<br />

estandarizados estandarizados T Sig.<br />

B Error típ. Beta<br />

(Constante) 36.919 2.665 13.854 .000<br />

ed Educación .111 .103 .026 1.081 .280<br />

q1r Género recodificado .312 .935 .007 .333 .739<br />

q2 Edad .088 .032 .064 2.724 .007<br />

it1 Confianza interpersonal -1.859 .475 -.089 -3.915 .000<br />

pn4r Satisfacción<br />

<strong>de</strong>mocracia recodificada<br />

funcionami<strong>en</strong>to<br />

.044 .020 .051 2.219 .027<br />

sgl1r Satisfacción con los servicios presta<br />

<strong>la</strong> comunidad recodificada<br />

.364 .023 .389 16.048 .000<br />

<strong>el</strong>spn3cr Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> intereses <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

gobierno local recodificada<br />

.113 .015 .179 7.366 .000<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: sgl2r Trato le han dado <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad recodificada<br />

R cuadrado=.281<br />

R cuadrado corregida=.278; sig


244<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Tab<strong>la</strong> VIII.7. Predictores <strong>de</strong>l voto, 2006.<br />

B E.T. Wald gl Sig. Exp(B)<br />

Estratopri<br />

Estrato pob<strong>la</strong>cional<br />

.163 .050 10.473 1 .001 1.177<br />

q1r<br />

Género recodificada<br />

-.043 .114 .142 1 .707 .958<br />

m1r<br />

Evaluación <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte<br />

pp2<br />

-.005 .002 4.958 1 .026 .995<br />

Trabajo por algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong><br />

2004<br />

-1.090 .270 16.313 1 .000 .336<br />

pol1<br />

interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong><br />

-.256 .064 15.723 1 .000 .774<br />

Ed<br />

Niv<strong>el</strong> educativo<br />

.011 .016 .466 1 .495 1.011<br />

q2<br />

Edad<br />

.014 .004 11.622 1 .001 1.014<br />

Riqueza<br />

Posesión <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales<br />

.062 .036 2.985 1 .084 1.064<br />

vb10<br />

simpatiza con algún partido<br />

<strong>el</strong>svb15<br />

-.522 .132 15.672 1 .000 .593<br />

Valoración resultado <strong>el</strong>ecciones pasadas repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong>l pueblo<br />

-.154 .059 6.834 1 .009 .857<br />

Inform<br />

Conocimi<strong>en</strong>to político<br />

.016 .003 26.658 1 .000 1.016<br />

Constante 3.170 .669 22.429 1 .000 23.819<br />

Variable(s) introducida(s) <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso 1: estratopri, q1r, m1r, pp2, pol1, ed, q2, riqueza, vb10, <strong>el</strong>svb15, inform.<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: VB6R<br />

R cuadrado <strong>de</strong> Nag<strong>el</strong>kerke=.157, sig


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice C: Carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l IUDOP<br />

245


246<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Apéndice D: Cuestionario aplicado <strong>en</strong> El Salvador<br />

Versión # 23E IRB Approval: 060187<br />

LA CULTURA POLITICA DE LA DEMOCRACIA:<br />

El Salvador, 2006<br />

© Van<strong>de</strong>rbilt University 2006. Derechos reservados. All rights reserved.País: 1. México 2.<br />

Guatema<strong>la</strong> 3. El Salvador 4. Honduras 5. Nicaragua<br />

6. Costa Rica 7. Panamá 8. Colombia 9. Ecuador 10. Bolivia 11. Perú<br />

12. Paraguay 13. Chile 14. Uruguay 15. Brasil. 21. República Dominicana 22. Haití 23.<br />

PAIS 3<br />

Jamaica 24.Guyana 25. Trinidad<br />

IDNUM. Número <strong>de</strong> cuestionario [asignado <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina]__________________<br />

Estratopri: (1) Mayores <strong>de</strong> 100 mil habitantes<br />

IDNUM<br />

(2) Entre 50 y 100 mil habitantes<br />

(3) Entre 20 y 50 mil habitantes<br />

(4) M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 20 mil habitantes<br />

ESTRATOPRI 03<br />

UPM.____________________________________________________________<br />

UPM<br />

Departam<strong>en</strong>to :_________________________________________ ELSDEPT<br />

Municipio: _______________________________________________________<br />

ELSMUNICIPIO<br />

Zona: _________________________________________<br />

ELSZONA<br />

SEGMENTO CENSAL_______________________________________________ ELSSEGMENTO<br />

Sector___________________________________________________________<br />

ELSSEC<br />

CLUSTER. (Punto muestral)[Máximo <strong>de</strong> 8 <strong>en</strong>trevistas urbanas, 12 rurales] CLUSTER<br />

UR 1. Urbano 2. Rural UR<br />

Tamaño <strong>de</strong>l lugar: 1. San Salvador (área metropolitana)<br />

2. Ciudad gran<strong>de</strong> 3. Ciudad mediana 4. Ciudad pequeña 5. Área rural<br />

TAMANO<br />

Idioma <strong>de</strong>l cuestionario: (1) Español ELSIDIOMA 1<br />

Hora <strong>de</strong> inicio: _____:_____ [no digitar] ----<br />

Fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista día: ____ mes:_______ año: 2006<br />

OJO: ES UN REQUISITO LEER SIEMPRE LA HOJA DE CONSENTIMIENTO INFORMADO<br />

ANTES DE COMENZAR LA ENTREVISTA<br />

FECHA<br />

Q1. Género (anotar, no pregunte): (1) Hombre (2) Mujer Q1


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

A4 [COA4]. Para empezar, <strong>en</strong> su opinión ¿cuál es <strong>el</strong> problema más grave que está <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> país?<br />

[NO LEER ALTERNATIVAS; SÓLO UNA OPCIÓN]<br />

Agua, falta <strong>de</strong> 19 Inf<strong>la</strong>ción, altos precios 02<br />

Caminos/vías <strong>en</strong> mal estado 18 Los políticos 59<br />

Conflicto armado 30 Mal gobierno 15<br />

Corrupción 13 Medio ambi<strong>en</strong>te 10<br />

Crédito, falta <strong>de</strong> 09 Migración 16<br />

D<strong>el</strong>incu<strong>en</strong>cia, crim<strong>en</strong>, viol<strong>en</strong>cia 05 Narcotráfico 12<br />

Derechos humanos, vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> 56 Pandil<strong>la</strong>s 14<br />

Desempleo/falta <strong>de</strong> empleo 03 Pobreza 04<br />

Desigualdad 58 Protestas popu<strong>la</strong>res (hu<strong>el</strong>gas, cierre<br />

<strong>de</strong> carreteras, paros, etc.)<br />

06<br />

Desnutrición 23 Salud, falta <strong>de</strong> servicio 22<br />

Desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to forzado 32 Secuestro 31<br />

Deuda Externa 26 Seguridad (falta <strong>de</strong>) 27<br />

Discriminación 25 Terrorismo 33<br />

Drogadicción 11 Tierra para cultivar, falta <strong>de</strong> 07<br />

Economía, problemas con, crisis <strong>de</strong> 01 Transporte, problemas con <strong>el</strong> 60<br />

Educación, falta <strong>de</strong>, ma<strong>la</strong> calidad 21 Viol<strong>en</strong>cia 57<br />

Electricidad, falta <strong>de</strong> 24 Vivi<strong>en</strong>da 55<br />

Explosión <strong>de</strong>mográfico 20 Otro 70<br />

Guerra contra terrorismo 17 No sabe 88<br />

247


248<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

DEM13. ¿En pocas pa<strong>la</strong>bras, que significa para usted <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia? [OJO: No leer alternativas. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera y segunda respuesta preguntar, “¿significa algo más?”] . Aceptar hasta tres respuestas.<br />

Son<strong>de</strong>e:<br />

Son<strong>de</strong>e:<br />

¿significa algo ¿significa algo<br />

1 más?<br />

más?<br />

0<br />

Respuesta 2<br />

DEM13A<br />

0 Respuesta 3<br />

DEM13B<br />

0 Respuesta<br />

DEM13C<br />

No ti<strong>en</strong>e ningún significado<br />

Libertad:<br />

0<br />

Libertad (sin <strong>de</strong>cir que tipo) 1 1 1<br />

Libertad económica 2 2 2<br />

Libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>de</strong> voto, <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir, <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

humanos<br />

3 3 3<br />

Libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to 4 4 4<br />

Libertad, falta <strong>de</strong> 5 5 5<br />

Ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Economía:<br />

6 6 6<br />

Bi<strong>en</strong>estar, progreso económico, crecimi<strong>en</strong>to 7 7 7<br />

Bi<strong>en</strong>estar, falta <strong>de</strong>, no hay progreso económico 8 8 8<br />

Capitalismo 9 9 9<br />

Libre comercio, libre negocio 10 10 10<br />

Trabajo, más oportunidad <strong>de</strong> 11 11 11<br />

Trabajo, falta <strong>de</strong><br />

Sufragio:<br />

12 12 12<br />

Derecho <strong>de</strong> escoger li<strong>de</strong>res 13 13 13<br />

Elecciones, voto 14 14 14<br />

Elecciones libres 15 15 15<br />

Elecciones fraudul<strong>en</strong>tas<br />

Igualdad:<br />

16 16 16<br />

Igualdad (sin especificar) 17 17 17<br />

Igualdad económica, <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses 18 18 18<br />

Igualdad <strong>de</strong> género 19 19 19<br />

Igualdad fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> leyes 20 20 20<br />

Igualdad <strong>de</strong> razas o étnica 21 21 21<br />

Igualdad, falta <strong>de</strong>, <strong>de</strong>sigualdad<br />

Participación:<br />

22 22 22<br />

Limitaciones <strong>de</strong> participación 23 23 23<br />

Participación (sin <strong>de</strong>cir que tipo) 24 24 24<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías 25 25 25<br />

Po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l pueblo<br />

Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho:<br />

26 26 26<br />

Derechos humanos, respeto a los <strong>de</strong>rechos 27 27 27<br />

Desor<strong>de</strong>n, falta <strong>de</strong> justicia, corrupción 28 28 28<br />

Justicia 29 29 29<br />

Obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ley, m<strong>en</strong>os corrupción 30 30 30<br />

Gobierno no militar 31 31 31<br />

Vivir <strong>en</strong> paz, sin guerra 32 32 32<br />

Guerra, invasiones 33 33 33<br />

Otra respuesta 80 80 80<br />

NS/NR 88 88 88<br />

Código (si da únicam<strong>en</strong>te una respuesta,<br />

se codifica 13B y 13C con 0. Si da dos<br />

respuestas, se codifica 13C con 0.)<br />

[Si da una so<strong>la</strong> respuesta, marcar y pasar a A1]<br />

13A<br />

13B<br />

13C<br />

DEM13D. ¿De estos significados <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia que usted ha dicho, <strong>en</strong> su opinión cuál es <strong>el</strong><br />

más importante? [Preguntar sólo si dio dos o tres respuestas a <strong>la</strong> pregunta anterior. Anote <strong>el</strong><br />

código.]<br />

88. NS 99. INAP [Una o ninguna respuesta]<br />

DEM13D


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora, cambiando <strong>el</strong> tema…..…..[ Después <strong>de</strong> leer cada pregunta, repetir “todos los días”, “una o dos veces<br />

por semana”, “rara vez”, o “nunca” para ayudar <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado]<br />

Con qué frecu<strong>en</strong>cia … Todos los Una o dos veces por Rara vez Nunca NS<br />

días<br />

semana<br />

A1. Escucha noticias por <strong>la</strong><br />

radio<br />

1 2 3 4 8<br />

A2. Mira noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong> TV. 1 2 3 4 8<br />

A3. Lee noticias <strong>en</strong> los<br />

periódicos<br />

1 2 3 4 8<br />

A4i. Lee noticias vía Internet 1 2 3 4 8<br />

SOCT1. Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía…. ¿Cómo calificaría <strong>la</strong> situación económica <strong>de</strong>l país? ¿Diría usted que es<br />

muy bu<strong>en</strong>a, bu<strong>en</strong>a, ni bu<strong>en</strong>a ni ma<strong>la</strong>, ma<strong>la</strong> o muy ma<strong>la</strong>?<br />

(1) Muy bu<strong>en</strong>a(2) Bu<strong>en</strong>a(3) Ni bu<strong>en</strong>a, ni ma<strong>la</strong> (regu<strong>la</strong>r)(4) Ma<strong>la</strong> (5) Muy ma<strong>la</strong> (pésima)<br />

(8) No sabe<br />

A1<br />

A2<br />

A3<br />

A4I<br />

SOCT1<br />

SOCT2. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que <strong>la</strong> situación económica actual <strong>de</strong>l país es mejor, igual o peor que hace doce meses?<br />

(1) Mejor (2) Igual (3) Peor(8) No sabe SOCT2<br />

IDIO1. ¿Cómo calificaría <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral su situación económica? ¿Diría usted que es muy bu<strong>en</strong>a, bu<strong>en</strong>a, ni bu<strong>en</strong>a ni<br />

ma<strong>la</strong>, ma<strong>la</strong> o muy ma<strong>la</strong>?<br />

(1) Muy bu<strong>en</strong>a (2) Bu<strong>en</strong>a (3) Ni bu<strong>en</strong>a, ni ma<strong>la</strong> (regu<strong>la</strong>r) (4) Ma<strong>la</strong> (5) Muy ma<strong>la</strong> (pésima)<br />

(8) No sabe<br />

IDIO2. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que su situación económica actual es mejor, igual o peor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> hace doce meses?<br />

(1) Mejor (2) Igual (3) Peor (8) No sabe IDIO2<br />

Ahora, para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> otra cosa, a veces <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas que no pue<strong>de</strong>n resolver por sí mismos, y<br />

para po<strong>de</strong>r resolverlos pi<strong>de</strong>n ayuda a algún funcionario u oficina <strong>de</strong>l gobierno.<br />

¿Para po<strong>de</strong>r resolver sus problemas alguna vez ha pedido<br />

usted ayuda o cooperación ... ?<br />

Sí No NS/NR<br />

CP2. A algún diputado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva 1 2 8 CP2<br />

CP4A. A alguna autoridad local (municipalidad), 1 2 8 CP4A<br />

CP4. A algún ministerio/secretaría, institución pública, u<br />

oficina <strong>de</strong>l estado<br />

PROT1. Alguna vez <strong>en</strong> su vida, ¿ha participado usted <strong>en</strong> una<br />

manifestación o protesta pública? ¿Lo ha hecho algunas veces, casi<br />

nunca o nunca? [Si contestó “nunca” o “NS”, marcar 9 <strong>en</strong><br />

PROT2 y pasar a CP5]<br />

PROT2. ¿En <strong>el</strong> último año, ha participado <strong>en</strong> una manifestación o<br />

protesta pública? ¿Lo ha hecho algunas veces, casi nunca o nunca?<br />

1 2 8<br />

(1) algunas<br />

veces<br />

(1) algunas<br />

veces<br />

(2)<br />

casi<br />

nunca<br />

(2)<br />

casi<br />

nunca<br />

(3)<br />

nunca<br />

(3)<br />

nunca<br />

(8)<br />

NS<br />

(8)<br />

NS<br />

CP4<br />

(9)<br />

IDIO1<br />

PROT1<br />

Inap PROT2<br />

249


Ahora le voy a hacer algunas preguntas sobre su comunidad y<br />

los problemas que afronta...<br />

CP5. ¿En <strong>el</strong> último año usted ha contribuido para <strong>la</strong> solución<br />

<strong>de</strong> algún problema <strong>de</strong> su comunidad o <strong>de</strong> los vecinos <strong>de</strong> su<br />

barrio? (1) Sí [siga] (2) No [Pase a CP6] (8) NS/NR [Pase a<br />

CP6]<br />

CP5A. ¿Ha donado usted dinero o materiales para ayudar a<br />

solucionar algún problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o <strong>de</strong> su barrio?<br />

CP5B. ¿Ha contribuido usted con su propio trabajo o mano <strong>de</strong><br />

obra?<br />

CP5C. ¿Ha estado asisti<strong>en</strong>do usted a reuniones comunitarias<br />

sobre algún problema o sobre alguna mejora?<br />

CP5D. ¿Ha tratado <strong>de</strong> ayudar usted a organizar algún grupo<br />

nuevo para resolver algún problema <strong>de</strong>l barrio, o para buscar<br />

alguna mejora?<br />

250<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Sí No NS/NR INAP<br />

1 2 8<br />

1 2 8 9<br />

1 2 8 9<br />

1 2 8 9<br />

1 2 8 9<br />

Ahora le voy a leer una lista <strong>de</strong> grupos y organizaciones. Por favor, dígame si usted asiste a reuniones <strong>de</strong> <strong>el</strong>los por lo m<strong>en</strong>os una vez a<br />

<strong>la</strong> semana, una o dos veces al mes, una o dos veces al año, o nunca [Repetir “una vez a <strong>la</strong> semana,” “una o dos veces al mes,”<br />

“una o dos veces al año”, o “nunca” para ayudar <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado]<br />

Una vez a <strong>la</strong> Una o dos Una o dos Nunca NS<br />

semana veces al mes veces al año<br />

CP6. ¿Reuniones<br />

r<strong>el</strong>igiosa? Asiste…<br />

<strong>de</strong> alguna organización 1 2 3 4 8<br />

CP6<br />

CP7. ¿De una asociación <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio? Asiste….<br />

1 2 3 4 8<br />

CP7<br />

CP8. ¿Un comité o junta <strong>de</strong> mejoras para <strong>la</strong> 1 2 3 4 8<br />

CP8<br />

comunidad? Asiste…<br />

CP9. ¿De una asociación <strong>de</strong> profesionales, 1 2 3 4 8<br />

comerciantes, productores, y/o organizaciones<br />

campesinas? Asiste…<br />

CP9<br />

CP10. ¿De un sindicato? 1 2 3 4 8 CP10<br />

CP13. ¿De un partido o movimi<strong>en</strong>to político?<br />

Asiste…<br />

1 2 3 4 8<br />

CP13<br />

LS3. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> otras cosas. En g<strong>en</strong>eral ¿hasta qué punto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra satisfecho con su vida? ¿Diría usted que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ..? (1) Muy satisfecho (2) Algo satisfecho (3) Algo insatisfecho (4) Muy insatisfecho (8) NS LS3<br />

IT1. Ahora, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aquí, ¿diría que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su comunidad es ..? (1) Muy confiable (2) Algo<br />

confiable (3) Poco confiable (4) Nada confiable (8) NS<br />

IT1<br />

CP5<br />

CP5A<br />

CP5B<br />

CP5C<br />

CP5D


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ENTREGAR TARJETA # 1<br />

L1. (Esca<strong>la</strong> Izquierda-Derecha) Ahora para cambiar <strong>de</strong> tema.... En esta hoja hay una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 10 que va <strong>de</strong> izquierda a<br />

<strong>de</strong>recha. Hoy <strong>en</strong> día mucha g<strong>en</strong>te, cuando conversa <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>política</strong>s, hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te que simpatiza más con <strong>la</strong> izquierda y<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>te que simpatiza más con <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha. Según <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido que t<strong>en</strong>gan para usted los términos "izquierda" y "<strong>de</strong>recha" cuando<br />

pi<strong>en</strong>sa sobre su punto <strong>de</strong> vista político, ¿dón<strong>de</strong> se colocaría usted <strong>en</strong> esta esca<strong>la</strong>? Indique <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> que se aproxima más a su<br />

propia posición.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 L1<br />

Izquierda Derecha (NS=88)<br />

Recoger Tarjeta # 1<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su municipio...<br />

NP1. ¿Ha asistido a un cabildo abierto o una sesión municipal durante los últimos 12 meses? (1) Sí (2)<br />

No(8) No sabe/ no recuerda<br />

NP1B. ¿Hasta que punto cree usted que los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad hac<strong>en</strong> caso a lo que pi<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas reuniones? Le hac<strong>en</strong> caso (1) mucho (2) algo (3) poco (4) nada (8) NS<br />

NP2 . ¿Ha solicitado ayuda o ha pres<strong>en</strong>tado una petición a alguna oficina, funcionario, concejal o síndico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> municipalidad durante los últimos 12 meses?<br />

(1) Sí (2) No (8) No sabe/ no recuerda<br />

SGL1. ¿Diría usted que los servicios que <strong>la</strong> municipalidad está dando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te son ...? [Leer alternativas]<br />

(1) Muy Bu<strong>en</strong>os (2) Bu<strong>en</strong>os (3) Ni bu<strong>en</strong>os ni malos (regu<strong>la</strong>res) (4) Malos (5) Muy malos (pésimos) (8) No<br />

sabe<br />

SGL2. ¿Cómo consi<strong>de</strong>ra que le han tratado a usted o a sus vecinos cuando han ido a <strong>la</strong> municipalidad para<br />

hacer trámites? ¿Le han tratado muy bi<strong>en</strong>, bi<strong>en</strong>, ni bi<strong>en</strong> ni mal, mal o muy mal?(1) Muy bi<strong>en</strong> (2) Bi<strong>en</strong> (3) Ni<br />

bi<strong>en</strong> ni mal (regu<strong>la</strong>r)(4) Mal (5) Muy mal (8) No sabe<br />

LGL2. En su opinión, ¿se le <strong>de</strong>be dar más obligaciones y más dinero a <strong>la</strong> municipalidad, o se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar<br />

que <strong>el</strong> gobierno nacional asuma más obligaciones y servicios municipales?<br />

(1) Más al municipio<br />

(2) Que <strong>el</strong> gobierno nacional asuma más obligaciones y servicios<br />

(3) No cambiar nada[NO LEER ]<br />

(4) Más al municipio si da mejores servicios [NO LEER]<br />

(8) No sabe / no contesta<br />

LGL3. ¿Estaría usted dispuesto a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad para que pueda prestar mejores<br />

servicios municipales o cree que no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a pagar más impuestos a <strong>la</strong> municipalidad?(1) Dispuesto a<br />

pagar más impuestos (2) No vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a pagar más impuestos<br />

(8) No sabe<br />

NP1<br />

NP1B<br />

NP2<br />

SGL1<br />

SGL2<br />

LGL2<br />

LGL3<br />

251


252<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora hablemos <strong>de</strong> otros temas. Alguna g<strong>en</strong>te dice que <strong>en</strong> ciertas circunstancias se justificaría que los militares tom<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

por un golpe <strong>de</strong> estado. En su opinión se justificaría que hubiera un golpe <strong>de</strong> estado por los militares fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

circunstancias: [Leer alternativas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada pregunta]:<br />

JC1. Fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sempleo muy alto. (1) Se justificaría que<br />

los militares tom<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

po<strong>de</strong>r<br />

(2) No se justificaría<br />

que los militares<br />

tom<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r<br />

(8) NS<br />

JC4. Fr<strong>en</strong>te a muchas protestas sociales. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS JC4<br />

JC10. Fr<strong>en</strong>te a mucha <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS<br />

JC10<br />

JC12. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> alta inf<strong>la</strong>ción, con aum<strong>en</strong>to<br />

excesivo <strong>de</strong> precios.<br />

(1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS<br />

JC13. Fr<strong>en</strong>te a mucha corrupción. (1) Se justificaría (2) No se justificaría (8) NS<br />

JC15. ¿Cree usted que alguna vez pue<strong>de</strong> haber razón sufici<strong>en</strong>te para<br />

que <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte cierre <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva, o cree que no pue<strong>de</strong><br />

existir razón sufici<strong>en</strong>te para eso?<br />

JC16. ¿Cree usted que alguna vez pue<strong>de</strong> haber razón sufici<strong>en</strong>te para<br />

que <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte disu<strong>el</strong>va <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia, o cree que no<br />

pue<strong>de</strong> existir razón sufici<strong>en</strong>te para eso?<br />

(1) Si (2) No (8)NS<br />

(1) Si (2) No (8)NS<br />

Ahora, yo le voy a leer varias frases. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong>l país, quisiera que me diga con cuál<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases está más <strong>de</strong> acuerdo?<br />

POP1. [Leer alternativas]<br />

1. Para <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong>l país, es necesario que nuestros presi<strong>de</strong>ntes limit<strong>en</strong> <strong>la</strong> voz y <strong>el</strong> voto <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oposición, [o al contrario],<br />

2. Aunque atrase <strong>el</strong> progreso <strong>de</strong>l país, nuestros presi<strong>de</strong>ntes no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> limitar <strong>la</strong> voz y <strong>el</strong> voto <strong>de</strong> los partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oposición.<br />

8. NS/NR<br />

POP2. [Leer alternativas]<br />

1. El Congreso impi<strong>de</strong> mucho <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestros presi<strong>de</strong>ntes, y <strong>de</strong>bería ser ignorado, [o al contrario],<br />

2. Aún cuando estorbe <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, nuestros presi<strong>de</strong>ntes no <strong>de</strong>bieran pasar por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l Congreso.<br />

8. NS/NR<br />

POP3. [Leer alternativas]<br />

1. Los jueces con frecu<strong>en</strong>cia estorban <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestros presi<strong>de</strong>ntes, y <strong>de</strong>berían ser ignorados, [o al contrario],<br />

2. Aún cuando a veces los jueces estorban <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestros presi<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los jueces siempre<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser obe<strong>de</strong>cidas. 8. NS/NR<br />

POP4. [Leer alternativas]<br />

1. Nuestros Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r necesario para que puedan actuar a favor <strong>de</strong>l interés nacional, [o al<br />

contrario],<br />

2. Se <strong>de</strong>be limitar <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> nuestros Presi<strong>de</strong>ntes para que nuestras liberta<strong>de</strong>s no corran p<strong>el</strong>igro.<br />

8. NS/NR<br />

POP5. [Leer alternativas]<br />

1. Nuestros presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer lo que <strong>el</strong> pueblo quiere aunque <strong>la</strong>s leyes se lo impidan, [o al contrario],<br />

2. Nuestros presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong>s leyes aunque al pueblo no le guste.<br />

8. NS/NR<br />

JC1<br />

JC12<br />

JC13<br />

JC15<br />

JC16<br />

POP1<br />

POP2<br />

POP3<br />

POP4<br />

POP5


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

VIC1. ¿Ha sido usted víctima <strong>de</strong> algún acto <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los últimos 12 meses? (1) Sí [siga] (2)<br />

No [pasar a AOJ8] (8) NS [pasar a AOJ8]<br />

VIC2. ¿Qué tipo <strong>de</strong> acto <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cial sufrió? [Leer <strong>la</strong>s alternativas]<br />

(1) Robo sin agresión o am<strong>en</strong>aza física<br />

(2) Robo con agresión o am<strong>en</strong>aza física<br />

(3) Agresión física sin robo<br />

(4) Vio<strong>la</strong>ción o asalto sexual<br />

(5) Secuestro<br />

(6) Daño a <strong>la</strong> propiedad<br />

(7) Robo <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />

(88) NS (99) Inap (no víctima)<br />

AOJ1.¿D<strong>en</strong>unció <strong>el</strong> hecho a alguna institución?<br />

(1) Sí [pasar AOJ8] (2) No lo <strong>de</strong>nunció [Seguir](8) NS/NR [Pasar a AOJ8]<br />

(9) Inap (no víctima) [Pasar a AOJ8]<br />

AOJ1B. ¿Por qué no <strong>de</strong>nunció <strong>el</strong> hecho? [No leer alternativas]<br />

(1) No sirve <strong>de</strong> nada<br />

(2) Es p<strong>el</strong>igroso y por miedo <strong>de</strong> represalias<br />

(3) No t<strong>en</strong>ía pruebas<br />

(4) No fue grave<br />

(5) No sabe adón<strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar<br />

(8) NS/NR<br />

(9) No víctima<br />

AOJ8. Para po<strong>de</strong>r capturar <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, ¿cree usted que: <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar <strong>la</strong>s<br />

leyes o <strong>en</strong> ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley? (1) Deb<strong>en</strong> respetar <strong>la</strong>s leyes siempre (2) En<br />

ocasiones pue<strong>de</strong>n actuar al marg<strong>en</strong> (8)NS<br />

AOJ11. Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l lugar o barrio don<strong>de</strong> usted vive, y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser víctima <strong>de</strong><br />

un asalto o robo, ¿se si<strong>en</strong>te usted muy seguro, algo seguro, algo inseguro o muy inseguro?<br />

(1) Muy seguro (2) Algo seguro (3) Algo inseguro (4) Muy Inseguro (8) NS<br />

AOJ11A. Y hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, ¿qué tanto cree usted que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que<br />

t<strong>en</strong>emos ahora repres<strong>en</strong>ta una am<strong>en</strong>aza para <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> nuestro futuro? [Leer alternativas]<br />

(1) Mucho (2) Algo (3) Poco (4) Nada (8) NS/NR<br />

AOJ12. Si usted fuera víctima <strong>de</strong> un robo o asalto, ¿cuánto confiaría <strong>en</strong> que <strong>el</strong> sistema judicial<br />

castigaría al culpable? [Leer alternativas] (1) Mucho (2) Algo (3) Poco (4) Nada (8) NS/NR<br />

AOJ16A. En su barrio, ¿ha visto a algui<strong>en</strong> v<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do drogas <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

(1) Si (2) No 8 (NS)<br />

AOJ17. ¿Hasta qué punto diría que su barrio está afectado por <strong>la</strong>s pandil<strong>la</strong>s? ¿Diría mucho, algo, poco<br />

o nada?<br />

(1) Mucho (2) Algo (3) Poco (4) Nada(8) NS<br />

AOJ18. Algunas personas dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía <strong>de</strong> este barrio (pueblo) protege a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a<br />

los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes, mi<strong>en</strong>tras otros dic<strong>en</strong> que es <strong>la</strong> policía <strong>la</strong> que está involucrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia. ¿Qué opina usted?<br />

(1) Policía protege (2) Policía involucrada con <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia (8) NS<br />

VIC1<br />

VIC2<br />

AOJ1<br />

AOJ1B<br />

AOJ8<br />

AOJ11<br />

AOJ11A<br />

AOJ12<br />

AOJ16A<br />

AOJ17<br />

AOJ18<br />

De los trámites que usted o algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> su familia haya hecho alguna vez con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, ¿se si<strong>en</strong>te muy<br />

satisfecho, algo satisfecho, algo insatisfecho, o muy insatisfecho? (REPETIR LAS OPCIONES DE RESPUESTA EN CADA<br />

PREGUNTA)<br />

253


ST1. La<br />

policíanacional civil<br />

ST2. Los juzgados o<br />

tribunales <strong>de</strong> justicia<br />

254<br />

Muy<br />

satisfecho<br />

Algo<br />

satisfecho<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Algo<br />

insatisfecho<br />

Muy<br />

Insatisfecho<br />

[No leer] No hizo<br />

trámites<br />

NS/NR<br />

1 2 3 4 9 8 ST1<br />

1 2 3 4 9 8 ST2<br />

ST3. La fiscalía 1 2 3 4 9 8 ST3<br />

ST4. La alcaldía 1 2 3 4 9 8 ST4<br />

[Déle <strong>la</strong> tarjeta "A" al <strong>en</strong>trevistado]<br />

Ahora vamos a usar una tarjeta... Esta tarjeta conti<strong>en</strong>e una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 7 puntos; cada uno indica un puntaje que va <strong>de</strong> 1 que<br />

significa NADA hasta 7 que significa MUCHO. Por ejemplo, si yo le preguntara hasta qué punto le gusta ver t<strong>el</strong>evisión, si a<br />

usted no le gusta nada, <strong>el</strong>egiría un puntaje <strong>de</strong> 1, y si por <strong>el</strong> contrario le gusta mucho ver t<strong>el</strong>evisión me diría <strong>el</strong> número 7. Si su<br />

opinión está <strong>en</strong>tre nada y mucho <strong>el</strong>ija un puntaje intermedio. ¿Entonces, hasta qué punto le gusta a usted ver t<strong>el</strong>evisión?<br />

Léame <strong>el</strong> número. [Asegúrese que <strong>el</strong> <strong>en</strong>trevistado <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da correctam<strong>en</strong>te].<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

Nada Mucho No sabe<br />

Anotar <strong>el</strong> número, 1-7, y 8 para los que no sabe<br />

B1. ¿Hasta qué punto cree usted que los tribunales <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> El Salvador garantizan un juicio justo?<br />

(Son<strong>de</strong>e: Si usted cree que los tribunales no garantizan <strong>en</strong> nada <strong>la</strong> justicia, escoja <strong>el</strong> número 1; si cree<br />

B1<br />

que los tribunales garantizan mucho <strong>la</strong> justicia escoja <strong>el</strong> número 7 o escoja un puntaje intermedio )<br />

B2. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted respeto por <strong>la</strong>s instituciones <strong>política</strong>s <strong>de</strong> El Salvador?<br />

B3. ¿Hasta qué punto cree usted que los <strong>de</strong>rechos básicos <strong>de</strong>l ciudadano están bi<strong>en</strong> protegidos por <strong>el</strong><br />

sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

B4. ¿Hasta qué punto se si<strong>en</strong>te usted orgulloso <strong>de</strong> vivir bajo <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño? B4<br />

B6. ¿Hasta qué punto pi<strong>en</strong>sa usted que se <strong>de</strong>be apoyar <strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño? B6<br />

B10A. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> justicia?<br />

B10A<br />

B11. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>el</strong> Tribunal Supremo Electoral? B11<br />

B12. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fuerza Armada?<br />

B12<br />

B13. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva? B13<br />

B14. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gobierno Nacional?<br />

B14<br />

B15. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fiscalía G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República B15<br />

B18. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Policía Nacional Civil? B18<br />

B20. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Iglesia Católica? B20<br />

B21. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> los partidos políticos? B21<br />

B31. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia?<br />

B31<br />

B32. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> su municipalidad? B32<br />

B43. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted orgullo <strong>de</strong> ser <strong>salvador</strong>eño? B43<br />

B16. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? B16<br />

B17. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> Procuraduría para <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los Derechos<br />

Humanos?<br />

B17<br />

B19. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Corte <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> República? B19<br />

B2<br />

B3


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Anotar <strong>el</strong> número, 1-7, y 8 para los que no sabe<br />

B37. ¿Hasta qué punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación? B37<br />

B47. ¿Hasta que punto ti<strong>en</strong>e usted confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones? B47<br />

Ahora, usando <strong>la</strong> tarjeta “A”, por favor conteste estas preguntas<br />

Ahora, <strong>en</strong> esta misma esca<strong>la</strong>, (seguir con tarjeta A: esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 a 7 puntos) Anotar 1-7, 8 = NS<br />

N1. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> pobreza. N1<br />

N3. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual promueve y protege los principios<br />

<strong>de</strong>mocráticos.<br />

N3<br />

N9. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>la</strong> corrupción <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno. N9<br />

N10. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual protege los <strong>de</strong>rechos humanos. N10<br />

N11. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual mejora <strong>la</strong> seguridad ciudadana. N11<br />

N12. Hasta que punto diría que <strong>el</strong> Gobierno actual combate <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo. N12<br />

[Recoja tarjeta A]<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> otros temas<br />

ELSB52 Cuando usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un conflicto legal, civil, interpersonal, etc., o <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que usted <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tara un<br />

conflicto legal, civil, interpersonal o <strong>de</strong> otro tipo, usted:<br />

(1) No hace nada (2) Concilia con <strong>la</strong> contraparte<br />

(3) Lo resu<strong>el</strong>ve a su manera (4) Acu<strong>de</strong> a una autoridad judicial (Juez, Policía, Fiscal)<br />

(5) Consigue un abogado(9) Utilizaría un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> mediación para resolver <strong>el</strong> conflicto (8) NS<br />

ELSB52<br />

ELSB54 ¿Cree usted que <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los procesos p<strong>en</strong>ales sean públicas contribuye a<br />

disminuir <strong>la</strong> impunidad?(1) Sí(2) No(8) NS ELSB54<br />

ELSB56. ¿Ha escuchado hab<strong>la</strong>r acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong><br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?(1) Sí [Siga] (2) No [Pase a ELSAY7] ELSB56<br />

ELSB57. ¿Consi<strong>de</strong>ra usted que su niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación<br />

promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República es...?<br />

(1) A<strong>de</strong>cuado(2) No es sufici<strong>en</strong>te (8) NS/NR<br />

ELSB58 ¿Esta usted muy <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>de</strong> acuerdo, algo <strong>en</strong> contra o muy <strong>en</strong> contra con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República?<br />

(1) Muy <strong>de</strong> acuerdo (2) Algo <strong>de</strong> acuerdo(3) Algo <strong>en</strong> contra(4) Muy <strong>en</strong> contra (8) NS/NR<br />

ELSB59 ¿Para usted, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> mediación promovidos por <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> República son...?<br />

(1) Nada importantes (2) Poco importantes (3) Importantes (4) Muy importantes(8) NS/NR<br />

ELSB57<br />

ELSB58<br />

ELSB59<br />

255


256<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSAY7. Suponga que usted ti<strong>en</strong>e un problema con respecto a una propiedad que otra persona rec<strong>la</strong>ma como<br />

suya. ¿A quién acudiría usted para resolver ese problema?<br />

(0) Alcaldía<br />

(1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG)<br />

(2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />

(3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia<br />

(4) A <strong>la</strong> PNC<br />

(5) A una oficina <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos<br />

(6) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do problemas por su cu<strong>en</strong>ta<br />

(7) A un abogado<br />

(8) NS<br />

ELSAY8. Suponga que <strong>en</strong> su comunidad hay un problema con respecto al suministro <strong>de</strong> un servicio público. ¿A<br />

quién acudiría para resolver ese problema?<br />

(0)Alcaldía<br />

(1) A una organización no gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> ayuda (ONG)<br />

(2) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e influ<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />

(3) A un tribunal <strong>de</strong> justicia<br />

(4) A <strong>la</strong> PNC<br />

(5) A una oficina <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> esos asuntos<br />

(6) A un amigo o familiar que ti<strong>en</strong>e experi<strong>en</strong>cia resolvi<strong>en</strong>do problemas por su cu<strong>en</strong>ta<br />

(7) A un abogado<br />

(8) NS<br />

M1. Y hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l actual gobierno, diría usted que <strong>el</strong> trabajo que está realizando <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte Antonio<br />

Saca es: [Leer alternativas]<br />

(1) Muy bu<strong>en</strong>o (2) Bu<strong>en</strong>o (3) Ni bu<strong>en</strong>o, ni malo (regu<strong>la</strong>r) (4) Malo (5) Muy malo (pésimo)(8) NS/NR<br />

ELSAY7<br />

ELSAY8<br />

[Entregue tarjeta B]: Ahora, vamos a usar una tarjeta simi<strong>la</strong>r, pero <strong>el</strong> punto 1 repres<strong>en</strong>ta “muy <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo” y <strong>el</strong> punto 7<br />

repres<strong>en</strong>ta “muy <strong>de</strong> acuerdo.” Un número <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 1 y <strong>el</strong> 7 repres<strong>en</strong>ta un puntaje intermedio. Yo le voy a leer varias afirmaciones y<br />

quisiera que me diga hasta que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con esas afirmaciones.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

Muy <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdoMuy <strong>de</strong> acuerdo No sabe<br />

M1<br />

Anotar Número 1-7, y 8 para los que no sabe<br />

ING4. Pue<strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia t<strong>en</strong>ga problemas pero es mejor que cualquier otra forma <strong>de</strong> gobierno. ¿Hasta<br />

que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con esta frase?<br />

PN2. A pesar <strong>de</strong> nuestras difer<strong>en</strong>cias, los <strong>salvador</strong>eños t<strong>en</strong>emos muchas cosas y valores que nos un<strong>en</strong> como<br />

país. ¿Hasta que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con esta frase?<br />

DEM23. Pue<strong>de</strong> haber <strong>de</strong>mocracia sin que existan partidos políticos. ¿Hasta que punto está <strong>de</strong> acuerdo o <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sacuerdo con esta frase?<br />

RECOGER TARJETA B<br />

PN4. En g<strong>en</strong>eral, ¿usted diría que está muy satisfecho, satisfecho, insatisfecho o muy insatisfecho con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia funciona <strong>en</strong> El Salvador?<br />

(1) muy satisfecho (2) satisfecho (3) insatisfecho (4) muy insatisfecho (8) NS/NR<br />

ING4<br />

PN2<br />

DEM23<br />

PN4


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

PN5. En su opinión, ¿El Salvador es un país muy <strong>de</strong>mocrático, algo <strong>de</strong>mocrático, poco <strong>de</strong>mocrático, o nada<br />

<strong>de</strong>mocrático?<br />

(1) muy <strong>de</strong>mocrático(2) algo <strong>de</strong>mocrático(3) poco <strong>de</strong>mocrático<br />

(4) nada <strong>de</strong>mocrático (8) NS/NR<br />

ELSPN3A. ¿Qué tanto cree usted que <strong>el</strong> gobierno nacional repres<strong>en</strong>ta sus intereses y le b<strong>en</strong>eficia como<br />

ciudadano?(1) Mucho(2) Algo(3) Poco (4) Nada (8) No sabe, no respon<strong>de</strong> ELSPN3A<br />

EPN3B. ELSPN3B.¿Qué tanto cree usted que los diputados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva repres<strong>en</strong>tan sus<br />

intereses y le b<strong>en</strong>efician como ciudadano?<br />

(1) Mucho (2) Algo (3) Poco(4) Nada (8) No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSPN3C. ¿Qué tanto cree usted que <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong> su localidad y <strong>el</strong> concejo municipal repres<strong>en</strong>ta sus intereses<br />

y le b<strong>en</strong>eficia como ciudadano?<br />

(1) Mucho(2) Algo (3) Poco (4) Nada (8) No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

PN5<br />

ELSPN3B<br />

ELSPN3C<br />

[Entrégu<strong>el</strong>e al <strong>en</strong>trevistado tarjeta "C"]<br />

Ahora vamos a cambiar a otra tarjeta. Esta nueva tarjeta ti<strong>en</strong>e una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 puntos, que van <strong>de</strong> 1 a 10, con <strong>el</strong> 1 indicando que<br />

usted <strong>de</strong>saprueba firmem<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> 10 indicando que usted aprueba firmem<strong>en</strong>te. Voy a leerle una lista <strong>de</strong> algunas acciones o cosas<br />

que <strong>la</strong>s personas pue<strong>de</strong>n hacer para llevar a cabo sus metas y objetivos políticos. Quisiera que me dijera con qué firmeza usted<br />

aprobaría o <strong>de</strong>saprobaría que <strong>la</strong>s personas hagan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes acciones.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 88<br />

Desaprueba firmem<strong>en</strong>te Aprueba firmem<strong>en</strong>te No sabe<br />

1-10, 88<br />

E5. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> manifestaciones permitidas por <strong>la</strong> ley. E5<br />

E8. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> una organización o grupo para tratar <strong>de</strong> resolver los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

E11. Que <strong>la</strong>s personas trabaj<strong>en</strong> <strong>en</strong> campañas <strong>el</strong>ectorales para un partido político o candidato.<br />

E15. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> un cierre o bloqueo <strong>de</strong> calles o carreteras. E15<br />

E14. Que <strong>la</strong>s personas invadan propieda<strong>de</strong>s o terr<strong>en</strong>os privados. E14<br />

E2. Que <strong>la</strong>s personas ocup<strong>en</strong> fábricas, oficinas y otros edificios. E2<br />

E3. Que <strong>la</strong>s personas particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> un grupo que quiera <strong>de</strong>rrocar por medios viol<strong>en</strong>tos a un gobierno<br />

<strong>el</strong>egido.<br />

E3<br />

E16. Que <strong>la</strong>s personas hagan justicia por su propia mano cuando <strong>el</strong> Estado no castiga a los criminales<br />

E8<br />

E11<br />

E16<br />

257


[No recoja tarjeta "C"]<br />

258<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> algunas acciones que <strong>el</strong> Estado pue<strong>de</strong> tomar. Seguimos usando una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> uno a diez. Favor <strong>de</strong> usar otra<br />

vez <strong>la</strong> tarjeta C. En esta esca<strong>la</strong>, 1 significa que <strong>de</strong>saprueba firmem<strong>en</strong>te, y 10 significa que aprueba firmem<strong>en</strong>te.<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 88<br />

Desaprueba firmem<strong>en</strong>te Aprueba firmem<strong>en</strong>te No sabe<br />

1-10, 88<br />

D32. ¿Hasta qué punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba una ley que prohíba <strong>la</strong>s protestas públicas? D32<br />

D33. ¿Hasta que punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba una ley que prohíba reuniones <strong>de</strong> cualquier grupo que critique<br />

<strong>el</strong> sistema político <strong>salvador</strong>eño?<br />

D33<br />

D34. ¿Hasta que punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que <strong>el</strong> gobierno c<strong>en</strong>sure programas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión? D34<br />

D36. ¿Hasta que punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que <strong>el</strong> gobierno c<strong>en</strong>sure libros que están <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bibliotecas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s públicas?<br />

D36<br />

D37. ¿Hasta qué punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que <strong>el</strong> gobierno c<strong>en</strong>sure a los medios <strong>de</strong> comunicación que lo<br />

critican?<br />

Las preguntas que sigu<strong>en</strong> son para saber su opinión sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>as que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> El<br />

Salvador. Use siempre <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 puntos [tarjeta C].<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 88<br />

Desaprueba firmem<strong>en</strong>te Aprueba firmem<strong>en</strong>te No sabe<br />

D1. Hay personas que siempre hab<strong>la</strong>n mal <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> El Salvador, no sólo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong><br />

turno, sino <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gobierno, ¿con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> votar <strong>de</strong> esas<br />

personas? Por favor léame <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>: [Son<strong>de</strong>e: ¿Hasta que punto?]<br />

D2. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted <strong>el</strong> que estas personas puedan llevar a cabo<br />

manifestaciones pacíficas con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> expresar sus puntos <strong>de</strong> vista? Por favor léame <strong>el</strong> número.<br />

D3. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted que estas personas puedan postu<strong>la</strong>rse para cargos<br />

públicos?<br />

D4. ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba usted que estas personas salgan <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión para dar un<br />

discurso?<br />

D5. Y ahora, cambiando <strong>el</strong> tema, y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> los homosexuales, ¿Con qué firmeza aprueba o <strong>de</strong>saprueba<br />

que estas personas puedan postu<strong>la</strong>rse para cargos públicos?<br />

RECOGER TARJETA “C”<br />

DEM2. Con cuál <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes frases está usted más <strong>de</strong> acuerdo:<br />

(1) A <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te como uno, le da lo mismo un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático que uno no <strong>de</strong>mocrático<br />

(2) La <strong>de</strong>mocracia es preferible a cualquier otra forma <strong>de</strong> gobierno.<br />

(3) En algunas circunstancias un gobierno autoritario pue<strong>de</strong> ser preferible a uno <strong>de</strong>mocrático<br />

(8) NS<br />

DEM11. ¿Cree usted que <strong>en</strong> nuestro país hace falta un gobierno <strong>de</strong> mano dura, o que los problemas pue<strong>de</strong>n<br />

resolverse con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos?<br />

(1) Mano dura(2) Participación <strong>de</strong> todos (8) No respon<strong>de</strong><br />

1-10, 88<br />

D37<br />

D1<br />

D2<br />

D3<br />

D4<br />

D5<br />

DEM2<br />

DEM11


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

AUT1. Hay g<strong>en</strong>te que dice que necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido a través <strong>de</strong>l voto. Otros<br />

dic<strong>en</strong> que aunque <strong>la</strong>s cosas no funcion<strong>en</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral, o sea <strong>el</strong> voto popu<strong>la</strong>r, es siempre lo mejor. ¿Qué<br />

pi<strong>en</strong>sa usted? [Leer]<br />

(1) Necesitamos un lí<strong>de</strong>r fuerte que no t<strong>en</strong>ga que ser <strong>el</strong>egido<br />

(2) La <strong>de</strong>mocracia <strong>el</strong>ectoral es lo mejor<br />

(8) NS/NR<br />

PP1. Durante <strong>la</strong>s <strong>el</strong>ecciones, alguna g<strong>en</strong>te trata <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cer a otras para que vot<strong>en</strong> por algún partido o candidato. ¿Con<br />

qué frecu<strong>en</strong>cia ha tratado usted <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cer a otros para que vot<strong>en</strong> por un partido o candidato? [Leer alternativas]<br />

(1) Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te (2) De vez <strong>en</strong> cuando (3) Rara vez (4) Nunca (8) NS/NR<br />

PP2. Hay personas que trabajan por algún partido o candidato durante <strong>la</strong>s campañas <strong>el</strong>ectorales. ¿Trabajó usted para<br />

algún candidato o partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2004?<br />

(1) Sí trabajó (2) No trabajó (8) NS/NR<br />

Me gustaría que me indique si usted consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes actuaciones 1) corruptas y que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser castigadas; 2) corruptas pero<br />

justificadas bajo <strong>la</strong>s circunstancias; 3) no corruptas.<br />

DC1. Por ejemplo: Un diputado acepta una mordida <strong>de</strong> diez mil dó<strong>la</strong>res pagada por una empresa. Consi<strong>de</strong>ra<br />

usted que lo que hizo <strong>el</strong> diputado es [Leer alternativas]:<br />

1) corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

DC1<br />

2) corrupto pero justificado<br />

3) no corrupto NS=8<br />

DC10. Una madre con varios hijos ti<strong>en</strong>e que sacar una partida <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to para uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Para no per<strong>de</strong>r<br />

tiempo esperando, <strong>el</strong><strong>la</strong> paga 5 dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> más al empleado público municipal. Cree usted que lo que hizo <strong>la</strong><br />

señora es [Leer alternativas]:<br />

1) corrupto y <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>be ser castigada<br />

DC10<br />

2) corrupto pero se justifica<br />

3) no corrupto<br />

8) NS<br />

DC13. Una persona <strong>de</strong>sempleada es cuñado <strong>de</strong> un político importante, y éste usa su pa<strong>la</strong>nca para conseguirle<br />

un empleo público. ¿usted Cree que <strong>el</strong> político es [Leer alternativas]:<br />

1) corrupto y <strong>de</strong>be ser castigado<br />

2) corrupto pero justificado<br />

3) no corrupto NS=8<br />

Ahora queremos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia personal con cosas que pasan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida...<br />

EXC2. ¿Algún ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> policía le pidió una mordida<br />

(o soborno) <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC6. ¿Un empleado público le ha solicitado una mordida (o soborno) <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> último año?<br />

EXC11. ¿Ha tramitado algo <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio/ <strong>de</strong>legación <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

Para tramitar algo <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio (como un permiso, por ejemplo) durante<br />

<strong>el</strong> último año, ¿ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna suma a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo exigido por<br />

<strong>la</strong> ley?<br />

No Sí NS INAP<br />

0 1 8<br />

0 1 8<br />

0<br />

1<br />

8<br />

9<br />

DC13<br />

AUT1<br />

EXC2<br />

EXC6<br />

EXC11<br />

259<br />

PP1<br />

PP2


EXC13. ¿Usted trabaja?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

En su trabajo, ¿le han solicitado alguna mordida <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC14. ¿En <strong>el</strong> último año, tuvo algún trato con los juzgados?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

¿Ha t<strong>en</strong>ido que pagar una mordida <strong>en</strong> los juzgados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

EXC15. ¿Usó servicios médicos públicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

Para ser at<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> un hospital o <strong>en</strong> un puesto <strong>de</strong> salud durante <strong>el</strong> último<br />

año, ¿ha t<strong>en</strong>ido que pagar alguna mordida (o soborno)?<br />

EXC16. ¿Tuvo algún hijo <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio <strong>en</strong> <strong>el</strong> último año?<br />

No Marcar 9<br />

Si Preguntar:<br />

En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o colegio durante <strong>el</strong> último año, ¿tuvo que pagar alguna<br />

mordida (o soborno)?<br />

EXC17.¿Algui<strong>en</strong> le pidió una mordida (o soborno) para evitar <strong>el</strong> corte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> luz <strong>el</strong>éctrica?<br />

EXC18. ¿Cree que como están <strong>la</strong>s cosas a veces se justifica pagar<br />

una mordida (o soborno)?<br />

EXC19. ¿Cree que <strong>en</strong> nuestra sociedad <strong>el</strong> pagar mordidas (o<br />

sobornos) es justificable <strong>de</strong>bido a los malos servicios públicos, o no<br />

es justificable?<br />

260<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

No Sí NS INAP<br />

0<br />

0<br />

0<br />

1<br />

1<br />

1<br />

0 1 8 9<br />

8<br />

8<br />

8<br />

0 1 8<br />

0 1 8<br />

0 1 8<br />

EXC7. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su experi<strong>en</strong>cia o lo que ha oído m<strong>en</strong>cionar, ¿<strong>la</strong> corrupción <strong>de</strong> los funcionarios<br />

públicos esta...? [LEER] (1) Muy g<strong>en</strong>eralizada (2) Algo g<strong>en</strong>eralizada (3) Poco g<strong>en</strong>eralizada (4) Nada<br />

g<strong>en</strong>eralizada (8) NS/NR<br />

Ahora queremos saber cuanta información sobre <strong>política</strong> y sobre <strong>el</strong> país se le transmite a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te…<br />

GI1. ¿Cuál es <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong>l actual presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los Estados Unidos? [NO LEER: George Bush]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI2. ¿Cómo se l<strong>la</strong>ma <strong>el</strong> Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> El Salvador? [NO LEER: Rubén Or<strong>el</strong><strong>la</strong>na]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI3. ¿Cuántos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong>e El Salvador? [NO LEER: 14]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI4. ¿Cuánto tiempo dura <strong>el</strong> período presi<strong>de</strong>ncial <strong>en</strong> El Salvador? [NO LEER: 5 años]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

GI5. ¿Cómo se l<strong>la</strong>ma <strong>el</strong> presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Brasil? [NO LEER: Luiz Inácio Lu<strong>la</strong> da Silva, aceptar también “Lu<strong>la</strong>”]<br />

(1) Correcto (2) Incorrecto (8) No sabe (9) No Respon<strong>de</strong><br />

9<br />

9<br />

9<br />

EXC13<br />

EXC14<br />

EXC15<br />

EXC16<br />

EXC17<br />

EXC18<br />

EXC19<br />

EXC7<br />

GI1<br />

GI2<br />

GI3<br />

GI4<br />

GI5


VB1. Para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> otra cosa...¿Ti<strong>en</strong>e usted Docum<strong>en</strong>to Único <strong>de</strong> I<strong>de</strong>ntidad (DUI)?<br />

(1) Sí(2) No(3) En trámite (8) NS<br />

VB2. ¿Votó usted <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales?<br />

(1) Sí votó [Siga] (2) No votó [Pasar a VB4](8) NS [Pasar a VB6]<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSVB3 [VB3]. ¿Por qui<strong>en</strong> votó para Presi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales? [NO LEER LISTA]<br />

0. Ninguno (fue a votar pero <strong>de</strong>jo boleta <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, o anuló su voto)<br />

1. Antonio Saca (ARENA)<br />

2. Schafik Hándal (FMLN)<br />

3. Héctor Silva (Coalición CDU-PDC)<br />

4. Rafa<strong>el</strong> Machuca (PCN)<br />

5.Otro ___________________________________<br />

77. Otro<br />

88. NS/NR<br />

99. Inap (No votó)<br />

(Después <strong>de</strong> esta pregunta, Pasar a VB8)<br />

VB4. [Sólo para los que no votaron]<br />

¿Por qué no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones presi<strong>de</strong>nciales? [anotar una so<strong>la</strong> respuesta]<br />

1 Falta <strong>de</strong> transporte<br />

2 Enfermedad<br />

3 Falta <strong>de</strong> interés<br />

4 No le gustó ningún candidato<br />

5 No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

6 Falta <strong>de</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />

7 No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral<br />

10 No t<strong>en</strong>er edad necesaria<br />

11 Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado<br />

12 T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo<br />

13. Incapacidad física o discapacidad<br />

14. Otra razón<br />

(88) NS/NR<br />

(Después <strong>de</strong> esta pregunta, Pasar a VB6)<br />

VB8. [Para los que votaron] Cuando votó, ¿cual fue <strong>la</strong> razón más importante <strong>de</strong> su voto? [Leer todos] [Solo<br />

aceptar una respuesta]<br />

(1) Las cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l candidato<br />

(2) El partido político <strong>de</strong>l candidato<br />

(3) El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>l candidato<br />

(8) NS (9) Inap (no votó)<br />

VB6. ¿Votó usted para diputado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones?<br />

1. Sí [Siga] 2. No. [pasa a ELSVB21] 8. NS [pasa a ELSVB21]<br />

ELSVB7. ¿Por cuál partido votó para diputado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>el</strong>ecciones?<br />

0. Ninguno (fue a votar pero <strong>de</strong>jo boleta <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, o anuló su voto)<br />

1. ARENA<br />

2. FMLN<br />

3. PCN<br />

4. PDC<br />

5. CD<br />

6. PLN<br />

88. No sabe<br />

99. INAP (no votó)<br />

VB1<br />

VB2<br />

ELSVB3<br />

VB4<br />

VB8<br />

VB6<br />

ELSVB7<br />

261


262<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSVB21. Como usted sabe, un número importante <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te no votó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones para diputados y<br />

alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2006. ¿Cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes motivos explica por qué <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no votó?<br />

1 Falta <strong>de</strong> transporte<br />

2 Enfermedad<br />

3 Falta <strong>de</strong> interés<br />

4 No le gustó ningún candidato<br />

5 No cree <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<br />

6 Falta <strong>de</strong> cédu<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />

7 No se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> padrón <strong>el</strong>ectoral<br />

10 No t<strong>en</strong>er edad necesaria<br />

11 Llegó tar<strong>de</strong> a votar y estaba cerrado<br />

12 T<strong>en</strong>er que trabajar / Falta <strong>de</strong> tiempo<br />

13. Incapacidad física o discapacidad<br />

14. Otra razón<br />

(88) NS/NR<br />

VB10. ¿En este mom<strong>en</strong>to, simpatiza con algún partido político?<br />

(1) Sí [Siga](2) No [pase a ELSVB14](8) NS [ pase a ELSVB14]<br />

VB11. ¿Con cuál partido político simpatiza usted ? [NO LEER LISTA].<br />

1. ARENA<br />

2. FMLN<br />

3. PCN<br />

4. PDC<br />

5. CD<br />

6. FDR<br />

88. No sabe<br />

99. INAP<br />

ELSVB12. ¿Qué tan cercano se si<strong>en</strong>te usted <strong>de</strong> ese partido con <strong>el</strong> cual simpatiza? [Leer alternativas]<br />

1. Muy cercano2. Algo cercano<br />

3. Poco cercano 4. No se si<strong>en</strong>te cercano [Pase a ELSVB14]<br />

8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB13. ¿Qué tanto cree usted que ese partido repres<strong>en</strong>ta sus intereses?<br />

1. Mucho2. Algo 3. Poco4. Nada 9. INAP<br />

ELSVB14. En su opinión, los partidos políticos que han perdido credibilidad, ¿podrían recuperar esa<br />

credibilidad o ya no <strong>la</strong> pue<strong>de</strong>n recuperar?<br />

1. La podrían recuperar2. No <strong>la</strong> podrían recuperar 8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB15. ¿Qué tanto consi<strong>de</strong>ra usted que <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pasadas <strong>el</strong>ecciones repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l<br />

pueblo? [Leer alternativas]<br />

1. Mucho2. Algo 3. Poco4. Nada 8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB17. En su opinión, ¿qué tan <strong>de</strong>mocráticos son los partidos políticos <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to interno?<br />

[Leer alternativas]<br />

1. Muy <strong>de</strong>mocráticos2. Algo <strong>de</strong>mocráticos 3. Poco <strong>de</strong>mocráticos<br />

4. Nada <strong>de</strong>mocráticos 8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB19. ¿Está usted interesado <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> los candidatos <strong>de</strong> los partidos<br />

o esto es algo que sólo compete a los partidos?[Leer alternativas] 1. Sí estoy interesado<br />

2. Es algo que compete sólo a los partidos<br />

8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

ELSVB21<br />

VB10<br />

VB11<br />

ELSVB12<br />

ELSVB13<br />

ELSVB14<br />

ELSVB15<br />

ELSVB17<br />

ELSVB19


USAR TARJETA “B” OTRA VEZ.<br />

Ahora vamos a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> algunas actitu<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas. En una<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l 1 al 7 don<strong>de</strong> uno significa nada <strong>de</strong> acuerdo y 7 significa mucho<br />

<strong>de</strong> acuerdo, ¿hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

afirmaciones?<br />

AA1. Una manera muy eficaz <strong>de</strong> corregir los errores <strong>de</strong> los empleados es<br />

regañarlos fr<strong>en</strong>te a otros empleados ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo con esa<br />

práctica?<br />

AA2. La persona que aporta más dinero a <strong>la</strong> casa es <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

última pa<strong>la</strong>bra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong>l hogar. ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo?<br />

AA3. En <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, los niños <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer preguntas so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cuando <strong>el</strong><br />

maestro lo indique. ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo?<br />

AA4. Cuando los niños se portan mal, se justifica a veces que sus padres les<br />

<strong>de</strong>n nalgadas. ¿Hasta qué punto está <strong>de</strong> acuerdo?<br />

RECOGER TARJETA “B”<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

ELSVB20. ¿Hasta qué punto aprueba o <strong>de</strong>saprueba que se haga una ley para obligar a los partidos políticos<br />

a que <strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to público y privado que recib<strong>en</strong>, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que lo<br />

gastan? [Leer alternativas]<br />

1. Aprueba mucho2. Aprueba algo3. Desaprueba algo4. Desaprueba mucho<br />

8. No sabe, no respon<strong>de</strong><br />

POL1. ¿Qué tanto interés ti<strong>en</strong>e usted <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>política</strong>: mucho, algo, poco o nada?<br />

1) Mucho 2) Algo 3) Poco 4) Nada 8) N/S<br />

POL2. ¿Con qué frecu<strong>en</strong>cia hab<strong>la</strong> usted <strong>de</strong> <strong>política</strong> con otras personas? (Leer alternativas)<br />

1) A diario 2) Algunas veces por semana 3) Algunas veces por mes 4) Rara vez 5) Nunca<br />

8) N/S<br />

Esca<strong>la</strong><br />

Nada Mucho<br />

NS/<br />

NR<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

1 2 3 4 5 6 7 8<br />

Ahora cambiando <strong>de</strong> tema, ¿Alguna vez se ha s<strong>en</strong>tido discriminado o tratado <strong>de</strong> manera injusta por su apari<strong>en</strong>cia física o su forma <strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes lugares:<br />

DIS2. En <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong>l gobierno (juzgados, ministerios, alcaldías)<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR<br />

DIS3. Cuando buscaba trabajo <strong>en</strong> alguna empresa o negocio<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR(9) Inap (No buscó trabajo)<br />

DIS4. En reuniones o ev<strong>en</strong>tos sociales<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR<br />

DIS5. En lugares públicos (como <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za o <strong>el</strong> mercado)<br />

(1) Sí (2) No (8) NS/NR<br />

ELSVB20<br />

POL1<br />

POL2<br />

AA1<br />

AA2<br />

AA3<br />

AA4<br />

DIS2<br />

DIS3<br />

DIS4<br />

DIS5<br />

263


264<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Ahora para terminar, le voy hacer algunas preguntas para fines estadísticos...<br />

ED. ¿Cuál fue <strong>el</strong> último año <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza que usted aprobó?<br />

_____ Año <strong>de</strong> ___________________ (primaria, secundaria, universitaria) = ________ años total [Usar tab<strong>la</strong> abajo para código]<br />

Ninguno 0<br />

1° 2° 3° 4° 5° 6°<br />

Primaria 1 2 3 4 5 6<br />

Secundaria 7 8 9 10 11 12<br />

Universitaria 13 14 15 16 17 18+<br />

No sabe/no respon<strong>de</strong> 88<br />

Q2. ¿Cuál es su edad <strong>en</strong> años cumplidos? __________ años Q2<br />

Q3. ¿Cuál es su r<strong>el</strong>igión? [No leer alternativas]<br />

(1) Católica<br />

(2) Cristiana no católica (incluye Testigos <strong>de</strong> Jehová)<br />

(3) Otra no cristiana<br />

(5) Evangélica<br />

(4) Ninguna<br />

(8) No sabe o no quiere m<strong>en</strong>cionar<br />

[Mostrar lista <strong>de</strong> rangos Tarjeta E ]<br />

Q10. ¿En cuál <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes rangos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los ingresos familiares m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> este hogar,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong>l exterior y <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> todos los adultos e hijos que trabajan?<br />

(00) Ningún ingreso<br />

(01) M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> $45<br />

(02) Entre $46- $90<br />

(03) $91-$144<br />

(04) $145-$288<br />

(05) $289-$432<br />

(06) $433-$576<br />

(07) $577-$720<br />

(08) $721-1008<br />

(09) $1009-$1440<br />

(10)$1440-y mas<br />

(88) NS/NR<br />

RECOGER TARJETA E<br />

Q10A. ¿Recibe su familia remesas <strong>de</strong>l exterior?<br />

NO MARCAR 99, PASA A Q10C 99. Inap<br />

SI PREGUNTAR MONTO:<br />

¿Cuanto recibe por mes? [usar códigos <strong>de</strong> pregunta Q10 si dijo cantidad <strong>en</strong> moneda nacional; si dijo <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>en</strong> moneda extranjera, escribir cantidad y especificar moneda] __________________<br />

Q10B. ¿Hasta que punto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n los ingresos familiares <strong>de</strong> esta casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong>l exterior?<br />

(1) mucho(2) algo(3) poco(4) nada(8) NS/NR(9) INAP<br />

Q10C. ¿Ti<strong>en</strong>e usted familiares cercanos que antes vivieron <strong>en</strong> esta casa y que hoy estén residi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

exterior? [Si dijo Sí, preguntar dón<strong>de</strong>]<br />

(1) Sí, <strong>en</strong> los Estados Unidos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

(2) Sí, <strong>en</strong> los Estados Unidos y <strong>en</strong> otros países<br />

(3) Sí, <strong>en</strong> otros países (no <strong>en</strong> Estados Unidos)<br />

(4) No<br />

(8) NS/NR<br />

ED<br />

Q3<br />

Q10<br />

Q10A<br />

Q10B<br />

Q10C


Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

Q14. ¿Ti<strong>en</strong>e usted int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> irse a vivir o a trabajar a otro país <strong>en</strong> los próximos tres años?<br />

1) Sí 2) No8) NS/NR<br />

Q10D. El sa<strong>la</strong>rio o su<strong>el</strong>do que usted percibe y <strong>el</strong> total <strong>de</strong>l ingreso familiar: [Leer alternativas]<br />

1. Les alcanza bi<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong>n ahorrar<br />

2. Les alcanza justo sin gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

3. No les alcanza, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s<br />

4. No les alcanza, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s<br />

8. [No leer] NS/NR<br />

Q11. ¿Cuál es su estado civil? [No leer alternativas]<br />

(1) Soltero (2) Casado (3) Unión libre (acompañado) (4) Divorciado (5) Separado (6) Viudo (8) NS/NR Q11<br />

Q12. ¿Cuántos hijos(as) ti<strong>en</strong>e? _________ (00= ninguno) NS……88. Q12 |___|___|<br />

ELSETID. ¿Usted consi<strong>de</strong>ra que es una persona:b<strong>la</strong>nca, mestiza, indíg<strong>en</strong>a, Afro-<strong>salvador</strong>eña (negra), mu<strong>la</strong>ta,<br />

u otra?<br />

(1) B<strong>la</strong>nca(2) Mestiza(3) Indíg<strong>en</strong>a (7) Otra<br />

(8) NS/NR<br />

Q14<br />

Q10D<br />

ELSETID<br />

ELSETIDA. Consi<strong>de</strong>ra que su madre es o era una persona, mestiza, indíg<strong>en</strong>a, negra o mu<strong>la</strong>ta?<br />

(1) B<strong>la</strong>nca (2) Mestiza (3) Indíg<strong>en</strong>a (7) Otra (8) NS/NR ELSETIDA<br />

ELSLENG1. ¿Cuál es su l<strong>en</strong>gua materna, o <strong>el</strong> primer idioma que ha hab<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pequeño <strong>en</strong> su casa?<br />

[acepte una alternativa]<br />

(1) Cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no (2) Nahualt (4) Otro (nativo) (5) Otro extranjero (8) NS/NR<br />

Para finalizar, podría <strong>de</strong>cirme si <strong>en</strong> su casa ti<strong>en</strong><strong>en</strong>: (leer todos]<br />

R1. T<strong>el</strong>evisor (0) No (1) Sí R1<br />

R3. Refrigeradora (nevera) (0) No (1) Sí R3<br />

R4. T<strong>el</strong>éfono conv<strong>en</strong>cional (no<br />

c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r)<br />

(0) No (1) Sí<br />

R4<br />

R4A. T<strong>el</strong>éfono c<strong>el</strong>u<strong>la</strong>r (0) No (1) Sí R4A<br />

R5. Vehículo (0) No (1) Uno (2) Dos (3) Tres o más R5<br />

R6. Lavadora <strong>de</strong> ropa (0) No (1) Sí R6<br />

R7. Microondas (0) No (1) Sí R7<br />

R8. Motocicleta (0) No (1) Sí R8<br />

R12. Agua potable <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> casa<br />

(0) No (1) Sí<br />

R12<br />

R14. Cuarto <strong>de</strong> baño <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> casa<br />

(0) No (1) Sí<br />

R14<br />

R15. Computadora (0) No (1) Sí R15<br />

ELSLENG1<br />

265


266<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

OCUP1. ¿Cuál es su ocupación principal? [No leer alternativas; si contesta que está sin<br />

trabajo o <strong>de</strong>sempleado preguntar cuál era su ocupación anterior (anotar código) y<br />

luego marcar “No” <strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta sigui<strong>en</strong>te (OCUP4)]<br />

1. Profesional, directivo<br />

2. Técnico<br />

3. Oficinista<br />

4. Comerciante<br />

5. Campesino o agricultor<br />

6. Peón agríco<strong>la</strong> (trabaja <strong>la</strong> tierra para otros)<br />

7. Artesano<br />

8. Servicio doméstico<br />

9. Otros servicios<br />

10. Obrero especializados (operador <strong>de</strong> maquinaria)<br />

11. Obrero no especializados<br />

12. Estudiante [Pase a MIG1]<br />

13. Ama <strong>de</strong> casa[Pase a MIG1]<br />

14. P<strong>en</strong>sionado , jubi<strong>la</strong>do, r<strong>en</strong>tista[Pase a MIG1]<br />

88. NS/NR<br />

OCUP4. ¿Está usted trabajando actualm<strong>en</strong>te?<br />

1. Sí [Siga]<br />

2. No [Pasar a DESOC2]<br />

8. NS/NR [Pasar a MIG1]<br />

OCUP1A En su ocupación principal usted es: [Leer alternativas]<br />

1. Asa<strong>la</strong>riado <strong>de</strong>l gobierno?<br />

2. Asa<strong>la</strong>riado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector privado?<br />

3. Patrono o socio <strong>de</strong> empresa?<br />

4. Trabajador por cu<strong>en</strong>ta propia?<br />

5. Trabajador no remunerado o sin pago?<br />

8. NS/NR<br />

9. INAP<br />

OCUP1B1. ¿En total cuántos empleados hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa o <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar don<strong>de</strong> usted<br />

trabaja? [Leer alternativas]<br />

(1) M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 5 empleados<br />

(2) De 5 a 9 empleados<br />

(3) De 10 a 19 empleados<br />

(4) De 20 a 100 empleados<br />

(5) Más <strong>de</strong> 100 empleados<br />

(8) NS/NR<br />

(9) INAP<br />

OCUP1C. ¿Ti<strong>en</strong>e usted seguro social?<br />

1. Sí<br />

2. No<br />

8.NS/NR<br />

DESOC2. [SOLO SI RESPONDIO NO A OCUP4] => ¿Por cuántas semanas durante <strong>el</strong><br />

último año no ha t<strong>en</strong>ido trabajo? ______ semanas<br />

(88) NS(99) Inap<br />

OCUP1<br />

OCUP4<br />

OCUP1A<br />

OCUP1B1<br />

OCUP1C<br />

DESOC2<br />

MIG1. Durante su niñez, ¿dón<strong>de</strong> vivió usted principalm<strong>en</strong>te? <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo? <strong>en</strong> un pueblo? O <strong>en</strong> una<br />

ciudad?:<br />

1. En <strong>el</strong> campo 2. En un pueblo 3. En una ciudad 8. NS/NR<br />

MIG1


MIG2. Hace 5 años, ¿don<strong>de</strong> residía usted? [Leer alternativas]<br />

Cultura <strong>política</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> El Salvador: 2006<br />

1. En este mismo municipio [Pase a TI] 2. En otro municipio <strong>en</strong> <strong>el</strong> país [Siga] 3. En otro país [Pase a TI] 8.<br />

NS/NR [Pase a TI]<br />

MIG3. El lugar don<strong>de</strong> vivía hace 5 años era: [Leer alternativas]<br />

(1) Un pueblo o una ciudad más pequeño que este<br />

(2) Un pueblo o una ciudad más gran<strong>de</strong> que este<br />

(3) Un pueblo o ciudad igual que este<br />

(8) NS/NR<br />

(9) INAP<br />

Hora terminada <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista _______ : ______<br />

TI. Duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista [minutos, ver página # 1] _____________<br />

Estas son todas <strong>la</strong>s preguntas que t<strong>en</strong>go. Muchísimas gracias por su co<strong>la</strong>boración.<br />

Yo juro que esta <strong>en</strong>trevista fue llevada a cabo con <strong>la</strong> persona indicada.<br />

Firma <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistador__________________ Fecha ____ /_____ /_____<br />

Firma <strong>de</strong>l supervisor <strong>de</strong> campo _________________<br />

Com<strong>en</strong>tarios: ____________________________________________________________________________________________<br />

____________________________________________________________________________________________<br />

Firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que digitó los datos __________________________________<br />

Firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona que verificó los datos _______________________________<br />

MIG2<br />

MIG3<br />

TI<br />

267

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!