Construcción y representación del romano ideal en la Eneida de ...
Construcción y representación del romano ideal en la Eneida de ...
Construcción y representación del romano ideal en la Eneida de ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
1 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
<strong>Construcción</strong> y <strong>repres<strong>en</strong>tación</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> <strong>i<strong>de</strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio:<br />
aspectos éticos, religiosos, políticos y culturales<br />
Fresco <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo I dC que repres<strong>en</strong>ta a Eneas herido durante el sitio <strong>de</strong> Troya.<br />
Proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Sirico (Pompeya).<br />
Museo Archeologico Nazionale (Nápoles).<br />
(Número <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario 9009).<br />
Trabajo Final <strong>de</strong> Grado <strong>de</strong> Humanitats:<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Directora <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo Final <strong>de</strong> Grado:<br />
Mònica Miró i Vinaixa<br />
Fecha: 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2012<br />
Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya
ÍNDICE HIPERVINCULADO<br />
2 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
<strong>Construcción</strong> y <strong>repres<strong>en</strong>tación</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> <strong>i<strong>de</strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio:<br />
aspectos éticos, religiosos, políticos y culturales. ............................................ 1<br />
Capítulo 1.- Introducción (tema, objetivos, metodología). ............................... 3<br />
Capítulo 2.- Virgilio, Augusto y <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> (contexto histórico, marco político,<br />
literario). ................................................................................................................... 6<br />
Capítulo 3.- Análisis <strong>de</strong> los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> tradicional. ....... 10<br />
Capítulo 4.- Ilustración <strong>de</strong> los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> tradicional <strong>en</strong><br />
los doce cantos <strong><strong>de</strong>l</strong> poema. ............................................................................... 12<br />
Capítulo 5.- Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a Eneas, Turno, Anquises, Julo y<br />
los partidarios <strong>de</strong> Eneas. .................................................................................... 88<br />
Capítulo 6.- Conclusiones. ................................................................................. 91<br />
Glosario <strong>de</strong> términos c<strong>la</strong>ves a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong><br />
profesora Mònica Miró i Vinaixa: Termes c<strong>la</strong>u per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre els valors<br />
privats i públics <strong><strong>de</strong>l</strong>s romans .............................................................................. 93<br />
BIBLIOGRAFÍA GENERAL ................................................................................ 98<br />
BIBLIOGRAFÍA CLÁSICA .................................................................................. 98<br />
WEBGRAFÍA ........................................................................................................ 98<br />
Bibliografía sobre <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio ............................................................. 99
3 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
―Canto <strong>la</strong>s armas horr<strong>en</strong>das <strong><strong>de</strong>l</strong> dios Marte<br />
y al héroe que forzado al <strong>de</strong>stierro por el hado<br />
fue el primero que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong> Troya arribó a Italia<br />
y a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>la</strong>vinias.<br />
Batido <strong>en</strong> tierra y mar arrostró muchos riesgos<br />
por obra <strong>de</strong> los dioses,<br />
por <strong>la</strong> saña r<strong>en</strong>corosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> inflexible Juno.<br />
Mucho sufrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra antes <strong>de</strong> que fundase <strong>la</strong> ciudad<br />
y as<strong>en</strong>tase <strong>en</strong> el Lacio sus P<strong>en</strong>ates, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> nación <strong>la</strong>tina<br />
y <strong>la</strong> nobleza <strong>de</strong> Alba y los baluartes <strong>de</strong> <strong>la</strong> excelsa Roma‖.<br />
<strong>Eneida</strong> I 1-7, traducción <strong>de</strong> Echave-Sustaeta.<br />
Capítulo 1.- Introducción (tema, objetivos, metodología)<br />
Para com<strong>en</strong>zar, este trabajo va a abordar una investigación c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el<br />
esc<strong>la</strong>recimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los valores éticos, políticos, religiosos y culturales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ciudadano <strong>romano</strong> <strong>i<strong>de</strong>al</strong>, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio, escrita <strong>en</strong> torno al<br />
año 29 aC 1 . Este autor invirtió los últimos once años <strong>de</strong> su vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura<br />
<strong>de</strong> esta obra, que trasluce su propia concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas 2 y que a su vez<br />
está inspirada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras homéricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilíada y <strong>la</strong> Odisea y, al tiempo que<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>carna, sirve <strong>de</strong> justificación para <strong>la</strong>s aspiraciones autoritarias e imperiales<br />
<strong>de</strong> Augusto, <strong>en</strong> su tarea <strong>de</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Antes <strong>de</strong> ser escrita <strong>la</strong><br />
<strong>Eneida</strong>, <strong>la</strong> epopeya nacional <strong>de</strong> los <strong>romano</strong>s había sido los Annales <strong>de</strong> Enio 3 .<br />
Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esta investigación ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a poner <strong>de</strong> relieve los valores<br />
privados y públicos <strong>de</strong> los <strong>romano</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (iniciada con el<br />
<strong>de</strong>rrocami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> monarquía tarquiniana <strong>en</strong> el 509 aC y que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
hasta aproximadam<strong>en</strong>te el año 29 aC, etapa tras <strong>la</strong> cual se instauró el régim<strong>en</strong><br />
imperial, con Octavio Augusto). Esta época republicana, consi<strong>de</strong>rada no sin<br />
razón como <strong>la</strong> Edad <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong> Roma, que fue tomada por<br />
mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o y añorada más tar<strong>de</strong>, va a ser vista a través <strong><strong>de</strong>l</strong> caleidoscopio literario<br />
que ofrece esta obra virgiliana, con lo que se obt<strong>en</strong>drá una lúcida visión <strong>de</strong> los<br />
<strong>i<strong>de</strong>al</strong>es que int<strong>en</strong>tó reponer Augusto para <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> su época.<br />
Se proce<strong>de</strong>rá al análisis y exégesis textual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />
perspectiva transversal e interdisciplinaria, a partir <strong>de</strong> una lectura y com<strong>en</strong>tario<br />
poliédricos, que tome lo mejor <strong>de</strong> cada escue<strong>la</strong> literaria. De <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
tradicional, basada <strong>en</strong> el <strong>i<strong>de</strong>al</strong>ismo alemán, se tomará <strong>la</strong> interpretación intuitiva<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra; <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> estructuralista, se hará un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
aspectos formales <strong><strong>de</strong>l</strong> texto, y, gracias al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
literatura, se int<strong>en</strong>tará ver <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> como producto <strong>de</strong> su contexto histórico.<br />
A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>berá realizar también un acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> profundidad a <strong>la</strong><br />
<strong>Eneida</strong>, como una unidad básica <strong>de</strong> significado coher<strong>en</strong>te, examinándo<strong>la</strong> a <strong>la</strong><br />
luz <strong>de</strong> los textos coetáneos y preced<strong>en</strong>tes para po<strong>de</strong>r llegar a <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación<br />
<strong>de</strong> los valores que caracterizaban a los antiguos habitantes <strong>de</strong> Roma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
época <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y que se dignificaron <strong>de</strong> un modo especial durante el<br />
régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> Augusto.<br />
1<br />
Virgilio, P. (70-19 aC). <strong>Eneida</strong>. Libro IV. (Introducción y notas <strong>de</strong> Heliodoro Fu<strong>en</strong>tes). Madrid: Instituto Antonio<br />
<strong>de</strong> Nebrija, 1966. Pág. XI.<br />
2<br />
Virgilio, P. (70-19 aC). <strong>Eneida</strong> II. (Introducción, notas y vocabu<strong>la</strong>rio por R. Torner). Barcelona: Bosch, 1961. Pág.<br />
15.<br />
3<br />
Guillemin, A.M. Virgilio: poeta, artista y p<strong>en</strong>sador. (Traducción <strong>de</strong> Eduardo J. Prieto). Barcelona: Paidós, 1982.<br />
Pág. 208.
4 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pero, antes <strong>de</strong> profundizar, hay que precisar que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> ciudadano<br />
<strong>romano</strong>, a qui<strong>en</strong> se adjudican, por lo tanto, los valores y <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s objeto <strong>de</strong><br />
estudio <strong>en</strong> este trabajo, no era <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> República algo g<strong>en</strong>eralizado;<br />
más bi<strong>en</strong> se trataba <strong>de</strong> un privilegio que unos pocos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>taban y que suponía<br />
algo más que una mera ―capacidad <strong>de</strong> obrar‖. En un primer mom<strong>en</strong>to, sólo los<br />
habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Roma <strong>la</strong> disfrutaban, pero con <strong>la</strong> República<br />
obtuvieron <strong>la</strong> ciudadanía romana también <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas colonias romanas; así,<br />
esta condición privilegiada se fue ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do progresivam<strong>en</strong>te a los<br />
habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> Lacio, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> itálica y <strong>la</strong>s provincias.<br />
Como ya se ha apuntado, este trabajo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Roma Antigua, y<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>, concretam<strong>en</strong>te, dar respuesta a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pregunta: ¿Qué papel<br />
ejerce <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> retrato robot <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong><br />
<strong>i<strong>de</strong>al</strong>? ¿En qué aspectos éticos, religiosos, políticos y culturales pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
incidir? En este s<strong>en</strong>tido, como apunta V. Eug<strong>en</strong>io Hernán<strong>de</strong>z Vista, Virgilio<br />
configuró el modo <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> Eneas, héroe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilíada, según <strong>la</strong> tradición<br />
homérica, ―Eneas es vali<strong>en</strong>te, pero es todavía más sabio‖ 4 . Son dos caracteres<br />
que comunicará el padre troyano Eneas a sus ―hijos‖, los <strong>romano</strong>s, y <strong>en</strong><br />
especial a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>s Iulia, y repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> consagración <strong><strong>de</strong>l</strong> respeto y admiración<br />
<strong>de</strong> Roma por <strong>la</strong> cultura griega. En <strong>de</strong>finitiva, como <strong>de</strong>cía Horacio: Graecia capta<br />
ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio (―Grecia, una vez sometida,<br />
sometió al fiero v<strong>en</strong>cedor e introdujo <strong>la</strong>s artes <strong>en</strong> el Lacio agreste‖). Sin<br />
embargo, pese a esta admiración, el héroe homérico es distinto <strong><strong>de</strong>l</strong> que<br />
<strong>en</strong>carna Eneas, ya que el dibujado por Virgilio está concebido ―muy a <strong>la</strong> medida<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> Augusto, obedi<strong>en</strong>te y cumplidor <strong>de</strong> su <strong>de</strong>ber 5 ‖ y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego,<br />
el tono épico <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> no es continuo, como sí ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilíada 6 .<br />
Como lúcidam<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong> Hernán<strong>de</strong>z Vista,<br />
―La <strong>Eneida</strong> es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Virgilio, <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía <strong>la</strong>tina anterior, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> un nuevo ord<strong>en</strong><br />
mundial <strong>en</strong> el que cupieran todas <strong>la</strong>s aspiraciones <strong>de</strong> paz y justicia y libertad, <strong>la</strong><br />
culminación <strong>de</strong> toda una cultura mil<strong>en</strong>aria. En un p<strong>la</strong>no más amplio, <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong><br />
es el poema <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe <strong>en</strong> el futuro… que libera al hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte. Y,<br />
parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, es el poema <strong>de</strong> <strong>la</strong> negación <strong><strong>de</strong>l</strong> carpe diem, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> hora pres<strong>en</strong>te como motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. En el p<strong>la</strong>no más restringido <strong>de</strong><br />
Roma e Italia, es el canto a Roma y su <strong>de</strong>stino, tan dura<strong>de</strong>ro como <strong>la</strong> obra <strong>de</strong><br />
Roma, es <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>igma <strong>de</strong> por qué Roma se convirtió <strong>en</strong> eje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia antigua y <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Occid<strong>en</strong>te 7 ‖.<br />
En lo que se refiere a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> esta inacabada y maravillosa narración<br />
escrita <strong>en</strong> verso (concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> hexámetros dactílicos) y <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
heroico 8 , los Libros I al VI se inspiran formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Odisea <strong>de</strong> Homero,<br />
<strong>de</strong>sarrollándose <strong>la</strong> acción fuera <strong>de</strong> Italia, apuntando a los oríg<strong>en</strong>es troyanos <strong>de</strong><br />
Roma. En cuanto a los Libros VII al XII, se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilíada, <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo autor,<br />
4<br />
Hernán<strong>de</strong>z, V.E. Virgilio, figuras y situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>. Introducción, texto, notas y estudio estilístico.<br />
Madrid: G. <strong><strong>de</strong>l</strong> Toro, 1974. Pág. 52.<br />
5<br />
Requejo, J.M. Virgilio y <strong>la</strong> poesía épica <strong>la</strong>tina (con un apéndice sobre el hexámetro dactílico y <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación<br />
greco-<strong>la</strong>tina). Madrid: Ediciones Clásicas, 1993. Pág. 15.<br />
6<br />
Guillemin, A.M. op. cit. Pág. 292.<br />
7 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Págs. 63-64.<br />
8 Requejo, J.M. op. cit. Pág. 3.
5 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
pero <strong>la</strong> acción transcurre <strong>en</strong> Italia, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>i<strong>de</strong>al</strong>izar el pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
aquel<strong>la</strong> Roma gracias a su pasado glorioso. Sobre esta estructura, que<br />
comi<strong>en</strong>za in medias res 9 , Virgilio recreó un mundo literario propio, impregnado<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>za 10 , me<strong>la</strong>ncolía y <strong>de</strong>sesperanza. Su obra también evid<strong>en</strong>ció su<br />
amistad con Augusto, qui<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> publicar <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> póstumam<strong>en</strong>te.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias homéricas, Virgilio también recibió <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Hesíodo y<br />
Sófocles, y <strong>de</strong> algunos autores <strong>la</strong>tinos, como Nevio, Ennio, Varrón y Catón.<br />
Así pues, Virgilio pret<strong>en</strong>dió para Augusto rescatar con <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s<br />
republicanas consi<strong>de</strong>radas g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te romanas 11 , tales como <strong>la</strong> virtus, o<br />
coraje <strong><strong>de</strong>l</strong> espíritu viril, <strong>la</strong> aequitas, o rectitud, <strong>la</strong> auctoritas, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong><br />
autoridad basada <strong>en</strong> el prestigio, <strong>la</strong> clem<strong>en</strong>tia, es <strong>de</strong>cir, el comportarse con<br />
indulg<strong>en</strong>cia, humanidad, <strong>la</strong> dignitas, o s<strong>en</strong>tido <strong><strong>de</strong>l</strong> valor y el orgullo personales,<br />
<strong>la</strong> fi<strong>de</strong>s, o bu<strong>en</strong>a fe, compromiso con <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra dada, es<strong>en</strong>cial para el <strong>de</strong>recho<br />
actual. A<strong>de</strong>más, también otras virtu<strong>de</strong>s revist<strong>en</strong> suma importancia, como <strong>la</strong><br />
firmitas, o t<strong>en</strong>acidad y fuerza m<strong>en</strong>tal necesarias para conseguir un objetivo, <strong>la</strong><br />
frugalitas, re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> sobriedad y s<strong>en</strong>cillez <strong>de</strong> gustos, <strong>la</strong> grauitas, o s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> responsabilidad y seriedad, <strong>la</strong> industria, o capacidad para el esfuerzo duro, o<br />
<strong>la</strong> iustitia, capacidad <strong>de</strong> gobernar con arreglo a leyes justas y con honestidad.<br />
De capital importancia fue el mos maiorum o respeto a los antepasados y sus<br />
costumbres, <strong>la</strong> pax, acuerdo, concordia o paz <strong>en</strong>tre los hombres, o <strong>en</strong>tre<br />
hombres y dioses, <strong>la</strong> patria, lugar natal que un <strong>romano</strong> ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta <strong>la</strong><br />
muerte, <strong>la</strong> pietas, o <strong>de</strong>voción hacia los dioses, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> patria, o <strong>la</strong><br />
rusticitas, aquel<strong>la</strong> simplicidad <strong>en</strong>vidiable <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el campo y <strong>de</strong> los<br />
oríg<strong>en</strong>es.<br />
En cuanto al interés académico y ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> este trabajo, estriba <strong>en</strong> que<br />
repres<strong>en</strong>ta un nuevo punto <strong>de</strong> vista que int<strong>en</strong>tará evid<strong>en</strong>ciar que el<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s romanas republicanas fue un<br />
proceso complejo, y si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía romana tradicional insiste <strong>en</strong> que,<br />
con <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> los valores republicanos, <strong>la</strong> bajeza ética se apo<strong>de</strong>ró <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cuerpo social y político, este hecho también aportó b<strong>en</strong>eficios a Roma. Todas<br />
<strong>la</strong>s artes resultaron afectadas, incluso <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, que <strong>de</strong> frugal pasó a ser<br />
refinada y e<strong>la</strong>borada; ello fue una muestra más, junto al culto al cuerpo, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
exaltación <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos que acercó Roma curiosam<strong>en</strong>te a nuestro modo <strong>de</strong><br />
ser actual 12 . Por otra parte, por el tipo <strong>de</strong> trabajo académico que se va a<br />
abordar, no se va a disponer <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión como se t<strong>en</strong>dría <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> un trabajo que permitiera, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta bibliográfica, un<br />
diálogo con <strong>la</strong>s diversas escue<strong>la</strong>s y especialistas que trabajaran el tema, lo que<br />
no va a impedir su exégesis, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> conexiones actuales y un cierto<br />
s<strong>en</strong>tido crítico a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> analizar esta obra maestra que es <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong><br />
Publio Virgilio Marón.<br />
9 Requejo, J.M. op. cit. Pág. 13.<br />
10 Guillemin, A.M. op. cit. Pág. 289.<br />
11 Miró, M. Termes c<strong>la</strong>u per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre els valors privats i públics <strong><strong>de</strong>l</strong>s romans. Trabajo no publicado. Barcelona:<br />
Universitat <strong>de</strong> Barcelona; Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya. Págs. 1-4.<br />
12 Miró, M. Valors i virtuts <strong><strong>de</strong>l</strong>s antics romans. Trabajo no publicado. Barcelona: Universitat <strong>de</strong> Barcelona;<br />
Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya. Pág. 6.
6 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Capítulo 2.- Virgilio, Augusto y <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> (contexto histórico, marco<br />
político, literario)<br />
Pasada <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> Monarquía y <strong>de</strong> los quini<strong>en</strong>tos años que duró <strong>la</strong><br />
República, Roma adoptó otro sistema político, un híbrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y <strong>la</strong><br />
Monarquía, que, sin llevar su nombre, aglutinó el po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong> un<br />
solo hombre y que se prolongó <strong>en</strong> el tiempo aproximadam<strong>en</strong>te durante<br />
quini<strong>en</strong>tos años. De este modo, Augusto, con el título <strong>de</strong> princeps s<strong>en</strong>atus, se<br />
atribuyó todo el po<strong>de</strong>r y, aunque el S<strong>en</strong>ado conservó el po<strong>de</strong>r legis<strong>la</strong>tivo,<br />
Augusto, como c<strong>en</strong>sor perpetuo, inspeccionaba el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
s<strong>en</strong>adores.<br />
Así, <strong>la</strong> progresiva formación <strong><strong>de</strong>l</strong> Imperio <strong>romano</strong> fue precedida <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno<br />
unipersonal <strong>de</strong> Octaviano 13 , cuyo mandato hegemónico duró cuar<strong>en</strong>ta y un<br />
años (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 27 aC hasta el 14 dC); se conoce a este periodo con el<br />
nombre <strong>de</strong> Principado, <strong>en</strong> cuya génesis influyó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Imperio <strong>de</strong> Alejandro<br />
el Gran<strong>de</strong> y los reinos que lo sucedieron <strong>en</strong> el Mediterráneo ori<strong>en</strong>tal, cuyo eje<br />
estaba constituido por un importante aparato teocrático 14 . A ello hay que unir<br />
que <strong>la</strong>s instituciones republicanas resultaban insufici<strong>en</strong>tes para cubrir <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un imperio <strong>en</strong> expansión por <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>tes conquistas romanas.<br />
A<strong>de</strong>más, tras <strong>la</strong>s guerras civiles a <strong>la</strong>s que se puso fin <strong>en</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Actium,<br />
pareció que el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>scansar <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> persona, pues los honores<br />
que se disp<strong>en</strong>saba a los gran<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales (imperatores) habían hecho p<strong>en</strong>sar<br />
que <strong>la</strong> salvación <strong>de</strong> Roma residía <strong>en</strong> sus manos. Hay que añadir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
Estado que el epicureísmo y el estoicismo proporcionaban, según <strong>la</strong> cual los<br />
ciudadanos se podían <strong>de</strong>dicar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te al cultivo <strong>de</strong> su vida interior,<br />
confiando el gobierno —<strong>de</strong> cuyo <strong>de</strong>sempeño activo estaban liberados— <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
manos <strong>de</strong> unos pocos gobernantes. Todo unido favoreció <strong>la</strong> aparición <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Principado, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong> Gayo Octavio 15 , que, tras ser <strong>de</strong>signado como<br />
sucesor <strong>de</strong> Julio César, su tío abuelo, con ocasión <strong>de</strong> su triunfo sobre los<br />
pompeyanos <strong>en</strong> África <strong>en</strong> el 46 aC, fue adoptado por él y pasó a l<strong>la</strong>marse Gayo<br />
Julio César Octaviano.<br />
Tras el asesinato <strong>de</strong> César <strong>en</strong> el año 44 aC, Octaviano persiguió a sus<br />
asesinos, participando <strong>en</strong> el segundo Triunvirato hasta su fin, <strong>en</strong> el año 30 aC.<br />
Pero poco a poco fue perfi<strong>la</strong>ndo más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te su discurso político, basado<br />
<strong>en</strong> una concepción austera <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> social y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, que consagró a Roma <strong>en</strong> el monum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Ara pacis Augustae, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s romanas, <strong>la</strong> libertad y <strong>la</strong> religión tradicional 16 . En<br />
el año 28 aC Octaviano fue nombrado princeps <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>adores y el 13 <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ero <strong><strong>de</strong>l</strong> año 27 aC restauró <strong>la</strong> República, cedi<strong>en</strong>do el po<strong>de</strong>r al S<strong>en</strong>ado<br />
<strong>romano</strong>, qui<strong>en</strong> tres días <strong>de</strong>spués le otorgó el título <strong>de</strong> Augustus, sólo reservado<br />
hasta <strong>en</strong>tonces a los dioses y a los templos 17 . A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> año 23 aC, Augusto<br />
reunió también el po<strong>de</strong>r tribunicio y el imperium proconsu<strong>la</strong>r, y el año 12 aC se<br />
13 Vil<strong>la</strong>lba, P. Roma a través <strong><strong>de</strong>l</strong>s historiadors clàssics. Barcelona: Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona. Pág. 319.<br />
14 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 319.<br />
15 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 320.<br />
16 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 321.<br />
17 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 321.
7 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza visible <strong>de</strong> <strong>la</strong> religión romana. El 2 <strong>de</strong> febrero <strong><strong>de</strong>l</strong> año 2 aC<br />
fue propuesto por Marco Valerio Mesa<strong>la</strong> Corvino, <strong>en</strong> un pl<strong>en</strong>o <strong><strong>de</strong>l</strong> S<strong>en</strong>ado,<br />
como pater patriae <strong>en</strong> Roma.<br />
Es necesario subrayar, como dijo Pere Vil<strong>la</strong>lba 18 , que el Principado tuvo pocos<br />
opon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, pues significó el re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> pueblo<br />
con <strong>la</strong> paz y <strong>la</strong> seguridad; los aristócratas conservaron sus preb<strong>en</strong>das, aunque<br />
a veces sólo fuera apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. El gran historiador que fue Tácito ya dijo <strong>en</strong><br />
su obra Annales que a Augusto,<br />
―Quand il eut gagné les soldats par ses <strong>la</strong>rgesses, <strong>la</strong> multitu<strong>de</strong> par l’abondance<br />
<strong>de</strong>s vivres, tous par les douceurs du repos, on le vit s’élever ins<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>t et<br />
attirer à lui l’autorité du sénat, <strong>de</strong>s magistrats, <strong>de</strong>s lois. Nul ne lui résistait: les<br />
plus fiers républicains avai<strong>en</strong>t péri par <strong>la</strong> guerre ou <strong>la</strong> proscription; ce qui restait<br />
<strong>de</strong> nobles trouvai<strong>en</strong>t, dans leur empressem<strong>en</strong>t à servir, honneurs et opul<strong>en</strong>ce,<br />
et, comme ils avai<strong>en</strong>t gagné au changem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>s affaires, ils aimai<strong>en</strong>t mieux le<br />
prés<strong>en</strong>t et sa sécurité que le passé avec ses périls. Le nouvel ordre <strong>de</strong> choses<br />
ne dép<strong>la</strong>sait pas non plus aux provinces, qui avai<strong>en</strong>t <strong>en</strong> défiance le<br />
gouvernem<strong>en</strong>t du sénat et du peuple, à cause <strong>de</strong>s querelles <strong>de</strong>s grands et <strong>de</strong><br />
l’avarice <strong>de</strong>s magistrats, et qui att<strong>en</strong>dai<strong>en</strong>t peu <strong>de</strong> secours <strong>de</strong>s lois,<br />
impuissantes contre <strong>la</strong> force, <strong>la</strong> brigue et l’arg<strong>en</strong>t‖. 19<br />
A<strong>de</strong>más, hábilm<strong>en</strong>te Augusto supo reunir <strong>en</strong> torno suyo a los ciudadanos mejor<br />
preparados, que dieron soporte a su proyecto <strong>de</strong> un segundo r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Roma y <strong>de</strong> los valores republicanos y que a<strong>de</strong>más contribuyeron a mistificar su<br />
reinado y dignificar a <strong>la</strong> familia imperial. Entre sus más íntimos co<strong>la</strong>boradores<br />
contó con Mec<strong>en</strong>as, protector <strong>de</strong> poetas como Virgilio, Propercio y Horacio, y<br />
Agripa, que llegó a ser correg<strong>en</strong>te con Augusto a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> año 18 aC 20 . A <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong> set<strong>en</strong>ta y seis años, Augusto redactó <strong>la</strong>s Res gestae divi Augusti <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que figura toda su gestión <strong>de</strong> gobierno; a su muerte, el 19 <strong>de</strong> agosto <strong><strong>de</strong>l</strong> año<br />
14 dC, sus c<strong>en</strong>izas fueron llevadas al mausoleo <strong>de</strong> Augusto; y <strong>en</strong> el 17 <strong>de</strong><br />
septiembre <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo año fue divinizado por el S<strong>en</strong>ado 21 .<br />
En cuanto a <strong>la</strong> literatura, es hija <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>en</strong> <strong>la</strong> que florece; por eso es tan<br />
importante <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción porm<strong>en</strong>orizada <strong>de</strong> los cambios políticos, sociales y <strong>de</strong><br />
toda índole que <strong>la</strong> preced<strong>en</strong> y acompañan. Los escritores <strong>la</strong>tinos, protegidos<br />
oficialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> círculos religiosos y filosóficos, son testigos par<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que viv<strong>en</strong>. Y Publio Virgilio Marón no lo fue m<strong>en</strong>os. Nacido <strong>en</strong><br />
An<strong>de</strong>s, cerca <strong>de</strong> Mantua, el 15 <strong>de</strong> octubre <strong><strong>de</strong>l</strong> año 70 aC, se formó <strong>en</strong> Cremona<br />
y Milán. Posteriorm<strong>en</strong>te cursó <strong>en</strong> Roma estudios <strong>de</strong> retórica y filosofía,<br />
<strong>de</strong>cantándose por <strong>la</strong> poesía. Frecu<strong>en</strong>tó los círculos <strong>en</strong> los que los versos<br />
alejandrinos estaban <strong>de</strong> moda. Se vio <strong>de</strong>sposeído <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el año 40<br />
aC, pero sus amigos intercedieron ante Octavio, <strong><strong>de</strong>l</strong> que ganó su protección y<br />
amistad, recibi<strong>en</strong>do comp<strong>en</strong>saciones <strong>en</strong> Roma e Italia <strong><strong>de</strong>l</strong> sur, retirándose al<br />
ocio literario <strong>en</strong> su vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Campania. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, compuso <strong>la</strong>s<br />
Bucólicas —diez poemas o piezas breves que a<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el campo— y<br />
18 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 321.<br />
19 Tácito, C. (56-118 dC). Annales. Texte établi, et, d‟après Burnouf, traduit par H<strong>en</strong>ri Bornecque. Tome Premier.<br />
Livre I Paris: Éditions Garnier Frères. Pág. 5.<br />
20 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 323.<br />
21 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 362.
8 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
<strong>la</strong>s Geórgicas —cuatro poemas <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ción didáctica, <strong>de</strong>dicados a re<strong>de</strong>scubrir<br />
el gusto por <strong>la</strong> tierra y el recuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s viejas virtu<strong>de</strong>s republicanas 22 . A<strong>de</strong>más<br />
se le atribuye un nutrido número <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud, recogidas bajo el<br />
nombre <strong>de</strong> App<strong>en</strong>dix Vergiliana.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, fue compuesta durante aproximadam<strong>en</strong>te doce años,<br />
según Donato 23 ; está formada por doce cantos épicos, inspirada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras<br />
homéricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilíada y <strong>la</strong> Odisea, y narra <strong>la</strong>s av<strong>en</strong>turas <strong><strong>de</strong>l</strong> héroe humano<br />
troyano Eneas, que, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> huir mi<strong>la</strong>grosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />
Troya, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pier<strong>de</strong> a su esposa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que consigue salvar a sus hombros<br />
a su padre Anquises, <strong>en</strong> su regazo a los P<strong>en</strong>ates y <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano a su hijo<br />
Ascanio, también l<strong>la</strong>mado Julo, llega por fin a Italia <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> numerosas<br />
vicisitu<strong>de</strong>s, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fundar una nueva patria, <strong>la</strong> que será semil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> futura Roma. El pasado, repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Anquises, lo lleva sobre sus<br />
hombros, y el futuro, su hijo, firmem<strong>en</strong>te asido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos. Como dice<br />
Hernán<strong>de</strong>z Vista, ―sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> un pasado valioso surge el ímpetu<br />
necesario para <strong>la</strong> conquista <strong><strong>de</strong>l</strong> futuro; qui<strong>en</strong> corre sin ese peso es como pluma<br />
que lleva el vi<strong>en</strong>to‖ 24 .<br />
Virgilio fue, como escritor y poeta, a<strong>la</strong>bado y v<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> vida, porque su obra<br />
fue compuesta para <strong>la</strong> eternidad <strong>de</strong> Roma. Su escritura exigió a Virgilio el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una <strong>en</strong>orme profusión <strong>de</strong> datos y ley<strong>en</strong>das variadas. Cuando a<br />
los cincu<strong>en</strong>ta y un años <strong>de</strong>cidió marchar hacia Grecia y Asia para dar los<br />
últimos retoques a <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, coincidió con Augusto que volvía a Roma <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Ori<strong>en</strong>te y no se separó <strong>de</strong> él. Cuando visitó Megara, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s altas<br />
temperaturas registradas, <strong>en</strong>fermó y su situación se fue agravando<br />
progresivam<strong>en</strong>te, hasta que llegó a Bríndisi ya gravem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermo, don<strong>de</strong><br />
murió el día 21 <strong>de</strong> septiembre <strong><strong>de</strong>l</strong> año 19 aC. Sus restos fueron tras<strong>la</strong>dados a<br />
Nápoles y <strong>en</strong>terrados <strong>en</strong> una tumba <strong>en</strong> el camino a Puteoli. En cuanto a <strong>la</strong><br />
primera edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, fue póstuma y contra sus últimas volunta<strong>de</strong>s, que<br />
ord<strong>en</strong>aban <strong>de</strong>struir el manuscrito que <strong>la</strong> cont<strong>en</strong>ía si algo le ocurría durante su<br />
último viaje. Fueron sus amigos Vario y Tucca, qui<strong>en</strong>es, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s órd<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> Augusto, lo dieron a conocer sin añadir nada, como el poeta había<br />
manifestado antes <strong>de</strong> su muerte; por eso algunos versos están todavía<br />
inacabados. Sobre su tumba se grabó este dístico que él había compuesto:<br />
Mantua me g<strong>en</strong>uit, Ca<strong>la</strong>bri rapuere, t<strong>en</strong>et nunc<br />
Parth<strong>en</strong>ope; cecini pascua, rura, duces 25 .<br />
En cuanto a su carácter, Hernán<strong>de</strong>z Vista subraya <strong>de</strong> modo magistral sus<br />
características humanas:<br />
―timi<strong>de</strong>z, sobriedad, retraimi<strong>en</strong>to, s<strong>en</strong>sibilidad profunda, pa<strong>la</strong>bra poco fácil; <strong>en</strong><br />
los términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología <strong>de</strong> Jung (―Los tipos psicológicos‖), diríamos que<br />
Virgilio fue un introvertido, es <strong>de</strong>cir, un ser replegado <strong>en</strong> sí mismo, at<strong>en</strong>to a su<br />
mundo interior muy rico, reflexivo, sil<strong>en</strong>cioso, con una s<strong>en</strong>sibilidad tan viva, que<br />
le hacía s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> su ser <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong>tera, vegetal, animal y humana,<br />
22 Vil<strong>la</strong>lba, P. op. cit. Pág. 364-370.<br />
23 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit.. Pág. 41.<br />
24 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Pág. 24.<br />
25 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Pág. 42.
9 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
haciéndose <strong>en</strong> él consci<strong>en</strong>te <strong>la</strong> irremediable nostalgia que el tránsito produce<br />
<strong>en</strong> el ser humano y vertiéndo<strong>la</strong> <strong>en</strong> su poesía‖ 26 .<br />
En cuanto a <strong>la</strong> tradición literaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Virgilio, pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que<br />
los escritores antiguos no ocultaban sus ―fu<strong>en</strong>tes‖; todo lo contrario, <strong>la</strong>s<br />
exhibían como prueba <strong>de</strong> su habilidad. Virgilio es, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido ―<strong>la</strong><br />
culminación <strong>de</strong> mil años <strong>de</strong> cultura y tradiciones estéticas y literarias‖ 27 .<br />
Recogió <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición y reformuló con grandiosa originalidad los temas y<br />
ley<strong>en</strong>das griegos y antiguos y exhibió orgulloso su conexión con Homero,<br />
Ennio, Lucrecio y los poetae novi, cuyo máximo repres<strong>en</strong>tante fue Catulo. 28 Y<br />
con todos estos materiales y sin poner nada —apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te— <strong>de</strong> su parte,<br />
consiguió hacer una obra maestra, que es lo original, que sirvió para<br />
<strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cer a Roma a través <strong>de</strong> su pasado histórico, anudando sus raíces a<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización griega, y legitimando el pres<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> Principado <strong>de</strong><br />
Augusto y <strong>de</strong> su egregia saga familiar.<br />
Tal como dice Hernán<strong>de</strong>z Vista:<br />
―El valor <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> una obra literaria y <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos lingüísticos<br />
que <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong> como mundo lingüístico autónomo y único no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su<br />
orig<strong>en</strong>, sino <strong>de</strong> su reord<strong>en</strong>ación <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> ese mundo <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua y <strong>de</strong><br />
arte‖ 29 .<br />
26 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Pág. 44.<br />
27 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Pág. 45.<br />
28 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Pág. 46.<br />
29 Hernán<strong>de</strong>z, V.E. op. cit. Pág. 46.
10 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Capítulo 3.- Análisis <strong>de</strong> los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> tradicional<br />
Una vez se ha hecho pres<strong>en</strong>te el contexto histórico y literario <strong>en</strong> el que tuvo<br />
lugar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una obra maestra como <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> virgiliana, int<strong>en</strong>taremos<br />
ahora una aproximación estructuralista <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> a su mejor compr<strong>en</strong>sión a<br />
través <strong><strong>de</strong>l</strong> análisis porm<strong>en</strong>orizado <strong>de</strong> los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano<br />
<strong>romano</strong> tradicional, según <strong>la</strong> información exhaustiva que ofrece <strong>la</strong> profesora <strong>de</strong><br />
Filología <strong>la</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya Mònica Miró i Vinaixa 30 .<br />
Tan cierto como que Virgilio tomó <strong>de</strong> Homero <strong>la</strong> inspiración pero no <strong>la</strong> materia<br />
es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> su obra, fue que su obra era <strong>de</strong>udora <strong>de</strong> <strong>la</strong> época histórica que <strong>la</strong><br />
vio nacer. De este modo, Virgilio aúna su intuición artística con el acervo<br />
cultural coetáneo, <strong>en</strong>troncándolo, a<strong>de</strong>más, con <strong>la</strong> cuna griega <strong><strong>de</strong>l</strong> saber. Tal fue<br />
el pasado remoto que los ciudadanos <strong>romano</strong>s merecieron y que <strong>en</strong> época <strong>de</strong><br />
Augusto tan d<strong>en</strong>odadam<strong>en</strong>te se buscó reponer, por <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> prosperidad y <strong>la</strong><br />
estabilidad política que <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ban.<br />
Como Miró <strong>de</strong>staca 31 , <strong>en</strong>tre los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>romano</strong>s<br />
tradicionales emerg<strong>en</strong> el <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión pragmática <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y el respeto<br />
rever<strong>en</strong>cial a <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> los antepasados y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s<br />
retic<strong>en</strong>cias firmes ante cualquier cambio; con <strong>la</strong> misma importancia se valora <strong>la</strong><br />
concepción provid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que es fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> los<br />
dioses para <strong>la</strong> prosperidad individual y social <strong>de</strong> unos individuos marcados por<br />
<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> ―s<strong>en</strong>cillez, <strong>la</strong> austeridad, <strong>la</strong> firmeza y <strong>la</strong> disciplina 32 ‖ que<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su oficio <strong>de</strong> campesino o <strong>de</strong> soldado, estaban<br />
voluntariam<strong>en</strong>te ligados a <strong>la</strong> tierra, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rían hasta <strong>la</strong> muerte a<br />
su patria sin vaci<strong>la</strong>r un instante. Así lo seña<strong>la</strong> Virgilio <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Libro VI <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> Javier Echave-<br />
Sustaeta:<br />
―Otros habrá –lo creo- que con rasgos más mórbidos esculpan<br />
bronces que espiran hálitos <strong>de</strong> vida y que saqu<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mármol rostros vivos,<br />
que sepan <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>la</strong>s causas y aciert<strong>en</strong> a trazar con su varil<strong>la</strong><br />
los giros <strong>en</strong> el cielo y anunci<strong>en</strong> <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los astros. Tú, <strong>romano</strong>,<br />
recuerda tu misión: ir rigi<strong>en</strong>do los pueblos con tu mando. Estas serán tus artes:<br />
imponer leyes <strong>de</strong> paz, conce<strong>de</strong>r tu favor a los humil<strong>de</strong>s<br />
y abatir combati<strong>en</strong>do a los soberbios‖. [Virgilio, <strong>Eneida</strong> VI, 846-853].<br />
Con esta acertada conjunción <strong>de</strong> imposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y <strong>de</strong> reposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
leyes republicanas, Augusto conjuró el peligro <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra e hizo posible el<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Imperio. Y sigui<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> profesora Miró, subrayaríamos <strong>en</strong> el<br />
―retrato robot‖ <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano <strong>romano</strong> características tales como <strong>la</strong> virtus o<br />
corage viril y el mos maiorum y los exemp<strong>la</strong> para manifestar el respeto a <strong>la</strong>s<br />
tradiciones <strong>de</strong> los antepasados, como espejo y ejemplo <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s. Ligada a <strong>la</strong><br />
virtus y al mos maiorum está <strong>la</strong> auctoritas o prestigio vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> edad y a <strong>la</strong><br />
posición social, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> clem<strong>en</strong>tia o capacidad <strong>de</strong> perdón. Con igual<br />
importancia se situarían <strong>la</strong> pietas, con <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>signaría el respeto y amor<br />
30 Miró, M. Valors i virtuts <strong><strong>de</strong>l</strong>s antics romans. Trabajo no publicado. Barcelona: Universitat <strong>de</strong> Barcelona;<br />
Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya.<br />
31 Miró, M. op.cit. Pág. 1.<br />
32 Miró, M. op.cit. Pág. 1.
11 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
hacia los dioses, <strong>la</strong> patria y los padres, y <strong>la</strong> libertas y <strong>la</strong> res publica, como<br />
libertad y concepto <strong>de</strong> Estado, exclusivam<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a Roma. Como<br />
valores a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> conducta propugnarían <strong>la</strong><br />
constantia (constancia), <strong>la</strong> gravitas (rigor), <strong>la</strong> firmitas (firmeza) y <strong>la</strong> severitas<br />
(severidad). Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> severitas y al resto <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con<br />
el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> conducta republicano estaría <strong>la</strong> rusticitas o a<strong>la</strong>banza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
s<strong>en</strong>cillez <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el campo. En cuanto al modo <strong>de</strong> trabajar resaltarían los<br />
valores <strong>de</strong> disciplina e industria y, <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> vida, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> mesa,<br />
<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración que ejemplifica <strong>la</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> simplicitas y <strong>la</strong><br />
frugalitas. También es importante <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanitas, que<br />
repres<strong>en</strong>ta el interés por todo lo humano y <strong>la</strong> formación y educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
artes liberales 33 .<br />
Como acertadam<strong>en</strong>te afirma Miró, fueron muchos los autores <strong>romano</strong>s que<br />
p<strong>la</strong>smaron <strong>en</strong> sus escritos <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia c<strong>la</strong>morosa <strong>de</strong> estas virtu<strong>de</strong>s; valga <strong>de</strong><br />
ejemplo <strong>la</strong> lúcida <strong>de</strong>scripción que Lucilio hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> virtus <strong>en</strong> Sátiras 1326-38M,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>icada traducción cata<strong>la</strong>na que nos ofrece esta profesora:<br />
―La virtus és po<strong>de</strong>r fixar el preu just per les coses <strong>en</strong>mig <strong>de</strong> les quals <strong>en</strong>s<br />
movem i vivim; per a un home, virtus és saber què pertoca a cada cosa; per a<br />
un home, virtus és saber què es just, útil i honest, què és bo i què és dol<strong>en</strong>t,<br />
què és inútil, vergonyant i <strong>de</strong>shonest; virtus és saber <strong>la</strong> fi i <strong>la</strong> mesura per<br />
aconseguir una cosa; virtus és po<strong>de</strong>r fixar un preu per a les riqueses; virtus és<br />
donar allò que, per <strong>de</strong>finició, cal atorgar a l’honor; és ser hostil i <strong>en</strong>emic <strong><strong>de</strong>l</strong>s<br />
homes i <strong><strong>de</strong>l</strong>s costums dol<strong>en</strong>ts i, contràriam<strong>en</strong>t, ser un <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong><strong>de</strong>l</strong>s homes i<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>s costums bons —a aquests, apreciar-los, voler-los el bé i viure amb ells<br />
com un amic—; a més, és p<strong>en</strong>sar primer <strong>en</strong> el bé <strong>de</strong> <strong>la</strong> pàtria, <strong>de</strong>sprés <strong>en</strong> el<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>s pares i, <strong>en</strong> tercer i últim lloc, <strong>en</strong> el nostre‖ [Lucilio, Sátiras, 1326-38M].<br />
Pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo II aC el contacto con <strong>la</strong> civilización griega y <strong>la</strong><br />
vasta ext<strong>en</strong>sión que fue tomando Roma propiciaron un giro radical <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
manera <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> vida y <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo, que hizo <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />
crisis a los valores republicanos, al buscar cada cual su propia satisfacción<br />
personal y <strong>la</strong> reafirmación <strong><strong>de</strong>l</strong> goce por los s<strong>en</strong>tidos 34 . Como dice Miró, se trata<br />
<strong>de</strong> un ―proceso complejo‖, que se pue<strong>de</strong> reconstruir a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
literarias e históricas, que alud<strong>en</strong> a b<strong>en</strong>eficios significativos para Roma, a pesar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s notas peyorativas que se pued<strong>en</strong> extraer <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión aportada por <strong>la</strong><br />
historiografía romana tradicional, que hacía hincapié <strong>en</strong> ―<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> los<br />
valores republicanos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> bajeza ética que afectó al cuerpo social y<br />
político‖ 35 . Definitivam<strong>en</strong>te, fueron prefigurando el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> ―hombre‖ que<br />
posteriorm<strong>en</strong>te daría forma a <strong>la</strong>s civilizaciones futuras.<br />
33 Datos extraídos <strong>de</strong> Miró, M. op.cit. Pág. 1.<br />
34 Miró, M. op.cit. Págs. 4-6.<br />
35 Miró, M. op.cit. Pág. 6.
12 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Capítulo 4.- Ilustración <strong>de</strong> los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> tradicional <strong>en</strong><br />
los doce cantos <strong><strong>de</strong>l</strong> poema<br />
Para hacer un análisis porm<strong>en</strong>orizado <strong>de</strong> los valores y virtu<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong><br />
tradicional, es necesario llevar a cabo un recorrido minucioso por cada uno <strong>de</strong><br />
los doce libros que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>. Sólo <strong>de</strong> este modo obt<strong>en</strong>dremos<br />
finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> recomp<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> una perspectiva acertada y una visión completa.<br />
Las ediciones que se van a utilizar para este exam<strong>en</strong> son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
P. Vergili Maronis opera (rec. R.A.B. MYNORS). Oxford: C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1969<br />
(reimpr. post.). Col. Oxford C<strong>la</strong>ssical Texts.<br />
ECHAVE-SUSTAETA, J. DE (trad.), Virgilio. <strong>Eneida</strong> (introd. <strong>de</strong> V. CRISTÓBAL).<br />
Madrid: Gredos, 1992. Biblioteca Clásica Gredos, nº 166.<br />
Com<strong>en</strong>zando por el Libro I, es necesario remarcar que los cuatro primeros<br />
versos no formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>en</strong> su redacción original, sino que<br />
pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a una vida <strong>de</strong> Virgilio escrita con posterioridad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />
interca<strong>la</strong>n alusiones a otras <strong>de</strong> sus obras: <strong>la</strong>s Bucólicas —con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s<br />
―canciones pastoriles‖ — y <strong>la</strong>s Geórgicas —con <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia al ―codicioso afán<br />
<strong>de</strong> los <strong>la</strong>briegos‖. Aunque el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> es propiam<strong>en</strong>te el que<br />
seña<strong>la</strong>n los versos sigui<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> I Libro:<br />
arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, Proemio, 1-11]<br />
Yo soy aquel que modulé otro tiempo canciones pastoriles<br />
al son <strong>de</strong> mi <strong><strong>de</strong>l</strong>gado caramillo. Después <strong>de</strong>jé los bosques<br />
y forcé a <strong>la</strong>s campiñas colindantes a plegarse<br />
al codicioso afán <strong>de</strong> los <strong>la</strong>briegos. Mi obra fue <strong>de</strong> su agrado.<br />
Y ahora canto <strong>la</strong>s armas horr<strong>en</strong>das <strong><strong>de</strong>l</strong> dios Marte<br />
y al héroe que forzado al <strong>de</strong>stierro por el hado<br />
fue el primero que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong> Troya arribó a Italia<br />
y a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>la</strong>vinias. Batido <strong>en</strong> tierra y mar arrostró muchos riesgos<br />
por obra <strong>de</strong> los dioses, por <strong>la</strong> saña r<strong>en</strong>corosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> inflexible Juno.<br />
Mucho sufrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra antes <strong>de</strong> que fundase <strong>la</strong> ciudad<br />
y as<strong>en</strong>tase <strong>en</strong> <strong>en</strong> Lacio sus P<strong>en</strong>ates, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> vi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> nación <strong>la</strong>tina<br />
y <strong>la</strong> nobleza <strong>de</strong> Alba y los baluartes <strong>de</strong> <strong>la</strong> excelsa Roma.<br />
Dime <strong>la</strong>s causas, Musa; 36 por qué of<strong>en</strong>sa a su po<strong>de</strong>r divino,<br />
por qué res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> reina <strong>de</strong> los dioses 37<br />
forzó a un hombre, afamado por su <strong>en</strong>trega<br />
a <strong>la</strong> divinidad, a correr tantos trances, a afrontar tantos riesgos.<br />
¿Cómo pued<strong>en</strong> <strong>la</strong>s almas <strong>de</strong> los dioses incubar tan t<strong>en</strong>az res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to? 38<br />
Ille ego, qui quondam gracili modu<strong>la</strong>tus av<strong>en</strong>a<br />
carm<strong>en</strong>, et egressus silvis vicina coegi<br />
ut quamvis avido parer<strong>en</strong>t arva colono,<br />
gratum opus agricolis, at nunc horr<strong>en</strong>tia Martis<br />
36 Difer<strong>en</strong>te tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Musa <strong>en</strong> Homero y <strong>en</strong> Virgilio. El primero parece ser que caracteriza a <strong>la</strong> Musa como<br />
algui<strong>en</strong> digno <strong>de</strong> ser temido. En Virgilio es un ser más humanizado, con <strong>la</strong> que Eneas dialoga.<br />
37 Juno.<br />
38 Personificación <strong>de</strong> los dioses, que incluso ti<strong>en</strong><strong>en</strong> res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que impulsa <strong>la</strong> guerra. En el polo<br />
opuesto está <strong>la</strong> tarea civilizadora <strong>de</strong> Augusto, basada antes que nada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pax.
arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris<br />
Italiam fato profugus Lavinaque v<strong>en</strong>it<br />
litora –multum ille et terris iactatus et alto<br />
vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram,<br />
multa quoque bello passus, dum con<strong>de</strong>ret urbem<br />
inferretque <strong>de</strong>os Latio- g<strong>en</strong>us un<strong>de</strong> Latinum<br />
Albanique patres atque altae mo<strong>en</strong>ia Romae.<br />
Musa, mihi causas memora, quo numine <strong>la</strong>eso<br />
quidve dol<strong>en</strong>s regina <strong>de</strong>um tot volvere casus<br />
insignem pietate virum, tot adire <strong>la</strong>bores<br />
impulerit. tanta<strong>en</strong>e animis caelestibus irae?<br />
13 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Con <strong>la</strong> alusión al ―codicioso afán <strong>de</strong> los <strong>la</strong>briegos‖ se realiza un canto al<br />
hombre, estableci<strong>en</strong>do un paralelismo con <strong>la</strong> Odisea <strong>de</strong> Homero (que canta el<br />
retorno <strong><strong>de</strong>l</strong> héroe Odiseo/Ulises), mi<strong>en</strong>tras que con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ―armas<br />
horr<strong>en</strong>das‖ se establece un diálogo con <strong>la</strong> Ilíada —y por <strong>en</strong><strong>de</strong>, con el guerrero<br />
por excel<strong>en</strong>cia, Aquiles. En este mismo fragm<strong>en</strong>to reproducido más arriba, se<br />
vislumbra <strong>la</strong> importancia que para Roma t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> divinidad y, más<br />
concretam<strong>en</strong>te, los dioses domésticos, pues <strong>la</strong> inobservancia <strong>de</strong> su culto, <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas, podía t<strong>en</strong>er consecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>sastrosas para los seres humanos.<br />
En el fragm<strong>en</strong>to [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 12-32], se alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> provid<strong>en</strong>cia divina y a <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> fatum —equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Tyche griega—, fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to religioso y político <strong>romano</strong>, pues, sea como fuere, por mucho que<br />
<strong>la</strong> diosa Juno <strong>de</strong>spliegue todas sus artimañas, el <strong>de</strong>stino está finalm<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad eterna, <strong>de</strong> Roma, cuya historia fue escrita antes <strong>de</strong> su<br />
fundación por los mismos dioses, que dispusieron que <strong>la</strong> civilización griega<br />
<strong>en</strong>troncara con <strong>la</strong> romana, que se erigiría <strong>en</strong> gran elem<strong>en</strong>to civilizador, bajo <strong>la</strong><br />
égida <strong>de</strong> los dioses, todo ello gracias a <strong>la</strong> pax <strong>de</strong>orum, <strong>la</strong> concordia por <strong>la</strong> que<br />
Virgilio c<strong>la</strong>ma <strong>en</strong> tantas ocasiones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su obra. Es necesario recordar<br />
aquí que <strong>la</strong> diosa V<strong>en</strong>us, antagónica <strong>en</strong> su tarea a <strong>la</strong> diosa Juno, es <strong>la</strong> madre<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> héroe humano Eneas y, por ext<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong> todos los <strong>romano</strong>s, y, aunque<br />
Eneas es vapuleado por su recorrido iniciático hasta su <strong>de</strong>stino final, esto se<br />
hace por una bu<strong>en</strong>a causa, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> augusta nación romana, cuya<br />
carta fundacional es, precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, hecho que se ve p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> el<br />
sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 12-32; pág. 6-7]<br />
Hubo <strong>de</strong> antiguo una ciudad, Cartago –se as<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> el<strong>la</strong> emigrantes <strong>de</strong> Tiro-,<br />
fr<strong>en</strong>te a Italia, a lo lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca <strong><strong>de</strong>l</strong> Tíber, opul<strong>en</strong>ta,<br />
feroz como ninguna <strong>en</strong> empeños guerreros.<br />
Dic<strong>en</strong> que Juno <strong>la</strong> prefirió <strong>en</strong>tre todas. Samos vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>spués.<br />
Allí tuvo sus armas, allí tuvo su carro <strong>de</strong> guerra.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces ponía su ambición y sus <strong>de</strong>svelos<br />
<strong>en</strong> hacer <strong>de</strong> ese reino el señor <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />
si accedían los hados a sus p<strong>la</strong>nes. Pero había llegado a sus oídos<br />
que <strong>de</strong> sangre troyana prov<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> raza que un día llegaría a <strong>de</strong>rrocar<br />
los alcázares tirios; <strong>de</strong> el<strong>la</strong> el pueblo señor <strong>de</strong> anchos dominios,<br />
soberano <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra, que arrumbaría Libia. Era el <strong>de</strong>signio que giraban <strong>la</strong>s Parcas 39 .<br />
39 En <strong>la</strong> mitología romana, <strong>la</strong>s Parcas eran <strong>la</strong>s personificaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> fatum o <strong>de</strong>stino.
Temerosa <strong>de</strong> ese presagio, <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> Saturno traía a su memoria<br />
<strong>la</strong> guerra que otro tiempo libró por sus queridos argivos ante Troya. 40<br />
No se habían borrado <strong>de</strong> su m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> su <strong>en</strong>ojo<br />
ni su amargo pesar. Queda <strong>en</strong> lo hondo <strong>de</strong> su alma fijo el juicio <strong>de</strong> Paris<br />
y el injusto <strong>de</strong>sprecio a su hermosura<br />
y el odio a aquel<strong>la</strong> raza y el honor disp<strong>en</strong>sado a Ganime<strong>de</strong>s.<br />
Quemada aún más por esto, iba acosando por todo el haz <strong><strong>de</strong>l</strong> mar a los troyanos,<br />
-los restos que <strong>de</strong>jaron los dánaos y el iracundo Aquiles-<br />
los iba mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do alejados <strong><strong>de</strong>l</strong> Lacio. Largos años llevaban<br />
errantes, rodando por los mares, juguete <strong>de</strong> los hados.<br />
¡Tan impon<strong>en</strong>te esfuerzo costó dar vida a <strong>la</strong> nación romana!<br />
Vrbs antiqua fuit (Tyrii t<strong>en</strong>uere coloni)<br />
Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe<br />
ostia, dives opum studiisque asperrima belli;<br />
quam Iuno fertur terris magis omnibus unam<br />
posthabita coluisse Samo: hic illius arma,<br />
hic currus fuit; hoc regnum <strong>de</strong>a g<strong>en</strong>tibus esse,<br />
si qua fata sinant, iam tum t<strong>en</strong>ditque fovetque.<br />
prog<strong>en</strong>iem sed <strong>en</strong>im Troiano a s<strong>en</strong>guine duci<br />
audierat Tyrias olim quae verteret arces;<br />
hinc populum <strong>la</strong>te regem belloque superbum<br />
v<strong>en</strong>turum excidio Libyae: sic volvere Parcas.<br />
id metu<strong>en</strong>s veterisque memor Saturnia belli,<br />
prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis<br />
(necdum etiam causae irarum saevique dolores<br />
exci<strong>de</strong>rant animo; manet alta m<strong>en</strong>te repostum<br />
iudicium Paridis spretaeque iniuria formae<br />
et g<strong>en</strong>us invisum et rapti Ganymedis honores)-<br />
his acc<strong>en</strong>sa super iactatos aequore toto<br />
Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli,<br />
arcebat longe Latio, multosque per annos<br />
errabant acti fatis maria omnia circum.<br />
tantae molis erat Romanam con<strong>de</strong>re g<strong>en</strong>tem.<br />
14 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Son constantes <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciones a los P<strong>en</strong>ates v<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> Troya, como <strong>en</strong><br />
<strong>Eneida</strong>, Libro I, 68, pues es gracias a ellos que Eneas goza <strong>de</strong> protección<br />
divina:<br />
Ilium in Italiam portans victosque p<strong>en</strong>atis:<br />
Y, como si fuera <strong>de</strong>sgranando Virgilio pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong><br />
Eneas, <strong>en</strong> este Libro I nos <strong>de</strong>staca su fragilidad, su capacidad <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar<br />
s<strong>en</strong>saciones sumam<strong>en</strong>te humanas, que lo distanciarían <strong><strong>de</strong>l</strong> héroe homérico<br />
Aquiles, pese a <strong>la</strong> voluntad inicial <strong>de</strong> Eneas, <strong>de</strong> luchar por Troya:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 92-103; pág. 8-9]<br />
Paraliza a Eneas <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te un he<strong>la</strong>do pavor. Rompe <strong>en</strong> gemidos<br />
y alzando hacia los astros <strong>la</strong>s palmas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos exc<strong>la</strong>ma así:<br />
«¡Dichosos tres veces, cuatro veces aquellos que tuvieron <strong>la</strong> fortuna<br />
<strong>de</strong> caer a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> sus padres bajo los altos muros <strong>de</strong> Troya!<br />
¡Oh, tú, hijo <strong>de</strong> Ti<strong>de</strong>o, el más vali<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los dánaos!<br />
¡No haber podido yo sucumbir <strong>en</strong> los l<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> Ilión<br />
40 Refer<strong>en</strong>cia al poema épico oral, que se atribuye a Homero, <strong>la</strong> Ilíada, que narra <strong>la</strong>s av<strong>en</strong>turas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Troya.
y dar suelta a mi vida al golpe <strong>de</strong> tu diestra allá don<strong>de</strong> abatido<br />
por dardo <strong>de</strong> Aquiles yace <strong>en</strong> tierra el fiero Héctor, allá don<strong>de</strong> el ing<strong>en</strong>te Sarpedón<br />
quedó postrado, don<strong>de</strong> el Simunte arrebata y arrastra <strong>en</strong>tre sus ondas<br />
tanto ruedo <strong>de</strong> escudos y <strong>de</strong> yelmos y tantos cuerpos <strong>de</strong> héroes!»<br />
Mi<strong>en</strong>tras así gemía, un turbión mugidor <strong><strong>de</strong>l</strong> Aquilón da <strong>en</strong> <strong>la</strong> ve<strong>la</strong> <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te<br />
y alza el mar hasta el cielo.<br />
extemplo A<strong>en</strong>eae solvuntur frigore membra:<br />
ingemit et duplicis t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s ad si<strong>de</strong>ra palmas<br />
talia voce refert: ‘o terque quaterque beati,<br />
quis ante ora patrum Troiae sub mo<strong>en</strong>ibus altis<br />
contigit oppetere! o Danaum fortissime g<strong>en</strong>tis<br />
Tydi<strong>de</strong>! m<strong>en</strong>e Iliacis occumbere campis<br />
non potuisse tuaque animam hanc effun<strong>de</strong>re <strong>de</strong>xtra,<br />
saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ing<strong>en</strong>s<br />
Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis<br />
scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!”<br />
Talia iactanti strid<strong>en</strong>s Aquilone procel<strong>la</strong><br />
velum adversa ferit, fluctusque ad si<strong>de</strong>ra tollit.<br />
15 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
C<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, los dioses nunca abandonarán a Eneas y a su pueblo pres<strong>en</strong>te y<br />
futuro, pero todo se hará con esfuerzo, con industria, pues los <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong><br />
Roma, personificados <strong>en</strong> Juno y <strong>en</strong> Turno, proced<strong>en</strong> con ma<strong>la</strong> fe, con dolo,<br />
todo lo contrario que Eneas, cuyo obrar transluce <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>s o bu<strong>en</strong>a<br />
fe. También Roma se pres<strong>en</strong>ta como el paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad, y el<br />
<strong>en</strong>emigo con su característica antagónica: <strong>la</strong> ira, como <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 130]<br />
Mal pued<strong>en</strong> escapársele <strong>la</strong> artería y <strong>la</strong>s iras <strong>de</strong> su hermana y l<strong>la</strong>mando<br />
nec <strong>la</strong>tuere doli fratrem Iunonis et irae.<br />
A<strong>de</strong>más, se van también perfi<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s características espirituales y<br />
carismáticas <strong>de</strong> un lí<strong>de</strong>r como Augusto, que, con su auctoritas, su pietas y su<br />
industria, es capaz <strong>de</strong> alejar <strong>la</strong>s guerras y atraer <strong>la</strong> pax:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 148-157]<br />
Igual que cuando <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> una gran multitud estal<strong>la</strong> a m<strong>en</strong>udo un tumulto<br />
y brama <strong>en</strong>ar<strong>de</strong>cido el popu<strong>la</strong>cho, vue<strong>la</strong>n teas y piedras<br />
-su furia improvisa armas- si v<strong>en</strong> <strong>de</strong> pronto<br />
alzarse un varón respetable por su virtud y mérito,<br />
cal<strong>la</strong>n y permanec<strong>en</strong> con el oído at<strong>en</strong>to; él va con sus pa<strong>la</strong>bras dominando sus ánimos<br />
y ab<strong>la</strong>ndando su <strong>en</strong>ojo, así todo el fragor <strong><strong>de</strong>l</strong> oleaje se reduce al instante<br />
<strong>en</strong> que el dios ti<strong>en</strong><strong>de</strong> su mirada sobre <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s, y por el cielo, libre ya <strong>de</strong> nubes,<br />
<strong>la</strong>nzado a <strong>la</strong> carrera maneja sus corceles y les va dando ri<strong>en</strong>da<br />
rodando con su carro vo<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ro.<br />
ac veluti magno in populo cum saepe coorta est<br />
seditio saevitque animis ignobile vulgus;<br />
iamque faces et saxa vo<strong>la</strong>nt, furor arma ministrat;<br />
tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem<br />
conspexere, sil<strong>en</strong>t arrectisque auribus astant;<br />
ille regit dictis animos et pectora mulcet:<br />
sic cunctus pe<strong>la</strong>gi cecidit fragor, aequora postquam<br />
prospici<strong>en</strong>s g<strong>en</strong>itor caeloque invectus aperto<br />
flectit equos curruque vo<strong>la</strong>ns dat lora secundo.
16 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y una característica que ti<strong>en</strong>e el gobernante es <strong>la</strong> <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tar a su pueblo,<br />
mediante <strong>la</strong> annona o reparto <strong>de</strong> trigo, sobre todo <strong>en</strong> Roma, y <strong>de</strong> un modo<br />
g<strong>en</strong>eral mediante <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>ta. Estos actos evergéticos<br />
contribuían a su prestigio personal. También por <strong>la</strong> misma razón Eneas es<br />
caracterizado por Virgilio con una gran dosis <strong>de</strong> humanidad 41 :<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 191-194]<br />
[...] y va sigui<strong>en</strong>do a tiros a <strong>la</strong> manada dispersa por <strong>la</strong> fronda <strong><strong>de</strong>l</strong> bosque.<br />
Y no cesa <strong>en</strong> su empeño hasta que abate <strong>en</strong> tierra triunfal<br />
siete v<strong>en</strong>ados corpul<strong>en</strong>tos y logra que su número iguale al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naves.<br />
Entonces vuelve al puerto y distribuye <strong>en</strong>tre todos <strong>la</strong> caza[...]<br />
cornibus arboreis sternit, tum vulgus et omnem<br />
miscet ag<strong>en</strong>s telis nemora inter fron<strong>de</strong>a turbam;<br />
nec prius absistit quam septem ing<strong>en</strong>tia victor<br />
corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet.<br />
hinc portum petit et socios partitur in omnis.<br />
Virgilio establece una anticipación proléptica <strong>de</strong> forma sistemática a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
repetidos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> epopeya nacional romana que constituye <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>,<br />
<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los cuales Eneas, como gran caudillo que es, se muestra ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
esperanza y tranquilidad y, aunque si<strong>en</strong>ta el dolor <strong>en</strong> lo más hondo <strong>de</strong> su alma,<br />
trata <strong>de</strong> animar a su tripu<strong>la</strong>ción, pues todo esfuerzo será motivo <strong>de</strong><br />
recomp<strong>en</strong>sa:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 197-209]<br />
Y con estas pa<strong>la</strong>bras trata Eneas <strong>de</strong> conso<strong>la</strong>r sus almas doloridas:<br />
«¡Compañeros, ya hace tiempo que no somos aj<strong>en</strong>os a <strong>de</strong>sgracias!<br />
Habéis sufrido trances más p<strong>en</strong>osos. Un dios pondrá fin también a los pres<strong>en</strong>tes.<br />
Vosotros que llegasteis a acercaros a <strong>la</strong> rabiosa Esci<strong>la</strong>,<br />
al hilo <strong>de</strong> sus rocas <strong>de</strong> profundos <strong>la</strong>dridos resonantes,<br />
vosotros que arrostrasteis los riscos <strong>de</strong> los Cíclopes,<br />
recobrad vuestros ánimos, <strong>de</strong>sechad el temor que os contrista.<br />
¡Quizá os alegre recordar algún día estos trabajos!<br />
Sorteando tan diversos azares por <strong>en</strong>tre tantos riesgos,<br />
vamos <strong>en</strong>caminándonos al Lacio, a allá don<strong>de</strong> los hados nos <strong>de</strong>paran<br />
un albergue seguro. Allí el reino <strong>de</strong> Troya podrá surgir <strong>de</strong> nuevo.<br />
T<strong>en</strong>ed ánimo firme. Reservaos para tiempos felices». Eso dic<strong>en</strong> sus <strong>la</strong>bios;<br />
<strong>en</strong> su inm<strong>en</strong>sa congoja finge el rostro esperanza,<br />
pero le angustia el alma una honda cuita.<br />
dividit, et dictis maer<strong>en</strong>tia pectora mulcet:<br />
‘O socii (neque <strong>en</strong>im ignari sumus ante malorum),<br />
o passi graviora, dabit <strong>de</strong>us his quoque finem.<br />
vos et Scyl<strong>la</strong>eam rabiem p<strong>en</strong>itusque sonantis<br />
accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa<br />
experti: revocate animos maestumque timorem<br />
mittite; forsan et haec olim meminisse iuvabit.<br />
per varios casus, per tot discrimina rerum<br />
t<strong>en</strong>dimus in Latium, se<strong>de</strong>s ubi fata quietas<br />
ost<strong>en</strong>dunt; illic fas regna resurgere Troiae.<br />
durate, et vosmet rebus servate secundis.’<br />
Talia voce refert curisque ing<strong>en</strong>tibus aeger<br />
41 Para ello emplea repetidam<strong>en</strong>te, aunque no <strong>en</strong> esta ocasión, el epíteto pater.
17 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y muestra también <strong><strong>de</strong>l</strong> discurso proléptico es el que realiza Júpiter anticipando<br />
todo el futuro histórico y <strong>en</strong>salzando <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za a <strong>la</strong> que estaban l<strong>la</strong>mados el<br />
pueblo <strong>romano</strong> y sus dirig<strong>en</strong>tes; <strong>la</strong> narración comi<strong>en</strong>za in medias res, y resaltan<br />
<strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> clem<strong>en</strong>tia, comitas, concordia, dignitas afirmando que no hay<br />
limites para Roma y que es tan importante establecer limites —limes, <strong>en</strong><br />
singu<strong>la</strong>r; limites, <strong>en</strong> plural— como costumbres —mos, <strong>en</strong> singu<strong>la</strong>r; mores, <strong>en</strong><br />
plural— o normas establecidas por <strong>de</strong>recho consuetudinario a través <strong><strong>de</strong>l</strong> uso <strong>de</strong><br />
los mayores —mos maiorum. A<strong>de</strong>más, también se <strong>en</strong>salza <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Julio<br />
César, padre adoptivo <strong>de</strong> Octavio Augusto, y se lleva a cabo <strong>de</strong> este modo <strong>la</strong><br />
divinización <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>s Iulia. Y todo ello sin olvidar el contexto religioso, mágico,<br />
casi atávico, <strong>en</strong> el que los actos a m<strong>en</strong>udo se llevan a término: así, <strong>en</strong> el<br />
fragm<strong>en</strong>to que sigue se seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> importancia mítica <strong><strong>de</strong>l</strong> número tres, cifra <strong>de</strong><br />
resonancias pitagóricas mágicas, y se otorga también significado místico a <strong>la</strong><br />
toga, pues era <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>da que distinguía al ciudadano <strong>romano</strong> —cives<br />
Romanus— <strong>de</strong> aquel que no lo era:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 254-294]<br />
¿Es este el ga<strong>la</strong>rdón que das a <strong>la</strong> virtud? ¿Así nos restituyes nuestro mando?<br />
El padre <strong>de</strong> los hombres y los dioses, sonriéndole con aquel<strong>la</strong> sonrisa<br />
que ser<strong>en</strong>a cielos y tempesta<strong>de</strong>s, posa ap<strong>en</strong>as sus <strong>la</strong>bios <strong>en</strong> los <strong>la</strong>bios <strong>de</strong> su hija<br />
y le hab<strong>la</strong> así: «Ahórrate tus temores, señora <strong>de</strong> Citera;<br />
el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los tuyos permanece invariable;<br />
verás <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Lavinio y el cerco <strong>de</strong> mural<strong>la</strong>s prometidas,<br />
y al magnánimo Eneas lo <strong>en</strong>cumbrarás<br />
hasta los mismos astros. No he cambiado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>a.<br />
Este hijo tuyo –te lo voy a <strong>de</strong>cir ya que te punza el alma ese cuidado,<br />
<strong>de</strong>splegaré <strong><strong>de</strong>l</strong> todo los arcanos <strong>de</strong> los hados<br />
y pondré al <strong>de</strong>scubierto sus secretos-,<br />
empr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> Italia t<strong>en</strong>az guerra, domeñará a sus bravíos pueblos,<br />
dará a sus hombres leyes y a sus ciuda<strong>de</strong>s muros,<br />
hasta que tres veranos le hayan visto reinando<br />
sobre el Lacio y hayan pasado tres inviernos<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> someter a su yugo a los rútulos;<br />
y el niño Ascanio, al que ahora l<strong>la</strong>man Julo –Illo se le l<strong>la</strong>maba<br />
mi<strong>en</strong>tras estuvo <strong>en</strong> pie el reino <strong>de</strong> Ilión-,<br />
al giro <strong>de</strong> los meses completará <strong>en</strong> su reino el di<strong>la</strong>tado ciclo <strong>de</strong> treinta años<br />
y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zará el trono <strong>de</strong> su se<strong>de</strong> primera, <strong>de</strong> Lavinio,<br />
y t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá pot<strong>en</strong>te los muros <strong>de</strong> Alba Longa.<br />
Y allí <strong>la</strong> estirpe <strong>de</strong> Héctor reinará tres c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> años<br />
hasta el día <strong>en</strong> que Ilia, sacerdotisa real, amada <strong><strong>de</strong>l</strong> dios Marte,<br />
dé a luz <strong>de</strong> un solo parto dos gemelos. Luego Rómulo, ufano con su atu<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> rojiza piel <strong>de</strong> su loba nodriza, heredará el linaje y as<strong>en</strong>tará los muros<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Marte 42 y l<strong>la</strong>mará a los suyos con su nombre, <strong>romano</strong>s.<br />
No pongo a sus dominios límite <strong>en</strong> el espacio ni <strong>en</strong> el tiempo.<br />
Les he dado un imperio sin fronteras. Es más, <strong>la</strong> áspera Juno,<br />
<strong>la</strong> que ahora acuciada <strong>de</strong> temor acosa sin cesar<br />
pié<strong>la</strong>go, tierra y cielo, dará <strong>en</strong> cambiar sus p<strong>la</strong>nes<br />
y ha<strong>la</strong>gará conmigo a los <strong>romano</strong>s, los togados señores soberanos <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />
Así está <strong>de</strong>cretado. Un tiempo llegará, al giro <strong>de</strong> los lustros, <strong>en</strong> que someterá el linaje <strong>de</strong> Asáraco<br />
a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Ptía<br />
y a <strong>la</strong> ilustre Mic<strong>en</strong>as y reinará sobre Argos<br />
sometida, y <strong>en</strong> que el troyano César nacerá <strong>de</strong> su ga<strong>la</strong>na estirpe,<br />
aquel que ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá su imperio hasta el Océano y su nombre hasta los astros,<br />
42 Echave-Sustaeta dice respecto <strong>de</strong> Marte que “l<strong>la</strong>ma mural<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Marte a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Roma porque Rómulo y<br />
Remo eran t<strong>en</strong>idos por hijos <strong>de</strong> Marte”.
Julio, el <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo nombre recibido <strong>de</strong> lo alto <strong><strong>de</strong>l</strong> gran Julo.<br />
Es éste a qui<strong>en</strong> tú un día, libre ya <strong>de</strong> zozobras, le darás acogida <strong>en</strong> el cielo<br />
cargado <strong>de</strong> <strong>de</strong>spojos <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te. A él también invocarán con votos los humanos.<br />
Y alejadas <strong>la</strong>s guerras se amansarán <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s turbul<strong>en</strong>tas.<br />
Y <strong>la</strong> Fi<strong><strong>de</strong>l</strong>idad <strong>de</strong> cabellos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, Vesta y Quirino<br />
con su hermano Remo irán dictando leyes.<br />
Se cerrarán <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra 43 , <strong>la</strong>s <strong>de</strong> ferradas, pavorosas barras.<br />
hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?’<br />
olli subrid<strong>en</strong>s hominum sator atque <strong>de</strong>orum<br />
vultu, quo caelum tempestatesque ser<strong>en</strong>at,<br />
oscu<strong>la</strong> libavit natae, <strong>de</strong>hinc talia fatur:<br />
‘parce metu, Cytherea, man<strong>en</strong>t immota tuorum<br />
fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini<br />
mo<strong>en</strong>ia sublimemque feres ad si<strong>de</strong>ra caeli<br />
magnanimum A<strong>en</strong>ean; neque me s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia vertit.<br />
hic tibi (fabor <strong>en</strong>im, quando haec te cura remor<strong>de</strong>t,<br />
longius, et volv<strong>en</strong>s fatorum arcana movebo)<br />
bellum ing<strong>en</strong>s geret Italia populosque ferocis<br />
contun<strong>de</strong>t moresque viris et mo<strong>en</strong>ia ponet,<br />
tertia dum Latio regnantem vi<strong>de</strong>rit aestas,<br />
ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.<br />
at puer Ascanius, cui nunc cognom<strong>en</strong> Iulo<br />
additur (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno),<br />
triginta magnos volv<strong>en</strong>dis m<strong>en</strong>sibus orbis<br />
imperio explebit, regnumque ab se<strong>de</strong> Lavini<br />
transferet, et longam multa vi muniet Albam.<br />
hic iam ter c<strong>en</strong>tum totos regnabitur annos<br />
g<strong>en</strong>te sub Hectorea, donec regina sacerdos<br />
Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem.<br />
in<strong>de</strong> lupae fulvo nutricis tegmine <strong>la</strong>etus<br />
Romulus excipiet g<strong>en</strong>tem et Mavortia con<strong>de</strong>t<br />
mo<strong>en</strong>ia Romanosque suo <strong>de</strong> nomine dicet.<br />
his ego nec metas rerum nec tempora pono:<br />
imperium sine fine <strong>de</strong>di. quin aspera Iuno,<br />
quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,<br />
consilia in melius referet, mecumque fovebit<br />
Romanos, rerum dominos g<strong>en</strong>temque togatam.<br />
sic p<strong>la</strong>citum. v<strong>en</strong>iet Iustris <strong>la</strong>b<strong>en</strong>tibus aetas<br />
cum domus Assaraci Phtiam c<strong>la</strong>rasque Myc<strong>en</strong>as<br />
servitio premet ac victis dominabitur Argis.<br />
nascetur pulchra Troianus origine Caesar,<br />
imperium Oceano, famam qui terminet astris,<br />
Iulius, a magno <strong>de</strong>missum nom<strong>en</strong> Iulo.<br />
hunc tu olim caelo spoliis Ori<strong>en</strong>tis onustum<br />
accipies secura; vocabitur hic quoque votis.<br />
aspera tum positis mtesc<strong>en</strong>t saecu<strong>la</strong> bellis:<br />
cana Fi<strong>de</strong>s et Vesta, Remo cum fratre Quirinus<br />
iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis<br />
c<strong>la</strong>ud<strong>en</strong>tur Belli portae.<br />
18 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Otro <strong>de</strong> los textos c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> futura fundación <strong>de</strong> Roma es el sigui<strong>en</strong>te, que<br />
muestra que es promesa <strong>de</strong> Júpiter que Eneas —el cual, como hijo <strong>de</strong> un<br />
mortal y <strong>de</strong> una diosa, sería caracterizado como un semidiós— fun<strong>de</strong> Roma y<br />
que Augusto pacifique el Imperio:<br />
43 Pax <strong>de</strong> Augusto. Al cesar <strong>la</strong>s guerras civiles, el templo <strong>de</strong> Jano cerró sus puertas: “fue Augusto qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cerró el<br />
año 25 a.C. <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra cántabra” (Echave-Sustaeta, pág. 15).
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 228-236]<br />
Mi<strong>en</strong>tras va dando vueltas <strong>en</strong> su alma a sus cuidados,<br />
V<strong>en</strong>us <strong>en</strong>tristecida –<strong>la</strong>s lágrimas le <strong>en</strong>turbian <strong>la</strong> lumbre <strong>de</strong> sus ojos-,<br />
le dice[a Júpiter, el padre <strong>de</strong> los dioses]: «Tú, que el mundo <strong>de</strong> los dioses y los hombres<br />
gobiernas con tu eterno po<strong>de</strong>r y aterras con tu rayo,<br />
¿qué <strong><strong>de</strong>l</strong>ito tan grave han podido cometer contra ti<br />
mi hijo Eneas y los otros troyanos para que tras sufrir tantas <strong>de</strong>sgracias, se les cierre<br />
todo el orbe por su empeño <strong>de</strong> poner pie <strong>en</strong> Italia?<br />
Tú prometiste, es cierto, que <strong>de</strong> ellos surgirían los <strong>romano</strong>s<br />
al girar <strong>de</strong> los años; que <strong>de</strong> ellos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> estirpe restaurada <strong>de</strong> Teucro,<br />
saldrían los caudillos que impondrían al mar y al orbe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras su po<strong>de</strong>r.<br />
¿Qué te hace, padre, cambiar <strong>de</strong> parecer? [...]<br />
atque illum talis iactantem pectore curas<br />
tristior et <strong>la</strong>crimis oculos suffusa nit<strong>en</strong>tis<br />
adloquitur V<strong>en</strong>us: ‘o qui res hominumque <strong>de</strong>umque<br />
aeternis regis imperiis et fulmine terres,<br />
quid meus A<strong>en</strong>eas in te committere tantum,<br />
quid Troes potuere, quibus tot funera passis<br />
cunctus ob Italiam terrarum c<strong>la</strong>uditur orbis?<br />
certe hinc Romanos olim volv<strong>en</strong>tibus annis,<br />
hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri,<br />
qui mare, qui terras omnis dicione t<strong>en</strong>er<strong>en</strong>t,<br />
pollicitus. quae te, g<strong>en</strong>itor, s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia vertit?<br />
Abunda Virgilio <strong>en</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> Eneas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 378-382. Págs. 17-18]<br />
[...] Yo soy el fiel Eneas,<br />
el que traigo <strong>en</strong> mis naves conmigo los dioses hogareños rescatados<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>emigo. Es conocida mi fama más allá <strong>de</strong> los cielos.<br />
Voy <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> Italia, mi patria,<br />
y <strong>de</strong> mi raza, que proce<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo excelso Júpiter.<br />
sum pius A<strong>en</strong>eas, raptos qui ex hoste p<strong>en</strong>atis<br />
c<strong>la</strong>sse veho mecum, fama super aethera notus<br />
Italiam quaero patriam et g<strong>en</strong>us ab Iove summo.<br />
19 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> reposición <strong>de</strong> valores republicanos que Augusto llevó a cabo, el<br />
significado nominal que el S<strong>en</strong>ado llegó a t<strong>en</strong>er se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te<br />
fragm<strong>en</strong>to:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 426-428]<br />
Elig<strong>en</strong> otros lugar acomodado a su morada,<br />
trazando un surco <strong>en</strong> torno. Dictan leyes, <strong>de</strong>signan magistrados<br />
miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> s<strong>en</strong>ado v<strong>en</strong>erable [...]<br />
pars optare locum tecto et conclu<strong>de</strong>re sulco;<br />
iura magistratusque legunt sanctumque s<strong>en</strong>atum.<br />
En su caracterización, Virgilio dota a Eneas <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s que ha <strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong>er un dirig<strong>en</strong>te carismático: virtus, humanitas, gravitas, firmitas, honestas,<br />
pietas, dignitas, etcétera:
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 544- 547]<br />
Hab<strong>la</strong>n Anteo, Sergesto y Cloanto, <strong>de</strong>saparecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> torm<strong>en</strong>ta, ante Dido:<br />
Nuestro rey era Eneas. Jamás lo hubo más recto ni <strong>de</strong> mayor bondad,<br />
ni más gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra y el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas.<br />
Si el hado lo preserva, si le infund<strong>en</strong> vigor <strong>la</strong>s auras <strong>de</strong> los cielos,<br />
y no yace <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sombras todavía, ningún temor t<strong>en</strong>emos,<br />
rex erat A<strong>en</strong>eas nobis, quo iustior alter<br />
nec pietate fuit, nec bello maior et armis.<br />
quem si fata virum servant, si vescitur aura<br />
aetheria neque adhuc cru<strong><strong>de</strong>l</strong>ibus occubat umbris,<br />
non metus...<br />
20 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> reina cartaginesa Dido ofrece a Eneas <strong>la</strong> propia ciudad que<br />
está fundando; es por eso, y por el profundo amor que si<strong>en</strong>te por Eneas, que,<br />
cuando el troyano <strong>la</strong> abandona, se si<strong>en</strong>te traicionada. Precisam<strong>en</strong>te Eneas<br />
también experim<strong>en</strong>ta por el<strong>la</strong> un gran amor, pero no ti<strong>en</strong>e elección: es el hado<br />
qui<strong>en</strong> guía sus pasos:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 561-573]<br />
Dido:<br />
No somos, no, los púnicos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>te tan obtusa,<br />
ni unce el Sol 44 sus corceles tan distantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tiro.<br />
Tanto si preferís <strong>la</strong> gran Hesperia y <strong>la</strong>s campiñas <strong>de</strong> Saturno<br />
como <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Érice y a vuestro rey Acestes, os <strong>de</strong>jaré partir seguros<br />
al amparo <strong>de</strong> una escolta y os favoreceré con mis recursos.<br />
¿Deseáis as<strong>en</strong>taros conmigo <strong>en</strong> estos reinos?<br />
Estoy fundando una ciudad. Es vuestra.<br />
non obtunsa a<strong>de</strong>o gestamus pectora Po<strong>en</strong>i,<br />
nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.<br />
seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva<br />
sive Erycis finis regemque optatis Acest<strong>en</strong>,<br />
auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo.<br />
vultis et his mecum pariter consi<strong>de</strong>re regnis?<br />
urbem quam statuo, vestra est;<br />
La g<strong>en</strong>erosa hospitalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reina Dido recuerda <strong>la</strong> acogida <strong>de</strong> Ulises <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
is<strong>la</strong> <strong>de</strong> los feacios, a <strong>la</strong> vez que se remarca <strong>la</strong> pietas <strong>de</strong> Eneas reflejada <strong>en</strong> el<br />
amor hacia su hijo Ascanio/Julo, que anticipa el <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce fatal <strong>de</strong> los amores<br />
<strong>de</strong> Dido y Eneas, pues éste, empujado por el hado, elige fr<strong>en</strong>te a todo el amor<br />
a su hijo y su misión provid<strong>en</strong>cial fundadora <strong>de</strong> Roma:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 638-652. Págs. 26-27]<br />
Preparan un banquete <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> c<strong>en</strong>tro con tapices <strong>de</strong> exquisita <strong>la</strong>bor<br />
<strong>de</strong>slumbrante <strong>de</strong> púrpura. En <strong>la</strong>s mesas luce vajil<strong>la</strong> <strong>de</strong> maciza p<strong>la</strong>ta;<br />
y cince<strong>la</strong>das <strong>en</strong> oro <strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong> sus antepasados, <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tada sucesión <strong>de</strong> gloria,<br />
obra <strong>de</strong> tantos héroes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el remoto orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza.<br />
Eneas –no le <strong>de</strong>ja su amor <strong>de</strong> padre un punto <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso a su alma-<br />
manda a Acates que se <strong>en</strong>camine aprisa hacia <strong>la</strong>s naves,<br />
44 Echave-Sustaeta, pág. 24: “Afirma Dido que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un país civilizado, no alejado <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo, al que el sol<br />
favorece con su calor. Se tomaba a los países alejados <strong><strong>de</strong>l</strong> sol por m<strong>en</strong>os civilizados. El sol es fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> vida”.
que se lo cu<strong>en</strong>te todo a Ascanio y se lo traiga a <strong>la</strong> ciudad<br />
-<strong>en</strong> Ascanio se c<strong>en</strong>tra todo su apasionado amor <strong>de</strong> padre-.<br />
Y le ord<strong>en</strong>a a<strong>de</strong>más traer unos pres<strong>en</strong>tes salvados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ruinas <strong>de</strong> Ilión:<br />
un manto <strong>de</strong> abultadas figuras recamadas <strong>de</strong> oro y un velo<br />
festoneado <strong>de</strong> amarillo acanto, ga<strong>la</strong>s un día <strong>de</strong> <strong>la</strong> argiva Hel<strong>en</strong>a,<br />
que el<strong>la</strong> había sacado <strong>de</strong> Mic<strong>en</strong>as cuando navegó a Pérgamo a sus prohibidas nupcias 45 .<br />
[...] mediisque parant convivia tectis:<br />
arte <strong>la</strong>boratae vestes ostroque superbo,<br />
ing<strong>en</strong>s arg<strong>en</strong>tum m<strong>en</strong>sis, cae<strong>la</strong>taque in auro<br />
fortia facta patrum, series longissima rerum<br />
per tot ducta viros antiqua ab origine g<strong>en</strong>tis.<br />
A<strong>en</strong>eas (neque <strong>en</strong>im patrius consistere m<strong>en</strong>tem<br />
passus amor) rapidum ad navis praemittit Achat<strong>en</strong>,<br />
Ascanio ferat haec ipsumque ad mo<strong>en</strong>ia ducat;<br />
omnis in Ascanio cari stat cura par<strong>en</strong>tis.<br />
munera praeterea Iliacis erepta ruinis<br />
ferre iubet, pal<strong>la</strong>m signis auroque rig<strong>en</strong>tem<br />
et circumtextum croceo ve<strong>la</strong>m<strong>en</strong> acantho,<br />
ornatus Argivae Hel<strong>en</strong>ae, quos il<strong>la</strong> Myc<strong>en</strong>is,<br />
Pergama cum peteret inconcessosque hym<strong>en</strong>aeos,<br />
extulerat [...]<br />
21 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y cierra el Libro I uno <strong>de</strong> los versos más bellos y <strong><strong>de</strong>l</strong>icados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, que<br />
<strong>en</strong>cierra una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> estilo <strong>de</strong> Virgilio, su técnica anticipatoria,<br />
esta vez c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el infortunio futuro <strong>de</strong> Dido, por su amor a Eneas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro I, 747-749]<br />
[...] La infortunada Dido<br />
trataba <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgar <strong>la</strong> noche hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> diversos temas<br />
y bebía el amor a <strong>la</strong>rgos tragos [...]<br />
nec non et vario noctem sermone trahebat<br />
infelix Dido longumque bibebat amorem,<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro I, cuyo narrador era Virgilio, el Libro II es narrado <strong>en</strong><br />
primera persona por Eneas, un Eneas que narra su periplo y, al hacerlo, se<br />
narra a sí mismo, se construye, y cuyas cualida<strong>de</strong>s resaltan por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> vulgo, que se caracteriza justam<strong>en</strong>te por su car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas el<strong>la</strong>s, <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> auctoritas, <strong>la</strong> humanitas, o su capacidad <strong>de</strong> instaurar <strong>la</strong><br />
pax:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 39]<br />
El vulgo tornadizo se divi<strong>de</strong> afanoso <strong>en</strong>tre ambos pareceres.<br />
scinditur incertum studia in contraria vulgus.<br />
Los contravalores atribuidos a los <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> Eneas se transluc<strong>en</strong><br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> consejo <strong>de</strong> Laoconte, que alu<strong>de</strong> a que los<br />
dioses fuerzan <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> Troya para que Eneas <strong>de</strong>je atrás su tierra y<br />
ponga los cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura Roma:<br />
45 Según Echave-Sustaeta, es una alusión a <strong>la</strong>s bodas prohibidas <strong>de</strong> Paris y Hel<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Troya, “<strong>la</strong> secreta traza <strong>de</strong><br />
ante<strong>la</strong>ción virgiliana” que anticipa el <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce fatal <strong>de</strong> los amores <strong>de</strong> Eneas y Dido.
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 48-57. Pág.39]<br />
[...] No os fiéis, troyanos, <strong><strong>de</strong>l</strong> caballo.<br />
Sea lo que ello fuere, temo <strong>en</strong> sus mismos dones a los dánaos».<br />
Dijo y girando su impon<strong>en</strong>te <strong>la</strong>nza con po<strong>de</strong>roso impulso<br />
<strong>la</strong> disparó al costado y al armazón combado <strong><strong>de</strong>l</strong> caballo.<br />
Quedó hincada temb<strong>la</strong>ndo y sacudido por el golpe <strong><strong>de</strong>l</strong> vi<strong>en</strong>tre,<br />
resonaron rompi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un gemido sus huecas cavida<strong>de</strong>s.<br />
Y a no haberlo estorbado el <strong>de</strong>signio divino,<br />
a no estar obcecada nuestra m<strong>en</strong>te,<br />
ya nos había instado Laoconte a <strong>de</strong>strozar<br />
a punta <strong>de</strong> hierro los argivos escondrijos<br />
y Troya aún estaría <strong>en</strong> pie y tú te mant<strong>en</strong>drías todavía, alto alcázar <strong>de</strong> Príamo.<br />
[...] equo ne credite, Teucri.<br />
quidquid id est, timeo Danaos et dona fer<strong>en</strong>tis’.<br />
sic fatus validis ing<strong>en</strong>tem viribus hastam<br />
in <strong>la</strong>tus inque feri curvam compagibus alvum<br />
contorsit. stetit il<strong>la</strong> trem<strong>en</strong>s, uteroque recusso<br />
insonuere cavae gemitumque <strong>de</strong><strong>de</strong>re cavernae.<br />
et, si fata <strong>de</strong>um, si m<strong>en</strong>s non <strong>la</strong>eva fuisset,<br />
impulerat ferro Argolicas foedare <strong>la</strong>tebras,<br />
Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.<br />
22 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
O este otro pasaje, <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>staca el dolo <strong>de</strong> Sinón, dotado con <strong>la</strong>s<br />
características <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>emigo: perfidus, callidus, dolosus, o <strong>la</strong> perjuria:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 152]<br />
A estas pa<strong>la</strong>bras él, aleccionado <strong>de</strong> antemano <strong>en</strong> el dolo y artería pe<strong>la</strong>sga,<br />
dixerat. ille dolis instructus et arte Pe<strong>la</strong>sga<br />
A<strong>de</strong>más, Sinón llega a r<strong>en</strong>egar <strong>de</strong> su patria, por <strong>la</strong> que un <strong>romano</strong> incluso<br />
moriría:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 159-161]<br />
No me ata ley alguna a mi patria. Tú, Troya, por tu parte<br />
mantén lo prometido y, una vez preservada, guárdame tu pa<strong>la</strong>bra<br />
si digo <strong>la</strong> verdad, y te pago con <strong>la</strong>rgueza...»<br />
si qua tegunt; t<strong>en</strong>eor patriae nec legibus ullis.<br />
tu modo promissis maneas serevataque serves<br />
Troia fi<strong>de</strong>m, si vera feram, si magna rep<strong>en</strong>dam.<br />
En el texto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> Héctor a Eneas, el primero conmina<br />
al héroe <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> a abandonar Troya llevándose sus dioses tute<strong>la</strong>res, los<br />
P<strong>en</strong>ates (el Pa<strong>la</strong>dio) y <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dándole <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Roma, tarea que<br />
llevará a cabo con muchas dificulta<strong>de</strong>s que él v<strong>en</strong>cerá por su naturaleza divina,<br />
pues es hijo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa V<strong>en</strong>us:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 286-303]<br />
[...] ¿Por qué veo <strong>en</strong> tu cuerpo esas heridas?»<br />
Él nada me respon<strong>de</strong>, ni <strong>en</strong> mis vanas preguntas se <strong>en</strong>treti<strong>en</strong>e,<br />
pero exha<strong>la</strong>ndo un sordo gemido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo hondo <strong>de</strong> su pecho:<br />
«¡Ay, huye; hijo <strong>de</strong> diosa –me dice-, ponte a salvo <strong>de</strong> estas l<strong>la</strong>mas!
El <strong>en</strong>emigo ocupa nuestros muros. Troya <strong>de</strong> su alta cumbre se <strong>de</strong>rrumba.<br />
Bastante le hemos dado a <strong>la</strong> patria y a Príamo. Si Pérgamo pudiera<br />
ser <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por esfuerzo alguno, ya mi brazo <strong>la</strong> hubiera <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido.<br />
Los objetos <strong>de</strong> culto y sus P<strong>en</strong>ates Troya te los confía.<br />
Hazlos <strong>de</strong> tu <strong>de</strong>stino compañeros. Búscales el recinto, el gran recinto<br />
que al cabo fundarás <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> andar errante por el mar».<br />
Dice y sacan sus manos <strong>de</strong> lo hondo <strong><strong>de</strong>l</strong> sagrario <strong>la</strong>s ínfu<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> Vesta po<strong>de</strong>rosa<br />
y su fuego per<strong>en</strong>ne.<br />
Entre tanto, por un <strong>la</strong>do y por otro<br />
<strong>la</strong> ciudad se <strong>en</strong>trefun<strong>de</strong> <strong>en</strong> gritos angustiosos.<br />
Y aunque <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> mi padre Anquises quedaba retirada,<br />
cubierta por los árboles, cada vez se percib<strong>en</strong> los ruidos más distintos<br />
y más se acerca el hórrido estru<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas.<br />
El sobresalto me sacu<strong>de</strong> el sueño [...]<br />
[...] aut cur haec vulnera cerno?’<br />
ille nihil, nec me quaer<strong>en</strong>tem vana moratur,<br />
sed graviter gemitus imo <strong>de</strong> pectore duc<strong>en</strong>s,<br />
‘heu fuge, nate <strong>de</strong>a, teque his’ ait ‘eripe f<strong>la</strong>mmis.<br />
hostis habet moros; ruit alto a culmine Troia.<br />
sat patriae Priamoque datum: si Pergama <strong>de</strong>stra<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>di poss<strong>en</strong>t, etiam hac <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa fuiss<strong>en</strong>t.<br />
sacra suosque tibi comm<strong>en</strong>dat Troia p<strong>en</strong>atis;<br />
hos cape fatorum comites, his mo<strong>en</strong>ia quaere<br />
magna, pererrato statues quae d<strong>en</strong>ique ponto.’<br />
sic ait et manibus vittas Vestamque pot<strong>en</strong>tem<br />
aeternumque adytis effert p<strong>en</strong>etralibus ignem.<br />
Diverso interea misc<strong>en</strong>tur mo<strong>en</strong>ia luctu,<br />
et magis atque magis, quamquam secreta par<strong>en</strong>tis<br />
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit,<br />
c<strong>la</strong>rescunt sonitus armorumque ingruit horror.<br />
excutior somno [...]<br />
23 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Dificulta<strong>de</strong>s que no le parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiadas, pues para él prima el patriotismo,<br />
hecho que nos recuerda <strong>la</strong> frase <strong>de</strong> Horacio: dulce et <strong>de</strong>corum est pro patria<br />
mori (―es dulce y honroso morir por <strong>la</strong> patria‖):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 313-316]<br />
Empuño <strong>en</strong>loquecido <strong>la</strong>s armas. Y no es que t<strong>en</strong>ga p<strong>la</strong>n alguno <strong>de</strong> lucha,<br />
pero me <strong>en</strong>ci<strong>en</strong><strong>de</strong> el ansia <strong>de</strong> juntar un puñado <strong>de</strong> soldados<br />
y correr al alcázar con los míos. El furor y <strong>la</strong> cólera<br />
me arrebatan. Y me parece honroso sucumbir combati<strong>en</strong>do.<br />
arma am<strong>en</strong>s capio; nec sat rationis in armis,<br />
sed glomerare manum bello et concurrere in arcem<br />
cum sociis ard<strong>en</strong>t animi; furos iraque m<strong>en</strong>tem<br />
praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis.<br />
El patriotismo se cim<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> pietas, pues un pueblo sucumbe cuando los<br />
dioses lo abandonan, cuando se rompe <strong>la</strong> pax <strong>de</strong>orum:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 351-352]<br />
Han huido <strong>de</strong>jando sus urnas y su altar todos los dioses<br />
<strong>en</strong> cuyo valimi<strong>en</strong>to se hal<strong>la</strong>ba cim<strong>en</strong>tado este imperio.<br />
excessere omnes adytis arisque relictis<br />
di quibus imperium hoc steterat;
y<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 403-404]<br />
¡Ay, que no es dado al hombre fiar cosa <strong>en</strong> los dioses<br />
contra lo que ellos quier<strong>en</strong>!<br />
Heu nihil invitis fas quemquam fi<strong>de</strong>re divis!<br />
Pero Eneas no es cobar<strong>de</strong>, sino que el hado ti<strong>en</strong>e otro <strong>de</strong>stino para él:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 431-434]<br />
yo os pongo por testigos <strong>de</strong> que <strong>en</strong> vuestro infortunio<br />
no esquivé ni los dardos ni me hurté a riesgo alguno <strong><strong>de</strong>l</strong> combate,<br />
y <strong>de</strong> haber sido <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> mi hado que muriera,<br />
bi<strong>en</strong> merecí caer a manos <strong>de</strong> los dánaos.<br />
in occasu vestru nec te<strong>la</strong> nec ul<strong>la</strong>s<br />
vitavisse vices, Danaum et, si fata fuiss<strong>en</strong>t,<br />
ut ca<strong>de</strong>rem, meruisse manu.<br />
24 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Otro <strong>de</strong> los valores celebrados <strong>en</strong> el Libro II es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> clem<strong>en</strong>tia principis,<br />
según <strong>la</strong> cual Aquiles (<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ilíada) <strong>de</strong>volvió al rey Príamo <strong>de</strong> Troya el cuerpo<br />
exangüe <strong>de</strong> su hijo Héctor para darle <strong>de</strong>bida sepultura conforme al mos<br />
maiorum y a <strong>la</strong> pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 541-543]<br />
Le avergonzó vio<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong> fe <strong>de</strong> <strong>de</strong>bida al suplicante<br />
y me <strong>de</strong>volvió el cuerpo exangüe <strong>de</strong> mi Héctor<br />
para que lo <strong>en</strong>terrara y me mandó a mi reino».<br />
[...] sed iura fi<strong>de</strong>mque<br />
supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro<br />
reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit’.<br />
Por otra parte, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> el arte virgiliano el prodigio<br />
adquiere un valor religioso y político, convirtiéndose <strong>en</strong> presagio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación constante <strong>en</strong>tre los dioses y los hombres. Se trata <strong><strong>de</strong>l</strong> do ut <strong>de</strong>s:<br />
los hombres ofrec<strong>en</strong> sacra o sacrificios a los dioses y éstos les <strong>en</strong>vian signa o<br />
señales ominosas, que hay que confirmar:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 681-693].<br />
Entre <strong>la</strong>s mismas manos y el rostro <strong>de</strong> sus padres afligidos<br />
una t<strong>en</strong>ue l<strong>en</strong>güeta <strong>de</strong> fuego parecía<br />
<strong>de</strong>spedir resp<strong>la</strong>ndores por sobre <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> Julo y sin causarle daño<br />
iba <strong>la</strong>mi<strong>en</strong>do el suave cabello con su l<strong>la</strong>ma y tomaba pábulo<br />
<strong>en</strong> torno <strong>de</strong> sus si<strong>en</strong>es. Nosotros asustados temblábamos <strong>de</strong> miedo<br />
y sacudíamos sus cabellos <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mas y con agua apagábamos el fuego mi<strong>la</strong>groso.<br />
Pero mi padre Anquises alzó alegre a <strong>la</strong> altura su mirada<br />
y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a los cielos <strong>la</strong>s manos y <strong>la</strong> voz: «Omnipot<strong>en</strong>te Júpìter,<br />
si te <strong>de</strong>jas mover <strong>de</strong> ruego alguno, míranos, esto sólo te pedimos<br />
y si nuestra bondad se lo merece, danos luego una prueba <strong>de</strong> tu agrado,<br />
y confírmanos, padre, este presagio».<br />
Ap<strong>en</strong>as el anciano dijo esto, <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te sonó el fragor <strong>de</strong> un tru<strong>en</strong>o<br />
por <strong>la</strong> izquierda e irrumpió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cielo una estrel<strong>la</strong>
namque manus inter maestorumque ora par<strong>en</strong>tum<br />
ecce levis summo <strong>de</strong> vertice visus Iuli<br />
fun<strong>de</strong>re lum<strong>en</strong> apex, tactuque innoxia mollis<br />
<strong>la</strong>mbere f<strong>la</strong>mma comas et circum tempora pasci.<br />
nos pavidi trepidare metu crinemque f<strong>la</strong>grantem<br />
excutere et sanctos restinguere tontibus ignis.<br />
at pater Anchises oculos ad si<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>etus<br />
extulit et caelo palmas cum voce tet<strong>en</strong>dit:<br />
‘Iuppiter omnipot<strong>en</strong>s, precibus si flecteris ullis,<br />
aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur,<br />
da <strong>de</strong>in<strong>de</strong> augurium, pater, atque haec omina firma”.<br />
25 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y el fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> huida <strong>de</strong> Eneas es fundam<strong>en</strong>tal, pues quedó pr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong><br />
el imaginario <strong>de</strong> Roma. Eneas toma a su cuello a su pasado, a su padre,<br />
Anquises, y a su futuro, su hijo Ascanio/Julo, <strong>de</strong> su mano. Su mujer, Creúsa,<br />
muere finalm<strong>en</strong>te pues no interesa al hado su perviv<strong>en</strong>cia. En cuanto a los<br />
dioses patrios, Eneas no pue<strong>de</strong> tomarlos <strong>en</strong> su mano todavía, pues está sin<br />
purificar <strong>en</strong> cuerpo y alma, <strong>de</strong>bido a su interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 706-711].<br />
«Ea, padre querido, monta sobre mi cuello. Te sost<strong>en</strong>dré <strong>en</strong> mis hombros.<br />
No va a agobiarme el peso <strong>de</strong> esta carga. Y pase lo que pase,<br />
uno ha <strong>de</strong> ser el riesgo, una <strong>la</strong> salvación para los dos.<br />
Que a mi <strong>la</strong>do v<strong>en</strong>ga el pequeño Julo<br />
y que mi esposa vaya sigui<strong>en</strong>do aparte nuestros pasos<br />
[...]<br />
Toma <strong>en</strong> tus manos, padre, los objetos sagrados y los P<strong>en</strong>ates patrios.<br />
A mí, recién salido <strong>de</strong> tan horr<strong>en</strong>da lucha y mortandad,<br />
no me está permitido poner mi mano <strong>en</strong> ellos<br />
hasta que no me <strong>la</strong>ve <strong>en</strong> agua viva».<br />
‘ego age, care pater, cervici imponere nostrae;<br />
ipse subibo umeris nec me <strong>la</strong>bor iste gravabit;<br />
quo res cumque cad<strong>en</strong>t, unum et commune periclum,<br />
una salus ambobus erit. mihi parvus Iulus<br />
sit comes, et longe servet vestigia coniunx.<br />
[...]<br />
tu, g<strong>en</strong>itor, cape sacra manu patriosque p<strong>en</strong>atis;<br />
me bello e tanto digressum et cae<strong>de</strong> rec<strong>en</strong>ti<br />
attrectare nefas, donec me flumine vivo<br />
abluero.<br />
Y el sigui<strong>en</strong>te pasaje proléptico es fundam<strong>en</strong>tal, pues Creúsa anuncia a su<br />
esposo Eneas que <strong>en</strong> el futuro le espera un <strong>la</strong>rgo exilio, y que es Júpiter, dueño<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Olimpo, qui<strong>en</strong> no le permite reunirse con él:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro II, 777-780]<br />
No acontece esto sin voluntad expresa <strong>de</strong> los dioses.<br />
No te es dado llevarte a Creúsa contigo <strong>de</strong> aquí. No lo permite<br />
el po<strong>de</strong>roso dueño <strong><strong>de</strong>l</strong> Olimpo celeste. Largo exilio te espera.<br />
[...] non haec sine numine divum<br />
ev<strong>en</strong>iunt; nec te hinc comitem asportare Creusam<br />
fas, aut ille sinit superi regnator Olympi.<br />
longa tibi exsilia [...]
26 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En cuanto al Libro III, también narrado <strong>en</strong> primera persona por el propio Eneas,<br />
comi<strong>en</strong>za subrayando que Troya no mereció su <strong>de</strong>stino y que Eneas y sus<br />
compañeros se convirtieron <strong>en</strong> exiliados por voluntad <strong><strong>de</strong>l</strong> hado, fatum:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 1-4]<br />
Una vez que los dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura dieron <strong>en</strong> arrumbar el po<strong>de</strong>río <strong>de</strong> Asia<br />
y <strong>la</strong> nación <strong>de</strong> Príamo, que no lo merecía, y <strong>de</strong>spués que cayó<br />
<strong>la</strong> soberbia Ilión y que toda <strong>la</strong> Troya <strong>de</strong> Neptuno alzaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el suelo<br />
espiras <strong>de</strong> humo, nos fuerzan los augurios <strong>de</strong> los dioses a ir <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> lugares<br />
distantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>stierro <strong>en</strong> comarcas <strong>de</strong>so<strong>la</strong>das [...]<br />
Postquam res Asiae Priamique evertere g<strong>en</strong>tem<br />
immeritam visum superis, ceciditque superbum<br />
Ilium et monis humo fumat Neptunia Troia,<br />
diversa exsilia et <strong>de</strong>sertas quaerere terras<br />
auguriis agimur divum [...]<br />
Fundam<strong>en</strong>tal para el futuro <strong>de</strong> Roma es el fragm<strong>en</strong>to que recoge el <strong>de</strong>seo y el<br />
ruego <strong>de</strong> Eneas a los dioses —<strong>en</strong> este caso, <strong>de</strong> tipo oracu<strong>la</strong>r—, <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una<br />
ciudad ―que dure para siempre‖, una ciudad eterna, <strong>en</strong> contraposición a una<br />
ciudad <strong>de</strong>struida, Troya:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 84-98]<br />
[...] Yo estaba v<strong>en</strong>erando al dios <strong><strong>de</strong>l</strong> templo que se alzaba<br />
sobre vetusta roca. «Danos tú, dios timbreo, albergue propio,<br />
dale a nuestra fatiga recinto amural<strong>la</strong>do,<br />
y danos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y una ciudad que dure para siempre.<br />
Guarda el nuevo baluarte <strong>de</strong> Troya con los restos que han <strong>de</strong>jado los griegos<br />
y el imp<strong>la</strong>cable Aquiles. ¿A quién seguimos? ¿Dón<strong>de</strong> nos mandas ir?<br />
¿En dón<strong>de</strong> fijar nuestra morada? ¡Danos, Padre,<br />
tu augurio e inspira nuestras almas!»<br />
Acababa <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r cuando <strong>de</strong> pronto todo parece estremecerse,<br />
los umbrales, el <strong>la</strong>uredal <strong><strong>de</strong>l</strong> dios, y retemb<strong>la</strong>r el monte <strong>en</strong>tero <strong>en</strong> <strong>de</strong>rredor,<br />
y abierto lo más íntimo <strong><strong>de</strong>l</strong> templo, romper <strong>en</strong> un mugido el trípo<strong>de</strong>.<br />
Sumisos nos postramos <strong>en</strong> tierra y nos llega esta voz a los oídos:<br />
«Sufridos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Dárdano,<br />
<strong>la</strong> tierra primera <strong>en</strong> ver brotar <strong>la</strong> estirpe <strong>de</strong> vuestros asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
será <strong>la</strong> que os acoja <strong>en</strong> su fecundo s<strong>en</strong>o a vuestra vuelta.<br />
Id a buscar a vuestra antigua madre.<br />
Allí el so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Eneas ha <strong>de</strong> señorear el orbe <strong>en</strong>tero,<br />
lo mismo que los hijos <strong>de</strong> sus hijos y los que <strong>de</strong> sus hijos nacerán».<br />
Temp<strong>la</strong> <strong>de</strong>i saxo v<strong>en</strong>erabar structa vetusto:<br />
‘da propriam, Tymbraee, domum; da mo<strong>en</strong>ia fessis<br />
et g<strong>en</strong>us et mansuram urbem; serva altera Troiae<br />
Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.<br />
quem sequimur? quove ire iubes? ubi ponere se<strong>de</strong>s?<br />
da, pater, augurium atque animis in<strong>la</strong>bere nostris’.<br />
Vix ea fatus eram: tremere omnia visa rep<strong>en</strong>te,<br />
liminaque <strong>la</strong>urusque <strong>de</strong>i, totusque moveri<br />
mons circum et mugire adytis cortina reclusis.<br />
summissi petimus terram et vox fertur ad auris:<br />
‘Dardanidae duri, quae vos a stirpe par<strong>en</strong>tum<br />
prima tulit tellus, ea<strong>de</strong>m vos ubere <strong>la</strong>eto<br />
accipiet reduces. antiquam exquirite matrem.<br />
hic domus A<strong>en</strong>eae cunctis dominabitur oris<br />
et nati natorum et qui nasc<strong>en</strong>tur ab illis’.
27 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En el camino a Roma, Eneas se purifica, y mi<strong>en</strong>tras tanto ti<strong>en</strong>e un sueño<br />
tranquilizador, pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es proféticas y <strong>de</strong> a<strong>la</strong>banzas a <strong>la</strong> futura Roma y<br />
a su príncipe, Augusto:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 148-172]<br />
Las imág<strong>en</strong>es sacras <strong>de</strong> los dioses y los P<strong>en</strong>ates frigios que había yo sacado<br />
con mis manos <strong>de</strong> Troya, <strong>de</strong> <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mas,<br />
me pareció t<strong>en</strong>erlos pres<strong>en</strong>tes a mis ojos ante el lecho don<strong>de</strong> yacía <strong>en</strong> sueños<br />
bi<strong>en</strong> visibles por el raudal <strong>de</strong> luz que iba <strong>la</strong> luna ll<strong>en</strong>a<br />
<strong>de</strong>rramando a través <strong>de</strong> los postigos.<br />
Me hab<strong>la</strong>ron y con estas pa<strong>la</strong>bras ap<strong>la</strong>caron mi ansiedad:<br />
«Lo mismo que te va a <strong>de</strong>cir Apolo si vas a Ortigia, aquí te lo <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra.<br />
Él es el que ha querido <strong>en</strong>viarnos a ti.<br />
Nosotros que <strong>de</strong>spués <strong><strong>de</strong>l</strong> inc<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> Troya<br />
hemos seguido tus pasos y tus armas, nosotros que a tu <strong>la</strong>do<br />
hemos cruzado el mar embravecido,<br />
nosotros alzaremos hasta el cielo a los nietos que has <strong>de</strong> haber,<br />
y daremos un amplio dominio a su ciudad.<br />
Dispón tú un gran recinto a su gran<strong>de</strong>za<br />
y no <strong>de</strong>smayes <strong>en</strong> los <strong>la</strong>rgos trabajos <strong>de</strong> tu exilio.<br />
Ti<strong>en</strong>es que buscar otro para<strong>de</strong>ro. No es ésta <strong>la</strong> ribera que el dios Delio<br />
te aconseja, ni es Creta don<strong>de</strong> Apolo ord<strong>en</strong>a que te instales.<br />
Hay un lugar l<strong>la</strong>mado por los griegos Hesperia, tierra antigua,<br />
pot<strong>en</strong>te por sus armas y por su fértil gleba.<br />
La habitaron <strong>en</strong>otrios. Ahora sus <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
es fama que <strong>la</strong> l<strong>la</strong>man Italia por el nombre <strong>de</strong> su jefe.<br />
Es ésa nuestra patria verda<strong>de</strong>ra. De allí proced<strong>en</strong> Dárdano y su padre Jasio,<br />
<strong>de</strong> qui<strong>en</strong> toma su orig<strong>en</strong> nuestra raza. Ea, levántate, cuéntale a tu anciano padre<br />
estas nuevas ciertas; que vaya a Córito y a <strong>la</strong>s tierras ausonias.<br />
Júpiter te ha negado <strong>la</strong>s campiñas dicteas». Quedo atónito ante <strong>la</strong> aparición<br />
y <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> los dioses. No era un sueño.<br />
Effigies sacrae divum Phrygiique p<strong>en</strong>ates,<br />
quos mecum ab Troia mediisque ex ignibus urbis<br />
extuleram, visi ante oculos astare iac<strong>en</strong>tis<br />
in somnis multo manifesti lumine, qua se<br />
pl<strong>en</strong>a per insertas fun<strong>de</strong>bat lune f<strong>en</strong>estras;<br />
tum sic adfari et curas his <strong>de</strong>mere dictis:<br />
‘quod tibi <strong><strong>de</strong>l</strong>ato Ortygiam dicturus Apollo est,<br />
hic canit et tua nos <strong>en</strong> ultro ad limina mittit.<br />
nos te Dardania inc<strong>en</strong>sa tuaque arma secuti,<br />
nos tumidum sub te perm<strong>en</strong>si c<strong>la</strong>ssibus aequor,<br />
i<strong>de</strong>m v<strong>en</strong>turos tollemus in astra nepotes<br />
imperiumque urbi dabimus. tu mo<strong>en</strong>ia magnis<br />
magna para longumque fuga<strong>en</strong>e linque <strong>la</strong>borem.<br />
mutandae se<strong>de</strong>s. non haec tibi litora suasit<br />
Delius aut Cretae iussit consi<strong>de</strong>re Apollo.<br />
est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,<br />
terra antiqua, pot<strong>en</strong>s armis atque ubere g<strong>la</strong>ebae;<br />
O<strong>en</strong>otri coluere viri; nunc fama minores<br />
Italiam dixisse ducis <strong>de</strong> nomine g<strong>en</strong>tem:<br />
hae nobis propiae se<strong>de</strong>s, hinc Dardanus ortus<br />
Iasiusque pater, g<strong>en</strong>us a quo principe nostrum.<br />
surge age et haec <strong>la</strong>etus longaevo dicta par<strong>en</strong>ti<br />
haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat<br />
Ausonias: Dictaea negat tibi Iuppiter arva’.<br />
talibus attonitus visis et voce <strong>de</strong>orum
28 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En otro mom<strong>en</strong>to profético, es Hél<strong>en</strong>o, el hijo <strong>de</strong> Príamo que se caracterizaba<br />
por sus dotes adivinatorias, qui<strong>en</strong> hab<strong>la</strong> por boca <strong>de</strong> Febo/Apolo para darle <strong>la</strong>s<br />
señales oportunas cuando llegue el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> saber si por fin ha alcanzado<br />
<strong>la</strong> tierra que el hado le ti<strong>en</strong>e reservada. Se trata <strong><strong>de</strong>l</strong> hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> una cerda<br />
b<strong>la</strong>nca y sus treinta lechoncillos <strong>de</strong> idéntico color. De este modo Hél<strong>en</strong>o alu<strong>de</strong> a<br />
Alba Longa y a <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s treinta ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> confe<strong>de</strong>ración <strong>la</strong>tina:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 380-398]<br />
[...] Ante todo esa Italia<br />
que crees al alcance <strong>de</strong> tu mano, a cuyos puertos próximos,<br />
ignorante <strong>de</strong> ti int<strong>en</strong>tas arribar,<br />
te <strong>la</strong> separa un <strong>la</strong>rgo estrecho inaccesible al hilo <strong>de</strong> lu<strong>en</strong>gas tierras.<br />
Y has <strong>de</strong> combar tus remos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ondas trinacrias<br />
y surcar con tus naves el l<strong>la</strong>no <strong><strong>de</strong>l</strong> sa<strong>la</strong>do mar ausonio.<br />
Y bor<strong>de</strong>ar los <strong>la</strong>gos infernales y <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Circe, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Cólquida,<br />
primero que consigas hal<strong>la</strong>r tierra segura <strong>en</strong> que fundar tu ciudad.<br />
Te daré <strong>la</strong>s señales, guárda<strong>la</strong>s <strong>en</strong> lo hondo <strong>de</strong> tu m<strong>en</strong>te.<br />
Cuando <strong>de</strong>sazonado, allá a <strong>la</strong>s ondas <strong>de</strong> remoto río,<br />
al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cinas <strong>de</strong> su oril<strong>la</strong> halles una gigante cerda b<strong>la</strong>nca<br />
t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> tierra, madre <strong>de</strong> treinta lechoncillos<br />
también b<strong>la</strong>ncos, apiñados <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> sus ubres, ése será el so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad,<br />
ése el <strong>de</strong>scanso cierto a tus fatigas...<br />
principio Italiam, quam tu iam rere propinquam<br />
vicinosque, ignare, paras inva<strong>de</strong>re portus,<br />
longa procul longis via dividit invia terris.<br />
ante et Trinacria letandus remus in unda<br />
et salis Ausonii lustrandum navibus aequor<br />
infernique <strong>la</strong>cus Aeaeaeque insu<strong>la</strong> Circae,<br />
quam tuta possis urbem compone terra.<br />
signa tibi dicam, tu condita m<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>eto:<br />
cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam<br />
litoreis ing<strong>en</strong>s inv<strong>en</strong>ta sub ilicibus sus<br />
triginta capitum fetus <strong>en</strong>ixa iacebit,<br />
alba, solo recubans, albi circum ubera nati,<br />
is locus urbis erit, requies ea certa <strong>la</strong>borum.<br />
Pero Eneas ha <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cer muchos obstáculos antes <strong>de</strong> fundar <strong>la</strong> futura Roma;<br />
<strong>en</strong>tre ellos, <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Juno, a qui<strong>en</strong> conseguirá doblegar mediante <strong>la</strong><br />
pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 435-440]<br />
te voy a a<strong><strong>de</strong>l</strong>antar, hijo <strong>de</strong> diosa, un consejo,<br />
uno solo, que vale por todos los <strong>de</strong>más,<br />
y que he <strong>de</strong> repetirte una vez y otra vez: ante todo honra con tus plegarias<br />
el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Juno soberana, <strong>en</strong>tónale <strong>de</strong> grado tus promesas,<br />
humil<strong>de</strong> con tus dones doblega el valimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> divina dueña.<br />
Así al fin victorioso <strong>de</strong>jando atrás Sicilia<br />
t<strong>en</strong>drás franco el camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> Italia.<br />
unum illud tibi, nate <strong>de</strong>a, proque omnibus unum<br />
praedicam et repet<strong>en</strong>s iterumque iterumque monebo,<br />
Iononis magnae primum prece num<strong>en</strong> adora,<br />
Iunoni cane vota lib<strong>en</strong>s dominamque pot<strong>en</strong>tem<br />
supplicibus supera donis: sic d<strong>en</strong>ique victor<br />
Trinacria finis Italos mittere relicta.
29 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> Eneas se consi<strong>de</strong>ran indisp<strong>en</strong>sables acciones como implorar<br />
los oráculos y practicar <strong>la</strong> pietas, <strong>la</strong> concordia, <strong>la</strong> auctoritas, <strong>la</strong> dignitas, el mos<br />
maiorum y todo cuanto dignifique el orig<strong>en</strong> mítico <strong>de</strong> Roma:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 456-465]<br />
no <strong>de</strong>jes <strong>de</strong> acudir a <strong>la</strong> adivina e implorar los oráculos rogándole<br />
que te permita oírlos <strong>de</strong> su boca y acceda a <strong>de</strong>splegar los <strong>la</strong>bios<br />
y a dar sueltas a su voz. El<strong>la</strong> te dará cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> Italia<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras que te esperan y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trazas con que <strong>de</strong>bes huir<br />
o p<strong>la</strong>ntar cara a cada trance. Y el<strong>la</strong>, si tú lo imploras sumiso, ha <strong>de</strong> brindarte<br />
próspera travesía. Esto es lo que me es dado aconsejarte. ¡Ea, sigue tu viaje<br />
y que elev<strong>en</strong> tus obras hasta el cielo <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> Troya! »<br />
Después que el adivino me hab<strong>la</strong> así amigablem<strong>en</strong>te,<br />
manda al punto que llev<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s naves dones <strong>de</strong> oro macizo<br />
y <strong>de</strong> marfil <strong>la</strong>brado, carga <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s gran cantidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta, cal<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> Dodona [...]<br />
possisque sinus implere secundos,<br />
quin a<strong>de</strong>as vatem precibusque oracu<strong>la</strong> poscas,<br />
ipsa canat vocemque vol<strong>en</strong>s atque ora resolvat.<br />
il<strong>la</strong> tibi Italiae populos v<strong>en</strong>turaque bel<strong>la</strong><br />
et quo quemque modo fugiasque ferasque <strong>la</strong>borem<br />
expediet, cursusque dabit v<strong>en</strong>erata secundos.<br />
haec sunt quae nostra liceat te voce moneri.<br />
va<strong>de</strong> age et ing<strong>en</strong>tem factis fer ad aethera Troiam’.<br />
Quae postquam vates sic ore effatus amico est,<br />
dona <strong>de</strong>hinc auro gravia sectoque elephanto<br />
imperat ad navis ferri, stipatque carinis<br />
ing<strong>en</strong>s arg<strong>en</strong>tum Dodonaeosque lebetas [...]<br />
Cierra el Libro III una muestra <strong><strong>de</strong>l</strong> amor filial, o pietas, <strong>de</strong> Eneas hacia su padre<br />
Anquises:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro III, 708-712]<br />
Y allí, tras sufrir los embates <strong>de</strong> tantas tempesta<strong>de</strong>s,<br />
pierdo a mi padre Anquises, ¡ay!,<br />
consuelo <strong>de</strong> todas mis angustias e infortunios. Allí me <strong>de</strong>jas solo<br />
<strong>en</strong> mis fatigas tú, el mejor <strong>de</strong> los padres, arrancado,<br />
¡ay!, <strong>en</strong> vano <strong>de</strong> tan gran<strong>de</strong>s peligros.<br />
[...] hic pe<strong>la</strong>gi tot tempestatibus actus<br />
heu, g<strong>en</strong>itorem, omnis curae casusque levam<strong>en</strong>,<br />
ammitto Anchis<strong>en</strong>. hic me, pater optime, fessum<br />
<strong>de</strong>seris, heu, tantis nequiquam erepte periclis!<br />
El Libro IV versa sobre los amores <strong>de</strong> Dido y Eneas y remarca el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong><br />
Eneas que el hado o fatum le ha previam<strong>en</strong>te marcado. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> el<br />
sigui<strong>en</strong>te párrafo, se subrayan <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrona romana a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer cartaginesa, como <strong>la</strong> honestas, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> excitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ma<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> amor:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 23-27]<br />
Vuelvo a s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> mí el resquemor <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera l<strong>la</strong>ma. Pero <strong>de</strong>searía<br />
que para mí se abriera <strong>la</strong> sima <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra o el Padre omnipot<strong>en</strong>te<br />
me arrojara a <strong>la</strong>s sombras con su rayo,
a <strong>la</strong>s pálidas sombras <strong><strong>de</strong>l</strong> Érebo y <strong>la</strong> noche profunda<br />
primero que vio<strong>la</strong>rte, honestidad, o quebrantar tus leyes.<br />
agnosco veteris vestigia f<strong>la</strong>mmae.<br />
sed mihi vel tellus optem prius ima <strong>de</strong>hiscat<br />
vel pater omnipot<strong>en</strong>s abigat me fulmine ad umbras,<br />
pall<strong>en</strong>tis umbras Erebo noctemque profundam,<br />
ante, pudor, quam te violo aut tua iura resolvo.<br />
30 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pero ante todo los protagonistas <strong><strong>de</strong>l</strong> re<strong>la</strong>to se ejercitan <strong>en</strong> <strong>la</strong> pietas y solicitan <strong>la</strong><br />
pax <strong>de</strong>orum:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 56]<br />
primero se <strong>en</strong>caminan a los templos y pid<strong>en</strong> paz <strong>en</strong> cada altar<br />
principio <strong><strong>de</strong>l</strong>ubra a<strong>de</strong>unt pacemque per aras<br />
exquirunt; [...]<br />
Resalta <strong>la</strong> concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> matrimonio que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> reina Dido, qui<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ra<br />
que ha celebrado un particu<strong>la</strong>r him<strong>en</strong>eo y que, por lo tanto, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones que<br />
manti<strong>en</strong>e com el troyano Eneas no son ilícitas. Fr<strong>en</strong>te a esto emerge <strong>la</strong><br />
exhaustiva regu<strong>la</strong>ción que Augusto dio al matrimonio:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 168-170]<br />
Fue aquél el primer día <strong>de</strong> muerte, fue <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> los males.<br />
Dido ya no se cuida <strong>de</strong> apari<strong>en</strong>cias ni ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a su bu<strong>en</strong> nombre,<br />
ni se imagina el suyo amor furtivo. Lo l<strong>la</strong>ma matrimonio.<br />
ille dies primus leti primusque malorum<br />
causa fuit; neque <strong>en</strong>im specie famave movetur<br />
nec iam furtivum Dido meditatur amorem:<br />
coniugium vocat [...]<br />
Contrapuesta a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Dido, está <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> Eneas, cuya importante<br />
misión va más allá <strong>de</strong> lo personal, lo familiar o lo íntimo: se trata <strong>de</strong> un <strong>de</strong>ber<br />
supremo, cívico, universal: <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> su estirpe, <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> su futura<br />
patria, <strong>de</strong> Roma. Esta misión t<strong>en</strong>drá un corre<strong>la</strong>to posterior <strong>en</strong> el Libro VI, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> su padre Anquises, ya <strong>en</strong> el infierno, como se verá más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 222-230]<br />
«¡Ea, vete, hijo mío, l<strong>la</strong>ma al Céfiro, y vo<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>de</strong>slízate a pres<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> caudillo dardanio, que ahora está <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Cartago Tiria y no vuelve <strong>la</strong> vista a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s que le asignó el <strong>de</strong>stino.<br />
Háb<strong>la</strong>le, lleva raudo mi <strong>en</strong>cargo por los aires. No fue, por cierto, así<br />
como su madre, <strong>la</strong> diosa más hermosa,<br />
me prometió obraría, ni lo salvó para eso<br />
dos veces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas <strong>de</strong> los griegos. Fue para que rigiera a Italia,<br />
que <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o porta imperios y prorrumpe<br />
<strong>en</strong> bramidos <strong>de</strong> guerra, para que propagara<br />
<strong>la</strong> estirpe <strong>de</strong> <strong>la</strong> noble sangre teucra y sometiera el orbe <strong>en</strong>tero<br />
a su ley [...]»<br />
‘va<strong>de</strong>, age, nate, voca Zephyros et <strong>la</strong>bere p<strong>en</strong>nis<br />
Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc
exspectat fatisque datas non respicit urbes,<br />
adloquere et celeris <strong>de</strong>fer mea dicta per auras.<br />
non illum nobis g<strong>en</strong>etrix pulcherrima talem<br />
promisit Graiumque i<strong>de</strong>o bis vindicat armis;<br />
sed fore qui gravidam imperiis belloque frem<strong>en</strong>tem<br />
Italiam regeret, g<strong>en</strong>us alto a sanguine Teucri<br />
pro<strong>de</strong>ret, ac totum sub leges mitteret orbem.<br />
31 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y para el <strong>de</strong>bido cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su misión, no <strong>de</strong>be Eneas estar ocioso, pues<br />
el <strong>de</strong>ber, lo que hay que hacer por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s cosas (el nec-otium), es<br />
lo contrario al ocio (otium). Eneas se <strong>de</strong>be a su hijo y a <strong>la</strong> tierra que le ha sido<br />
prometida y a <strong>la</strong> vez <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 271-277]<br />
«¿Qué tramas? ¿Qué esperanza te mueve malper<strong>de</strong>r tu vida ocioso<br />
<strong>en</strong> estas tierras libias? Si <strong>la</strong> gloria <strong>de</strong> tan altas empresas no te incita<br />
ni abrazas sus fatigas acuciado por tu propia a<strong>la</strong>banza,<br />
pon los ojos al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Ascanio, que se va haci<strong>en</strong>do mozo,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> promesa <strong>de</strong> Julo, tu here<strong>de</strong>ro, a qui<strong>en</strong> se <strong>de</strong>be el reino<br />
<strong>de</strong> Italia y <strong>la</strong> tierra romana».<br />
quid instruis? aut qua spe Libycis teris otia terris?<br />
si te nul<strong>la</strong> movet tantarum gloria rerum<br />
[nec super ipse tua moliris <strong>la</strong>u<strong>de</strong> <strong>la</strong>borem,]<br />
Ascanium surg<strong>en</strong>tem et spes heredis Iuli<br />
respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus<br />
<strong>de</strong>betur.’<br />
Y todo ello, <strong>de</strong>be suce<strong>de</strong>rse así, pese al <strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dolor <strong>de</strong> Dido —que<br />
califica <strong>de</strong> pérfido a Eneas, <strong>de</strong>fecto que los <strong>romano</strong>s, <strong>en</strong> cambio, atribuían a los<br />
púnicos— y a <strong>la</strong> hondísima p<strong>en</strong>a que también si<strong>en</strong>te Eneas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 320-331]<br />
Por ti me odian los pueblos <strong>de</strong> Libia y los jefes númidas y los tirios<br />
me son hostiles, por ti he perdido el honor, mi fama <strong>de</strong> antes,<br />
aquel<strong>la</strong> que me alzaba a <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s.<br />
¿En qué manos me <strong>de</strong>jas <strong>en</strong> trance ya <strong>de</strong> muerte, huésped mío,<br />
sólo este nombre ya me queda <strong>de</strong> mi esposo? ¿A qué aguardo?<br />
¿A que v<strong>en</strong>ga mi hermano Pigmalión<br />
a arrumbar mi ciudad o a que el getulo Jarbas se me lleve cautiva?<br />
Si antes que me abandones a lo m<strong>en</strong>os me hubiera nacido un hijo tuyo,<br />
si viera <strong>en</strong> mis salones retozar un Eneas pequeñuelo, que a pesar <strong>de</strong> todo<br />
reflejase <strong>en</strong> su rostro los rasgos <strong>de</strong> tu rostro,<br />
no, no me s<strong>en</strong>tiría bur<strong>la</strong>da, abandonada por <strong>en</strong>tero».<br />
Le hab<strong>la</strong> así. Él sigui<strong>en</strong>do el consejo <strong>de</strong> Júpiter manti<strong>en</strong>e inmóviles los ojos<br />
y acal<strong>la</strong> a duras p<strong>en</strong>as su dolor <strong>en</strong> lo hondo <strong>de</strong> su pecho.<br />
te propter Libycae g<strong>en</strong>tes Nomadumque tyranni<br />
o<strong>de</strong>re, inf<strong>en</strong>si Tyrii; te propter eun<strong>de</strong>m<br />
exstinctus pudor et, qua so<strong>la</strong> si<strong>de</strong>ra adibam,<br />
fama prior.l cui me moribundam <strong>de</strong>seris, -hospes<br />
(hoc solum nom<strong>en</strong> quoniam <strong>de</strong> coniuge restat)?<br />
quid moror? an mea Pygmalion dum mo<strong>en</strong>ia frater<br />
<strong>de</strong>struat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?<br />
saltem si qua mihi <strong>de</strong> te suscepta suisset<br />
ante fugam suboles, si quis mihi parvulus au<strong>la</strong>
lu<strong>de</strong>ret A<strong>en</strong>eas, qui te tam<strong>en</strong> ore referret,<br />
non equi<strong>de</strong>m omnino capta ac <strong>de</strong>serta vi<strong>de</strong>rer’.<br />
32 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Eneas no es libre, está sometido al imperativo <strong><strong>de</strong>l</strong> hado (fatum), y a <strong>la</strong>s<br />
obligaciones y comportami<strong>en</strong>tos que le impone <strong>la</strong> pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV, 340]<br />
Si los hados me <strong>de</strong>jaran amoldar a mi gusto mi vida [...]<br />
me si fata meis pater<strong>en</strong>tur ducere vitam<br />
Todo ello también se constata <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 360-361]<br />
<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> consumirte y consumirme con tus quejas.<br />
No voy a Italia por propia voluntad».<br />
<strong>de</strong>sine meque tuis inc<strong>en</strong><strong>de</strong>re teque querelis;<br />
Italiam non sponte sequor’.<br />
Por su parte, Dido muere por amor y por no permanecer pura y fiel a <strong>la</strong><br />
promesa hecha a <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas <strong>de</strong> su esposo, Siqueo. Con ello, muestra el<br />
camino <strong>de</strong> rectitud a <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> Roma y el carácter pérfido que los<br />
<strong>romano</strong>s otorgaban a los púnicos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, y también a m<strong>en</strong>udo a <strong>la</strong>s<br />
mujeres, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 550-553]<br />
¡No haber podido yo vivir libre <strong><strong>de</strong>l</strong> yugo <strong><strong>de</strong>l</strong> amor una vida sin reproche<br />
como los animales salvajes! ¡No haber cumplido <strong>la</strong> promesa<br />
que empeñé a <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas <strong>de</strong> Siqueo!» En tan hondos <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />
prorrumpía el corazón <strong>de</strong> Dido.<br />
non licuit tha<strong>la</strong>mi expertem sine crimine vitam<br />
<strong>de</strong>gere more ferae, talis nec tangere curas;<br />
non servata fi<strong>de</strong>s cineri promissa Sychaeo.’<br />
Descalificación a <strong>la</strong> mujer que persiste <strong>en</strong> este otro fragm<strong>en</strong>to:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IV 570]<br />
La mujer siempre es un ser voluble y tornadizo»<br />
varium et mutabile semper<br />
femina.<br />
El Libro IV se cierra con refer<strong>en</strong>cias al número mágico pitagórico tres para<br />
aludir a <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> Dido, cuya muerte sacrificial es narrada<br />
cuidadosam<strong>en</strong>te por Virgilio <strong>en</strong> los versos 690 a 705 y a<strong><strong>de</strong>l</strong>antada por Juno <strong>en</strong><br />
un acto <strong>de</strong> piedad —<strong>la</strong> pietas, <strong>en</strong> este caso, adquiere una nueva significación—<br />
, para que su agonía no se prolongara <strong>en</strong> exceso.
33 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En lo concerni<strong>en</strong>te al Libro V, es re<strong>la</strong>tado por Virgilio, y trata <strong>en</strong> primer lugar, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> Eneas como un ser magnánimo, que posee <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
liberalitas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 16-17]<br />
«¡Eneas, el <strong>de</strong> alma g<strong>en</strong>erosa, aunque me lo asegure Júpiter empeñando su pa<strong>la</strong>bra,<br />
no abrigaría <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> arribar con este cielo a Italia!».<br />
‘magnanime A<strong>en</strong>ea, non, si mihi Iuppiter auctor<br />
spon<strong>de</strong>at, hoc sperem Italiam contingere caelo.<br />
Eneas es, <strong>en</strong> efecto, un héroe g<strong>en</strong>eroso, dotado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s que serán <strong>la</strong>s<br />
propias <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> <strong>romano</strong> (tales como <strong>la</strong> pietas, <strong>la</strong> humanitas, <strong>la</strong> clem<strong>en</strong>tia, <strong>la</strong><br />
virtus, <strong>la</strong> aequitas, <strong>la</strong> comitas, <strong>la</strong> concordia, <strong>la</strong> constantia o <strong>la</strong> dignitas), pero<br />
dirigido, pese a que ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> su parte al Bonus Ev<strong>en</strong>tus i a <strong>la</strong> Fortuna, por el<br />
pero y <strong>la</strong> responsabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> hado, el fatum:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 21-26]<br />
Ni cabe p<strong>la</strong>ntar cara ni nos sirve <strong>de</strong> nada nuestro esfuerzo. Nos v<strong>en</strong>ce <strong>la</strong> fortuna.<br />
Obe<strong>de</strong>zcamos y allá don<strong>de</strong> nos l<strong>la</strong>ma volvamos nuestro rumbo.<br />
No está lejos, yo pi<strong>en</strong>so, <strong>la</strong> costa acogedora <strong>de</strong> Érice 46 , hermano,<br />
ni los puertos <strong>de</strong> Sicilia, si acierto a calcu<strong>la</strong>r el curso <strong>de</strong> los astros<br />
que guardo todavía <strong>en</strong> mi memoria». Y el bu<strong>en</strong> Eneas: [...]<br />
Nec nos obniti contra nec t<strong>en</strong><strong>de</strong>re tantum<br />
sufficimus. superat quoniam Fortuna, sequamur,<br />
quoque vocat vertamus iter. nec litora longe<br />
fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,<br />
si modo rite memor servata remetior astra.’<br />
tum pius A<strong>en</strong>eas: [...]<br />
En <strong>la</strong> tradición romana era asimismo fundam<strong>en</strong>tal el culto a los antepasados, y,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra que nos ocupa ahora, a los Manes <strong>de</strong> Anquises. En el<br />
sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esto, se recuerda <strong>la</strong> patria y se acoge a los<br />
visitantes con virtu<strong>de</strong>s como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> abundantia, clem<strong>en</strong>tia, humanitas, comitas,<br />
hi<strong>la</strong>ritas, honestas, <strong>la</strong>etitia, liberalitas, libertas, mos maiorum y pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 39-41]<br />
Pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su memoria su antiguo par<strong>en</strong>tesco 47 ,<br />
felicita a los suyos por su vuelta y los acoge con agrestes dones<br />
y va reconfortando sus fatigados cuerpos con socorros amigos.<br />
[...] veterum non immemor ille par<strong>en</strong>tum<br />
gratatur reduces et gaza <strong>la</strong>etus agresti<br />
excipit, ac fessos opibus so<strong>la</strong>tur amicis.<br />
Los rituales religiosos propios <strong><strong>de</strong>l</strong> culto a los antepasados, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> los usos particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cada familia o g<strong>en</strong>s, t<strong>en</strong>ía una conmemoración<br />
pública anual:<br />
46 Como escribe Echave-Sustaeta, Érice era rey <strong>de</strong> Sicilia, hijo también <strong>de</strong> V<strong>en</strong>us, por lo tanto, hermano <strong>de</strong> Eneas,<br />
que fue muerto <strong>en</strong> lucha por Hércules y fue <strong>en</strong>terrado al pie <strong>de</strong> una montaña que lleva su nombre.<br />
47 Del troyano Acestes con Eneas y los suyos.
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 49-60]<br />
Y ya si no me <strong>en</strong>gaño llega el día para mí siempre amargo,<br />
que he <strong>de</strong> honrar siempre, así lo habéis querido, dioses.<br />
Yo aun <strong>de</strong>sterrado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s Sirtes getu<strong>la</strong>s,<br />
o sorpr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> medio <strong><strong>de</strong>l</strong> mar <strong>de</strong> Argos<br />
o <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma Mic<strong>en</strong>as, cumpliría mi promesa cada año,<br />
celebrando conforme a lo prescrito solemnes ceremonias<br />
y colmando este día los altares con los dones <strong>de</strong>bidos.<br />
Ahora, a<strong>de</strong>más, estamos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas c<strong>en</strong>izas<br />
<strong>de</strong> los huesos <strong>de</strong> mi padre, no sin <strong>de</strong>signio y voluntad <strong><strong>de</strong>l</strong> cielo,<br />
según t<strong>en</strong>go por cierto, traídos hasta aquí,<br />
hemos <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> este puerto amigo.<br />
Ea, pues, <strong>de</strong>mos juntos cumplimi<strong>en</strong>to a este <strong>de</strong>ber gozoso,<br />
pidamos vi<strong>en</strong>tos favorables y que una vez fundada <strong>la</strong> ciudad,<br />
me conceda cada año ofrecerle este culto <strong>en</strong> templos consagrados a sus Manes.<br />
iamque dies, nisi fallor, a<strong>de</strong>st, quem semper acerbum,<br />
semper honoratum (sic di voluistis) habebo.<br />
hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul,<br />
Argolicove mari <strong>de</strong>pr<strong>en</strong>sus et urbe Myc<strong>en</strong>ae,<br />
annua vota tam<strong>en</strong> sollemnisque ordine pompas<br />
exsequerer strueremque suis altaria donis.<br />
nun ultro ad cineres ipsius et ossa par<strong>en</strong>tis<br />
haud equi<strong>de</strong>m sine m<strong>en</strong>te, reor, sine numine divum<br />
adsumus et portus <strong><strong>de</strong>l</strong>ati intramus amicos.<br />
ergo agite et <strong>la</strong>etum cuncti celebremus honorem:<br />
poscamus v<strong>en</strong>tos, atque haec me sacra quotannis<br />
urbe velit posita templis sibi ferre dicatis.<br />
34 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y, <strong>en</strong> este otro fragm<strong>en</strong>to, se asocia a los dioses con los vivos y con los<br />
muertos, otro ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 62]<br />
Asociad a <strong>la</strong> fiesta a nuestros dioses patrios<br />
[...] adhibete p<strong>en</strong>atis<br />
et patrios epulis [...]<br />
En <strong>la</strong> misma línea, el texto sigui<strong>en</strong>te es c<strong>la</strong>ve porque, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar el<br />
culto a los antepasados, trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> este significado para adoptar también este<br />
otro: el <strong>de</strong> <strong>la</strong> restauración religiosa <strong>de</strong> Augusto, <strong>la</strong> pietas y los exemp<strong>la</strong>:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 79-99]<br />
«¡Yo te saludo, padre, mi padre v<strong>en</strong>erado, y otra vez os saludo a vosotras<br />
c<strong>en</strong>izas, recobradas <strong>en</strong> vano, y a ti, espíritu y sombra <strong>de</strong> mi padre!<br />
No se me ha concedido ir <strong>en</strong> tu compañía <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> Italia<br />
y <strong>la</strong>s campiñas que el hado me reserva y <strong><strong>de</strong>l</strong> Tíber ausonio,<br />
don<strong>de</strong> quiera que esté».<br />
Ap<strong>en</strong>as terminó <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r cuando <strong>de</strong> lo hondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tumba<br />
una serpi<strong>en</strong>te viscosa va arrastrando siete ing<strong>en</strong>tes anillos<br />
que repliega siete veces y ciñe sosegadam<strong>en</strong>te el túmulo y luego se <strong>de</strong>sliza<br />
por <strong>en</strong>tre los altares. Su dorso esmaltan verdiazules motas.<br />
Fulg<strong>en</strong> relumbres <strong>de</strong> oro sus escamas,<br />
igual que el arco iris dar<strong>de</strong>a al sol frontero allá <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nubes<br />
sus mil variados visos. Se pasma Eneas a su vista. Repta el<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>rgo recorrido<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tazas y pulidas copas y gusta los manjares y sin causar daño
vuelve a lo más hondo <strong><strong>de</strong>l</strong> túmulo.<br />
Ha <strong>de</strong>jado los altares una vez consumidas <strong>la</strong>s ofr<strong>en</strong>das.<br />
Con más ardor aún, r<strong>en</strong>ueva Eneas los ritos com<strong>en</strong>zados como <strong>de</strong>ber filial.<br />
No sabe si p<strong>en</strong>sar que sea el g<strong>en</strong>io <strong>de</strong> aquel paraje<br />
o un espíritu servidor <strong>de</strong> su padre.<br />
Sacrifica, conforme a lo prescrito, dos ovejas <strong>de</strong> dos años, dos lechones<br />
y dos novillos <strong>de</strong> atezado lomo y va verti<strong>en</strong>do vino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tazas<br />
y evoca el alma <strong><strong>de</strong>l</strong> egregio Anquises y a sus Manes libres ya <strong><strong>de</strong>l</strong> Aqueronte.<br />
‘salve, sancte par<strong>en</strong>s, iterum salvete, recepti<br />
nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae.<br />
non licuit finis Italos fataliaque arva<br />
nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim’.<br />
dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis<br />
septem ing<strong>en</strong>s gyros, sept<strong>en</strong>a volumina traxit<br />
amplexus p<strong>la</strong>ci<strong>de</strong> tumulum <strong>la</strong>psusque per aras,<br />
caeruleae cui terga notae maculosus et auro<br />
squamam inc<strong>en</strong><strong>de</strong>bat fulgor, ceu nubibus arcus<br />
mille iacit varios adverso sole colores.<br />
opstipuit visu A<strong>en</strong>eas. ille agmine longo<br />
tan<strong>de</strong>m inter pateras et levia pocu<strong>la</strong> serp<strong>en</strong>s<br />
libavitque dapes rursusque innoxius imo<br />
successit tumulo et <strong>de</strong>pasta altaria liquit.<br />
hoc magis inceptos g<strong>en</strong>itori instaurat honores,<br />
incertus g<strong>en</strong>iumne loci famulumne par<strong>en</strong>tis<br />
esse putet; caedit binas <strong>de</strong> more bid<strong>en</strong>tis<br />
totque sues, toti<strong>de</strong>m nigrantis terga iuv<strong>en</strong>cos,<br />
vinaque fun<strong>de</strong>bat pateris animamque vocabat<br />
Anchisae magni manisque Acheronte remissos.<br />
35 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pese a todo, Eneas <strong>de</strong>berá ser fuerte y t<strong>en</strong>er confianza <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> su<br />
voluntad, pues esta <strong>de</strong>terminación es <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> todo<br />
objetivo (constantia, firmitas, gravitas, industria, pati<strong>en</strong>tia y también virtus):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 232-233]<br />
A Mnesteo y los suyos el éxito les da ánimos<br />
y pued<strong>en</strong> porque cre<strong>en</strong> que pued<strong>en</strong><br />
hos successus alit: possunt, quia posse vid<strong>en</strong>tur<br />
En el Libro V <strong>de</strong>staca también <strong>de</strong> un modo especial el episodio <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad<br />
<strong>en</strong>tre Niso y Euríalo, que <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> amor <strong>en</strong>tre sodales,<br />
<strong>en</strong>tre compañeros militares, algo que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación militar (<strong>en</strong><br />
Esparta, <strong>en</strong> Grecia y <strong>en</strong> Roma):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 335-338. Pág. 150]<br />
Pero no, no se olvida <strong>de</strong> Euríalo,<br />
el amor <strong>de</strong> su alma, y alzándose <strong><strong>de</strong>l</strong> lodo escurridizo<br />
le cierra con su cuerpo el paso a Salio, qui<strong>en</strong> rodando sobre él<br />
queda t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> espesa ar<strong>en</strong>a.<br />
non tam<strong>en</strong> Euryali, non ille oblitus amorum:<br />
nam sese opposuit Salio per lubrica surg<strong>en</strong>s,<br />
ille autem spissa iacuit revolutus har<strong>en</strong>a:
36 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En este Libro V, ti<strong>en</strong>e lugar también <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a <strong><strong>de</strong>l</strong> Pugi<strong>la</strong>to, <strong>en</strong> el que Dares,<br />
l<strong>la</strong>mando a Eneas ―hijo <strong>de</strong> diosa‖, muestra <strong>la</strong> cara <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberbia, que es<br />
contraria a <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> humilitas y, por lo tanto, <strong>de</strong>stinada a fracasar:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 380-384]<br />
Engreído, p<strong>en</strong>sando que todos r<strong>en</strong>unciaban a <strong>la</strong> palma<br />
se p<strong>la</strong>nta fr<strong>en</strong>te a Eneas y sin aguardar más coge <strong>de</strong> un cuerno<br />
al toro con <strong>la</strong> izquierda y dice: «Hijo <strong>de</strong> diosa, si ninguno se atreve<br />
a exponerse a <strong>la</strong> lucha, ¿hasta cuándo voy a seguir p<strong>la</strong>ntado aquí?<br />
¿Cuánto he <strong>de</strong> continuar todavía esperando? Ord<strong>en</strong>a que me lleve el ga<strong>la</strong>rdón».<br />
ergo a<strong>la</strong>cris cunctosque putans exce<strong>de</strong>re palma<br />
A<strong>en</strong>eae stetit ante pe<strong>de</strong>s, nec plura moratus<br />
tum <strong>la</strong>eva taurum cornu t<strong>en</strong>et atque ita fatur:<br />
‘nate <strong>de</strong>a, si nemo au<strong>de</strong>t se cre<strong>de</strong>re pugnae,<br />
quae finis standi? quo me <strong>de</strong>cet usque t<strong>en</strong>eri?<br />
ducere dona iube’<br />
En el camino que conduce a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> obstáculos y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, a <strong>la</strong><br />
meta que no es otra que una nueva patria que acoja a Eneas y a sus hombres,<br />
<strong>la</strong>s señales (signa) que <strong>la</strong> divinidad manda a los hombres bajo presagios<br />
diversos (omina, prodigia, presagia, monstra) también eran t<strong>en</strong>idas muy <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta, pues <strong>de</strong>scifrar su significado ayudaba a seguir avanzando por <strong>la</strong> vía<br />
correcta:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 518-528]<br />
Sólo quedaba Acestes, perdido el ga<strong>la</strong>rdón <strong>de</strong> <strong>la</strong> victoria.<br />
Con todo dispara su saeta<br />
a <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>das auras ost<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> <strong>de</strong>streza antañona<br />
con que retiñe el arco sonoroso. Entonces se pres<strong>en</strong>ta a sus ojos un prodigio<br />
que había <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> egregio augurio. Lo <strong>de</strong>mostró <strong>de</strong>spués un gran suceso<br />
y vates tremebundos proc<strong>la</strong>maron más tar<strong>de</strong> su presagio.<br />
Pues vo<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> caña fue ardi<strong>en</strong>do por <strong>la</strong>s aéreas nubes<br />
y señaló el camino con sus l<strong>la</strong>mas<br />
y fue a <strong>de</strong>svanecerse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong>gadas auras, lo mismo que acostumbran<br />
soltándose <strong><strong>de</strong>l</strong> cielo <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s vo<strong>la</strong>doras a <strong>de</strong>slizarse veloces<br />
por el aire <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> pos su cabellera.<br />
Amissa solus palma superabat Acestes,<br />
qui tam<strong>en</strong> aërias telum contorsit in auras<br />
ost<strong>en</strong>tans artemque pater arcumque sonantem.<br />
hic oculis subitum obicitur magnoque futurum<br />
augurio monstrum; docuit post exitus ing<strong>en</strong>s<br />
seraque terrifici cecinerunt omina vates.<br />
namque vo<strong>la</strong>ns liquidis in nubibus arsit harundo<br />
signavitque viam f<strong>la</strong>mmis t<strong>en</strong>uisque recessit<br />
consumpta in v<strong>en</strong>tos: caelo ceu saepe refixa<br />
transcurrunt crinemque vo<strong>la</strong>ntia si<strong>de</strong>ra ducunt.<br />
En este Libro V se conjuga <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado con el pres<strong>en</strong>te, y se<br />
realiza un re<strong>la</strong>to retrospectivo que resalta el po<strong>de</strong>r <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Augusto. En este<br />
caso se trata <strong>de</strong> unos juegos instaurados por Si<strong>la</strong> e impulsados por Augusto,<br />
pero Virgilio para agradar al emperador los remontó a Eneas y Ascanio, que así<br />
aparec<strong>en</strong> citados como pasado remoto <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma Roma:
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 595-604]<br />
[...] Ascanio fue el primero que restauró esta suerte <strong>de</strong> carrera a caballo y estas justas<br />
cuando ciñó <strong>de</strong> muros Alba Longa<br />
y el que <strong>en</strong>señó su juego a los <strong>la</strong>tinos primitivos<br />
como él <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>te los corría a una con los muchachos troyanos.<br />
Los <strong>de</strong> Alba lo <strong>en</strong>señaron a sus hijos. De el<strong>la</strong> lo recibió <strong>la</strong> excelsa Roma<br />
que ha conservado <strong>la</strong> costumbre <strong>de</strong> este rito ancestral.<br />
Y aún hoy día se l<strong>la</strong>ma Troya el juego y a los muchachos escuadrón troyano.<br />
Estos fueron los juegos que Eneas celebró <strong>en</strong> honor <strong>de</strong> su padre v<strong>en</strong>erable.<br />
hunc morem cursus atque haec certamina primus<br />
Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,<br />
rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,<br />
quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;<br />
Albani docuere suos; hinc maxima porro<br />
accepit Roma et patrium servavit honorem;<br />
Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agm<strong>en</strong>.<br />
hac celebrata t<strong>en</strong>us sancto certamina patri.<br />
37 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
El caudillo Eneas necesitaba, para v<strong>en</strong>cer, t<strong>en</strong>er a <strong>la</strong> fortuna <strong>de</strong> su <strong>la</strong>do, pero a<br />
veces esto no ocurría así y esta fuerza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino personificada <strong>en</strong> una<br />
divinidad fem<strong>en</strong>ina —<strong>la</strong> diosa Fortuna, que recibiría posteriorm<strong>en</strong>te culto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Roma—) le era adversa:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 605]<br />
Entonces <strong>la</strong> fortuna cambió por vez primera y dio <strong>en</strong> quebrar su valimi<strong>en</strong>to<br />
Hinc primum Fortuna fi<strong>de</strong>m mutata novavit.<br />
A los embates <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino, los <strong>romano</strong>s oponían <strong>la</strong> pietas y el cultus. Eran, <strong>en</strong><br />
efecto, seres fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te religiosos, <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> plegaria era algo<br />
cotidiano, tanto <strong>en</strong> el ámbito público como <strong>en</strong> el privado, <strong>de</strong> acuerdo con lo que<br />
marca el mos maiorum y todo cuanto se hace ritualm<strong>en</strong>te (ritu) <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos<br />
inmemoriales:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 685-690]<br />
Ante esto <strong>la</strong> piedad <strong>de</strong> Eneas <strong>de</strong>sgarrando <strong>la</strong> veste <strong>de</strong> sus hombros<br />
l<strong>la</strong>ma a los dioses <strong>en</strong> su ayuda y ti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>la</strong> altura <strong>la</strong>s palmas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos:<br />
«¡Omnipot<strong>en</strong>te Júpiter!, si no has llegado a odiar<br />
a todos los troyanos hasta el último,<br />
si aún tu piedad <strong>de</strong> antaño conserva una mirada<br />
para los sufrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los hombres,<br />
danos, Padre, librar ya nuestras naves <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mas y arranca <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte<br />
los reducidos bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los teucros, o manda a lo que queda tu rayo <strong>de</strong>structor»<br />
tum pius A<strong>en</strong>eas umeris abscin<strong>de</strong>re vestem<br />
auxilioque vocare <strong>de</strong>os et t<strong>en</strong><strong>de</strong>re palmas:<br />
‘Iuppiter omnipot<strong>en</strong>s, si nondum exosus ad unum<br />
Troianus, si quid pietas antiqua <strong>la</strong>bores<br />
respicit humanos, da f<strong>la</strong>mmam eva<strong>de</strong>re c<strong>la</strong>ssi<br />
nunc, pater, et t<strong>en</strong>uis Teucrum res eripe leto.
38 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y el texto que se va a reproducir a continuación expresa gráficam<strong>en</strong>te cómo el<br />
<strong>romano</strong> <strong>de</strong>be acomodarse a lo que el hado prevé para él, ante lo cual Eneas, el<br />
héroe humano, el homo dubitans, duda y sufre:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 700].<br />
Pero el caudillo Eneas, condolido <strong>de</strong> aquel acerbo trance<br />
daba vueltas <strong>en</strong> su alma al paso <strong>de</strong> sus cuitas<br />
fluctuando <strong>en</strong> su duda <strong>de</strong> quedarse <strong>en</strong> los campos sicilianos<br />
sin cuidar <strong>de</strong> los hados o continuar <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Italia.<br />
Entonces Nautes, ya bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> años,<br />
a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma Pa<strong>la</strong>s Tritonia aleccionó<br />
con prefer<strong>en</strong>cia a todos e hizo que <strong>de</strong>stacara por sus egregias dotes<br />
-el<strong>la</strong> misma le daba <strong>la</strong> respuesta revelándole qué presagiaba el <strong>en</strong>conado <strong>en</strong>ojo<br />
<strong>de</strong> los dioses o qué exigía el curso <strong>de</strong> los hados- trata <strong>de</strong> confortar<br />
a Eneas <strong>de</strong> este modo: «¡Hijo <strong>de</strong> Diosa,!, sigamos don<strong>de</strong> el hado nos guíe,<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante o atrás; <strong>de</strong>bemos superar cualquier fortuna sabi<strong>en</strong>do soportar<strong>la</strong>.»<br />
At pater A<strong>en</strong>eas casu concussus acerbo<br />
nunc huc ing<strong>en</strong>tis, nunc illuc pectore curas<br />
mutabat versans, Siculisne resi<strong>de</strong>ret arvis<br />
oblitus fatorum, Ita<strong>la</strong>sne capesseret oras.<br />
tum s<strong>en</strong>ior Nautes, unum Tritonia Pal<strong>la</strong>s<br />
quem docuit multaque insignem reddidit arte<br />
(haec responsa dabat, vel quae port<strong>en</strong><strong>de</strong>ret ira<br />
magna <strong>de</strong>um vel quae fatorum posceret ordo)-<br />
isque his A<strong>en</strong>ean so<strong>la</strong>tus vocibus infit:<br />
‘nate <strong>de</strong>a, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;<br />
quidquid erit, superanda omnis fortuna fer<strong>en</strong>do est.<br />
Así <strong>la</strong>s cosas, Anquises se aparece <strong>en</strong> sueños a Eneas, para hacerle una<br />
admonitio, darle <strong>la</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> que visite el Ha<strong>de</strong>s. La nekuia o catábasis, el<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sus in inferos se producirá <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te libro. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> más pura<br />
técnica anticipatoria virgiliana, Anquises ord<strong>en</strong>a a Eneas que lleve a Italia a los<br />
más valerosos <strong>de</strong> corazón, pues t<strong>en</strong>drá que combatir a un pueblo feroz:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 721-740]<br />
Ya iba <strong>la</strong> negra noche dominando <strong>en</strong> su carro <strong>la</strong> bóveda celeste<br />
cuando <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> su padre Anquises, <strong>de</strong> pronto <strong>de</strong>slizándose <strong><strong>de</strong>l</strong> cielo,<br />
le pareció <strong>de</strong>cirle estas pa<strong>la</strong>bras: «¡Hijo, al que yo quería antes cuando vivía<br />
más que a mi misma vida, hijo mío, probado por los hados <strong>de</strong> Ilión,<br />
acudo a ti por ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> Júpiter, el que ha alejado el fuego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naves<br />
y el que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> altura se ha apiadado <strong>de</strong> ti! Obe<strong>de</strong>ce el consejo, el más certero,<br />
que ahora te da el anciano Nautes. Lleva contigo a Italia <strong>la</strong> flor <strong>de</strong> tus troyanos,<br />
los <strong>de</strong> más valeroso corazón. T<strong>en</strong>drás que domeñar <strong>en</strong> Italia, combati<strong>en</strong>do,<br />
a un pueblo indómito, <strong>de</strong> ru<strong>de</strong>za feroz.<br />
Pero antes llégate a <strong>la</strong>s moradas infernales<br />
<strong>de</strong> Plutón y salvando el abismo <strong><strong>de</strong>l</strong> Averno,<br />
hijo mío, procura <strong>en</strong>contrarte conmigo.<br />
No me reti<strong>en</strong>e, no, el impío Tártaro <strong>en</strong>tre sus tristes sombras.<br />
Habito <strong>en</strong> el Elisio <strong>en</strong> gozoso consorcio con los justos.<br />
Hasta allí, una vez que viertas abundante sangre <strong>de</strong> negras víctimas,<br />
te guiará <strong>la</strong> casta Sibi<strong>la</strong>. Conocerás <strong>en</strong>tonces toda tu <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
y sabrás qué ciudad se te conce<strong>de</strong>. Y ahora ¡adiós! Ya va <strong>la</strong> húmeda Noche<br />
rodando <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> su carrera y <strong>la</strong> Aurora imp<strong>la</strong>cable me ha insuf<strong>la</strong>do<br />
el huelgo <strong>de</strong> sus potros ja<strong>de</strong>antes». Dice y corre a per<strong>de</strong>rse como el humo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s auras.
et Nox atra polum bigis subvecta t<strong>en</strong>ebat:<br />
visa <strong>de</strong>hinc caelo facies <strong><strong>de</strong>l</strong>apsa par<strong>en</strong>tis<br />
Anchisae subito talis effun<strong>de</strong>re voces:<br />
‘nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,<br />
care magis, nate, Iliacis exercite fatis,<br />
imperio Iovis huc v<strong>en</strong>io, qui c<strong>la</strong>ssibus ignem<br />
<strong>de</strong>pulit, et caelo tan<strong>de</strong>m miseratus ab alto est.<br />
consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes<br />
dat s<strong>en</strong>ior; lectos iuv<strong>en</strong>es, fortissima corda,<br />
<strong>de</strong>fer in Italiam. g<strong>en</strong>s dura atque aspera cultu<br />
<strong>de</strong>bel<strong>la</strong>nda tibi Latio est. Ditis tam<strong>en</strong> ante<br />
infernas acce<strong>de</strong> domos et Averna per alta<br />
congressus pete, nate, meos. non me impia namque<br />
Tartara hab<strong>en</strong>t, tristes umbrae, sed amo<strong>en</strong>a piorum<br />
concilia Elysiumque colo. huc casta Sibyl<strong>la</strong><br />
nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.<br />
tum g<strong>en</strong>us omne tuum et quae d<strong>en</strong>tur mo<strong>en</strong>ia disces.<br />
iamque vale; torquet medios Nox umida cursus<br />
et me saevus equis Ori<strong>en</strong>s adf<strong>la</strong>vit anhelis.’<br />
dixerat et t<strong>en</strong>uis fugit ceu fumus in auras.<br />
39 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Nuevam<strong>en</strong>te se recoge aquí uno <strong>de</strong> los rituales religiosos llevados a cabo por<br />
Eneas, que es sumam<strong>en</strong>te respetuoso con el cultus, con <strong>la</strong>s obligaciones y <strong>la</strong><br />
dilig<strong>en</strong>tia que requiere <strong>la</strong> religio, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre con <strong>la</strong>s<br />
divinida<strong>de</strong>s:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 742-744]<br />
Dice y aviva el rescoldo <strong><strong>de</strong>l</strong> fuego adormecido y ofr<strong>en</strong>da suplicante<br />
sagrada harina e inci<strong>en</strong>so a manos ll<strong>en</strong>as al <strong>la</strong>r <strong>de</strong> Pérgamo<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> recóndita <strong>de</strong> Vesta, <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> cabello p<strong>la</strong>teado.<br />
haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,<br />
Pergameumque Larem et canae p<strong>en</strong>etralia Vestae<br />
farre pio et pl<strong>en</strong>a supplex v<strong>en</strong>eratur acerra.<br />
Y <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to se muestra <strong>la</strong> virtus guerrera, el coraje necesario<br />
por los hombres <strong>de</strong> Eneas para llevar a cabo su cometido. En este caso<br />
fundarán una ciudad, trazando sus limites con el arado, consagrando su<br />
espacio, <strong>en</strong> un acto <strong>de</strong> pietas pública:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V 754-760]<br />
Son contados <strong>en</strong> número pero pujantes <strong>en</strong> coraje.<br />
Eneas <strong>en</strong>tre tanto traza con el arado lin<strong>de</strong> a <strong>la</strong> ciudad<br />
y sortea el so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cada casa y ord<strong>en</strong>a: «Esto ha <strong>de</strong> ser Ilión,<br />
estos campos serán Troya». Goza el troyano Acestes con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> aquel reino.<br />
Emp<strong>la</strong>za el foro y convoca al s<strong>en</strong>ado y le dicta sus leyes.<br />
Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cumbre <strong><strong>de</strong>l</strong> Érice cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s le alza a V<strong>en</strong>us Idalia su morada<br />
y al túmulo <strong>de</strong> Anquises le asigna un sacerdote con un ext<strong>en</strong>so bosque<br />
sagrado <strong>en</strong> torno.<br />
exigui numero, sed bello vivida virtus.<br />
interea A<strong>en</strong>eas urbem <strong>de</strong>signat aratro<br />
sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam<br />
esse iubet. gau<strong>de</strong>t regno Troianus Acestes<br />
indicitque forum et patribus dat iura vocatis.<br />
tum vicina astris Erycino in vertice se<strong>de</strong>s
fundatur V<strong>en</strong>eri Idaliae, tumuloque sacerdos<br />
ac locus <strong>la</strong>te sacer additur Anchiseo.<br />
40 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
El Libro VI constituye el eje <strong><strong>de</strong>l</strong> poema por su importancia capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo y anuncia el futuro <strong>de</strong> Roma como regidora <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y<br />
constructora <strong>de</strong> civilización. A<strong>de</strong>más es importante <strong>en</strong> él <strong>la</strong> pietas y el hecho <strong>de</strong><br />
que Roma será fundada por Eneas, un v<strong>en</strong>cido, todo ello expuesto junto a<br />
elem<strong>en</strong>tos míticos, filosóficos y místicos. En este libro, Eneas <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> al<br />
reino <strong>de</strong> los muertos, cuya apari<strong>en</strong>cia según <strong>la</strong> antigua cre<strong>en</strong>cia romana era <strong>la</strong><br />
propia <strong>de</strong> una sombra, <strong>de</strong> tamaño superior al <strong>de</strong> <strong>la</strong> estatura humana <strong>en</strong> vida.<br />
En el sigui<strong>en</strong>te texto, fundam<strong>en</strong>tal para conocer el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
adivinación inspirada u oracu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que Virgilio <strong>de</strong>bía estar iniciado, se<br />
manifiesta una emotividad pura y una religiosidad vibrante por parte <strong>de</strong> Eneas,<br />
qui<strong>en</strong> es advertido que siempre hay que prometer algo a cambio <strong>de</strong> lo que se<br />
pi<strong>de</strong>, cuando se hace un voto, y también <strong>de</strong> que ha surgido otro natus <strong>de</strong>a,<br />
Turno, un nuevo guerrero al estilo <strong><strong>de</strong>l</strong> Aquiles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilíada homérica, al que<br />
t<strong>en</strong>drá que combatir:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 44-102]<br />
Ya han llegado al umbral y <strong>la</strong> virg<strong>en</strong> prorrumpe:<br />
«Es el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que pidas tu oráculo. ¡El dios, míralo, el dios!»<br />
Estaba hab<strong>la</strong>ndo ante <strong>la</strong> misma puerta cuando <strong>de</strong> pronto se le altera el rostro,<br />
se le muda el color, su cabello se <strong>de</strong>sata, el pecho le ja<strong>de</strong>a, se hincha su corazón<br />
fiero <strong>de</strong> rabia, su estatura parece mayor y no su<strong>en</strong>a su voz a humana,<br />
pues el po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> dios le va insuf<strong>la</strong>ndo su ali<strong>en</strong>to cada vez más cerca.<br />
«¿Retardas tus promesas y tus preces, troyano Eneas?<br />
¿Las retardas? –prorrumpe-.<br />
Hasta que lo hagas, no se abrirán <strong>la</strong>s anchas bocas <strong><strong>de</strong>l</strong> recinto atónito».<br />
Dice esto y <strong>en</strong>mu<strong>de</strong>ce. Un gélido terror corre a través <strong>de</strong> los rígidos huesos<br />
<strong>de</strong> los teucros. El rey da suelta a sus preces <strong>de</strong> lo hondo <strong>de</strong> su pecho.<br />
«¡Febo, que siempre te apiadaste <strong>de</strong> los graves sufrimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Troya,<br />
que guiaste los dardos <strong>de</strong> los dárdanos y <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> Paris<br />
contra el cuerpo <strong>de</strong> Aquiles, con tu guía he cruzado tantos mares<br />
que bañan anchas tierras, y <strong>en</strong>tré por <strong>la</strong> región <strong>de</strong> los masilos,<br />
y los campos t<strong>en</strong>didos <strong><strong>de</strong>l</strong>ante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Sirtes! Ya hemos llegado al fin<br />
a <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Italia, siempre esquiva a nuestras manos.<br />
¡Ojalá nos haya perseguido el mal sino <strong>de</strong> Troya hasta aquí sólo!<br />
Justo es perdonéis ya a <strong>la</strong> raza <strong>de</strong> Pérgamo,<br />
... Pérgamo, dioses y diosas todas, celosos <strong>de</strong> Ilión y <strong>la</strong> gran gloria dárdana.<br />
Y tú, profetisa <strong>la</strong> más santa, adivina <strong><strong>de</strong>l</strong> futuro,<br />
concé<strong>de</strong>me –no pido reinos no <strong>de</strong>stinados por mis hados-<br />
as<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el Lacio a los troyanos y a los dioses errantes y po<strong>de</strong>res divinos<br />
<strong>de</strong> Troya tan traídos y llevados. Y yo alzaré allí un templo a Febo y a Trivia<br />
-será todo <strong>de</strong> mármol- y fundaré unas fiestas que llevarán su nombre.<br />
A tí también te aguarda un gran recinto sagrado <strong>en</strong> mis dominios.<br />
Allí daré custodia a tus respuestas, los arcanos <strong>de</strong>stinos<br />
dictados a mi pueblo y te <strong>de</strong>dicaré a tí, confortadora, varones escogidos.<br />
Guárdate <strong>de</strong> fiar sólo a <strong>la</strong>s hojas tus augurios, no sea que revueltas<br />
d<strong>en</strong> <strong>en</strong> vo<strong>la</strong>r, juguete <strong>de</strong> una rauda v<strong>en</strong>tolera. Tú misma cántalos, te lo pido».<br />
Cesa <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r. En tanto <strong>la</strong> adivina, todavía no sometida a Apolo,<br />
corre por <strong>la</strong> caverna <strong>en</strong>furecida por si pue<strong>de</strong> sacudir <strong>de</strong> su pecho<br />
el po<strong>de</strong>roso espíritu <strong><strong>de</strong>l</strong> dios. Pero éste hace estal<strong>la</strong>r con mayor fuerza<br />
su boca espumeante y domeña su fr<strong>en</strong>esí y lo fuerza y mol<strong>de</strong>a a su capricho.<br />
Ya se han abierto <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong> <strong>en</strong>ormes puertas <strong><strong>de</strong>l</strong> recinto por sí so<strong>la</strong>s<br />
y van dando a <strong>la</strong>s brisas <strong>la</strong>s repuestas que emite <strong>la</strong> adivina:<br />
«¡Tú que al fin has logrado superar graves trances <strong>en</strong> el mar,
-te aguardan todavía <strong>en</strong> tierra otros mayores- llegarán los Dardánidas<br />
al reino <strong>de</strong> Lavinio (libra tu ánimo, pues, <strong>de</strong> ese temor),<br />
pero <strong>de</strong>searán no haber llegado. Guerras, horr<strong>en</strong>das guerras estoy vi<strong>en</strong>do<br />
y al Tíber espumante <strong>de</strong> raudales <strong>de</strong> sangre. No te van a faltar<br />
ni un Simunte ni un Janto ni el campam<strong>en</strong>to dorio. Ya ha surgido otro Aquiles<br />
<strong>en</strong> el Lacio, nacido también éste <strong>de</strong> una diosa. Ni tampoco estará aus<strong>en</strong>te Juno,<br />
a cada paso <strong>en</strong>tregada a per<strong>de</strong>r a los teucros. Y <strong>en</strong> tu angustia <strong>en</strong>tre tanto<br />
¿a qué pueblos <strong>de</strong> Italia, a qué ciuda<strong>de</strong>s no pedirás ayuda suplicante?<br />
Volverá a ser <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sgracias <strong>de</strong> los teucros<br />
una esposa extranjera, ¡una vez más el tá<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> una mujer extraña!<br />
Pero no cedas; p<strong>la</strong>nta cara a los riesgos; avanza con más ímpetu<br />
por don<strong>de</strong> te permite <strong>la</strong> fortuna. El primer camino <strong>de</strong> salvarte<br />
se te va a abrir allí don<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os lo pi<strong>en</strong>sas, <strong>en</strong> una ciudad griega».<br />
Tales son <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras con que le vaticina <strong>de</strong> lo hondo <strong><strong>de</strong>l</strong> recinto<br />
<strong>la</strong> Sibi<strong>la</strong> cumea sus horr<strong>en</strong>dos arcanos. Y rebrama su voz <strong>en</strong> <strong>la</strong> caverna<br />
<strong>en</strong>treve<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> sombras <strong>la</strong> verdad.<br />
Así Apolo le tira <strong>de</strong> <strong>la</strong> ri<strong>en</strong>da <strong>de</strong> su arrebato<br />
y lo aguija hundiéndole <strong>la</strong> espue<strong>la</strong> bajo el pecho.<br />
41 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
v<strong>en</strong>tum erat ad lim<strong>en</strong>, cum virgo ‘poscere fata<br />
tempus’ ait; ‘<strong>de</strong>us ecce <strong>de</strong>us!’ cui talia fanti<br />
ante fores subito non vultus, non color unus,<br />
non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,<br />
et rabie fera corda tum<strong>en</strong>t, maiorque vi<strong>de</strong>ri<br />
nec mortale sonans, adf<strong>la</strong>ta est numine quando iam propiore <strong>de</strong>i. ‘cessas in vota precesque,<br />
Tros’ ait ‘A<strong>en</strong>ea? cessas? neque <strong>en</strong>im ante <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>t<br />
attonitae magna ora domus’ et talia fata<br />
conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit<br />
ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:<br />
‘Phoebe, gravis Troiae semper miserate <strong>la</strong>bores,<br />
Dardana qui Paridis <strong>de</strong>rexti te<strong>la</strong> manusque<br />
corpus in Aecidae, magnas obeuntia terras<br />
tot maria intravi duce te p<strong>en</strong>itusque repostas<br />
Massylum g<strong>en</strong>tis praet<strong>en</strong>taque Syrtibus arva:<br />
iam tan<strong>de</strong>m Italiae fugi<strong>en</strong>tis pr<strong>en</strong>dimus oras,<br />
hac Troiana t<strong>en</strong>us fuerit fortuna secuta.<br />
vos quoque Pergameae iam fas est parcere g<strong>en</strong>ti,<br />
dique <strong>de</strong>aeque omnes, quibus obstitit Illium et ing<strong>en</strong>s<br />
gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima vates,<br />
praescia v<strong>en</strong>turi, da (non in<strong>de</strong>bita posco<br />
regna meis fatis) Latio consi<strong>de</strong>re Teucros<br />
errantisque <strong>de</strong>os agitataque numina Troiae.<br />
tum Phoebo et Triviae solido <strong>de</strong> marmore templum<br />
instituam festosque dies <strong>de</strong> nomine Phoebi.<br />
te quoque magna man<strong>en</strong>t regnis p<strong>en</strong>etralia nostris:<br />
hic ego namque tuas sortis arcanaque fata<br />
dicta meae g<strong>en</strong>ti ponam, lectosque sacrabo,<br />
alma, viros. foliis tantum ne carmina manda,<br />
ne turbata vol<strong>en</strong>t rapidis ludibria v<strong>en</strong>tis:<br />
ipsa canas oro.’ finem <strong>de</strong>dit ore loqu<strong>en</strong>di.<br />
At Phoebi nondum pati<strong>en</strong>s immanis in antro<br />
bacchatur vates, magnum si pectore possit<br />
excussisse <strong>de</strong>um; tanto magis ille fatigat<br />
os rabidum, fera corda domans, fingitque prem<strong>en</strong>do.<br />
ostia iamque domus patuere ing<strong>en</strong>tia c<strong>en</strong>tum<br />
sponte sua vatisque ferunt responsa per auras:<br />
‘o tan<strong>de</strong>m magnis pe<strong>la</strong>gi <strong>de</strong>functe periclis<br />
(sed terrae graviora man<strong>en</strong>t), in regna Lavini<br />
Dardanidae v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t (mitte hanc <strong>de</strong> pectore curam),<br />
sed non et v<strong>en</strong>isse vol<strong>en</strong>t. bel<strong>la</strong>, horrida bel<strong>la</strong>,
et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.<br />
non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra<br />
<strong>de</strong>fuerint; alius Latio iam partus Achilles,<br />
natus et ipse <strong>de</strong>a; nec Teucris addita Iuno<br />
usquam aberit, cum tu supplex in rebus eg<strong>en</strong>is<br />
quas g<strong>en</strong>tis Italum aut quas no oraveris urbes!<br />
causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris<br />
externique iterum tha<strong>la</strong>mi.<br />
tu ne ce<strong>de</strong> malis, sed contra aud<strong>en</strong>tior ito<br />
qua tua te fortuna sinet. via prima salutis,<br />
quod minime reris, Graia pan<strong>de</strong>tur ab urbe.’<br />
Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibyl<strong>la</strong><br />
horr<strong>en</strong>das canit ambages antroque remugit,<br />
obscuris vera involv<strong>en</strong>s: ea fr<strong>en</strong>a fur<strong>en</strong>ti<br />
concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo.<br />
42 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
A continuación se expone otra muestra <strong>de</strong> los rituales religiosos que legitiman a<br />
Roma <strong>en</strong> el ámbito institucional, <strong>de</strong>mostrando que, como ya dijo Cicerón, <strong>en</strong><br />
piedad y <strong>en</strong> respeto, los <strong>romano</strong>s son los primeros:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 211-226]<br />
[...] Entre tanto, los teucros <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya<br />
no cesaban <strong>de</strong> llorar a Mis<strong>en</strong>o y r<strong>en</strong>dían a sus restos,<br />
ya incapaces <strong>de</strong> gratitud, el último tributo.<br />
Comi<strong>en</strong>zan levantando una gran pira con leña resinosa<br />
y con troncos <strong>de</strong> roble, y <strong>en</strong>tretej<strong>en</strong> <strong>de</strong> oscuro ramaje su costado.<br />
P<strong>la</strong>ntan <strong><strong>de</strong>l</strong>ante <strong>de</strong> el<strong>la</strong> fúnebres cipreses<br />
y <strong>en</strong>cima <strong>la</strong> <strong>de</strong>coran con sus fulg<strong>en</strong>tes armas.<br />
Unos cali<strong>en</strong>tan agua; borbotea a <strong>la</strong> lumbre <strong>en</strong> cal<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> bronce.<br />
Y <strong>la</strong>van y ung<strong>en</strong> el he<strong>la</strong>do cadáver.<br />
Prorrump<strong>en</strong> <strong>en</strong> gemidos y, vertidas <strong>la</strong>s lágrimas,<br />
colocan <strong>en</strong> un lecho los <strong>de</strong>spojos mortales y sobre ellos sus purpúreos vestidos,<br />
sus pr<strong>en</strong>das preferidas. Otros sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> el pesado féretro, m<strong>en</strong>ester doloroso,<br />
y, vuelto el rostro a un <strong>la</strong>do, aplican a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pira <strong>la</strong> antorcha<br />
según rito ancestral y queman <strong>la</strong>s ofr<strong>en</strong>das api<strong>la</strong>das, el inci<strong>en</strong>so,<br />
<strong>la</strong>s viandas y <strong>la</strong>s copas <strong><strong>de</strong>l</strong> aceite vertido. Cuando empiezan a caer <strong>la</strong>s c<strong>en</strong>izas,<br />
y <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ma se extingue, van <strong>la</strong>vando con vino lo que queda <strong>de</strong> sedi<strong>en</strong>tas pavesas.<br />
Nec minus interea Mis<strong>en</strong>um in litore Teucri<br />
flebant et cineri ingrato suprema ferebant.<br />
principio pinguem taedis et robore secto<br />
ing<strong>en</strong>tem struxere pyram, cui frondibus atris<br />
intexunt <strong>la</strong>tera et feralis ante cupressos<br />
constituunt, <strong>de</strong>corantque super fulg<strong>en</strong>tibus armis.<br />
pars calidos <strong>la</strong>tices et aëna undantia f<strong>la</strong>mmis<br />
expediunt, corpusque <strong>la</strong>vant frig<strong>en</strong>tis et unguunt.<br />
fit gemitus. tum membra toro <strong>de</strong>fleta reponunt<br />
purpureasque super vestis, ve<strong>la</strong>mina nota,<br />
coniunt. pars ing<strong>en</strong>ti subiere feretro,<br />
triste ministerium, et subiectam more par<strong>en</strong>tum<br />
aversi t<strong>en</strong>uere facem. congesta cremantur<br />
turea dona, dapes, fuso crateres olivo.<br />
postquam con<strong>la</strong>psi cineres et f<strong>la</strong>mma quievit,<br />
reliquias vino et bibu<strong>la</strong>m <strong>la</strong>vere favil<strong>la</strong>m,<br />
Otra muestra <strong>de</strong> los ritos, <strong>la</strong> constituye ―el altar <strong>de</strong> los nocturnos ritos‖ para que<br />
Eneas pue<strong>de</strong> reunirse con Anquises <strong>en</strong> el Averno:
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 251-254]<br />
Inaugura el altar <strong>de</strong> los nocturnos ritos <strong>en</strong> honra <strong><strong>de</strong>l</strong> monarca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estigia.<br />
Pone sobre <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mas los canales <strong>en</strong>teros <strong>de</strong> los toros<br />
y sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trañas, que van ardi<strong>en</strong>do, vierte pingüe aceite.<br />
tum Stiguo regi nocturnas incohat aras<br />
et solida imponit taurorum viscera f<strong>la</strong>mmis,<br />
pingue super oleum fund<strong>en</strong>s ard<strong>en</strong>tibus extis.<br />
43 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y, para ad<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el Averno, a don<strong>de</strong> fácilm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>trar, pero <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong> difícilm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> salir, Eneas necesitará una bu<strong>en</strong>a dosis <strong>de</strong> coraje:<br />
virtus, firmitas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 263]<br />
Ahora se ha <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ester, Eneas, <strong>de</strong> coraje, ahora <strong>de</strong> <strong>en</strong>tero pecho».<br />
nunc animis opus, A<strong>en</strong>ea, nunc pectore firmo.’<br />
Allí ve a una multitud a <strong>la</strong> que se le ha negado <strong>la</strong> sepultura y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que<br />
cuando vuelva a <strong>la</strong> superficie se <strong>la</strong> dará para que <strong>de</strong>scans<strong>en</strong> <strong>en</strong> paz. El<br />
sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to es muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> confirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas y <strong>la</strong> virtus <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
gran Eneas, l<strong>la</strong>mado por el <strong>de</strong>stino a gran<strong>de</strong>s obras, como Augusto:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 403-414]<br />
[...] El troyano Eneas,<br />
afamado por su piedad y su valor guerrero,<br />
baja al hondo <strong><strong>de</strong>l</strong> Érebo sombrío <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> su padre. Si no te mueve el alma<br />
el <strong>de</strong>chado <strong>de</strong> tal amor filial, reconoce a lo m<strong>en</strong>os este ramo».<br />
Le <strong>en</strong>seña el ramo oculto bajo el manto.<br />
Con esto se apacigua el hervor airado <strong>de</strong> su pecho.<br />
No se hab<strong>la</strong> más. Se asombra Caronte admirando el don sagrado,<br />
el ramo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino que no veía hacía tiempo y va virando <strong>la</strong> popa verdiazul<br />
y se acerca a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong>. En seguida echa fuera a <strong>la</strong>s almas<br />
que iban s<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los <strong>la</strong>rgos bancos, <strong>de</strong>ja libre <strong>la</strong> til<strong>la</strong><br />
y al punto acoge a bordo al corpul<strong>en</strong>to Eneas.<br />
Troianus A<strong>en</strong>eas, pietate insignis et armis,<br />
ad g<strong>en</strong>itorem imas Erebi <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dit ad umbras.<br />
si te nul<strong>la</strong> movet tantae pietatis imago,<br />
at ramum hunc’ (aperit ramum qui veste <strong>la</strong>tebat)<br />
‘agnoscas’. tumida ex ira tum corda residunt.<br />
nec plura his. ille admirans v<strong>en</strong>erabile donum<br />
fatalis virgae longo post tempore visum<br />
caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat.<br />
in<strong>de</strong> alias animas, quae per iuga longa se<strong>de</strong>bant,<br />
<strong>de</strong>turbat <strong>la</strong>xatque foros; simul accipit alveo<br />
ing<strong>en</strong>tem A<strong>en</strong>ean.<br />
Y <strong>en</strong> el texto que se va a reproducir a continuación, Eneas, el héroe humano,<br />
se justifica ante Dido por su partida, pues verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> amaba, pero el<br />
hado no le dio otra opción. Sin embargo, Dido, <strong>en</strong>carnando el tópico <strong><strong>de</strong>l</strong> durior<br />
saxis, no le prestó <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or at<strong>en</strong>ción, reuniéndose con su esposo.
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 450-476]<br />
Entre el<strong>la</strong>s iba <strong>la</strong> f<strong>en</strong>icia Dido vagando por un bosque espacioso<br />
con su herida abierta todavía. Así que el héroe troyano estuvo cerca <strong>de</strong> el<strong>la</strong><br />
y conoció su sombra ve<strong>la</strong>da <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s sombras,<br />
lo mismo que se ve o parece verse<br />
<strong>la</strong> luna nueva alzarse <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nubes, <strong>de</strong>jó correr <strong>la</strong>s lágrimas<br />
y su amor le habló así con dulce ac<strong>en</strong>to:<br />
«¡Infortunada Dido, con que era cierta <strong>la</strong> noticia<br />
que me había llegado <strong>de</strong> tu muerte,<br />
que te habías quitado <strong>la</strong> vida con <strong>la</strong> espada!<br />
¿He sido yo, ¡ay!, <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> esa muerte? Por los astros te lo juro,<br />
por los dioses <strong>de</strong> lo alto, por lo que hay <strong>de</strong> sagrado<br />
-si algo existe- <strong>en</strong> lo hondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />
contra mi voluntad, reina, <strong>de</strong>jé tus p<strong>la</strong>yas. El mandato divino que me obliga<br />
a caminar ahora por estas sombras,<br />
por <strong>en</strong>tre un abrojal hediondo <strong>en</strong> el abismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche,<br />
me forzó a someterme a su imperio. Mas no pu<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar<br />
que iba a causarte tan profundo dolor con mi partida.<br />
Detén el paso. No esquives mi mirada.<br />
¿De quién huyes? Es <strong>la</strong> vez última que me conce<strong>de</strong> el hado hab<strong>la</strong>r contigo».<br />
Así trataba Eneas <strong>de</strong> apaciguar <strong>la</strong> cólera <strong>de</strong> su alma y su torva mirada.<br />
El<strong>la</strong> le vuelve el rostro y manti<strong>en</strong>e los ojos c<strong>la</strong>vados <strong>en</strong> el suelo<br />
y no le mueve más toda su plática que a un duro pe<strong>de</strong>rnal o al mismo mármol<br />
<strong>de</strong> marpesia roca. Se aparta brusca al fin y se va huy<strong>en</strong>do hostil <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia<br />
y se acoge a <strong>la</strong> umbría <strong>en</strong> que Siqueo, su esposo <strong>de</strong> otro tiempo,<br />
comparte su ternura y con el mismo amor le correspon<strong>de</strong>.<br />
Eneas, no m<strong>en</strong>os ap<strong>en</strong>ado<br />
<strong>de</strong> su duro infortunio, <strong>la</strong> sigue <strong>la</strong>rgo trecho con <strong>la</strong> vista,<br />
bañada <strong>en</strong> l<strong>la</strong>nto y <strong>en</strong> piedad el alma.<br />
inter quas Pho<strong>en</strong>issa rec<strong>en</strong>s a vulnere Dido<br />
errabat silva in magna; quam Troius heros<br />
ut primum iuxta stetit agnovitque per umbras<br />
obscuram, qualem primo qui surgere m<strong>en</strong>se<br />
aut vi<strong>de</strong>t aut vidisse putat per nubi<strong>la</strong> Iunam,<br />
<strong>de</strong>misit <strong>la</strong>crimas dulcique adfatus amore est<br />
‘infelix Dido, verus mihi nuntius ergo<br />
v<strong>en</strong>erat exstintam ferroque extrema secutam?<br />
funeris heu tibi causa fui? per si<strong>de</strong>ra iuro,<br />
per superos et si qua fi<strong>de</strong>s tellure sub ima est,<br />
invitus, regina, tuo <strong>de</strong> litore cessi.<br />
sed me iussa <strong>de</strong>um, quae nunc has ire per umbras,<br />
per loca s<strong>en</strong>ta situ cogunt noctemque profundam,<br />
imperiis egere suis; nec cre<strong>de</strong>re quivi<br />
hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.<br />
siste gradum teque aspectu ne bustrahe nostro.<br />
quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est’.<br />
talibus A<strong>en</strong>eas ard<strong>en</strong>tem et torva tu<strong>en</strong>tem<br />
l<strong>en</strong>ibat dictis animum <strong>la</strong>crimasque ciebat.<br />
il<strong>la</strong> solo fixos oculos aversa t<strong>en</strong>ebat<br />
nec magis incepto vultum sermone movetur<br />
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.<br />
tan<strong>de</strong>m corripuit sese atque inimica refugit<br />
in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi<br />
respon<strong>de</strong>t curis aequatque Sychaeus amorem.<br />
nec minus A<strong>en</strong>eas casu concussus iniquo<br />
prosequitur <strong>la</strong>crimis longe et miseratur euntem.<br />
44 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG
45 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
La pietas se manifiesta también <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro VI, <strong>en</strong> el que se<br />
advierte <strong>de</strong> que es necesario ser justos y no mofarse <strong>de</strong> los dioses:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 618-619]<br />
[...] Y Flegias <strong>en</strong> su inm<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>sdicha<br />
advierte a todos atestiguando a voces <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sombras: «Escarm<strong>en</strong>tad <strong>en</strong> mí<br />
y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>d a ser justos y a no mofaros <strong>de</strong> los dioses».<br />
[...] Phlegyasque miserrimus omnis<br />
admonet et magna testatur voce per umbras:<br />
«discite iustitiam moniti et non temnere divos.»<br />
Y <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te citación constituye uno <strong>de</strong> los pasajes c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> y el<br />
motivo <strong>de</strong> su escritura, pues reúne todas <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s y valores <strong>de</strong> los <strong>romano</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, aunándolos con <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinastía Julia,<br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sacerdotes o jefes religiosos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> dinastía Silvia<br />
ejercerá el po<strong>de</strong>r real: pietas, fatum, virtus, auctoritas, constantia, dignitas,<br />
firmitas, gravitas, honestas, industria, officium, pati<strong>en</strong>tia, pax, severitas, spes,<br />
patria:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 756- 803]<br />
«Ahora v<strong>en</strong>, te haré ver qué gloria le reserva el porv<strong>en</strong>ir<br />
al linaje <strong>de</strong> Dárdano, qué traza <strong>de</strong> here<strong>de</strong>ros itálicos te aguardan<br />
y <strong>la</strong>s almas ilustres que han <strong>de</strong> llevar un día nuestro nombre.<br />
Te voy a reve<strong>la</strong>r tu <strong>de</strong>stino.<br />
Aquel jov<strong>en</strong>, ¿lo ves? –va apoyado <strong>en</strong> su <strong>la</strong>nza sin hierro-<br />
que <strong>la</strong> suerte ha emp<strong>la</strong>zado más cercano a <strong>la</strong> luz, será el primero<br />
<strong>en</strong> subir a <strong>la</strong>s auras <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura llevando ya mezc<strong>la</strong>da sangre itálica.<br />
Es Silvio, nombre albano, hijo tuyo postrero<br />
que te dará tu esposa Lavinia, don tardío,<br />
avanzada tu edad, y criará <strong>en</strong> los bosques, rey y padre <strong>de</strong> reyes.<br />
Nuestra raza por él mandará <strong>en</strong> Alba Longa.<br />
El que le sigue <strong>de</strong> cerca es Procas, gloria <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación troyana.<br />
Y Capis y Númitor, que r<strong>en</strong>ovará tu nombre, Silvio Eneas,<br />
excelso como tú por <strong>la</strong> piedad <strong>de</strong> su alma y por <strong>la</strong>s almas<br />
si llegara a ganar un día el trono <strong>de</strong> Alba.<br />
¡Qué mozos! ¡Míralos! ¡Cómo resalta <strong>en</strong> ellos su pujanza<br />
y cómo llevan sombreadas sus si<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cina cívica!<br />
Éstos te fundarán Nom<strong>en</strong>to, Gabios, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Fid<strong>en</strong>o<br />
y <strong>en</strong> lo alto <strong>de</strong> los montes alcarán el alcázar Co<strong>la</strong>tino<br />
y Pomecios y el castillo <strong>de</strong> Inuo y Bo<strong>la</strong> y Cora.<br />
Así se l<strong>la</strong>marán esas ciuda<strong>de</strong>s que hoy son tierra sin nombre.<br />
Mira también a aquél, Rómulo, hijo <strong>de</strong> Marte,<br />
que se unirá a su abuelo y seguirá a su <strong>la</strong>do,<br />
a qui<strong>en</strong> Ilia, su madre, dará vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> Asáraco.<br />
¿Ves cómo el doble airón se alza <strong>en</strong> su fr<strong>en</strong>te,<br />
y cómo le <strong>de</strong>signa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora con su emblema<br />
su padre para el mundo <strong>de</strong> allá arriba? ¡Mira, hijo, con su auspicio<br />
aquel<strong>la</strong> Roma ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá gloriosa su dominio a los lin<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra<br />
y su ánimo a <strong>la</strong> altura <strong><strong>de</strong>l</strong> Olimpo! Y cercará <strong>de</strong> un muro sus siete ciuda<strong><strong>de</strong>l</strong>as,<br />
gozosa con su prole <strong>de</strong> héroes.<br />
Tal <strong>la</strong> diosa <strong><strong>de</strong>l</strong> monte Berecinto recorre coronada<br />
<strong>de</strong> torres <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Frigia <strong>en</strong> su carroza, ufana <strong>de</strong> su prole <strong>de</strong> dioses,<br />
estrechando <strong>en</strong> sus brazos a ci<strong>en</strong> nietos, todos ellos divinos,<br />
todos ellos moradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> celeste altura. Ahora vuelve los ojos<br />
y contemp<strong>la</strong> a este pueblo, tus <strong>romano</strong>s. Éste es César, ésta es <strong>la</strong> numerosa
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Julo <strong>de</strong>stinada a subir a <strong>la</strong> región que cubre el ancho cielo.<br />
Éste es, éste el que vi<strong>en</strong>es oy<strong>en</strong>do tantas veces que te está prometido,<br />
Augusto César, <strong>de</strong> divino orig<strong>en</strong>, que fundará <strong>de</strong> nuevo <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> oro<br />
<strong>en</strong> los campos <strong><strong>de</strong>l</strong> Lacio <strong>en</strong> que Saturno reinó un día<br />
y ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá su imperio hasta los garamantes y los indios<br />
a <strong>la</strong> tierra que yace más allá <strong>de</strong> los astros, all<strong>en</strong><strong>de</strong> los caminos<br />
que <strong>en</strong> su curso <strong><strong>de</strong>l</strong> año el sol recorre, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> At<strong>la</strong>nte,<br />
el portador <strong><strong>de</strong>l</strong> cielo, hace girar <strong>en</strong> sus hombros <strong>la</strong> bóveda celeste<br />
tachonada <strong>de</strong> estrel<strong>la</strong>s ruti<strong>la</strong>ntes. Ya ahora ante su llegada empevorec<strong>en</strong><br />
oráculos divinos el reino <strong><strong>de</strong>l</strong> mar Caspio y <strong>la</strong> región <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>go Meotis.<br />
Los repliegues <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete bocas <strong><strong>de</strong>l</strong> Nilo se estremec<strong>en</strong> <strong>de</strong> terror.<br />
Ni Alci<strong>de</strong>s <strong>en</strong> verdad anduvo tantas tierras aun cuando su saeta<br />
c<strong>la</strong>vó <strong>en</strong> <strong>la</strong> cierva <strong>de</strong> los pies <strong>de</strong> bronce y <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> paz al bosque <strong>de</strong> Erimanto...»<br />
‘Nunc age, Dardaniam prolem quae <strong>de</strong>in<strong>de</strong> sequatur<br />
gloria, qui maneant Ita<strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te nepotes,<br />
inlustris animas nostrumque in nom<strong>en</strong> ituras,<br />
expediam dictis, et te tua fata docebo.<br />
ille, vi<strong>de</strong>s, pura iuv<strong>en</strong>is qui nititur hasta,<br />
proxima sorte t<strong>en</strong>et lucis loca, primus ad auras<br />
aetherias Italo commixtus sanguine surget,<br />
Silvius, Albanum nom<strong>en</strong>, tua postuma proles,<br />
quem tibi longaevo serum Lavinia coniunx<br />
educet silvis regem regumque par<strong>en</strong>tem,<br />
un<strong>de</strong> g<strong>en</strong>us Longa nostrum dominabitur Alba.<br />
proximus ille Procas, Troianae gloria g<strong>en</strong>tis,<br />
et Capys et Numitor et qui te nomine red<strong>de</strong>t<br />
Silvius A<strong>en</strong>eas, pariter pietate vel armis<br />
egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.<br />
qui iuv<strong>en</strong>es! quantas ost<strong>en</strong>tant, aspice, viris<br />
atque umbrata gerunt civili tempora quercu!<br />
hi tibi Nom<strong>en</strong>tum et Gabios urbemque Fid<strong>en</strong>am,<br />
hi Col<strong>la</strong>tinas impon<strong>en</strong>t montibus arces,<br />
Pometios Castrumque Inui Bo<strong>la</strong>mque Coramque.<br />
haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.<br />
quin et avo comitem sese Mavortius ad<strong>de</strong>t<br />
Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater<br />
educet. vid<strong>en</strong>, ut geminae stant vertice cristae<br />
et pater ipse suo superum iam signat honore?<br />
<strong>en</strong> huius, nate, auspiciis il<strong>la</strong> incluta Roma<br />
imperium terris, animos aequabit Olympo,<br />
septemque una sibi muro circumdabit arces,<br />
felix prole virum: qualis Berecyntia mater<br />
invehitur curru Phrygias turrita per urbes<br />
<strong>la</strong>eta <strong>de</strong>um partu, c<strong>en</strong>tum complexa nepotes,<br />
omnis caelico<strong>la</strong>s, omnis supera alta t<strong>en</strong><strong>en</strong>tis.<br />
huc geminas nun flecte acies, hanc aspice g<strong>en</strong>tem<br />
Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli<br />
prog<strong>en</strong>ies magnum caeli v<strong>en</strong>tura sub axem.<br />
hic vir, hic est, tibu quem promitti saepius audis,<br />
Augustus Caesar, divi g<strong>en</strong>us, aurea con<strong>de</strong>t<br />
saecu<strong>la</strong> qui rursus Latio regnata per arva<br />
Saturno quondam, super et Garamantas et Indos<br />
proferet imperiumf; iacet extra si<strong>de</strong>ra tellus,<br />
extra anni solisque vias, ubi caelifer At<strong>la</strong>s<br />
axem umero torquet stellis ard<strong>en</strong>tibus aptum.<br />
huius in adv<strong>en</strong>tum iam nunc et Caspia regna<br />
responsis horr<strong>en</strong>t divum et Maeotia tellus,<br />
et septemgemini turbant trepida ostia Nili.<br />
nec vero Alci<strong>de</strong>s tantum telluris obivit,<br />
46 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG
fixerit aeripe<strong>de</strong>m cervam licet, aut Erymanthi<br />
pacarit nemora [...]<br />
47 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Tanto como el anterior, este fragm<strong>en</strong>to es imprescindible para conocer <strong>la</strong><br />
misión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> (Romanus), como oposición a los <strong>de</strong>más pueblos (alii): ir<br />
rigi<strong>en</strong>do los pueblos, imponi<strong>en</strong>do leyes <strong>de</strong> paz, favoreci<strong>en</strong>do a los humil<strong>de</strong>s y<br />
combatir abati<strong>en</strong>do a los soberbios; a <strong>la</strong> vez hace un recuerdo emocionado al<br />
guerrero Marcelo y a su malogrado hijo <strong>de</strong> homónimo nombre, cuya madre era<br />
hermana <strong>de</strong> Augusto:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VI 847-862]<br />
Otros habrá –lo creo- que con rasgos más mórbidos esculpan<br />
bronces que espiran hálitos <strong>de</strong> vida y que saqu<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mármol rostros vivos,<br />
que sepan <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>la</strong>s causas y aciert<strong>en</strong> a trazar con su varil<strong>la</strong><br />
los giros <strong>en</strong> el cielo y anunci<strong>en</strong> <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los astros. Tú, <strong>romano</strong>,<br />
recuerda tu misión: ir rigi<strong>en</strong>do los pueblos con tu mando. Estas serán tus artes:<br />
imponer leyes <strong>de</strong> paz, conce<strong>de</strong>r tu favor a los humil<strong>de</strong>s<br />
y abatir combati<strong>en</strong>do a los soberbios ».<br />
Habló su padre Anquises así y ante el asombro <strong>de</strong> sus oy<strong>en</strong>tes añadió:<br />
«¡Mira cómo Marcelo se a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta, radiante con su espléndido trofeo,<br />
y se alza victorioso <strong>en</strong>tre todos los guerreros! Él cabalgando mant<strong>en</strong>drá el po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> Roma <strong>en</strong> un tumulto aso<strong>la</strong>dor; arrol<strong>la</strong>rá<br />
a los cartagineses y a los rebel<strong>de</strong>s galos y por tercera vez será él qui<strong>en</strong> cuelgue<br />
<strong>la</strong>s armas conquistadas <strong>en</strong> el templo <strong><strong>de</strong>l</strong> paterno Quirino».<br />
Vi<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tonces Eneas que iba con él un jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> extremada belleza<br />
y espl<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te armadura pero triste <strong>la</strong> fr<strong>en</strong>te,<br />
vuelto el rostro y los ojos hacia el suelo:<br />
excud<strong>en</strong>t alii spirantia mollius aera<br />
(credo equi<strong>de</strong>m), vivos duc<strong>en</strong>t <strong>de</strong> marmore vultus,<br />
orabunt causas melius, caelique meatus<br />
<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong>t radio et surg<strong>en</strong>tia si<strong>de</strong>ra dic<strong>en</strong>t:<br />
tu regere imperio populos, Romane, mem<strong>en</strong>to<br />
(hae tibi erunt artes), pacisque imponere morem,<br />
parcere suiectis et <strong>de</strong>bel<strong>la</strong>re superbos.‟<br />
Sic pater Anchises atque haec mirantibus addit:<br />
„aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis<br />
ingreditur victorque viros supereminet omnis.<br />
hic rem Romanam magno turbante tumultu<br />
sistet, eques sternet Po<strong>en</strong>os Gallumque rebellem,<br />
tertiaque arma patri susp<strong>en</strong><strong>de</strong>t capta Quirino.‟<br />
atque hic A<strong>en</strong>eas (una namque ire vi<strong>de</strong>bat<br />
egregium forma iuv<strong>en</strong>em et fulg<strong>en</strong>tibus armis,<br />
sed frons <strong>la</strong>eta parum et <strong>de</strong>iecto lumina vultu)<br />
En el Libro VII, Virgilio no aborda con <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> Homero el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
maga Circe, pues el primero le <strong>de</strong>dicó el Libro X <strong>de</strong> <strong>la</strong> Odisea y Virgilio ap<strong>en</strong>as<br />
unos versos como los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 10]<br />
Pasan cerca rasando <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> Circe,<br />
proxima Circaeae raduntur litora terrae,
48 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Vuelve a invocar Virgilio a <strong>la</strong> Musa —<strong>en</strong> este caso Érato, <strong>la</strong> musa protectora <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> lírica <strong>de</strong> carácter amatorio—, pues, una vez visitado el Ha<strong>de</strong>s, ha llegado el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fundar <strong>la</strong> historia nacional <strong>de</strong> Roma:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 37-44]<br />
¡Ea, ayúdame, Érato. Ahora voy a contar quiénes eran los reyes<br />
y los remotos hechos y el estado <strong>en</strong> que el antiguo Lacio se <strong>en</strong>contraba<br />
cuando por vez primera arribó con sus naves<br />
a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas ausonias un ejército extranjero.<br />
Y evocaré el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera lucha.<br />
Inspírale tú, diosa, a tu poeta. Contaré horr<strong>en</strong>das guerras,<br />
diré <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s, y los príncipes<br />
movidos por su misma soberbia hacia <strong>la</strong> muerte<br />
y <strong>la</strong>s tropas tirr<strong>en</strong>as y toda Hesperia congregada <strong>en</strong> armas.<br />
Se abre ante mí una historia <strong>de</strong> más vuelo, acometo una empresa mayor.<br />
Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum<br />
quis Latio antiquo fuerit status, adv<strong>en</strong>a c<strong>la</strong>ssem<br />
cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,<br />
expediam, et primae revocabo exordia pugnae.<br />
tu vatem, tu, diva, mone. dicam horrida bel<strong>la</strong>,<br />
dicam acies actosque animis in funera reges,<br />
Tyrrh<strong>en</strong>amque manum totamque sub armam coactam<br />
Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo,<br />
maius opus moveo.<br />
Pero un obstáculo no <strong>de</strong>spreciable es Turno, el prometido <strong>de</strong> Lavinia, <strong>la</strong> hija <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
rey Latino. Turno <strong>la</strong> ama, pero su amor no es posible, pues está escrito <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>stino que el<strong>la</strong> <strong>de</strong>berá ser <strong>la</strong> esposa <strong>de</strong> Eneas para darle el hijo que<br />
empezará <strong>la</strong> dinastía Silvia:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 55-58]<br />
Destacaba <strong>en</strong>tre todos el más hermoso <strong>de</strong> ellos, Turno,<br />
al<strong>en</strong>tado por su <strong>la</strong>rgo linaje, a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma esposa <strong><strong>de</strong>l</strong> rey<br />
se apresuraba con extraña ansiedad a t<strong>en</strong>erle por yerno.<br />
Mas diversos prodigios <strong>de</strong> los dioses, <strong>de</strong> aterrador presagio, lo estorbaban.<br />
[...] petit ante alios pulcherrimus omnis<br />
Turnus, avis atavisque pot<strong>en</strong>s, quem regia coniunx<br />
adiungi g<strong>en</strong>erum miro properabat amore;<br />
sed variis port<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>um terroribus obstant.<br />
Se produce por ello un hecho fantástico, <strong>en</strong> un lugar <strong>de</strong> transfiguración y<br />
místico como es el bosque; se refiere a <strong>la</strong> admonición <strong><strong>de</strong>l</strong> hado a Latino, para<br />
advertirlo <strong>de</strong> que no insista <strong>en</strong> casar a Lavinia con Turno:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 95-99]<br />
[...] De rep<strong>en</strong>te le llega<br />
esta voz <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo hondo <strong><strong>de</strong>l</strong> bosque:<br />
«No trates, hijo mío, <strong>de</strong> casar a tu hija con esposo <strong>la</strong>tino,<br />
ni t<strong>en</strong>gas fe <strong>en</strong> el tá<strong>la</strong>mo dispuesto.<br />
llegarán <strong>de</strong> fuera qui<strong>en</strong>es han <strong>de</strong> ser tus hijos,<br />
cuya sangre alzará nuestro nombre hasta los cielos.
[...] subita ex alto vox reddita luco est:<br />
‘ne pete conubiis nataam sociare Latinis,<br />
o mea prog<strong>en</strong>ies, tha<strong>la</strong>mis neu cre<strong>de</strong> paratis;<br />
externi v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t g<strong>en</strong>eri, qui sanguine nostrum<br />
nom<strong>en</strong> in astra ferant [...]<br />
49 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
El sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to es muy interesante, pues una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s señales que<br />
esperaba Eneas se ha cumplido: ya ha llegado a <strong>la</strong> tierra prometida, ésta es su<br />
Patria (patria, fatum, pietas, pax, fortuna):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 120-127]<br />
«¡Salve, tierra que el hado me t<strong>en</strong>ía reservada! Y vosotros también,<br />
¡salve, fieles p<strong>en</strong>ates <strong>de</strong> mi Troya! Éste es el para<strong>de</strong>ro.<br />
Aquí está nuestra patria. Mi padre Anquises<br />
-ahora lo recuerdo- me fió este secreto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino:<br />
-«Hijo, cuando llegado a ignotas p<strong>la</strong>yas, una vez consumidos los manjares,<br />
te fuerce el hambre a <strong>de</strong>vorar <strong>la</strong>s mesas,<br />
por cansado que te halles, espera <strong>en</strong>contrar allí morada,<br />
y no te olvi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> poner con tus manos los cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
y <strong>de</strong> montar sus muros <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa».<br />
‘salve fatis mihi <strong>de</strong>bita tellus<br />
vosque’ ait ‘o fidi Troiae salvete p<strong>en</strong>ates:<br />
hic domus, haec patria est. g<strong>en</strong>itor mihi talia namque<br />
(nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit:<br />
«cum te, nate, fames ignota ad litora vectum<br />
accisis coget dapibus consumere m<strong>en</strong>sas,<br />
tum sperare domos <strong>de</strong>fessus, ibique mem<strong>en</strong>to<br />
prima locare manu molirique aggere tecta».<br />
Y este texto muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución jurídica <strong><strong>de</strong>l</strong> hospitium, a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> que Latino le disp<strong>en</strong>sa a Eneas y sus hombres:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 202-204]<br />
no rechacéis nuestra hospitalidad y no <strong>de</strong>sconozcáis que los <strong>la</strong>tinos,<br />
el pueblo <strong>de</strong> Saturno, es justo no por fuerza ni por ley sino que se manti<strong>en</strong>e<br />
por propia voluntad fiel a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> su antiguo dios.<br />
ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos<br />
Saturni g<strong>en</strong>tem haud vinclo nec legibus aequam,<br />
sponte sua veterisque <strong>de</strong>i se more t<strong>en</strong><strong>en</strong>tem.<br />
Es <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to cuando el rey Latino cae <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que es Eneas el<br />
yerno que le vaticinaba el hado, (pietas, Bonus Ev<strong>en</strong>tus, <strong>la</strong>etitia):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 255-260]<br />
éste era el yerno aquel que le anunciaban<br />
los hados, proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un país extranjero,<br />
al que pre<strong>de</strong>stinaban a compartir el reino<br />
con el mismo po<strong>de</strong>r, el que t<strong>en</strong>dría <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia egregia por su valor,<br />
que había <strong>de</strong> adueñarse por <strong>la</strong> fuerza<br />
<strong>de</strong> todo el orbe. Al fin prorrumpe gozoso:<br />
«¡Que los dioses secund<strong>en</strong> mis propósitos y que cump<strong>la</strong>n su misma profecía!<br />
Se te dará, troyano, lo que anhe<strong>la</strong>s. No <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ño esos dones.
hunc illum fatis externa ab se<strong>de</strong> profectum<br />
port<strong>en</strong>di g<strong>en</strong>erum paribusque in regna vocari<br />
auspiciis, huic prog<strong>en</strong>iem virtute futuram<br />
egregiam et totum quae viribus occupet orbem.<br />
tan<strong>de</strong>m <strong>la</strong>etus ait: ‘di nostra incepta secund<strong>en</strong>t<br />
auguriumque suum! dabitur, Troiane, quod optas.<br />
50 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Prosigue Virgilio con una <strong>la</strong>udatio a Eneas y, por lo tanto, a Augusto (pax,<br />
concordia, humanitas, clem<strong>en</strong>tia, comitas, dignitas, firmitas, fortuna, honestas,<br />
iustitia, nobilitas, ops, patria, pietas, prud<strong>en</strong>tia, res publica, salus, securitas,<br />
spes, veritas, virtus):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 266-273]<br />
Para mí será pr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> paz el estrechar <strong>la</strong> mano a vuestro rey.<br />
Llevadle <strong>de</strong> mi parte este m<strong>en</strong>saje: t<strong>en</strong>go una hija a <strong>la</strong> que no me <strong>de</strong>jan<br />
que case con varón <strong>de</strong> nuestra raza los oráculos <strong><strong>de</strong>l</strong> santuario paterno<br />
ni incontables prodigios <strong>de</strong> los cielos; que ha <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ir un yerno<br />
<strong>de</strong> tierras extranjeras –tal <strong>de</strong>stino vaticinan al Lacio-,<br />
un yerno cuya sangre alzará nuestro nombre a <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s.<br />
Es ese mismo a qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>signa el hado, así lo creo, y si acierta <strong>en</strong> su augurio<br />
mi intuición, eso es lo que <strong>de</strong>seo».<br />
pars mihi pacis erit <strong>de</strong>xtram tetigisse tyranni.<br />
vos contra regi mea nunc mandata referte.<br />
est mihi nata, viro g<strong>en</strong>tis quam iungere nostrae<br />
non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo<br />
monstra sinunt; g<strong>en</strong>eros externis adfore ab oris,<br />
hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum<br />
nom<strong>en</strong> in astra ferant. hunc illum poscere fata<br />
et reor et, si quid veri m<strong>en</strong>s augurat, opto.’<br />
Y Turno, que <strong>en</strong> principio mostraba una actitud pacífica, es provocado por <strong>la</strong><br />
furia <strong>de</strong> Alecto, a través <strong>de</strong> Cálibe, <strong>la</strong> anciana criada <strong>de</strong> Juno. Cabe <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong><br />
este contexto, que ni <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> Turno ni <strong>la</strong> <strong>de</strong> Eneas eran<br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te beligerantes. Turno <strong>en</strong>loquece por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Alecto y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces busca <strong>la</strong>s armas y <strong>la</strong> guerra. Al pacífico Eneas es <strong>la</strong> visión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Tahalí <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte <strong>en</strong> el cuello <strong>de</strong> Turno lo que le hace per<strong>de</strong>r el s<strong>en</strong>tido y <strong>la</strong><br />
pietas para caer <strong>en</strong> un furor inclem<strong>en</strong>te. La guerra, pues, nos dice Virgilio,<br />
pervierte todo lo que <strong>de</strong> puro y bu<strong>en</strong>o hay <strong>en</strong> el ser humano. Nadie, ni el padre<br />
Eneas, se salva <strong>de</strong> estas consi<strong>de</strong>raciones:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 443-460]<br />
Tu tarea es cuidar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es y templos <strong>de</strong> los dioses.<br />
Que los hombres que son los que han <strong>de</strong> hacer <strong>la</strong> guerra<br />
se <strong>en</strong>cargu<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz».<br />
Cuando un súbito temblor se adueña <strong>de</strong> sus miembros. Quedan rígidos sus ojos.<br />
Tantas sierpes le silban a <strong>la</strong> Erinis, tan monstruosa apari<strong>en</strong>cia va cobrando.<br />
Entonces revolvi<strong>en</strong>do sus ojos l<strong>la</strong>meantes rechaza al mozo que vaci<strong>la</strong><br />
y que pugna por continuar hab<strong>la</strong>ndo. Dos sierpes se le erizan a Alecto<br />
<strong>en</strong>tre su cabellera y restal<strong>la</strong> su látigo y su boca espumante prorrumpe:<br />
«¡Pues bi<strong>en</strong>, aquí estoy yo, v<strong>en</strong>cida por los años,<br />
incapaz <strong>de</strong> atinar con <strong>la</strong> verdad,<br />
<strong>la</strong> anciana a que amedr<strong>en</strong>tan con presagios <strong>de</strong> guerras <strong>en</strong>tre reyes.<br />
Vuelve <strong>la</strong> vista aquí. V<strong>en</strong>go <strong>de</strong> don<strong>de</strong> moran mis horr<strong>en</strong>das hermanas.<br />
Porto guerras y muertes <strong>en</strong> mi mano».
Así dici<strong>en</strong>do arroja <strong>la</strong> antorcha contra Turno<br />
y su sombría lumbre <strong>en</strong>vuelta <strong>en</strong> humo se <strong>la</strong> c<strong>la</strong>va <strong>en</strong> el pecho.<br />
Un monstruoso pavor sobresalta su sueño. El sudor que le brota<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo va ca<strong>la</strong>ndo sus miembros y sus huesos.<br />
Armas pi<strong>de</strong> rugi<strong>en</strong>do <strong>en</strong>loquecido, busca armas por su lecho y por su cámara.<br />
cura tibi divum effigies et temp<strong>la</strong> tueri;<br />
bel<strong>la</strong> viri pacemque ger<strong>en</strong>t quis bel<strong>la</strong> ger<strong>en</strong>da.’<br />
Talibus Allecto dictis exarsit in iras.<br />
at iuv<strong>en</strong>i oranti subitus remor occupat artus,<br />
<strong>de</strong>riguere oculi: tot Eriys sibi<strong>la</strong>t hydris<br />
tantaque se facies aperit; tum f<strong>la</strong>mmea torqu<strong>en</strong>s<br />
lumina cunctantem et quaer<strong>en</strong>tem dicere plura<br />
reppulit, et geminos erexit crinibus anguis,<br />
verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore:<br />
‘<strong>en</strong> ego victa situ, quam veri effeta s<strong>en</strong>ectus<br />
arma inter regum falsa formidine ludit;<br />
respice ad haec: adsum dirarum ab se<strong>de</strong> sororum,<br />
bel<strong>la</strong> manu letumque gero.’<br />
sic effata facem iuv<strong>en</strong>i coniecit et atro<br />
lumine fumantis fixit sub pectore taedas.<br />
olli somnum ing<strong>en</strong>s rumpit pavor, ossaque et artus<br />
perfundit toto proruptus corpore sudor.<br />
arma am<strong>en</strong>s fremit, arma toro tectisque requirit:<br />
51 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Es significativo el fragm<strong>en</strong>to sigui<strong>en</strong>te, que alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> pax que Augusto<br />
inauguró cerrando con el<strong>la</strong> <strong>la</strong>s puertas <strong><strong>de</strong>l</strong> templo <strong>de</strong> Jano bifronte. A<strong>de</strong>más, se<br />
hace m<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> institución republicana <strong><strong>de</strong>l</strong> S<strong>en</strong>ado, vacía <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
época <strong>de</strong> Augusto, repuesta, pues, nominalm<strong>en</strong>te (pax, patria, mos maiorum):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 607-614]<br />
Hay dos puertas parejas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra –es así como <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>man-<br />
consagradas por culto rever<strong>en</strong>te y por terror <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>spiadado Marte.<br />
Están cerradas con ci<strong>en</strong> barras <strong>de</strong> bronce y con <strong>la</strong> firme soli<strong>de</strong>z <strong><strong>de</strong>l</strong> hierro.<br />
Jamás <strong>de</strong>ja el umbral su guardián Jano. Cuando toma el s<strong>en</strong>ado<br />
<strong>la</strong> irrevocable <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> guerra, ga<strong>la</strong>no con <strong>la</strong> trábea <strong>de</strong> Quirino,<br />
ceñida al modo <strong>de</strong> Gabios, abre el cónsul <strong>la</strong>s puertas rechinantes<br />
y da <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> guerra.<br />
sunt geminae Belli portae (sic nomine dicunt)<br />
religione sacrae et saevi formidine Martis;<br />
c<strong>en</strong>tum aerei c<strong>la</strong>udunt vectes aeternaque ferri<br />
robora, nec custos absistit limine Ianus:<br />
has, ubi certa se<strong>de</strong>t patribus s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia pugnae,<br />
ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino<br />
insignis reserat strid<strong>en</strong>tia limina consul,<br />
ipse vocat pugnas;<br />
Otra muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas vi<strong>en</strong>e referida <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to, pues qui<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>osprecia a los dioses nunca podrá alcanzar <strong>la</strong> gloria (<strong>la</strong> negleg<strong>en</strong>tia rompe<br />
<strong>la</strong> concordia, <strong>la</strong> pax, y aparece el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to armado, el bellum, que es<br />
contrario también a <strong>la</strong> virtus):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VII, 647-648]<br />
El primero <strong>en</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> guerra y armar sus escuadrones<br />
es el feroz Mez<strong>en</strong>cio –el <strong>de</strong> impío <strong>de</strong>sdén hacia los dioses-,
Primus init bellum Tyrr<strong>en</strong>is asper ab oris<br />
contemptor divum Mez<strong>en</strong>tius agminaque armat<br />
52 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Ya <strong>en</strong> el Libro VIII ti<strong>en</strong>e lugar <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, a pesar <strong>de</strong> que se<br />
constata que el <strong>de</strong>sfile bélico se produce <strong>en</strong> el Libro VII, <strong>en</strong> el que llega a<br />
participar <strong>la</strong> amazona Cami<strong>la</strong>, primorosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrita por Virgilio.<br />
Ciertam<strong>en</strong>te Virgilio pa<strong>de</strong>ció los rigores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras, que <strong>de</strong>spueb<strong>la</strong>n los<br />
campos —<strong>en</strong> su a<strong>la</strong>banza <strong>de</strong> <strong>la</strong> rusticitas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> simplicitas no pue<strong>de</strong> faltar un<br />
alegato contra <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pax:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 1-8]<br />
Ap<strong>en</strong>as alza Turno su estandarte <strong>de</strong> guerra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciuda<strong><strong>de</strong>l</strong>a <strong>la</strong>ur<strong>en</strong>tina<br />
y romp<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cornetas <strong>en</strong> ronco son y ap<strong>en</strong>as espolea sus briosos corceles<br />
y <strong>en</strong>trechoca el bronce <strong>de</strong> sus armas, cuando pierd<strong>en</strong><br />
los ánimos <strong>la</strong> paz y corri<strong>en</strong>do se agolpa<br />
y se conjura todo el Lacio y sus hombres se <strong>de</strong>satan <strong>en</strong> furia embravecidos.<br />
Sus primeros capitanes Mesapo y Uf<strong>en</strong>te y con ellos Mez<strong>en</strong>cio,<br />
el que <strong>de</strong>sprecia a los dioses,<br />
van allegando fuerzas <strong>de</strong> todos los contornos<br />
y <strong>de</strong>spueb<strong>la</strong>n <strong>de</strong> brazos sus di<strong>la</strong>tados campos.<br />
Vt belli signum Laur<strong>en</strong>ti Turnus ab arce<br />
extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,<br />
utque acris concussit equos utque impulit arma,<br />
extemplo turbati animi, simul omne tumultu<br />
coniurat trepido Latium saevitque iuv<strong>en</strong>tus<br />
effera. ductores primi Messapus et Vf<strong>en</strong>s<br />
contemptorque <strong>de</strong>um Mez<strong>en</strong>tius undique cogunt<br />
auxilia et <strong>la</strong>tos vastant cultoribus agros.<br />
Fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Roma fue el dios <strong><strong>de</strong>l</strong> ríoTíber, que da a<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a Eneas que va a <strong>en</strong>contrar ya su patria —lo hace a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
señales preestablecidas: <strong>la</strong> cerda b<strong>la</strong>nca y los treinta lechoncillos b<strong>la</strong>ncos, <strong>en</strong><br />
alusión, como hemos seña<strong>la</strong>do, a <strong>la</strong>s treinta ciuda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinas que Eneas <strong>de</strong>bía<br />
fundar:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 36-50]<br />
«¡Vástago <strong>de</strong> <strong>la</strong> estirpe <strong>de</strong> los dioses, que nos <strong>de</strong>vuelves <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Troya<br />
<strong>de</strong> manos <strong>en</strong>emigas, tú, custodio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pérgamo eterna,<br />
el esperado <strong><strong>de</strong>l</strong> so<strong>la</strong>r <strong>la</strong>ur<strong>en</strong>tino y los campos <strong><strong>de</strong>l</strong> Lacio,<br />
aquí ti<strong>en</strong>es <strong>la</strong> morada asignada, aquí están a seguro<br />
tus dioses hogareños! No te vayas. No te asuste <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> guerra.<br />
Todo el <strong>en</strong>ojo, todas <strong>la</strong>s iras <strong>de</strong> los dioses se han calmado.<br />
Ahora hal<strong>la</strong>rás t<strong>en</strong>dida –no pi<strong>en</strong>ses son quimeras<br />
que te suscita el sueño- al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong><br />
una cerda gigante con sus treinta lechoncillos que acaba <strong>de</strong> parir,<br />
acostada <strong>en</strong> el suelo, b<strong>la</strong>nca <strong>la</strong> madre,<br />
b<strong>la</strong>ncas también <strong>la</strong>s crías colgadas <strong>de</strong> sus ubres.<br />
Ése será el lugar <strong>de</strong> tu ciudad, ése el <strong>de</strong>scanso fijado a tus fatigas.<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> él, cuando gir<strong>en</strong> su curso tres <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, Ascanio ha <strong>de</strong> fundar<br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alba, <strong>de</strong> nombre esc<strong>la</strong>recido. Y no te vaticino cosas vanas.<br />
Ahora <strong>en</strong> pocas pa<strong>la</strong>bras te voy a <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar –ati<strong>en</strong><strong>de</strong>- con qué trazas<br />
vas a lograr v<strong>en</strong>cer los riesgos que te acechan.
‘O sate g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>um, Troianam ex hostibus urbem<br />
qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,<br />
exspectate solo Laur<strong>en</strong>ti arvisque Latinis,<br />
hic tibi certa domus, certi (ne absiste) p<strong>en</strong>ates;<br />
neu belli terrere minis; tumor omnis et irae<br />
concessere <strong>de</strong>um.<br />
iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,<br />
litoreis ing<strong>en</strong>s inv<strong>en</strong>ta sub ilicibus sus<br />
triginta capitum fetus <strong>en</strong>ixa iacebit,<br />
alba, solo recubans, albi circum ubera nati.<br />
[hic locus urbis erit, requies ea certa <strong>la</strong>borum,]<br />
ex quo ter d<strong>en</strong>is urbem re<strong>de</strong>untibus annis<br />
Ascanius c<strong>la</strong>ri con<strong>de</strong>t cognominis Albam.<br />
haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat<br />
expedias victor, paucis (adverte) docebo.<br />
53 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
A <strong>la</strong> vez, el dios <strong><strong>de</strong>l</strong> río Tíber advierte a Eneas que <strong>de</strong>be pacificar a Juno, <strong>en</strong> el<br />
más puro estilo anticipatorio virgiliano:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 56-64].<br />
[...] Asocia tú sus fuerzas con <strong>la</strong>s tuyas, traba alianza con ellos.<br />
Te guiaré yo mismo al hilo <strong>de</strong> mi oril<strong>la</strong>, río arriba, por que logres remando remontar <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te.<br />
¡Ea, hijo <strong>de</strong> una diosa,<br />
levántate y al punto <strong>en</strong> que comi<strong>en</strong>zan a ponerse <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s,<br />
ofrece tus plegarias a Juno <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>bida<br />
y ap<strong>la</strong>ca <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> su <strong>en</strong>ojo con votos suplicantes!<br />
A mí cuida <strong>de</strong> honrarme cuando triunfes. Soy el cerúleo Tíber,<br />
el río más amado <strong>de</strong> los cielos...<br />
hos castris adhibe socios et foe<strong>de</strong>ra iunge.<br />
ipse ego te ripis et recto flumine ducam,<br />
adversum remis superes subvectus ut amnem.<br />
surge age, nate <strong>de</strong>a, primisque cad<strong>en</strong>tibus astris<br />
Iunoni fer rite preces, iramque minasque<br />
supplicibus supera votis. mihi victor honorem<br />
persolves. ego sum pl<strong>en</strong>o quem flumine cernis<br />
string<strong>en</strong>tem ripas et pinguia culta secantem,<br />
caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.<br />
Y, con su re<strong>la</strong>to, remarca Virgilio que, antes <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cualquier acción, ya<br />
fuera <strong>de</strong> índole privada o pública, el <strong>romano</strong> <strong>de</strong>bía pedir <strong>la</strong> protección divina.<br />
Eneas, precisam<strong>en</strong>te, sacrifica <strong>la</strong> cerda y los lechoncillos <strong>en</strong> honor <strong>de</strong> Juno, <strong>la</strong><br />
diosa que se interpone <strong>en</strong> su camino:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 78]<br />
[...] Sólo te pido que me asistas<br />
y que hagas más pat<strong>en</strong>te tu presagio».<br />
adsis o tantum et propius tua numina firmes.’<br />
El rey Evandro y su único hijo, Pa<strong>la</strong>nte, compart<strong>en</strong> asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes con Eneas,<br />
pues todos son <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> troyano:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 131-133]<br />
Es mi valor y los santos oráculos divinos,
el orig<strong>en</strong> común <strong>de</strong> nuestros asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
y tu fama ext<strong>en</strong>dida por el mundo lo que me une contigo<br />
y me ha traído hasta aquí <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> grado<br />
sigui<strong>en</strong>do los <strong>de</strong>signios <strong>de</strong> los hados.<br />
sed me virtus et sancta oracu<strong>la</strong> divum<br />
cognatique patres, tua terris didita fama,<br />
coniunxere tibi et fatis egere vol<strong>en</strong>tem.<br />
54 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
La iuv<strong>en</strong>tus también es un valor, como <strong>la</strong> que posee el jov<strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte, que<br />
comparte también con qui<strong>en</strong> será su gran amigo, Eneas, <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s y los<br />
valores que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> al <strong>romano</strong> <strong>i<strong>de</strong>al</strong> (fi<strong>de</strong>s, firmitas, gravitas, industria, officium,<br />
patria, pax, provid<strong>en</strong>tia, ser<strong>en</strong>itas, spes, constantia, dignitas, disciplina y<br />
exemp<strong>la</strong>):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 150-151]<br />
Acepta <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que te doy y dame tú <strong>la</strong> tuya. T<strong>en</strong>emos corazones<br />
vali<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra, jóv<strong>en</strong>es animosos probados ya <strong>en</strong> los riesgos».<br />
accipe daque fi<strong>de</strong>m. sunt nobis fortia bello<br />
pectora, sunt animi et rebus spectata iuv<strong>en</strong>tus.’<br />
Se remarca el culto a Hércules <strong>en</strong> el fragm<strong>en</strong>to sigui<strong>en</strong>te, resaltado <strong>de</strong> modo<br />
simi<strong>la</strong>r por Tito Livio <strong>en</strong> su obra Ab urbe condita. Se opone <strong>la</strong> vera religio a <strong>la</strong><br />
vana supersitio:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 184-189]<br />
Satisfecha ya el hambre y ap<strong>la</strong>cado el apetito,<br />
el rey Evandro dice:<br />
«Este culto que todos los años celebramos con <strong>la</strong> ritual comida<br />
y este altar <strong>de</strong> tan alto valedor no nos lo ha impuesto vana superstición<br />
ni el <strong>de</strong>sprecio <strong>de</strong> los antiguos dioses.<br />
Lo observamos r<strong>en</strong>ovando con él, huésped troyano,<br />
los honores <strong>de</strong>bidos por habernos librado <strong>de</strong> un terrible peligro.<br />
Postquam exempta fames et amor compressus ed<strong>en</strong>di,<br />
rex Euandrus ait: ‘non haec sollemnia nobis,<br />
has ex more dapes, hanc tanti numinis aram<br />
vana superstitio veterumque ignara <strong>de</strong>orum<br />
imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis<br />
servati facimus meritosque novamus honores.<br />
En el sigui<strong>en</strong>te pasaje, se expone el mito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s. Es interesante porque<br />
Augusto int<strong>en</strong>tará recuperar los aurea saecu<strong>la</strong>. Aparec<strong>en</strong> estas<br />
consi<strong>de</strong>raciones y <strong>la</strong> constatación <strong>de</strong> que el furor bélico (belli rabies) junto al<br />
afán <strong>de</strong> poseer (amor hab<strong>en</strong>di) son el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Roma, <strong>en</strong><br />
una visión ética <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución histórica que es muy propia <strong>de</strong> los escritores<br />
<strong>romano</strong>s <strong>de</strong> época imperial:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 319-327]<br />
Primero fue Saturno el que llegó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el celeste Olimpo<br />
huy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas <strong>de</strong> Júpiter, <strong>de</strong>sterrado <strong><strong>de</strong>l</strong> reino que perdiera.<br />
Él fue qui<strong>en</strong> reunió a aquel<strong>la</strong> raza indómita dispersa por <strong>la</strong>s cimas <strong>de</strong> los montes<br />
y <strong>la</strong> sometió a leyes y él quiso que se l<strong>la</strong>mara Lacio,
ya que vivió seguro, oculto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vista <strong>en</strong> sus riberas.<br />
Floreció <strong>en</strong> su reinado <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> oro, así se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mó. En tan plácida paz<br />
gobernaba a sus pueblos, hasta que poco a poco, <strong>de</strong>sluci<strong>en</strong>do su brillo,<br />
surgió un tiempo peor y sobrevino el fr<strong>en</strong>esí guerrero y el afán <strong>de</strong> poseer.<br />
primus ab aetherio v<strong>en</strong>it Saturnus Olympo<br />
arma Iovis fugi<strong>en</strong>s et regnis exsul a<strong>de</strong>mptis.<br />
is g<strong>en</strong>us indocile ac dispersum montibus altis<br />
composuit legesque <strong>de</strong>dit, Latiumque vocari<br />
maluit, his quoniam <strong>la</strong>tuisset tutus in oris<br />
aurea quae perhib<strong>en</strong>t illo sub rege fuere<br />
saecu<strong>la</strong>: sic p<strong>la</strong>cida populos in pace regebat,<br />
<strong>de</strong>terior donec pau<strong>la</strong>tim ac <strong>de</strong>color aetas<br />
et belli rabies et amor successit hab<strong>en</strong>di.<br />
55 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
A continuación se hace una <strong>de</strong>scripción proléptica <strong>de</strong> lugares emblemáticos <strong>de</strong><br />
Roma, configurando su topografía mítica incluso antes <strong>de</strong> que existiera, mi<strong>la</strong>gro<br />
que es posible gracias al re<strong>la</strong>to virgiliano (<strong>la</strong> literatura ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> efecto, po<strong>de</strong>res<br />
absolutos):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 333-347]<br />
Y a mí, que <strong>de</strong>sterrado <strong>de</strong> mi patria iba <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> los lin<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> mar,<br />
<strong>la</strong> todopo<strong>de</strong>rosa fortuna y el <strong>de</strong>stino ineluctable me as<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> esta tierra<br />
a don<strong>de</strong> me acuciaron los trem<strong>en</strong>dos avisos <strong>de</strong> mi madre, <strong>la</strong> ninfa Carm<strong>en</strong>ta,<br />
sigui<strong>en</strong>do los oráculos <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo dios Apolo».<br />
Ap<strong>en</strong>as acabó <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r, a<strong><strong>de</strong>l</strong>antándose le <strong>en</strong>seña el altar y <strong>la</strong> puerta<br />
que los <strong>romano</strong>s l<strong>la</strong>man Carm<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje r<strong>en</strong>dido ya <strong>de</strong> antiguo<br />
a <strong>la</strong> ninfa Carm<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> adivina transmisora <strong><strong>de</strong>l</strong> hado,<br />
<strong>la</strong> que vaticinó primero <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> Eneas y su gloria a Pa<strong>la</strong>nteo.<br />
Y <strong>en</strong> seguida le <strong>en</strong>seña el bosque ing<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> emp<strong>la</strong>zó su albergue<br />
el intrépido Rómulo. Y al pie <strong>de</strong> húmeda roca le muestra el Lupercal,<br />
l<strong>la</strong>mado así como es uso <strong>en</strong> Arcadia l<strong>la</strong>mar a Pan Liceo.<br />
Y no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>rle el bosque <strong><strong>de</strong>l</strong> sagrado Argileto<br />
y pone por testigo <strong>de</strong> su inoc<strong>en</strong>cia al bosque<br />
y le cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> muerte que se dio a su huésped Argo.<br />
Y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí le lleva a <strong>la</strong> roca Tarpeya<br />
y al Capitolio [...]<br />
.<br />
me pulsum patria pe<strong>la</strong>gique extrema sequ<strong>en</strong>tem<br />
Fortuna omnipot<strong>en</strong>s et ineluctabile fatum<br />
his posuere locis, matrisque egere trem<strong>en</strong>da<br />
Carm<strong>en</strong>tis Nymphae monita et <strong>de</strong>us auctor Apollo.’<br />
Vix ea dicta, <strong>de</strong>hic progressus monstrat et aram<br />
et Carm<strong>en</strong>talem Romani nomine portam<br />
quam memorant, Nymphae priscum Carm<strong>en</strong>tis honorem,<br />
vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros<br />
A<strong>en</strong>eadas magnos et nobile Pal<strong>la</strong>nteum.<br />
hinc lucum ing<strong>en</strong>tem, quem Romulus acer asylum<br />
rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal<br />
Prrhasio dictum Panos <strong>de</strong> more Lycaei.<br />
nec non et sacri monstrat nemus Argileti<br />
testaturque locum et letum docet hospitis Argi.<br />
hinc ad Tarpeiam se<strong>de</strong>m et Capitolia ducit<br />
En <strong>la</strong> caracterización <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>romano</strong> auténtico, el m<strong>en</strong>osprecio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s riquezas era<br />
fundam<strong>en</strong>tal. Se le a<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> morigeración (simplicitas, frugalitas):
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 364-365]<br />
No du<strong>de</strong>s, huésped mío, <strong>en</strong> <strong>de</strong>spreciar los bi<strong>en</strong>es materiales<br />
y sabe hacerte digno <strong>de</strong> aquel dios. No te avergü<strong>en</strong>ce esta pobreza».<br />
au<strong>de</strong>, hospes, contemnere opes et te quoque dignum<br />
finge <strong>de</strong>o, revusque v<strong>en</strong>i non asper eg<strong>en</strong>is.’<br />
56 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y <strong>la</strong> disgresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fragua <strong>de</strong> Vulcano, esposo <strong>de</strong> V<strong>en</strong>us, <strong>en</strong> concreto, <strong>la</strong><br />
écfrasis <strong><strong>de</strong>l</strong> escudo fabricado por éste para Eneas, anticipa <strong>la</strong> futura gran<strong>de</strong>za<br />
<strong>de</strong> Roma y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong><strong>de</strong>l</strong> arte <strong>de</strong> Virgilio:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 381-383]<br />
Ahora ha p<strong>la</strong>ntado pie por mandato <strong>de</strong> Júpiter <strong>en</strong> <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> los rútulos.<br />
por eso yo que nunca lo he pedido, acudo a ti ahora <strong>en</strong> súplica<br />
y <strong>de</strong>mando <strong>de</strong> tu po<strong>de</strong>r divino, que v<strong>en</strong>ero, armas para mi hijo.<br />
nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:<br />
ergo ea<strong>de</strong>m supplex v<strong>en</strong>io et sanctum mini num<strong>en</strong><br />
arma rogo, g<strong>en</strong>etrix nato.<br />
El estoicismo, que propugna <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración y <strong>la</strong> calma feliz <strong>de</strong> los lugares<br />
simples y tranquilos —est modus in rebus / aurea mediocritas / beatus ille /<br />
locus amo<strong>en</strong>us—, se hace pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> morada <strong><strong>de</strong>l</strong> rey<br />
Evandro —cuya rusticitas y simplicitas se consi<strong>de</strong>ran gran<strong>de</strong>s valores:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 455-456]<br />
sobresaltan a Evandro <strong>en</strong> su humil<strong>de</strong> morada <strong>la</strong> vivificadora luz <strong><strong>de</strong>l</strong> día<br />
y los cantos matutinos <strong>en</strong> que romp<strong>en</strong> los pájaros <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su a<strong>la</strong>r.<br />
Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma<br />
et matutini volucrum sub culmine cantus.<br />
En <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos sigui<strong>en</strong>te, se manifiesta <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los<br />
mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> los exemp<strong>la</strong>, o espejos <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s, incluso <strong>en</strong><br />
el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> milicia. Se nos proporcionan, por lo tanto, algunos exemp<strong>la</strong> ad<br />
imitandum que nadie <strong>de</strong>bería m<strong>en</strong>oscabar.<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 511-517]<br />
Tú, <strong>en</strong> cambio, a qui<strong>en</strong> los hados favorec<strong>en</strong><br />
por tu edad y tu estirpe, a qui<strong>en</strong> l<strong>la</strong>man los dioses, acomete esta empresa,<br />
tú, el jefe más vali<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los teucros y los ítalos. Irá a<strong>de</strong>más contigo<br />
mi Pa<strong>la</strong>nte, mi esperanza y mi consuelo. ¡Que mirándose <strong>en</strong> tí apr<strong>en</strong>da a soportar<br />
<strong>la</strong> milicia, los trances y los duros trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra!<br />
tu, cuius et annis<br />
et g<strong>en</strong>eri fata indulg<strong>en</strong>t, quem numina poscunt,<br />
ingre<strong>de</strong>re, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.<br />
hunc tibi praeterea, spes et so<strong>la</strong>cia nostri,<br />
Pal<strong>la</strong>nta adiungam; sub te tolerare magistro<br />
militiam et grave Martis opus, tua cernere facta<br />
adsuescat, primis et te miretur ab annis.
57 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Vemos, pues, cómo a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> poema, y a través <strong>de</strong> personajes, situaciones<br />
o mom<strong>en</strong>tos diversos, se va configurando un retrato <strong>i<strong>de</strong>al</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano<br />
<strong>romano</strong>, <strong>en</strong> el ámbito privado y público. Así, <strong>en</strong> este otro fragm<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>staca<br />
<strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> culto doméstico y se subraya que el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas<br />
conduce al cultus, el cumplimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> ritual, que da alegría (<strong>la</strong>etitia) a cualquier<br />
hogar:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 541-544]<br />
En dici<strong>en</strong>do esto se alza <strong>de</strong> su alto asi<strong>en</strong>to. Empieza removi<strong>en</strong>do el altar<br />
don<strong>de</strong> duerme el fuego <strong>de</strong> Hércules.<br />
Después se acerca alegre al <strong>la</strong>r que honró <strong>la</strong> víspera<br />
y a los humil<strong>de</strong>s dioses <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa.<br />
Haec ubi dicta <strong>de</strong>dit, solio se tollit ab alto<br />
et primum Herculeis sopitas ignibus aras<br />
excitat, hesternunque <strong>la</strong>rem parvosque p<strong>en</strong>atis<br />
<strong>la</strong>etus adit;<br />
Y llega a continuación una esc<strong>en</strong>a emotiva <strong>de</strong> amor paternofilial. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>spedida <strong><strong>de</strong>l</strong> rey Evandro <strong>de</strong> su hijo Pa<strong>la</strong>nte. Este adiós resulta <strong>de</strong>finitivo,<br />
pues, gracias a <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> anticipación virgiliana, sabemos que el jov<strong>en</strong> va a<br />
t<strong>en</strong>er una mors immatura, es <strong>de</strong>cir, antes <strong>de</strong> tiempo, contra natura:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 572-584]<br />
Pero vosotros, po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura, y tú, Júpiter,<br />
egregio soberano <strong>de</strong> los dioses, t<strong>en</strong>ed piedad <strong>de</strong> este rey árca<strong>de</strong>,<br />
os lo pido, y escuchadme: si vuestra voluntad, si mis hados me guardan<br />
incólume a Pa<strong>la</strong>nte, si vivo nada más para volver a verle y juntarme con él,<br />
pido seguir vivi<strong>en</strong>do, consi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> soportar toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> pruebas.<br />
Pero si me am<strong>en</strong>azas, Fortuna,<br />
con un trance imposible <strong>de</strong> expresar con pa<strong>la</strong>bras,<br />
déjame ahora, ahora mismo cortar los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> esta odiosa vida,<br />
mi<strong>en</strong>tras aún mi ansiedad se vuelve a un <strong>la</strong>do y a otro,<br />
mi<strong>en</strong>tras aún mi esperanza no adivina el futuro,<br />
mi<strong>en</strong>tras a tí, mi mozo, el único y tardío gozo mío,<br />
te t<strong>en</strong>go <strong>en</strong>tre mis brazos, antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> nueva más cruel<br />
llegue a herir mis oídos». Estas pa<strong>la</strong>bras exha<strong>la</strong>ba el padre<br />
<strong>en</strong> el último adiós. Sus sirvi<strong>en</strong>tes lo retiran <strong>de</strong>smayado a su casa.<br />
at vos, o superi, et divum tu maxime rector<br />
Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis<br />
et patrias audite preces: si numina vestra<br />
incolumem Pal<strong>la</strong>nta mihi, si fata reservant,<br />
si visurus eum vivo et v<strong>en</strong>turus in unum:<br />
vitam oro, patior quemvis durare <strong>la</strong>borem.<br />
sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,<br />
nunc, nunc o liceat cru<strong><strong>de</strong>l</strong>em abrumpere vitam,<br />
dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri,<br />
dum te, care puer, mea so<strong>la</strong> et sera voluptas,<br />
complexu t<strong>en</strong>eo, gravior neu nuntius auris<br />
vulneret.’haec g<strong>en</strong>itor digressu dicta supremo<br />
fun<strong>de</strong>bat: famuli con<strong>la</strong>psum in tecta ferebant.<br />
Como antes se había anticipado, el escudo fraguado por Vulcano para Eneas<br />
reve<strong>la</strong> el futuro <strong>de</strong> Roma. En <strong>la</strong>s armas que Vulcano le había <strong>la</strong>brado por ord<strong>en</strong>
58 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
<strong>de</strong> V<strong>en</strong>us, su mujer, se hal<strong>la</strong>ba toda <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Eneas y todas sus<br />
victorias guerreras. En el ord<strong>en</strong> inverso, estaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Augusto hasta Eneas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 626-629]<br />
Pues el señor <strong><strong>de</strong>l</strong> fuego, que sabe <strong>de</strong> presagios <strong>de</strong> adivinos,<br />
a qui<strong>en</strong> no se le oculta el porv<strong>en</strong>ir, había <strong>la</strong>brado <strong>en</strong> él <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> Italia y los triunfos <strong>de</strong> Roma. Estaba allí toda <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> linaje <strong>de</strong> Ascanio y <strong>la</strong>s guerras que había sost<strong>en</strong>ido una por una.<br />
Illic res Ita<strong>la</strong>s Romanorumque triumphos<br />
haud vatum ignarus v<strong>en</strong>turique inscius aevi<br />
fecerat ignipot<strong>en</strong>s, illic g<strong>en</strong>us omne futurae<br />
stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bel<strong>la</strong>.<br />
Sigue Virgilio <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do el escudo; parece un paralelismo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> situación<br />
<strong>de</strong> Eneas, próximo a <strong>la</strong> guerra, y <strong>la</strong> que se repres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Actium,<br />
tan cercana al tiempo <strong>en</strong> el que escribió Virgilio. Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
Augusto, combate el S<strong>en</strong>ado y el pueblo, junto a sus P<strong>en</strong>ates y a los gran<strong>de</strong>s<br />
dioses :<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 675 ]<br />
[...] Podían verse <strong>en</strong> medio<br />
broncíneas naves <strong><strong>de</strong>l</strong> combate <strong>de</strong> Accio<br />
y hervir todo el Leucate <strong>en</strong> formación <strong>de</strong> guerra<br />
y los relumbres <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s.<br />
A un <strong>la</strong>do Augusto César lleva a Italia al combate, s<strong>en</strong>adores y pueblo<br />
con sus P<strong>en</strong>ates y sus gran<strong>de</strong>s dioses. Está <strong>en</strong> pie sobre lo alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> popa.<br />
Brota doble haz <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mas <strong>de</strong> sus radiantes si<strong>en</strong>es y sobre su cabeza<br />
resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ce <strong>la</strong> estrel<strong>la</strong> <strong>de</strong> su padre.<br />
in medio c<strong>la</strong>ssis aeratas, Actia bel<strong>la</strong>,<br />
cernere erat, totumque instructo Marte vi<strong>de</strong>res<br />
fervere Leucat<strong>en</strong> auroque effulgere fluctus.<br />
hinc Augustus ag<strong>en</strong>s Italos in proelia Caesr<br />
cum patribus populoque, p<strong>en</strong>atibus et magnis dis,<br />
stans celsa in puppi, geminas cui tempora f<strong>la</strong>mmas<br />
<strong>la</strong>eta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.<br />
Y sigue Virgilio <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do el escudo y a<strong>la</strong>bando simultáneam<strong>en</strong>te a Augusto<br />
<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes textos (exemp<strong>la</strong>, pietas, <strong>la</strong>etitia, clem<strong>en</strong>tia):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 714-723]<br />
Pero César Augusto, cruzando <strong>en</strong> su carroza<br />
el recinto <strong>de</strong> Roma con los honores <strong>de</strong> su triple triunfo<br />
les <strong>de</strong>dica su inmortal don votivo a los dioses <strong>de</strong> Italia<br />
y consagra por toda <strong>la</strong> ciudad<br />
tres c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> grandiosos templos. Estal<strong>la</strong>n <strong>de</strong> alegría,<br />
<strong>de</strong> festejos y vítores <strong>la</strong>s calles. En cada templo un coro <strong>de</strong> matronas,<br />
<strong>en</strong> todos sus altares, y ante ellos los novillos inmo<strong>la</strong>dos cubri<strong>en</strong>do el suelo.<br />
El mismo Augusto s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el umbral b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve <strong><strong>de</strong>l</strong> radiante Febo<br />
va mirando los dones <strong>de</strong> los pueblos y los cuelga <strong>de</strong> sus soberbias puertas.<br />
Pasan <strong>en</strong> <strong>la</strong>rga hilera los v<strong>en</strong>cidos, tan dispersos<br />
<strong>en</strong> su atu<strong>en</strong>do y sus armas como <strong>en</strong> su hab<strong>la</strong>.
at Caesar, triplici invectus Romana triunpho<br />
mo<strong>en</strong>ia, dis Italis votum immortale sacrabat,<br />
maxima ter c<strong>en</strong>tum totam <strong><strong>de</strong>l</strong>ubra per urbem.<br />
<strong>la</strong>etitia ludisque viae p<strong>la</strong>usuque fremebant;<br />
omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;<br />
ante aras terram caesi stravere iuv<strong>en</strong>ci.<br />
ipse sed<strong>en</strong>s niveo cand<strong>en</strong>tis limine Phoebi<br />
dona recognoscit populorum aptatque superbis<br />
postibus; incedunt victae longo ordine g<strong>en</strong>tes,<br />
quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.<br />
59 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En este texto, que continúa con <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong><strong>de</strong>l</strong> escudo fraguado por<br />
Vulcano, se instituye a Augusto como poseedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> gloria <strong>de</strong> sus antecesores<br />
y causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> gloria y los <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> sus nietos, como Eneas (por su<br />
auctoritas, su pietas y su virtus):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 729-731].<br />
Eneas asombrado contemp<strong>la</strong> estas esc<strong>en</strong>as <strong><strong>de</strong>l</strong> broquel <strong>de</strong> Vulcano, don materno.<br />
Desconoce los hechos, pero goza mirando <strong>la</strong>s figuras<br />
y carga a sus espaldas <strong>la</strong> gloria y los <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> sus nietos.<br />
Talia per clipeum Volcani, dona par<strong>en</strong>tis,<br />
miratur rerumque ignarus imagine gau<strong>de</strong>t<br />
attoll<strong>en</strong>s umero famamque et fata nepotum.<br />
Otro <strong>de</strong> los exemp<strong>la</strong> que <strong>de</strong>staca Virgilio es el <strong>de</strong> Catón:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 669-681]<br />
[...] Y aparte los justos y Catón,<br />
que les va dictando leyes.<br />
secretosque pios, his dantem iura Catonem.<br />
Ya <strong>en</strong> el Libro IX, <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> Turno por parte <strong>de</strong> Virgilio también es<br />
muy significativa. Es importante ir siguiéndo<strong>la</strong>, pues nos da <strong>la</strong> pista <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
antagonista <strong>de</strong> Eneas, por qui<strong>en</strong> Virgilio experim<strong>en</strong>tó una multitud <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>contrados. Turno está <strong>en</strong> un c<strong>la</strong>ro <strong><strong>de</strong>l</strong> bosque, <strong>en</strong> un lucus,<br />
lugar sagrado por excel<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> transfiguración mística, don<strong>de</strong> se produce a<br />
m<strong>en</strong>udo una hierofanía, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> divinidad. Son los dioses<br />
domésticos <strong>de</strong> Eneas, los antiguos dioses <strong>de</strong> los habitantes primitivos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Lacio, antepasados <strong>de</strong> Eneas, los que vuelv<strong>en</strong> al Lacio, y son ellos, y no los<br />
dioses mayores, los que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> Eneas e inhib<strong>en</strong> a Turno.<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 1-12]<br />
Mi<strong>en</strong>tras esto acaece a gran distancia , Juno <strong>la</strong> <strong>de</strong> Saturno<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cielo manda a Iris al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> ardoroso Turno.<br />
Estaba <strong>en</strong>tonces éste casualm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un valle sagrado<br />
<strong>en</strong> el c<strong>la</strong>ro <strong><strong>de</strong>l</strong> bosque <strong>de</strong>dicado a Pilumno, su asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
Y <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> Taumante con sus <strong>la</strong>bios <strong>de</strong> Rosa le habló así:<br />
«Turno, lo que ninguno <strong>de</strong> los dioses llegaría a atreverse a brindar a tu <strong>de</strong>seo,<br />
mira, el giro <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo te lo pone <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos sin pedírselo.<br />
Eneas ha <strong>de</strong>jado su recinto, sus hombres y su flota,<br />
y ha ido <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> Evandro a don<strong>de</strong> mora,<br />
a su reino <strong><strong>de</strong>l</strong> monte Pa<strong>la</strong>tino. Y no se ha cont<strong>en</strong>tado con esto.
Ha llegado a <strong>la</strong>s últimas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Córito y está armando unas bandas<br />
<strong>de</strong> campesinos lidios que ha <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>do <strong>en</strong> sus fi<strong>la</strong>s. ¿Por qué dudas?<br />
Es <strong>la</strong> ocasión. Pi<strong>de</strong> ya tus corceles y tu carro <strong>de</strong> guerra.<br />
Atque ea diversa p<strong>en</strong>itus dum parte geruntur,<br />
Irim <strong>de</strong> caelo misit Saturnia Iuno<br />
audacem ad Turnum. Iuco tum forte par<strong>en</strong>tis.<br />
Pilumni Turnus sacrata valle se<strong>de</strong>bat.<br />
ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:<br />
‘Turne, quod optanti divum promittere nemo<br />
au<strong>de</strong>ret, volv<strong>en</strong>da dies <strong>en</strong> attulit ultro.<br />
A<strong>en</strong>eas urbe et sociis et c<strong>la</strong>sse relicta<br />
sceptra Pa<strong>la</strong>tini se<strong>de</strong>mque petit Euandri.<br />
nec satis: extremas Corythi p<strong>en</strong>etravit ad urbes<br />
Lydorumque manum, collectos armat agrestis.<br />
quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus.<br />
60 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y, <strong>en</strong> el fragm<strong>en</strong>to citado a continuación, se produce <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> guerra<br />
ritual realizada por Turno, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua Roma se hacía por <strong>de</strong>signación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
colegio <strong>de</strong> los Feciales. Tito Livio insiste <strong>en</strong> esta institución y <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> pater patratus:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 51-55]<br />
<strong>de</strong> bermejo p<strong>en</strong>acho: «Mis jóv<strong>en</strong>es guerreros,<br />
¿hay alguno <strong>de</strong> vosotros que conmigo se a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante a atacar al <strong>en</strong>emigo?<br />
Mirad –prorrumpe-, y b<strong>la</strong>n<strong>de</strong> su jabalina<br />
y <strong>la</strong> dispara a <strong>la</strong>s auras. Y así inicia <strong>la</strong> lucha. Y erguido <strong>en</strong> su corcel<br />
avanza por el l<strong>la</strong>no. Le respond<strong>en</strong> con un c<strong>la</strong>mor los suyos<br />
y le sigu<strong>en</strong> con un rugido horr<strong>en</strong>do. [...]<br />
‘ecquis erit, mecum, iuv<strong>en</strong>es, qui primus in hostem-?<br />
<strong>en</strong>,’ ait et iaculum attorqu<strong>en</strong>s emittit in auras,<br />
principium pugnae, et campo sese arduus infert.<br />
c<strong>la</strong>morem excipiunt socii fremituque sequuntur<br />
horrisono, [...]<br />
En el sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to, se produce <strong>la</strong> segunda invocación a <strong>la</strong>s Musas, que<br />
ayudan a Virgilio a escribir. Aquí se nota hasta palpitar el corazón <strong>de</strong> Virgilio.<br />
También <strong>en</strong> <strong>la</strong> frase: ―Es una historia <strong>de</strong> los viejos tiempos, pero su fama<br />
durará por siempre‖:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 72-79]<br />
y él mismo <strong>en</strong>ar<strong>de</strong>cido empuña un pino <strong>en</strong> l<strong>la</strong>mas.<br />
Entonces sí que toda <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud se vuelca <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea.<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Turno les aguija; se arman <strong>de</strong> negras teas;<br />
han <strong>de</strong>spojado sus hogares;<br />
los tizones humeantes esparc<strong>en</strong> resp<strong>la</strong>ndores <strong>de</strong> pez<br />
y se alzan a los cielos l<strong>la</strong>maradas mezc<strong>la</strong>das <strong>de</strong> pavesas.<br />
¿Qué dios –<strong>de</strong>cidme, Musas- <strong>de</strong>svió <strong>de</strong> los teucros inc<strong>en</strong>dio tan atroz?<br />
¿Quién resguardó <strong>la</strong>s naves <strong>de</strong> tan voraces l<strong>la</strong>mas?<br />
Es una historia <strong>de</strong> los viejos tiempos, pero su fama durará por siempre.<br />
atque manum pinu f<strong>la</strong>granti fervidus implet.<br />
tum vero incumbunt (urget praes<strong>en</strong>tia Turni),<br />
atque omnis facibus pubes accingitur atris.<br />
diripuere focos: piceum fert fumida Ium<strong>en</strong>
taeda et commixtam Volcanus ad astra favil<strong>la</strong>m.<br />
Quis <strong>de</strong>us, o Musae, tam saeva inc<strong>en</strong>dia Teucris<br />
avertit? tantos ratibus quis <strong>de</strong>pulit ignis?<br />
dicite. prisca fi<strong>de</strong>s facto, sed fama per<strong>en</strong>nis.<br />
61 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Los paralelismos <strong>en</strong>tre Troya y Roma son constantes, pero ahora Roma será<br />
una Troya eterna, que v<strong>en</strong>cerá a <strong>la</strong> luz <strong><strong>de</strong>l</strong> día, sin estratagemas (gracias a <strong>la</strong><br />
virtus y <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Eneas y los suyos):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 148-153]<br />
No he <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ester contra los teucros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas forjadas<br />
por Vulcano ni un mil<strong>la</strong>r <strong>de</strong> navíos. Bi<strong>en</strong>, que todos los etruscos se apresur<strong>en</strong><br />
a aliarse con ellos. No teman a <strong>la</strong>s sombras <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche<br />
ni a aquel cobar<strong>de</strong> robo <strong><strong>de</strong>l</strong> Pa<strong>la</strong>dio,<br />
dando muerte a los guardas <strong><strong>de</strong>l</strong> alcázar. No vamos a <strong>en</strong>terrarnos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sima<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> vi<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> un caballo. A pl<strong>en</strong>a luz <strong><strong>de</strong>l</strong> día, a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> todos,<br />
estoy resuelto a ro<strong>de</strong>ar <strong>de</strong> fuego sus muros.<br />
non armis mihi Volcani, non mille carinis<br />
est opus in Teucros. addant se protinus omnes<br />
Etrusci socios. t<strong>en</strong>ebras et inertia furta<br />
[Pal<strong>la</strong>dii caesis summae custodibus arcis]<br />
ne timeant, nec equi caeca con<strong>de</strong>mur in alvo:<br />
luce pa<strong>la</strong>m certum est igni circumdare muros.<br />
Y, pese a que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Niso y Euríalo había sido anticipada con ocasión<br />
<strong>de</strong> los juegos <strong>en</strong> honor a Anquises, es ahora propiam<strong>en</strong>te cuando ti<strong>en</strong>e lugar<br />
su <strong>en</strong>trega, su sacrificio por su pueblo, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> institución romana <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>votio. Estamos ante una posible <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> un amor <strong>en</strong>tre los dos<br />
muchachos, uno <strong>de</strong> ellos prácticam<strong>en</strong>te un adolesc<strong>en</strong>te; <strong>de</strong> todas formas, su<br />
figura <strong>en</strong>carna <strong>la</strong> <strong>de</strong> una amistad y un compañerismo proverbiales. En el<br />
fragm<strong>en</strong>to aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas, <strong>la</strong> virtus, <strong>la</strong> firmitas y <strong>la</strong> gravitas y<br />
<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong><strong>de</strong>l</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortuna y el mos maiorum):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 176-193]<br />
T<strong>en</strong>ía <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada <strong>la</strong> guarda <strong>de</strong> una puerta Niso, guerrero intrépido,<br />
hijo <strong>de</strong> Hírtaco. El Ida caza<strong>de</strong>ro se lo había mandado por compañero a Eneas,<br />
raudo como era <strong>en</strong> disparar v<strong>en</strong>ablos y saetas vo<strong>la</strong>doras.<br />
Junto a él estaba allí su camarada Euríalo, el más bello <strong>en</strong>tre cuantos Enéadas<br />
vistieron armadura troyana. Ornaba todavía sus mejil<strong>la</strong>s intactas<br />
<strong>la</strong> flor <strong><strong>de</strong>l</strong> primer bozo adolesc<strong>en</strong>te. Uno y otro vivían con un alma.<br />
Juntos los dos corrían al combate 48 .<br />
Juntos también <strong>en</strong>tonces montaban guardia ante <strong>la</strong> misma puerta.<br />
Niso prorrumpe: «¿Son los dioses, Euríalo,<br />
los que infund<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestros corazones este ardor<br />
o cada uno hace un dios <strong>de</strong> su ardoroso <strong>de</strong>seo?<br />
Hace ya tiempo que me bulle <strong>en</strong> el alma<br />
un afán <strong>de</strong> luchar o empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r algo gran<strong>de</strong>.<br />
No me resigno a esta apacible calma.<br />
Tú ves qué confianza <strong>en</strong> su fortuna ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puesta los rútulos.<br />
Ap<strong>en</strong>as parpa<strong>de</strong>a alguna que otra luz.<br />
48 Como dice Echave-Sustaeta, Virgilio se inspira <strong>en</strong> <strong>la</strong> hazaña nocturna <strong>de</strong> Ulises y Diome<strong>de</strong>s, qui<strong>en</strong>es se internaron<br />
<strong>en</strong> el campam<strong>en</strong>to troyano para tomar los caballos <strong>de</strong> Reso. Sin embargo, lo que <strong>en</strong> Homero es un golpe <strong>de</strong> mano, <strong>en</strong><br />
Virgilio se torna <strong>en</strong> un “poema <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud y amistad” (pág. 295).
Re<strong>la</strong>jados por el sueño y el vino se han t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> bruces por el suelo.<br />
Reina el sil<strong>en</strong>cio a lo ancho y a lo <strong>la</strong>rgo. Oye lo que medito,<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que me acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te. Todos, pueblo y ancianos,<br />
pid<strong>en</strong> a gritos que se l<strong>la</strong>me a Eneas, que se le mand<strong>en</strong> m<strong>en</strong>sajeros<br />
con noticias precisas.<br />
Nisus erat portae custos, acerrimus armis,<br />
Hyrtaci<strong>de</strong>s, comitem A<strong>en</strong>eae quem miserat Ida<br />
v<strong>en</strong>atrix iaculo celerem levibusque sagittis;<br />
et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter<br />
non fuit A<strong>en</strong>eadum Troiana neque induit arma,<br />
ora puer prima signans intonsa iuv<strong>en</strong>ta.<br />
his amor unus erat pariterque in bel<strong>la</strong> ruebant:<br />
tum quoque communi portam statione t<strong>en</strong>ebant.<br />
Nisus ait: ‘dine hunc ardorem m<strong>en</strong>tibus addunt,<br />
Euryale, an sua cuique <strong>de</strong>us fit dira cupido?<br />
aut pugnam aut aliquid iamdudum inva<strong>de</strong>re magnum<br />
m<strong>en</strong>s agitat mihi, nec p<strong>la</strong>cida cont<strong>en</strong>ta quiete est.<br />
cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum:<br />
lumina rara micant, somno vinoque soluti<br />
procubuere, sil<strong>en</strong>t <strong>la</strong>te loca. percipe porro<br />
quid dubitem et quae nunc animo s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia surgat.<br />
A<strong>en</strong>ean acciri omnes, populusque patresque,<br />
exposcunt, mittique viros qui certa report<strong>en</strong>t,<br />
62 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pero <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> Niso y Euríalo acabó <strong>en</strong> fracaso estrepitoso, ya que este<br />
último se apo<strong>de</strong>ró no sólo <strong><strong>de</strong>l</strong> col<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Ramnete y <strong>de</strong> su Tahalí guarnecido <strong>de</strong><br />
bo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> oro, que había pert<strong>en</strong>ecido a <strong>la</strong> dinastía <strong>de</strong> Eneas y ahora volvía a <strong>la</strong><br />
familia <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, sino también <strong><strong>de</strong>l</strong> yelmo <strong>de</strong> Mesapo, que era verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
apropiarse <strong>de</strong> algo que no le pert<strong>en</strong>ecía. Fue el brillo <strong><strong>de</strong>l</strong> yelmo el que le <strong><strong>de</strong>l</strong>ató.<br />
Por el Tahalí <strong>de</strong> Ramnete y el yelmo <strong>de</strong> Mesapo murió el jov<strong>en</strong> e inexperto<br />
Euríalo y por lo tanto su comportami<strong>en</strong>to estuvo falto <strong>de</strong> clem<strong>en</strong>tia; por el<br />
Tahalí <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte, morirá Turno:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 373-374]<br />
[...] En <strong>la</strong> sombra translúcida <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche<br />
el yelmo <strong><strong>de</strong>l</strong>ató al imprud<strong>en</strong>te Euríalo; reverbera <strong>la</strong> lumbre <strong>de</strong> sus rayos.<br />
et galea Euryalum sublustri noctis in umbra<br />
prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.<br />
También morirá Niso, el jov<strong>en</strong> guerrero, pues al fin se <strong>de</strong>scubre y se<br />
autoinculpa, sin conseguir salvar <strong>la</strong> vida a su estimado Euríalo. A continuación,<br />
unos versos bellísimos <strong>en</strong> los que Virgilio nos hab<strong>la</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ellos dos,<br />
abordando también <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Augusto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinastía Julia, <strong><strong>de</strong>l</strong> pueblo<br />
<strong>de</strong> Roma y <strong>de</strong> su misión civilizadora:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 446-449]<br />
¡Pareja afortunada! Si algo pued<strong>en</strong> mis versos,<br />
ningún día borrará vuestros nombres<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> recuerdo <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo mi<strong>en</strong>tras more el linaje <strong>de</strong> Eneas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> firme roca <strong><strong>de</strong>l</strong> Capitolio<br />
y siga el Padre <strong>de</strong> Roma mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do su po<strong>de</strong>r.
Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,<br />
nul<strong>la</strong> dies umquam memori vos eximet aevo,<br />
dum domus A<strong>en</strong>eae Capitoli immobile saxum<br />
accolet imperiumque pater Romanus habebit.<br />
63 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Los guerreros partidarios <strong>de</strong> Eneas participan <strong>de</strong> su valor, <strong>de</strong> su misma virtus:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 468]<br />
Los t<strong>en</strong>aces Enéadas han montado su fr<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el costado izquierdo <strong>de</strong> los muros,<br />
A<strong>en</strong>ea<strong>de</strong> duri murorum in parte sinistra<br />
La madre <strong>de</strong> Euríalo se <strong>de</strong>svanece ante <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su hijo, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
que no se ha podido <strong>de</strong>spedir. Se aprovecha <strong>en</strong>tonces el mom<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> re<strong>la</strong>to<br />
para introducir <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrona Ianifica:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 473-478]<br />
Entre tanto <strong>la</strong> Fama a<strong>la</strong>da sevo<strong>la</strong>ndo por el medroso campam<strong>en</strong>to se precipita <strong>en</strong> él<br />
con <strong>la</strong> noticia y se filtra <strong>en</strong> los oídos <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> Euríalo.<br />
El calor abandona <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>turada;<br />
<strong>la</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra se le cae <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos y se le <strong>en</strong>redan <strong>la</strong>s ma<strong>de</strong>jas.<br />
Sale veloz <strong>la</strong> <strong>de</strong>sdichada. Prorrumpe <strong>en</strong> a<strong>la</strong>ridos <strong>de</strong> mujer,<br />
se mesa los cabellos, vue<strong>la</strong> al muro<br />
Interea pavidam volitans p<strong>en</strong>nata per urbem<br />
nuntia Fama ruit matrisque ad<strong>la</strong>bitur auris<br />
Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit,<br />
excussi manibus radii revolutaque p<strong>en</strong>sa.<br />
evo<strong>la</strong>t infelix et femineo ulutatu<br />
scissa comam muros am<strong>en</strong>s [...]<br />
Llega ahora una nueva solicitud <strong>de</strong> Virgilio a <strong>la</strong>s Musas. En <strong>la</strong> Ilíada <strong>de</strong> Homero<br />
también se alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Musa, pero ésta inspira temor:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 525]<br />
Vosotras, Musas, y tú, Calíope, os lo pido,<br />
inspirad mi canto...<br />
Vos, o Calliope, precor, aspirate can<strong>en</strong>ti<br />
A continuación se a<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> nuevo el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> aquel que, cont<strong>en</strong>tus parvo<br />
(―satisfecho con poca cosa‖), acomoda su exist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> rusticitas y <strong>la</strong><br />
simplicitas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 607-608]<br />
De mozos sufridores <strong>de</strong> trabajos, acostumbrados a pasar con poco<br />
o domeñan <strong>la</strong> tierra con rastrillos o cuartean baluartes <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra.<br />
at pati<strong>en</strong>s operum parvoque adsueta iuv<strong>en</strong>tus<br />
aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.
64 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
A propósito <strong>de</strong> Ascanio, dice Virgilio <strong>de</strong> él que nec te Tropia capit, pues él<br />
merece algo mayor, <strong>la</strong> gloria <strong>de</strong> ser el padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura estirpe romana<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 644]. Y a través <strong>de</strong> Apolo le hace saber que no <strong>de</strong>be<br />
exponerse <strong>de</strong> nuevo a un riesgo armado, pues pondría <strong>en</strong> peligro a toda su<br />
estirpe:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 649-656]<br />
Era Apolo ya <strong>en</strong> todo semejante al anciano, <strong>en</strong> <strong>la</strong> voz, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tez <strong><strong>de</strong>l</strong> rostro,<br />
<strong>en</strong> los cabellos canos, <strong>en</strong> el hórrido son <strong>de</strong> sus armas. Va al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ardoroso Julo y le dice: «Date por satisfecho, hijo <strong>de</strong> Eneas,<br />
con haber <strong>de</strong>rribado con tu flecha a Numano sin daño por tu parte.<br />
El gran Apolo te ha <strong>de</strong>parado esta primera gloria. No se si<strong>en</strong>te celoso<br />
<strong>de</strong> tus armas, que igua<strong>la</strong>n a <strong>la</strong>s suyas. En a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> pelear, muchacho».<br />
[...] ibat Apollo<br />
omnia longaevo similis vocemque coloremque<br />
et crinis albos et saeva sonoribus arma,<br />
atque his ard<strong>en</strong>tem dictis adfatur Iulum:<br />
‘sit satis, A<strong>en</strong>i<strong>de</strong>, telis impune Numanum<br />
oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus Apollo<br />
concedit <strong>la</strong>u<strong>de</strong>m et paribus non invi<strong>de</strong>t armis;<br />
cetera parce, puer, bello.’ [...]<br />
Muy importante es <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> aparición <strong><strong>de</strong>l</strong> dios Marte, que, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> ser el dios <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, también lo era <strong>de</strong> los sembrados y padre <strong>de</strong> Rómulo<br />
y Remo:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 717-723]<br />
Entonces Marte, el <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r guerrero,<br />
acreci<strong>en</strong>ta el coraje y <strong>la</strong> fuerza a los <strong>la</strong>tinos<br />
<strong>la</strong>ncinando su pecho con punzantes aguijones<br />
y azuza a <strong>la</strong> huida a los teucros, les apremia con sombrío terror.<br />
De todas partes acud<strong>en</strong> los <strong>la</strong>tinos, pues se les brinda <strong>la</strong> ocasión.<br />
Les arrebata el dios guerrero el alma.<br />
Pándaro cuando ve t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> tierra el cuerpo <strong>de</strong> su hermano<br />
y a qué <strong>la</strong>do se inclina <strong>la</strong> fortuna...<br />
Hic Mars armipot<strong>en</strong>s animum virisque Latinis<br />
addidit et stimulos acris sub pectore vertit,<br />
immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.<br />
undique conv<strong>en</strong>iunt, quoniam data copia pugnae,<br />
bel<strong>la</strong>torque animo <strong>de</strong>us incidit.<br />
Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit<br />
et quo sit fortuna loco, [...]<br />
El sigui<strong>en</strong>te texto muestra a Turno <strong>en</strong>furecido, que no ve que podría haber<br />
ganado <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> guerra; se ha cegado por su rabia, su ansia <strong>de</strong><br />
matanza y su furia ciega. La guerra, como el amor, convierte <strong>en</strong> caecus al que<br />
<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>ta. A<strong>de</strong>más, es <strong>de</strong>shonroso matar por <strong>la</strong> espalda:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 757-764]<br />
Y si <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to se le hubiera ocurrido al v<strong>en</strong>cedor<br />
hacer saltar <strong>la</strong>s barras <strong>de</strong> un golpe con sus manos<br />
y meter a los suyos por <strong>la</strong> puerta,
aquel día hubiese sido el último <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra y <strong><strong>de</strong>l</strong> pueblo <strong>de</strong> los dárdanos.<br />
Pero <strong>la</strong> rabia y el ansia <strong>de</strong> matanza que le ciega acucian al ataque<br />
el ánimo <strong>de</strong> Turno <strong>en</strong>furecido. Primero alcanza a Fáleris y a Giges,<br />
a éste <strong>de</strong>sjarretándole <strong>la</strong> corva. Después arrebatándoles <strong>la</strong>s <strong>la</strong>nzas,<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>caja <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda <strong>de</strong> los que huy<strong>en</strong>. Juno le presta fuerzas y coraje.<br />
et si continuo victorem ea cura subisset,<br />
rumpere c<strong>la</strong>ustra manu sociosque immittere portis,<br />
ultimus ille dies bello g<strong>en</strong>tique fuisset.<br />
sed furor ard<strong>en</strong>tem caedisque insana cupido<br />
egit in adversos.<br />
principio Phalerim et succiso poplite Gyg<strong>en</strong><br />
excipit, hinc raptas fugi<strong>en</strong>tibus ingerit hastas<br />
in tergus, Iuno viris animunque ministrat.<br />
65 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pero <strong>la</strong> diosa Juno —valedora <strong>de</strong> Turno 49 — ti<strong>en</strong>e que empezar a ce<strong>de</strong>r, pues<br />
Júpiter le conmina a ello. A<strong>de</strong>más, Eneas ha hecho por dos veces ya libaciones<br />
<strong>en</strong> su honor:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 801-807]<br />
Pero conc<strong>en</strong>tran ellos <strong>en</strong> seguida <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> todo el campam<strong>en</strong>to<br />
y <strong>la</strong> Saturnia Juno no se atreve a infundirle ya brios con que les haga fr<strong>en</strong>te.<br />
Pues Júpiter <strong>de</strong> lo alto <strong>de</strong> los cielos ha hecho bajar a Iris con órd<strong>en</strong>es severas<br />
para su hermana <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que no se aleje Turno<br />
<strong>de</strong> los altos baluartes <strong>de</strong> los teucros. Por eso ya el guerrero no es capaz<br />
<strong>de</strong> valerse como antes con su escudo ni con su diestra;<br />
sed manus e castris propere coit omnis in unum<br />
nec contra viris au<strong>de</strong>t Saturnia Iuno<br />
sufficere; aëriam caelo nam Iuppiter Irim<br />
<strong>de</strong>misit germanae haud mollia iussa fer<strong>en</strong>tem,<br />
ni Turnus cedat Teucrorum mo<strong>en</strong>ibus altis.<br />
ergo nec clipeo iuv<strong>en</strong>is subsistere tantum<br />
nec <strong>de</strong>xtra valet, [...]<br />
En el Libro X se muestra que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los dioses <strong>en</strong> los asuntos<br />
terr<strong>en</strong>ales es algo <strong>de</strong> importancia capital <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> épica nacional romana: no<br />
<strong>en</strong> vano Júpiter es señor <strong>de</strong> los dioses, pero también rey <strong>de</strong> los humanos.<br />
Virgilio anuncia a través <strong>de</strong> sus personajes que <strong>la</strong> guerra es algo horr<strong>en</strong>do y es<br />
el terror una <strong>de</strong> sus causas. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to anticipa a un tiempo <strong>la</strong><br />
invasión <strong>de</strong> Italia por Aníbal y <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong>tre los partidarios <strong>de</strong> Turno y los <strong>de</strong><br />
Eneas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 1-11]<br />
Entre tanto se abr<strong>en</strong> <strong>de</strong> par <strong>en</strong> par <strong>la</strong>s puertas <strong><strong>de</strong>l</strong> Olimpo omnipot<strong>en</strong>te<br />
y el señor <strong>de</strong> los dioses y el rey <strong>de</strong> los humanos convoca una asamblea<br />
<strong>en</strong> su solio <strong>de</strong> estrel<strong>la</strong>s. Des<strong>de</strong> su altura avista todo el haz <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />
el campam<strong>en</strong>to dárdano y los pueblos <strong>la</strong>tinos. Y van tomando asi<strong>en</strong>to<br />
los dioses <strong>en</strong> su sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> dos puertas. El rey comi<strong>en</strong>za así:<br />
«Moradores egregios <strong>de</strong> los cielos, ¿por qué cambiáis <strong>de</strong> parecer<br />
y disputáis con tanto <strong>en</strong>cono? Había yo prohibido que Italia se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tara<br />
<strong>en</strong> guerra con los teucros. ¿Qué conti<strong>en</strong>da es, pues,<br />
ésta <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> mis órd<strong>en</strong>es?<br />
49 A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> hermana <strong>de</strong> Turno, Juturna, también semidiosa.
¿Qué terror ha impulsado a unos y a otros<br />
a arrojarse a <strong>la</strong>s armas y a acosarse espada <strong>en</strong> mano?<br />
A su hora llegará el tiempo conv<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra,»<br />
Panditur interea domus omnipot<strong>en</strong>tis Olympi<br />
conciliumque vocat divum pater atque hominum rex<br />
si<strong>de</strong>ream in se<strong>de</strong>m, terras un<strong>de</strong> arduus omnis<br />
castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.<br />
considunt tectis bipat<strong>en</strong>tibus, incipit ipse:<br />
‘caelico<strong>la</strong>e magni, quianam s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tia vobis<br />
versa retro tantumque animis certatis iniquis?<br />
abnueram bello Italiam concurrere Teucris.<br />
quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos<br />
aut hos arma sequi ferrumque <strong>la</strong>cessere suasit?<br />
adv<strong>en</strong>iet iustum pugnae, [...]<br />
66 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Los troyanos han ido sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s respuestas que les daban los dioses <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s alturas y <strong>la</strong>s almas <strong>de</strong> los muertos; no han sido libres para elegir. Pero <strong>la</strong><br />
diosa V<strong>en</strong>us, v<strong>en</strong>za qui<strong>en</strong> v<strong>en</strong>za, <strong>de</strong>sea proteger a su nieto Ascanio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
―horr<strong>en</strong>da batal<strong>la</strong>‖. De este modo Virgilio se manifiesta como un pacifista avant<br />
<strong>la</strong> lettre:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 42-50]<br />
No me mueve interés <strong>de</strong> dominio. T<strong>en</strong>ía puesta<br />
mi esperanza <strong>en</strong> ello mi<strong>en</strong>tras me fue propicia <strong>la</strong> fortuna.<br />
Que v<strong>en</strong>zan los que tú quieres que v<strong>en</strong>zan.<br />
Si no hay región que tu ins<strong>en</strong>sible esposa les conceda a los teucros,<br />
padre, te lo suplico por <strong>la</strong>s columnas <strong>de</strong> humo <strong>de</strong> <strong>la</strong> arrasada Troya,<br />
déjame que retire salvo a Ascanio <strong><strong>de</strong>l</strong> combate,<br />
que mi nieto pueda seguir vivi<strong>en</strong>do.<br />
Paso, sí, porque Eneas vague zaran<strong>de</strong>ado por el vaivén <strong>de</strong> ignotas o<strong>la</strong>s<br />
y siga el <strong>de</strong>rrotero que quiera seña<strong>la</strong>rle <strong>la</strong> fortuna, pero a ese niño<br />
déjame que lo ampare y lo recobre <strong>de</strong> <strong>la</strong> horr<strong>en</strong>da batal<strong>la</strong>.<br />
nil super imperio moveor; speravimus ista,<br />
dum fortuna fuit; vincant, quos vincere mavis.<br />
si nul<strong>la</strong> est regio Teucris quam <strong>de</strong>t tua coniunx<br />
dura, per eversae, g<strong>en</strong>itor, fumantia Troiae<br />
excidia obtestor: liceat dimittere ab armis<br />
incolum<strong>en</strong> Ascanium, liceat superesse nepotem.<br />
A<strong>en</strong>eas sane ignotis iactetur in undis<br />
et quacumque viam <strong>de</strong><strong>de</strong>rit Fortuna sequatur:<br />
hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae.<br />
Y el sigui<strong>en</strong>te texto es c<strong>la</strong>ve para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el fatum o los fata son<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los mismos dioses, están incluso por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> ellos;<br />
Júpiter se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra y serán <strong>la</strong>s obras piadosas<br />
<strong>de</strong> Turno y Eneas <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>cidirán quién prevalezca <strong>en</strong> <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da (fortuna,<br />
fatum, spes, virtus, pietas):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 105-113]<br />
Ya que no es dado concertar alianza <strong>en</strong>tre ausonios y teucros<br />
ni que vuestra discordia t<strong>en</strong>ga fin, pues bi<strong>en</strong>, sea cual fuere <strong>la</strong> fortuna<br />
que hoy asiste a cada cual o <strong>la</strong> esperanza que cada cual persigue,<br />
el troyano y el rútulo, tanto da, para mí serán iguales, lo mismo si el asedio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> campam<strong>en</strong>to teucro obe<strong>de</strong>ce a <strong>de</strong>signio <strong>de</strong> los hados <strong>de</strong> Italia
que si se <strong>de</strong>be a algún funesto error troyano o a un oráculo <strong>en</strong>emigo.<br />
Y no absuelvo a los rútulos. Sus propias obras <strong>de</strong>pararán a cada cual<br />
su infortunio o su triunfo. Júpiter es un rey igual para con todos.<br />
Se abrirán los hados su camino».<br />
quandoqui<strong>de</strong>m Ausonios coniungi foe<strong>de</strong>re Teucris<br />
haud licitum, nec vestra capit discordia finem,<br />
quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,<br />
Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo,<br />
seu fatis Italum castra obsidione t<strong>en</strong><strong>en</strong>tur<br />
sive errore malo Troiae monitisque sinistris.<br />
nec Rutulos solvo. sua cuique exorsa <strong>la</strong>borem<br />
fortunamque fer<strong>en</strong>t. rex Iuppiter omnibus i<strong>de</strong>m.<br />
fata viam inv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>t.’ [...]<br />
67 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En el fragm<strong>en</strong>to sigui<strong>en</strong>te, se narra cómo Eneas va <strong>en</strong> socorro <strong>de</strong> los suyos,<br />
con el jov<strong>en</strong> e inexperto Pa<strong>la</strong>nte; el amor a Ascanio, transpuesto <strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte,<br />
hará a Eneas <strong>de</strong>cidir el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra: acabar con <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Turno. De<br />
nuevo se pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspiración a <strong>la</strong>s Musas por parte <strong>de</strong> Virgilio, pues su obra era<br />
una empresa magna, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> Augusto, su estirpe y su tarea<br />
conquistadora y pacificadora:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 159-165]<br />
Está s<strong>en</strong>tado allí el egregio Eneas<br />
y da vueltas y vueltas consigo mismo al giro <strong>de</strong> azares <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra.<br />
Y Pa<strong>la</strong>nte a su izquierda, pegado a su costado, unas veces le pregunta<br />
cuáles son <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s que guían su curso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s sombras <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche,<br />
otras cuánto ha sufrido <strong>en</strong> tierra y mar.<br />
¡Diosas!, abridme ahora el Helicón, inspiradme vuestro hálito<br />
para cantar qué tropas acompañan a Eneas <strong>en</strong> esta travesía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> costa etrusca,<br />
y han armado sus naves y ahora van avanzando sobre el ponto.<br />
hic magnus se<strong>de</strong>t A<strong>en</strong>eas secumque volutat<br />
ev<strong>en</strong>tus belli varios, Pal<strong>la</strong>sque sinistro<br />
adfixus <strong>la</strong>teri iam quaerit si<strong>de</strong>ra, opacae<br />
noctis iter, iam quae passus terraque marique.<br />
Pandite nunc Helicona, <strong>de</strong>ae, cantusque movete,<br />
quae manus interea Tuscis comitetur ab oris<br />
A<strong>en</strong>ean armetque rates pe<strong>la</strong>goque vehatur.<br />
Todo el poema rezuma advert<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Virgilio <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 178]<br />
Acucia mil guerreros <strong>en</strong> prieta formación <strong>de</strong> hórridas <strong>la</strong>nzas.<br />
mille rapit d<strong>en</strong>sos acie atque horr<strong>en</strong>tibus hastis.<br />
Ahora hab<strong>la</strong> Virgilio <strong>de</strong> Mantua, su tierra, como ―<strong>la</strong> bi<strong>en</strong> dotada <strong>de</strong><br />
asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes‖:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 200-201]<br />
el que te ha dado Mantua con tus muros, el nombre <strong>de</strong> tu madre,<br />
Mantua, <strong>la</strong> bi<strong>en</strong> dotada <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, pero no todos ellos <strong>de</strong> un linaje,<br />
qui muros matrisque <strong>de</strong>dit tibi, Mantua, nom<strong>en</strong>,
Mantua, dives avis, sed non g<strong>en</strong>us omnibus unum:<br />
68 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En otro ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> cosas, son <strong>la</strong>s naves <strong>de</strong> Eneas <strong>la</strong>s que, <strong>de</strong>bido a su carácter<br />
sagrado —por proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> pinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña sagrada <strong><strong>de</strong>l</strong> monte Ida—,<br />
sufr<strong>en</strong> una transfiguración y se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> ninfas marinas; el<strong>la</strong>s le avisan <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
peligro que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los suyos:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 228-231]<br />
Y hab<strong>la</strong> así con Eneas, que lo ignoraba todo:<br />
«Pero, ¿ve<strong>la</strong>s tú, Eneas, vástago divino?<br />
Ve<strong>la</strong> y suelta <strong>la</strong>s jarcias a <strong>la</strong>s lonas. Somos tus naves, pinos un día<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cumbre sagrada <strong><strong>de</strong>l</strong> monte Ida, ahora ninfas marinas.<br />
Cuando el rútulo traidor nos acosaba a hierro y fuego<br />
tum sic ignarum adloquitur: ‘vigi<strong>la</strong>sne, <strong>de</strong>um g<strong>en</strong>s,<br />
A<strong>en</strong>ea? vigi<strong>la</strong> et velis immitte rud<strong>en</strong>tis.<br />
nos sumus, Idaeae sacro <strong>de</strong> vertice pinus,<br />
nunc pe<strong>la</strong>gi nymphae, c<strong>la</strong>ssis tua. perfidus ut nos<br />
praecipitis ferro Rutulus f<strong>la</strong>mmaque premebat,<br />
Y ahora es Eneas qui<strong>en</strong> invoca a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> los dioses, a Cibeles, <strong>la</strong> Magna<br />
Mater <strong><strong>de</strong>l</strong> monte <strong>de</strong> Ida, <strong>en</strong> un c<strong>la</strong>ro acto <strong>de</strong> pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 252-255. Pág. 336].<br />
«¡Al<strong>en</strong>tadora madre <strong><strong>de</strong>l</strong> Ida y <strong>de</strong> los dioses, que pones tus amores <strong>en</strong> Díndima,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s torreadas y <strong>en</strong> el par <strong>de</strong> leones uncidos a tu carro,<br />
sé mi guía <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha, da presto cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bido a tu presagio,<br />
asiste, diosa, favorable a los frigios!»<br />
‘alma par<strong>en</strong>s Idaea <strong>de</strong>um, cui Dindyma cordi<br />
turrigeraeque urbes biiugique ad fr<strong>en</strong>a leones,<br />
tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques<br />
augurium Phrygibusque adsis pe<strong>de</strong>, diva, secundo.’<br />
Eneas reaviva su coraje al saber que su hijo está <strong>en</strong> peligro (spes, virtus,<br />
pietas):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 263]<br />
Su esperanza recobrada reaviva su coraje...<br />
[...] spes addita suscitat iras,<br />
Pero antes <strong>de</strong> que llegue el socorro <strong>de</strong>seado <strong>de</strong> Eneas, los hombres <strong>de</strong><br />
Evandro y Pa<strong>la</strong>nte que resist<strong>en</strong> el asedio se int<strong>en</strong>tan hacer fuertes, p<strong>en</strong>sando<br />
que no son dioses los que les atacan, sino hombres como ellos. A<strong>de</strong>más, ¿qué<br />
salida les queda? (pietas, virtus, spes, pax, patria, dignitas, auctoritas,<br />
clem<strong>en</strong>tia):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 370-378. Pág. 340].<br />
por el nombre <strong>de</strong> vuestro rey Evandro,<br />
por <strong>la</strong>s guerras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que habéis salido v<strong>en</strong>cedores,<br />
por mi esperanza, que ahora aspira a emu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s glorias <strong>de</strong> mi padre,
no pongáis fe <strong>en</strong> <strong>la</strong> huida. A hierro hemos <strong>de</strong> abrirnos camino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>en</strong>emigas.<br />
Don<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> columna <strong>de</strong> guerreros acosa más espesa,<br />
allí es don<strong>de</strong> <strong>la</strong> gloria <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria os rec<strong>la</strong>ma<br />
y rec<strong>la</strong>ma a Pa<strong>la</strong>nte, vuestro jefe. No nos atacan dioses.<br />
Son mortales lo mismo que nosotros.<br />
No cu<strong>en</strong>tan con más vidas ni más manos.<br />
El mar –miradlo-nos cierra <strong>la</strong> salida con <strong>la</strong> impon<strong>en</strong>te val<strong>la</strong> <strong>de</strong> sus aguas.<br />
Ya no nos queda tierra a don<strong>de</strong> huir.<br />
¿Nos <strong>la</strong>nzamos al mar o hacia esta nueva Troya?<br />
per ducis Euandri nom<strong>en</strong> <strong>de</strong>victaque bel<strong>la</strong><br />
spemque meam, patriae quae nunc subit aemu<strong>la</strong> <strong>la</strong>udi,<br />
fidite ne pedibus. ferro rump<strong>en</strong>da per hostis<br />
est via. qua globus ille virum d<strong>en</strong>sissimus urget,<br />
hac vos et Pal<strong>la</strong>nta ducem patria alta reposcit.<br />
numina nul<strong>la</strong> premunt, mortali urgemur ab hoste<br />
mortales; toti<strong>de</strong>m nobis animaeque manusque.<br />
ecce maris magna c<strong>la</strong>udit nos obice pontus,<br />
<strong>de</strong>est iam terra fugae: pe<strong>la</strong>gus Troiamne petemus?<br />
69 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
El <strong>de</strong>stino <strong><strong>de</strong>l</strong> jov<strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte ya está <strong>de</strong>cidido: morirá <strong>en</strong> inferioridad <strong>de</strong><br />
condiciones, fr<strong>en</strong>te a un guerrero consumado como Turno, que, sabi<strong>en</strong>do a<br />
quién se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta, no le perdona <strong>la</strong> vida. Ante <strong>la</strong> impon<strong>en</strong>te estatura y <strong>la</strong><br />
sañuda mirada <strong>de</strong> Turno, Pa<strong>la</strong>nte opone que un guerrero <strong>romano</strong> acepta <strong>la</strong><br />
suerte <strong>de</strong> lote que le toque <strong>de</strong> igual modo (fors, fortuna, fatum), una i<strong>de</strong>a muy<br />
interesante <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> patriotismo propia <strong>de</strong> Roma:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 446-451. Pág. 343].<br />
sorpr<strong>en</strong>dido Pa<strong>la</strong>nte <strong><strong>de</strong>l</strong> imperioso tono <strong>de</strong> su mando,<br />
queda pasmado contemp<strong>la</strong>ndo a Turno,<br />
recorre con sus ojos su impon<strong>en</strong>te estatura,<br />
<strong>en</strong> todo él va poni<strong>en</strong>do su sañuda mirada,<br />
y con estas pa<strong>la</strong>bras replica a <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong><strong>de</strong>l</strong> déspota:<br />
«Pronto me <strong>en</strong>salzarán o por cobrar tus soberbios <strong>de</strong>spojos<br />
o por <strong>la</strong> gloria <strong>de</strong> mi muerte. Mi padre acepta igual un lote que otro.<br />
Deja tus am<strong>en</strong>azas». Dice y avanza a <strong>la</strong> mitad <strong><strong>de</strong>l</strong> l<strong>la</strong>no.<br />
miratus stupet in Turno corpusque per ing<strong>en</strong>s<br />
lumina volvit obitque truci procul omnia visu,<br />
talibus et dictis it contra dicta tyranni:<br />
‘aut spoliis ego iam raptis <strong>la</strong>udabor opimis<br />
aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est.<br />
tolle minas’ fatus medium procedit in aequor;<br />
Parece que ahora fuera el mismo Virgilio, por boca <strong>de</strong> Júpiter, qui<strong>en</strong> nos<br />
hab<strong>la</strong>ra directam<strong>en</strong>te, para <strong>de</strong>cir algo es<strong>en</strong>cial al marg<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Libro. A <strong>la</strong> vez,<br />
también es como si hab<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> Augusto, qui<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>dió su fama con sus obras<br />
(Fortuna, exemp<strong>la</strong>):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 467-473]<br />
El p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida es breve para todos y no es dado reponerlo.<br />
Pero ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> fama con <strong>la</strong>s obras, esa sí que es empresa <strong>de</strong> valía.<br />
Bajo los altos muros <strong>de</strong> Troya sucumbieron muchos hijos <strong>de</strong> dioses.<br />
Calló allí Sarpedón, el hijo <strong>de</strong> mi sangre.<br />
También a Turno le está l<strong>la</strong>mando su hado.<br />
Ya ha llegado a <strong>la</strong> meta seña<strong>la</strong>da a su vida». Así dice
y aparta los ojos <strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> los rútulos.<br />
‘stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempus<br />
omnibus est vitae; sed famam ext<strong>en</strong><strong>de</strong>re factis,<br />
hoc virtutis opus. Troiae sub mo<strong>en</strong>ibus altis<br />
tot nati ceci<strong>de</strong>re <strong>de</strong>um, quin occidit una<br />
Sarpedon, mea prog<strong>en</strong>ies: etiam sua Turnum<br />
fata vocant metasque dati perv<strong>en</strong>it ad aevi.’<br />
sic ait, atque oculos Rutulorum reicit arvis.<br />
70 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y, una vez que Turno ha acabado con <strong>la</strong> vida <strong><strong>de</strong>l</strong> jov<strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte, vi<strong>en</strong>e una<br />
esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> anticipación virgiliana <strong>de</strong> capital importancia (fatum, fortuna, pietas):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 501-505]<br />
¡Oh, m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hombres, que no sabe <strong><strong>de</strong>l</strong> hado<br />
ni <strong>la</strong> suerte futura ni sabe <strong>de</strong> mesura si les alza el favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fortuna!<br />
¡Tiempo v<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> que Turno pagaría a alto precio no haber puesto<br />
sus manos <strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte y odiará estos <strong>de</strong>spojos y este día!<br />
En torno <strong><strong>de</strong>l</strong> cacáver se apiñan con gemidos y lágrimas abundantes los suyos.<br />
nescia m<strong>en</strong>s hominum fati sortisque futurae<br />
et servare modum rebus sub<strong>la</strong>ta secundis!<br />
Turno tempus erit magno cum optaverit emptum<br />
intactum Pal<strong>la</strong>nta, et cum spolia ista diemque<br />
o<strong>de</strong>rit. at socii multo gemitu <strong>la</strong>crimisque<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte, Turno se ha a<strong><strong>de</strong>l</strong>antado a abolir los tratos <strong>de</strong><br />
paz, y Eneas sufre una involución <strong>en</strong> su pietas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 557-560]<br />
le dirige airado estas pa<strong>la</strong>bras: «Quédate ahí don<strong>de</strong> estás tú, el bravucón.<br />
Tu bu<strong>en</strong>a madre no podrá darte tierra ni agobiará tus miembros con el peso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tumba ancestral. Serás abandonado como pasto a <strong>la</strong>s aves carniceras<br />
o hundido <strong>en</strong> los regolfos te mecerán <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s a su antojo<br />
y acudirán voraces los peces a <strong>la</strong>merte <strong>la</strong>s heridas».<br />
‘istic nunc, metu<strong>en</strong><strong>de</strong>, iace. non te optima mater<br />
con<strong>de</strong>t humi patrioque onerabit membra sepulcro:<br />
alitibus linquere feris, aut gurgite mersum<br />
unda feret picesque impasti vulnera <strong>la</strong>mb<strong>en</strong>t.’<br />
Así, se <strong>de</strong>ja llevar por el furor (furor belli) una vez que ha com<strong>en</strong>zado <strong>la</strong> lucha:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 569-570]<br />
así <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a victorioso su furor por toda <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura<br />
una vez que <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> su espada se cal<strong>de</strong>ó <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha.<br />
sic toto A<strong>en</strong>eas <strong>de</strong>saevit in aequore victor<br />
ut semel intepuit mucro.<br />
Pero Júpiter no alterará el curso <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos; sólo permite<br />
<strong>de</strong>morarlos, como hace con <strong>la</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Turno:
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 621-627]<br />
Respon<strong>de</strong> breve el soberano <strong><strong>de</strong>l</strong> eterno Olimpo: «Si pi<strong>de</strong>s que difiera<br />
una muerte inmediata y solicitas un p<strong>la</strong>zo a <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> ese príncipe<br />
y si compr<strong>en</strong><strong>de</strong>s que ésa es mi voluntad, llévate a Turno.<br />
Haz que huya y así arráncalo<br />
al <strong>de</strong>stino que le apremia. Hasta ahí llega mi indulg<strong>en</strong>cia.<br />
Pero si bajo el velo <strong>de</strong> tus súplicas me ocultas el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> más altos favores,<br />
si imaginas que voy a remover y alterar todo el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra,<br />
alim<strong>en</strong>tas una esperanza huera»...<br />
cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi:<br />
‘si mora praes<strong>en</strong>tis leti tempusque caduco<br />
oratur iuv<strong>en</strong>i meque hoc ita ponere s<strong>en</strong>tis,<br />
tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:<br />
hact<strong>en</strong>us indulsisse vacat. sin altior istis<br />
sub precibus v<strong>en</strong>ia ul<strong>la</strong> <strong>la</strong>tet totumque moveri<br />
mutarive putas bellum, spes pascis inanis.’<br />
En el sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to, Virgilio hace un alegato contra <strong>la</strong> guerra:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 755-760]<br />
Ya igua<strong>la</strong> el duro Marte los duelos y <strong>la</strong>s muertes <strong>de</strong> unos y otros.<br />
Mataban y morían por igual v<strong>en</strong>cedores y v<strong>en</strong>cidos, pero ni un bando ni otro<br />
conocía <strong>la</strong> huida. Y <strong>en</strong> <strong>la</strong> mansión <strong>de</strong> Júpiter los dioses se conduel<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cólera vana <strong>de</strong> ambos bandos y <strong>de</strong> que los mortales hayan <strong>de</strong> soportar<br />
tan duros trances. De un <strong>la</strong>do está mirándoles V<strong>en</strong>us, <strong><strong>de</strong>l</strong> otro <strong>la</strong> Saturnia Juno.<br />
Iam gravis aequabat luctus et mutua Mavors<br />
funera; cae<strong>de</strong>bant pariter pariterque ruebant<br />
victores victique, neque his fuga nota neque illis.<br />
di Iovis in tectis iram miserantur inanem<br />
amborum et tantos mortalibus esse <strong>la</strong>bores;<br />
hic V<strong>en</strong>us, hinc contra spectat Saturnia Iuno.<br />
71 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pero el parecer <strong>de</strong> Virgilio <strong>de</strong> nada sirve ante el cariz que pres<strong>en</strong>tan los<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos y el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es los protagonizan. Así, Eneas<br />
se muestra trem<strong>en</strong>dam<strong>en</strong>te furioso contra Mez<strong>en</strong>cio; <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to<br />
un símil al homérico modo subraya <strong>la</strong> furia <strong><strong>de</strong>l</strong> héroe:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 802-805]<br />
[...] Enfurecido Eneas resiste sin ce<strong>de</strong>r<br />
cubierto con su escudo. Como cuando <strong>la</strong>s nubes<br />
<strong>de</strong>scargan su andanada <strong>de</strong> granizo, todos los <strong>la</strong>bradores, todos los campesinos<br />
abandonan el l<strong>la</strong>no veloces <strong>en</strong> distintas direcciones y se acoge a un cobijo seguro<br />
[...] furit A<strong>en</strong>eas tectusque t<strong>en</strong>et se.<br />
ac velut effusa si quando grandine nimbi<br />
praecipitant, omnis campis diffugit arator<br />
omnis et agrico<strong>la</strong>, et tuta <strong>la</strong>tet arce viator<br />
Y Lauso, el jov<strong>en</strong> e inexperto hijo <strong>de</strong> Mez<strong>en</strong>cio, hace fr<strong>en</strong>te a Eneas, muri<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> sus manos, no sin antes haber sido advertido por Eneas <strong>de</strong> su necedad al<br />
combatir con él. Eneas si<strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Lauso, pues es
72 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
como si sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos hacia Ascanio se tras<strong>la</strong>daran a él, <strong>en</strong> un acto <strong>de</strong><br />
pietas y <strong>de</strong> clem<strong>en</strong>tia pese a <strong>la</strong> virtus que le obliga a batal<strong>la</strong>r:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 810-831]<br />
Y a Lauso increpa y am<strong>en</strong>aza a Lauso: «¿Dón<strong>de</strong> te precipitas<br />
<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte? ¿A qué acometes riesgos que exced<strong>en</strong> a tus fuerzas?<br />
¡Imprud<strong>en</strong>te! Tu amor <strong>de</strong> hijo te <strong>en</strong>gaña».<br />
Pero no <strong>de</strong>ja el otro <strong>de</strong> <strong>en</strong>cresparse ins<strong>en</strong>sato.<br />
Ya una ira fiera remonta el pecho <strong><strong>de</strong>l</strong> caudillo troyano,<br />
y ya acaban <strong>la</strong>s Parcas <strong>de</strong> <strong>de</strong>vanar <strong>la</strong>s hebras <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Lauso,<br />
pues Eneas <strong>de</strong>scarga su po<strong>de</strong>rosa espada <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o cuerpo <strong><strong>de</strong>l</strong> muchacho<br />
y <strong>la</strong> <strong>en</strong>tierra hasta <strong>la</strong> empuñadura. Ya <strong>la</strong> punta había traspasado el broquel,<br />
parva <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa para tanta osadía, y <strong>la</strong> túnica que le bordó su madre<br />
<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> flexible hilo <strong>de</strong> oro. Y le había inundado <strong>en</strong> sangre el pecho.<br />
Al cabo su vida <strong>de</strong>jó el cuerpo y se fue por <strong>la</strong>s auras <strong>de</strong>so<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s sombras.<br />
Pero el hijo <strong>de</strong> Anquises contemp<strong>la</strong>ndo aquel rostro moribundo,<br />
aquel<strong>la</strong> cara que iba cubri<strong>en</strong>do una asombrosa pali<strong>de</strong>z,<br />
compa<strong>de</strong>cido <strong>de</strong> él, gime <strong>en</strong> lo hondo <strong>de</strong> su pecho.<br />
Y <strong>la</strong> a<strong>la</strong>rga <strong>la</strong> mano y aflora a su alma el vivo reflejo <strong>de</strong> su mismo amor filial.<br />
«¿Qué podría ahora darte, infortunado jov<strong>en</strong>,<br />
por esa noble hazaña el fiel Eneas?<br />
¿Qué ga<strong>la</strong>rdón digno <strong>de</strong> tan gran alma?<br />
Quédate con esas armas que eran tu alegría.<br />
Y por si ello te causa todavía algún cuidado, te <strong>de</strong>vuelvo a <strong>la</strong>s sombras y c<strong>en</strong>izas<br />
<strong>de</strong> tus mayores. Y ahora, <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>turado, que esto al m<strong>en</strong>os te sirva<br />
<strong>de</strong> alivio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> tu muerte:<br />
es el brazo <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>roso Eneas qui<strong>en</strong> te v<strong>en</strong>ce».<br />
Más todavía, increpa a los reacios compañeros <strong>de</strong> Lauso.<br />
Y lo alza él <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />
sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur:<br />
‘quo moriture ruis maioraque viribus au<strong>de</strong>s?<br />
fallit te incautum pietas tua.’ nec minus ille<br />
exsultat <strong>de</strong>m<strong>en</strong>s, saevae iamque altius irae<br />
Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso<br />
Parcae fi<strong>la</strong> legunt: validum namque exigit <strong>en</strong>sem<br />
per medium A<strong>en</strong>eas iuv<strong>en</strong>em totumque recondit.<br />
transiit et parmam mucro, levia arma minacis,<br />
et tunicam molli mater quam neverat auro,<br />
implevitque sinum sanguis; tum vita per auras<br />
concessit maesta ad manis corpusque reliquit.<br />
at vero ut vultum vidit mori<strong>en</strong>tis et ora,<br />
ora modis Anchisia<strong>de</strong>s pall<strong>en</strong>tia miris,<br />
ingemuit miserans graviter <strong>de</strong>xtramque tet<strong>en</strong>dit,<br />
et m<strong>en</strong>tem patriae subiit pietatis imago.<br />
‘quid tibi nunc, miseran<strong>de</strong> puer, pro <strong>la</strong>udibus istis,<br />
quid pius A<strong>en</strong>eas tanta dabit indole dignum?<br />
arma, quibus <strong>la</strong>etatus, habe tua; teque par<strong>en</strong>tum<br />
manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.<br />
hoc tam<strong>en</strong> infelix miseram so<strong>la</strong>bere mortem:<br />
A<strong>en</strong>eae magni <strong>de</strong>xtra cadis.’ increpat ultro<br />
cunctantis socios et terra sublevat ipsum<br />
Y, haci<strong>en</strong>do uso <strong><strong>de</strong>l</strong> número tres, <strong>de</strong> resonancias pitagóricas mágicas, Eneas<br />
l<strong>la</strong>ma a Mez<strong>en</strong>cio, rogando a los dioses que le concedan <strong>la</strong> gracia <strong>de</strong> v<strong>en</strong>cerlo,<br />
como así ocurre:
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 873-876]<br />
L<strong>la</strong>ma a Eneas a gritos por tres veces. Lo reconoce Eneas<br />
y dirige gozoso esta plegaria: «¡Que me otorgue esta gracia<br />
el gran padre <strong>de</strong> los dioses y Apolo el <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura.<br />
Atque hic A<strong>en</strong>ean magna ter voce vocavit.<br />
A<strong>en</strong>eas agnovit <strong>en</strong>im <strong>la</strong>etusque precatur:<br />
‘sic pater ille <strong>de</strong>um faciat, sic altus Apollo!<br />
incipias conferre manum.’<br />
73 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Ya <strong>en</strong> el Libro XI, tercero <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra junto a los Libros IX y<br />
X, Virgilio comi<strong>en</strong>za aludi<strong>en</strong>do a que Eneas hace prevalecer <strong>la</strong> pietas erga<br />
<strong>de</strong>os, ―<strong>la</strong> piedad para con los dioses‖, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s prescripciones <strong><strong>de</strong>l</strong> mos<br />
maiorum a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>en</strong>terrar a los muertos:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 2-4]<br />
Eneas aunque urgido <strong>de</strong> impaci<strong>en</strong>cia por dar tierra a sus propios compañeros<br />
y aunque su muerte le contrista el alma, paga al primer albor<br />
sus votos a los dioses por el triunfo.<br />
A<strong>en</strong>eas, quamquam et sociis dare tempus humandis<br />
praecipitant curae turbataque funere m<strong>en</strong>s est,<br />
vota <strong>de</strong>um primo victor solvebat Eco.<br />
A continuación, ar<strong>en</strong>ga a sus hombres para que con virtus y spes asuman <strong>la</strong><br />
lucha:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 18-19]<br />
¡Que a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante a <strong>la</strong> lucha <strong>la</strong> esperanza!<br />
Y así <strong>en</strong> el punto mismo <strong>en</strong> que los dioses<br />
d<strong>en</strong> señal <strong>de</strong> avanzar nuestras ban<strong>de</strong>ras,<br />
arma parate, animis et spe praesumite bellum<br />
ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa<br />
Después, recuerda <strong>la</strong> promesa que hizo a Evandro, padre <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte. En base<br />
a esta promesa, y a <strong>la</strong> vista <strong><strong>de</strong>l</strong> Tahalí <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte, Eneas <strong>en</strong>furecerá y dará<br />
muerte sin remisión a Turno:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 42-46]<br />
«¡Doncel infortunado! ¡Con que te me ha robado celosa <strong>la</strong> Fortuna<br />
cuando me sonreía, negándote que vieras mi reino y que volvieras victorioso<br />
a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> tu padre! No era ésa <strong>la</strong> promesa que hice a tu padre Evandro sobre ti<br />
‘t<strong>en</strong>e’ inquit, ‘miseran<strong>de</strong> puer, cum <strong>la</strong>eta v<strong>en</strong>iret,<br />
invidit Fortuna mihi, ne regna vi<strong>de</strong>res<br />
nostra neque ad se<strong>de</strong>s victor veherere paternas?<br />
non haec Euandro <strong>de</strong> te promissa par<strong>en</strong>ti<br />
disced<strong>en</strong>s <strong>de</strong><strong>de</strong>ram, [...]<br />
Eneas ofrece una emotiva aunque cont<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>spedida a Pa<strong>la</strong>nte:
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 94-98]<br />
Cuando había avanzado toda <strong>la</strong> comitiva, Eneas se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e<br />
y exha<strong>la</strong>ndo un profundo gemido:<br />
«¡A mí los mismos hados horr<strong>en</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />
todavía me l<strong>la</strong>man a otras lágrimas! ¡Salve por siempre tú,<br />
Pa<strong>la</strong>nte, el más noble <strong>en</strong>tre todos, por siempre adiós!»<br />
postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,<br />
substitit A<strong>en</strong>eas gemituque haec addidit alto:<br />
‘nos alias hinc ad <strong>la</strong>crimas ea<strong>de</strong>m horrida belli<br />
fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Pal<strong>la</strong>,<br />
aeternumque vale.’ [...]<br />
74 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Comi<strong>en</strong>za aquí una <strong>la</strong>udatio a Eneas, por <strong>la</strong> pietas, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> fortuna y<br />
<strong>la</strong> virtus que lo caracterizan:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 124-129]<br />
[...] «¡Héroe troyano,<br />
insigne por tu fama y todavía más por tus proezas!<br />
¿Con qué a<strong>la</strong>banzas podría yo <strong>en</strong>cumbrarte hasta los astros?<br />
¿Admiraré primero tu justicia o tu esfuerzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra?<br />
Contaremos <strong>de</strong> vuelta tus pa<strong>la</strong>bras a <strong>la</strong> ciudad paterna agra<strong>de</strong>cidos<br />
y si nos diera traza <strong>la</strong> fortuna, lograremos –te lo aseguro-<br />
unirte al rey Latino.<br />
[...] ‘o fama ing<strong>en</strong>s, ing<strong>en</strong>tior armis,<br />
vir Troiane, quibus caelo te <strong>la</strong>udibus aequem?<br />
iustitia<strong>en</strong>e prius mirer belline <strong>la</strong>borum?<br />
nos vero haec patriam grati referemus ad urbem<br />
et te, si qua viam <strong>de</strong><strong>de</strong>rit Fortuna, Latino<br />
iungemus regi. [...]<br />
Justo <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to, Virgilio realiza una personificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fama, que<br />
resulta una gran aliada <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta <strong>la</strong>s noticias que se<br />
suced<strong>en</strong> por don<strong>de</strong> quiera que vaya:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 139-140]<br />
La Fama vo<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ra anticipa <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong> tan horrible duelo<br />
y colma <strong>de</strong> congoja el corazón <strong>de</strong> Evandro y su morada<br />
Et iam Fama vo<strong>la</strong>ns, tanti pra<strong>en</strong>untia luctus,<br />
Euandrum Euandrique domos et mo<strong>en</strong>ia replet,<br />
El sigui<strong>en</strong>te texto es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce final <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>:<br />
Evandro rec<strong>la</strong>ma a Eneas, a qui<strong>en</strong> ya l<strong>la</strong>ma rey, <strong>la</strong> promesa que le hizo cuando<br />
su hijo Pa<strong>la</strong>nte partió a <strong>la</strong> guerra con él: le pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Turno, <strong>en</strong> eso basa<br />
su exist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> mandarle este pres<strong>en</strong>te a Pa<strong>la</strong>nte al reino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sombras:<br />
pietas, virtus, fortuna:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 176-181]<br />
[...] Id y no os olvidéis<br />
<strong>de</strong> llevarle este <strong>en</strong>cargo a vuestro rey:<br />
“Si prolongo una vida que me resulta odiosa tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte,
es que fío <strong>en</strong> tu brazo; él nos <strong>de</strong>be <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Turno,<br />
como ves, a hijo y a padre.<br />
Es lo único que queda a tu valor y tu fortuna.<br />
No le pido a <strong>la</strong> vida gozo alguno, ni me es lícito ya. Sólo quier hacerle llegar<br />
a mi hijo esta alegría al reino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sombras”».<br />
vadite et haec memores regi mandata referte:<br />
quod vitam moror invisam Pal<strong>la</strong>nte perempto<br />
<strong>de</strong>xtera causa tua est, Turnum natoque patrique<br />
quam <strong>de</strong>bere vi<strong>de</strong>s. meritis vacat hic tibi solus<br />
fortunaeque locus. non vitae gaudia quaero,<br />
nec fas, sed nato manis perferre sub imos.’<br />
75 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Y, a pesar <strong>de</strong> todo, Turno reconoce <strong>en</strong> Eneas <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un lí<strong>de</strong>r<br />
guerrero, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> virtus:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 284-286]<br />
¡Qué arrol<strong>la</strong>dor salta tras <strong>de</strong> su escudo! ¡Qué ímpetu <strong>de</strong> turbión,<br />
cuando vibra su <strong>la</strong>nza! Si <strong>la</strong> tierra <strong><strong>de</strong>l</strong> Ida hubiera dado otros dos como él...<br />
in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.<br />
si duo praeterea talis Idaea tulisset<br />
terra viros, [...]<br />
Es justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te fragm<strong>en</strong>to cuando Virgilio nos anticipa quién <strong>de</strong><br />
los dos cont<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes será el v<strong>en</strong>cedor, pues Eneas av<strong>en</strong>taja a Turno <strong>en</strong> culto<br />
a los dioses y <strong>en</strong> amor a los suyos, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> pietas. Los futuros <strong>romano</strong>s<br />
<strong>de</strong>stacarán <strong>en</strong>tre todos los pueblos <strong><strong>de</strong>l</strong> universo por su pietas y por reconocer<br />
que todo se rige por voluntad divina:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 291-292]<br />
[...] Los dos <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> bravura,<br />
los dos por el empuje <strong>de</strong> sus armas.<br />
Eneas le av<strong>en</strong>taja <strong>en</strong> el culto a los dioses y <strong>en</strong> amor a los suyos.<br />
ambo animis, ambo insignes praestantibus armis,<br />
hic pietate prior.<br />
El rey Latino se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra ins<strong>en</strong>sata, pues con el<strong>la</strong> no se consigue<br />
nada más que <strong>de</strong>strucción; se trasluc<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, unas notas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fina ironía<br />
<strong>de</strong> Virgilio, cuando dice que los guerreros ―no <strong>de</strong>jan <strong>la</strong>s armas ni v<strong>en</strong>cidos‖<br />
(auctoritas, dignitas, patria, mos maiorum, civilitas, virtus, pietas, spes):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 301-313]<br />
el rey <strong>en</strong> su alto trono invoca <strong>de</strong> antemano a los dioses y hab<strong>la</strong> luego:<br />
«Antes, os lo aseguro, <strong>la</strong>tinos, quisiera haber tratado sobre este trance extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong> [patria,<br />
hubiera sido preferible no convocar consejo <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> que ante nuestros muros acampa el <strong>en</strong>emigo.<br />
Estamos empeñados, ciudadanos,<br />
<strong>en</strong> ins<strong>en</strong>sata guerra con una raza <strong>de</strong> divino orig<strong>en</strong>, guerreros indomables,<br />
a los que no hay combate que les rinda y no <strong>de</strong>jan <strong>la</strong>s armas ni v<strong>en</strong>cidos.<br />
Si t<strong>en</strong>íais esperanza fundada <strong>en</strong> <strong>la</strong> alianza con <strong>la</strong>s armas etolias, <strong>de</strong>sechad<strong>la</strong>.<br />
Cada cual fíe sólo <strong>en</strong> sí mismo. Qué poco hay que esperar<br />
ya lo estáis vi<strong>en</strong>do. Lo <strong>de</strong>más lo t<strong>en</strong>éis a <strong>la</strong> vista,
palpáis con vuestras manos <strong>en</strong> qué estado yace todo arrumbado.<br />
Y no acuso a ninguno. Ha hecho el valor cuanto era dado hacer.<br />
Hemos puesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha toda <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria.<br />
praefatus divos solio rex infit ab alto:<br />
‘Ante equi<strong>de</strong>m summa <strong>de</strong> re statuisse, Latini,<br />
et vellem et fuerat melius, non tempore tali<br />
cogere concilium, cum muros adsi<strong>de</strong>t hostis.<br />
bellum importunum, cives, cum g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>orum<br />
invictisque viris gerimus, quos nul<strong>la</strong> fatigant<br />
proelia nec victi possunt absistere ferro.<br />
spem si quam ascitis Aetolum habuistis in armis,<br />
ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta vi<strong>de</strong>tis.<br />
cetera qua rerum iaceant perculsa ruina,<br />
ante oculos interque manus sunt omnia vestras.<br />
nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus<br />
esse, fuit; toto certatum est corpore regni.<br />
76 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Ahora Virgilio nos obsequia con una kaudatio pacis <strong>en</strong> boca <strong>de</strong> Drances, el<br />
<strong>en</strong>emigo <strong>de</strong> Turno, con lo que se insiste <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> el valor que adquier<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pax, <strong>la</strong> patria, <strong>la</strong> pietas y <strong>la</strong> civilitas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 355-365]<br />
a un yerno egregio y afirmar esa paz con alianza dura<strong>de</strong>ra.<br />
Pero si tal terror domina m<strong>en</strong>tes y ánimos, acudamos a él mismo<br />
y <strong>de</strong>man<strong>de</strong>mos esa gracia <strong>de</strong> él:<br />
que ceda y que consi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> que el rey y <strong>la</strong> patria<br />
recobr<strong>en</strong> sus <strong>de</strong>rechos. ¿Por qué una y otra vez<br />
estás <strong>la</strong>nzando a tan obvios peligros<br />
a sus infortunados ciudadanos, tú,<br />
orig<strong>en</strong> y motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sgracias que pa<strong>de</strong>ce el Lacio?<br />
No hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra salvación ninguna.<br />
Paz es lo que <strong>de</strong> ti todos pedimos, Turno,<br />
y con <strong>la</strong> paz <strong>la</strong> única e invio<strong>la</strong>ble garantía <strong>de</strong> paz. Y antes que todos yo,<br />
al que tú te imaginas tu <strong>en</strong>emigo –ahora no paro <strong>en</strong> eso-.<br />
Mírame, v<strong>en</strong>go a ti suplicante. T<strong>en</strong> piedad <strong>de</strong> tu pueblo,<br />
quin natam egregio g<strong>en</strong>ero dignisque hym<strong>en</strong>aeis<br />
<strong>de</strong>s, pater, et pacem hanc aeterno foe<strong>de</strong>re firmes.<br />
quod si tantus habet m<strong>en</strong>tes et pectora terror,<br />
ipsum obtestemur v<strong>en</strong>iamque oremus ab ipso:<br />
cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.<br />
quid miseros toti<strong>en</strong>s in aperta pericu<strong>la</strong> civis<br />
proicis, o Latio caput horum et causa malorum?<br />
nul<strong>la</strong> salus bello, pacem te poscimus omnes,<br />
Turne, simul pacis solum invio<strong>la</strong>bile pignus.<br />
primus ego, invisum quem tu tibi fingis (et esse<br />
nil moror), <strong>en</strong> supplex v<strong>en</strong>io. miserere tuorum,<br />
En este contexto bélico, resulta muy interesante el retrato <strong>de</strong> Cami<strong>la</strong>, por lo que<br />
repres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> ―virilidad‖ <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido etimológico <strong><strong>de</strong>l</strong> término. Algo semejante<br />
ocurre con <strong>la</strong> Sempronia <strong>de</strong> Salustio:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 685-689]<br />
y le atraviesa el pecho y le dice con saña: «Te creías, tirr<strong>en</strong>o,<br />
que esto era acosar fieras por los bosques. Ha llegado el día <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s armas
<strong>de</strong> una mujer respondan a tu reto. No es poco honor,<br />
por cierto, el que vas a aportar a <strong>la</strong>s sombras <strong>de</strong> tus padres,<br />
haber caído a manos <strong>de</strong> Cami<strong>la</strong>».<br />
traicit et super haec inimico pectore fatur:<br />
‘silvis te, Tyrrh<strong>en</strong>e, feras agitare putasti?<br />
adv<strong>en</strong>it qui vestra dies muliebribus armis<br />
verba redarguerit. nom<strong>en</strong> tam<strong>en</strong> haud leve patrum<br />
manibus hoc referes, telo cecidisse Camil<strong>la</strong>e.’<br />
77 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Arrunte <strong>de</strong> modo doloso consigue abatir a Cami<strong>la</strong>, pero Opis, c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Trivia, abate a su vez a Arrunte, diciéndole estas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> modo irónico:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 852-856]<br />
Allí es don<strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa p<strong>la</strong>nta el pie con su gracia sin par <strong>de</strong> un raudo aleo<br />
y va buscando con <strong>la</strong> vista a Arrunte. Ap<strong>en</strong>as lo divisa<br />
radiante <strong>en</strong> su armadura, pavoneándose fatuo:<br />
«¿A qué te alejas», le dice. «Ácércate. V<strong>en</strong> a morir aquí,<br />
a recibir el premio que mereces por Cami<strong>la</strong>.<br />
hic <strong>de</strong>a se primum rapido pulcherrima nisu<br />
sistit et Arruntem tumulo specu<strong>la</strong>tur ab alto.<br />
ut vidit fulg<strong>en</strong>tem armis ac vana tum<strong>en</strong>tem,<br />
‘cur’ inquit ‘diversus abis? huc <strong>de</strong>rige gressum,<br />
huc periture v<strong>en</strong>i, capias ut digna Camil<strong>la</strong>e<br />
praemia. [...]<br />
Finalm<strong>en</strong>te, el re<strong>la</strong>to que Virgilio nos ofrece con el Libro XII cierra el ciclo <strong>de</strong> los<br />
cuatro cantos <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> guerra. En él se pres<strong>en</strong>ta cada vez más c<strong>la</strong>ro el<br />
duelo <strong>en</strong>tre los dos rivales, no <strong>en</strong>tre los dos pueblos que posteriorm<strong>en</strong>te<br />
formarán uno solo. El rey Latino se dirige a Turno, condoliéndose <strong>de</strong> lo atroz <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> impía e inútil guerra:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 25-35].<br />
Deja que te <strong>de</strong>scubra sin rebozo lo que es harto p<strong>en</strong>oso <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir<br />
y embebe <strong>de</strong> esto tu alma:<br />
No me era permitido el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong> mi hija con ninguno<br />
<strong>de</strong> aquellos pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes anteriores. Eso era lo que todos<br />
los dioses y los hombres pre<strong>de</strong>cían. V<strong>en</strong>cido <strong><strong>de</strong>l</strong> amor que por ti si<strong>en</strong>to,<br />
v<strong>en</strong>cido por <strong>la</strong> sangre que nos une y por <strong>la</strong>s lágrimas <strong>de</strong> mi angustiada esposa<br />
rompí todos los vínculos; al que iba a ser mi yerno le quité<br />
<strong>la</strong> hija que le t<strong>en</strong>ía prometida y empr<strong>en</strong>dí impía guerra.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces estás viéndolo, Turno, por ti mismo qué riesgos,<br />
qué <strong>de</strong>sastres guerreros, qué pesada <strong>la</strong> carga que soportas tú primero que nadie.<br />
Por dos veces v<strong>en</strong>cidos <strong>en</strong> batal<strong>la</strong> campal, ap<strong>en</strong>as si po<strong>de</strong>mos amparar<br />
<strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> Italia <strong>en</strong> estos muros...<br />
nec g<strong>en</strong>us in<strong>de</strong>cores. sine me haec haud mollia fatu<br />
sub<strong>la</strong>tis aperire dolis, simul hoc animo hauri:<br />
me natam nulli veterum sociare procorum<br />
fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.<br />
victus amore tui, cognato sanguine victus<br />
coniugis et maestae <strong>la</strong>crimis, vinc<strong>la</strong> omnia rupi:<br />
promissam eripui g<strong>en</strong>ero, arma impia sumpsi.<br />
ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur<br />
bel<strong>la</strong>, vi<strong>de</strong>s, quantos primus patiare <strong>la</strong>bores.
is magna victi pugna vix urbe tuemur<br />
spes Ita<strong>la</strong>s; [...]<br />
78 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Turno no se apacigua ante <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong><strong>de</strong>l</strong> rey Latino, ni siquiera ante <strong>la</strong>s<br />
lágrimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> reina Amata —que le quiere como algo más que a un hijo— que<br />
morirá por su causa:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 45-55]<br />
No logran doblegar el coraje <strong>de</strong> Turno sus pa<strong>la</strong>bras, aún le <strong>en</strong>ar<strong>de</strong>c<strong>en</strong> más,<br />
<strong>en</strong>conan más <strong>la</strong> herida los remedios. Tan pronto como pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r,<br />
comi<strong>en</strong>za así: «El cuidado que ti<strong>en</strong>es por mí, rey bondadoso,<br />
abandónalo y <strong>de</strong>ja que consiga <strong>la</strong> gloria con <strong>la</strong> muerte. También sabe mi diestra,<br />
señor, <strong>la</strong>nzar ferradas jabalinas, no sin brío, por cierto,<br />
y también mis tiros manan sangre.<br />
Ahora no habrá a su <strong>la</strong>do una madre divina<br />
que <strong>en</strong> su huida con su ardid <strong>de</strong> mujer<br />
le <strong>en</strong>cubra <strong>en</strong> una nube y si trata <strong>de</strong> ocultarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> sombra será <strong>en</strong> vano»,<br />
Aterrada <strong>la</strong> reina por el giro imp<strong>en</strong>sado <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra,<br />
llorando ti<strong>en</strong>e asido a su impetuoso yerno, <strong>de</strong>cidida a morir<br />
[...] haudquaquam dictis viol<strong>en</strong>tia Turni<br />
flectitur; exsuperat magis aegrescitque med<strong>en</strong>do.<br />
ut primum fari potuit, sic institit ore:<br />
‘quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me<br />
<strong>de</strong>ponas letumque sinas pro <strong>la</strong>u<strong>de</strong> pacisci.<br />
et nos te<strong>la</strong>, pater, ferrumque haud <strong>de</strong>bile <strong>de</strong>xtra<br />
spargimus, et nostro sequitur <strong>de</strong> vulnere sanguis.<br />
longe illi <strong>de</strong>a mater erit, quae nube fugacem<br />
feminea tegat et vanis sese occu<strong>la</strong>t umbris.’<br />
At regina nova pugnae conterrita sorte<br />
flebat et ard<strong>en</strong>tem g<strong>en</strong>erum moritura t<strong>en</strong>ebat:<br />
Y es que Turno ar<strong>de</strong> <strong>de</strong> amor por Lavinia. Posiblem<strong>en</strong>te esté llevando a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante<br />
esta guerra por amor y Virgilio nos vi<strong>en</strong>e a <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s guerras no son<br />
<strong>de</strong>seables bajo ningún concepto y que el bu<strong>en</strong> <strong>romano</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> época republicana<br />
era muy consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, pospondría sus amores a<br />
<strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong> su patria. Por <strong>la</strong> ante<strong>la</strong>ción virgiliana sabemos que Turno morirá.<br />
A través <strong>de</strong> todo el texto, Virgilio va <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s notas adjetivales que van<br />
poni<strong>en</strong>do apellidos a <strong>la</strong> guerra:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 70-74 Pág. 410].<br />
Turno, agitada el alma <strong>de</strong> amor, c<strong>la</strong>vando <strong>en</strong> <strong>la</strong> muchacha <strong>la</strong> mirada<br />
ar<strong>de</strong> cada vez más <strong>en</strong> ansias <strong>de</strong> pelea. Da esta breve respuesta a Amata:<br />
«No me <strong>de</strong>spidas, por favor, con lágrimas ni presagios tan funestos, madre,<br />
ahora que voy a una guerra <strong>de</strong>spiadada. No ti<strong>en</strong>e el po<strong>de</strong>r Turno<br />
<strong>de</strong> retardar <strong>la</strong> muerte.»<br />
illum turbat amor figitque in virgine vultus.<br />
ar<strong>de</strong>t in arma magis paucisque adfatur Amatam:<br />
‘ne, quaeso, ne me <strong>la</strong>crimis neve omine tanto<br />
prosequere in duri certamina Martis euntem,<br />
o mater; neque <strong>en</strong>im Turno mora libera mortis.
79 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Justam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> guerra t<strong>en</strong>ía un carácter más cruel porque se trataba <strong>de</strong> un<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to fratricida <strong><strong>de</strong>l</strong> que el pueblo <strong>romano</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Virgilio<br />
conservaba un recuerdo vívido:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 117-119]<br />
[...] En medio preparaban fogariles<br />
y altares <strong>de</strong> césped a los dioses que adoran <strong>en</strong> común.<br />
dim<strong>en</strong>si Rutulique viri Teucrique parabant<br />
in medioque focos et dis communibus aras<br />
gramineas.<br />
Y es trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te este pacto (foedus) <strong>en</strong>tre Eneas y Latino; lo sel<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s<br />
ofr<strong>en</strong>das <strong>de</strong>bidas (pietas) <strong>en</strong>tre Eneas —<strong>la</strong> primera esperanza <strong>de</strong> Roma—,<br />
Ascanio —<strong>la</strong> segunda esperanza— y el rey Latino. Igualm<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial es <strong>la</strong><br />
aculturación que suponía <strong>la</strong> romanización para los pueblos bárbaros, cuestión<br />
que no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los pueblos que se un<strong>en</strong> bajo el mando <strong>de</strong> Eneas, cuyos<br />
dioses y ritos compartirá con ellos, pues, al fin y al cabo, vuelv<strong>en</strong> al lugar <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong> procedían. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> paz y <strong>la</strong> clem<strong>en</strong>cia no serán vulneradas bajo su<br />
mando:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 164-202]<br />
Turno, sobre su carro <strong>de</strong> dos caballos b<strong>la</strong>ncos,<br />
b<strong>la</strong>ndi<strong>en</strong>do con su mano un par <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzas<br />
rematadas <strong>en</strong> su hoja <strong>de</strong> ancho hierro.<br />
Del otro <strong>la</strong>do Eneas, el padre, el fundador<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> estirpe romana, sale <strong><strong>de</strong>l</strong> campam<strong>en</strong>to, ruti<strong>la</strong>nte con su estrel<strong>la</strong>do escudo<br />
y sus celestes armas. Y cerca <strong>de</strong> él Ascanio,<br />
<strong>la</strong> segunda esperanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>te Roma.<br />
Un sacerdote <strong>de</strong> alba vestidura porta el hijo <strong>de</strong> un cerdoso verraco<br />
y una oveja <strong>de</strong> dos años, <strong>de</strong> vellón aún intacto.<br />
Y los coloca al pie <strong>de</strong> los altares <strong>en</strong>c<strong>en</strong>didos.<br />
Ambos reyes, vueltos los ojos hacia el sol naci<strong>en</strong>te, esparc<strong>en</strong> con sus manos<br />
el sa<strong>la</strong>do manjar y seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas cerc<strong>en</strong>ando un mechón<br />
y sobre sus altares van verti<strong>en</strong>do sus copas.<br />
Entonces <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vaina su espada el fiel Eneas<br />
y dirige esta súplica: «Sé mi testigo ahora tú, Sol, a qui<strong>en</strong> invoco,<br />
y tú, tierra <strong>de</strong> Italia, por <strong>la</strong> que he soportado tan gran<strong>de</strong>s sufrimi<strong>en</strong>tos.<br />
Y tú, Padre, que todo lo pue<strong>de</strong>s, y tú, Saturnia, ahora ya más b<strong>en</strong>igna,<br />
al fin acudo a ti ya suplicante. Y tú, glorioso Marte, tú que tuerces<br />
con tu po<strong>de</strong>r divino el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra y a vosotros también,<br />
hontanares y ríos, os invoco,<br />
y a cada majestuoso señor <strong><strong>de</strong>l</strong> alto cielo<br />
y a los po<strong>de</strong>res todos <strong><strong>de</strong>l</strong> ponto verdiazul.<br />
Si acaso <strong>la</strong> victoria pasa al ausonio Turno,<br />
queda acordado aquí que los v<strong>en</strong>cidos se retir<strong>en</strong><br />
a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Evandro. Julo r<strong>en</strong>unciará a estos campos y los hombres <strong>de</strong> Eneas<br />
ya nunca <strong>en</strong> rebeldía volverán a empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r guerra ninguna<br />
ni a hostigar estos reinos con sus armas. Pero si acce<strong>de</strong> <strong>la</strong> victoria<br />
a conce<strong>de</strong>rnos el favor <strong>de</strong> Marte<br />
-como creo más bi<strong>en</strong> y ojalá lo confirm<strong>en</strong> con su favor los dioses-<br />
no ord<strong>en</strong>aré a los ítalos someterse a los teucros ni busco para mí ningún reino;<br />
que <strong>en</strong> iguales condiciones cada pueblo no sometido se una <strong>en</strong> alianza<br />
que no termine nunca. Yo les daré mis ritos y mis dioses.<br />
Mi suegro Latino mant<strong>en</strong>drá el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> su espada,<br />
mant<strong>en</strong>drá el mando acostumbrado.
Los teucros me alzarán mi murada ciudad<br />
y Lavinia dará el nombre a esa ciudad».<br />
Así hab<strong>la</strong> Eneas el primero. Así <strong>de</strong>spués Latino, elevando los ojos hacia el cielo<br />
y t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diestra a <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s: «Yo también, Eneas, te lo juro,<br />
por los mismos po<strong>de</strong>res, por <strong>la</strong> tierra y el mar y <strong>la</strong>s estrel<strong>la</strong>s,<br />
por los dos hijos <strong>de</strong> Latona, por el bifronte Jano,<br />
y el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los dioses <strong><strong>de</strong>l</strong> abismo<br />
y el sagrado recinto <strong><strong>de</strong>l</strong> imp<strong>la</strong>cable Dite; que escuche mis pa<strong>la</strong>bras<br />
el Padre que sanciona los pactos con el po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> rayo. Toco este altar<br />
y pongo por testigos a estos fuegos y a <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s que están aquí pres<strong>en</strong>tes.<br />
No ha <strong>de</strong> llegar el día que interrumpa esta paz<br />
y estos pactos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Italia,<br />
[...] bigis it Turnus in albis,<br />
bina manu <strong>la</strong>to crispans hastilia ferro.<br />
hinc pater A<strong>en</strong>eas, Romanae stirpis origo,<br />
si<strong>de</strong>reo f<strong>la</strong>grans clipeo et caelestibus armis<br />
et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,<br />
procedunt castris, puraque in veste sacerdos<br />
saetigeri fetum suis intonsamque bid<strong>en</strong>tem<br />
attulit admovitque pecus f<strong>la</strong>grantibus aris.<br />
illi ad surg<strong>en</strong>tem conversi lumina solem<br />
dant fruges manibus salsas et tempora ferro<br />
summa notant pecudum, paterisque altaria libant.<br />
Tum pius A<strong>en</strong>eas stricto sic <strong>en</strong>se precatur:<br />
‘esto nunc Sol testis et haec mihi Terra vocanti,<br />
quam propter tantos potui perferre <strong>la</strong>bores,<br />
et pater omnipot<strong>en</strong>s et tu Saturnia coniunx,<br />
iam melior, iam, diva, precor; tuque inclute Mavors,<br />
cuncta tuo qui bel<strong>la</strong>, pater, sub numine torques;<br />
Fontisque Fluviosque voco, quae aetheris alti<br />
religio et quae caeruleo sunt numina ponto:<br />
cesserit Ausonio si fors victoria Turno,<br />
conv<strong>en</strong>it Euandri victos disce<strong>de</strong>re ad urbem,<br />
ce<strong>de</strong>t Iulus agris, nec post arma ul<strong>la</strong> rebelles<br />
A<strong>en</strong>eadae refer<strong>en</strong>t ferrove haec regna <strong>la</strong>cess<strong>en</strong>t.<br />
sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem<br />
(ut potius reor et potius di numine firm<strong>en</strong>t),<br />
non ego nec Teucris Italos parere iubebo<br />
nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae<br />
invictae g<strong>en</strong>tes aeterna in foe<strong>de</strong>ra mittant.<br />
sacra <strong>de</strong>osque dabo; socer arma Latinus habeto,<br />
imperium sollemne socer; mihi mo<strong>en</strong>ia Teucri<br />
constitu<strong>en</strong>t urbique dabit Lavinia nom<strong>en</strong>.’<br />
Sic prior A<strong>en</strong>eas, sequitur sic <strong>de</strong>in<strong>de</strong> Latinus<br />
suspici<strong>en</strong>s caelum, t<strong>en</strong>ditque ad si<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>xtram:<br />
‘haec ea<strong>de</strong>m, A<strong>en</strong>ea, terram, mare, si<strong>de</strong>ra, iuro<br />
Latonaeque g<strong>en</strong>us duplex Ianumque bifrontem,<br />
vimque <strong>de</strong>um infernam et duri sacraria Ditis;<br />
audiat haec g<strong>en</strong>itor qui foe<strong>de</strong>ra fulmine sancit.<br />
tango aras, medios ignis et numina testor:<br />
nul<strong>la</strong> dies pacem hanc Italis nec foe<strong>de</strong>ra rumpet,<br />
El mismo Virgilio si<strong>en</strong>te compasión <strong><strong>de</strong>l</strong> hado injusto <strong>de</strong> Turno:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 243]<br />
y si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> compasión <strong><strong>de</strong>l</strong> hado injusto <strong>de</strong> Turno.<br />
infectum et Turni sortem miserantur iniquam.<br />
80 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG
81 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Sin embargo, a Eneas le asiste <strong>la</strong> fortuna a través <strong>de</strong> su madre, V<strong>en</strong>us, pues él,<br />
por su piadoso comportami<strong>en</strong>to, merece <strong>la</strong> victoria:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 427-429]<br />
«Esta cura no es obra <strong>de</strong> ayuda alguna humana ni provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> arte ni maestría.<br />
Algo mayor, un dios aquí ha mediado y te <strong>de</strong>vuelve a obras mayores».<br />
‘non haec humanis opibus, non arte magistra<br />
prov<strong>en</strong>iunt, neque te, A<strong>en</strong>ea, mea <strong>de</strong>xtera servat:<br />
maior agit <strong>de</strong>us atque opera ad maiora remittit.’<br />
Y ahora Eneas le <strong>en</strong>seña emocionado a Ascanio el valor <strong><strong>de</strong>l</strong> ejemplo <strong>de</strong> los<br />
suyos (exemp<strong>la</strong>, mos maiorum, virtus, pietas, fortuna):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 435-440]<br />
le hab<strong>la</strong> así: «Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>, hijo, <strong>de</strong> mí el valor y el esfuerzo verda<strong>de</strong>ro,<br />
<strong>de</strong> los otros <strong>la</strong> fortuna. Mi brazo te va a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r ahora combati<strong>en</strong>do<br />
y te va a conducir a don<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>gas <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s recomp<strong>en</strong>sas.<br />
Tú, cuando d<strong>en</strong> los años<br />
madurez a tu vida, no lo olvi<strong>de</strong>s, y siempre que <strong>en</strong> tu m<strong>en</strong>te<br />
evoques el ejemplo <strong>de</strong> los tuyos, que acuci<strong>en</strong> tu alma<br />
Eneas, tu padre y tu tío Héctor». Le dice y se echa fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puertas<br />
‘disce, puer, virtutem ex me verumque <strong>la</strong>borem,<br />
fortunam ex aliis. nunc te mea <strong>de</strong>xtera bello<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sum dabit et magna inter praemia ducet.<br />
tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,<br />
sis memor et te animo repet<strong>en</strong>tem exemp<strong>la</strong> tuorum<br />
et pater A<strong>en</strong>eas et avunculus excitet Hector.’<br />
Haec ubi dicta <strong>de</strong>dit, portis sese extulit ing<strong>en</strong>s<br />
Virgilio subraya <strong>de</strong> nuevo <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, que <strong>de</strong>bería durar para<br />
siempre:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 503-504]<br />
... Pero ¿es que tú quisiste,<br />
Júpiter, que unos pueblos que habían <strong>de</strong> vivir <strong>en</strong> paz perpetua<br />
chocas<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí con tan feroz viol<strong>en</strong>cia?...<br />
[...] tanton p<strong>la</strong>cuit concurrere motu,<br />
Iuppiter, aeterna g<strong>en</strong>tis in pace futuras?<br />
Ahora ya se perfi<strong>la</strong> <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da <strong>en</strong>tre Turno y Eneas. Ambos están airados y<br />
dispuestos para <strong>la</strong> lucha, aunque el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedad recae con fuerza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong> Eneas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 526-528]<br />
los dos, Eneas y Turno, se abr<strong>en</strong> paso <strong>en</strong> el combate.<br />
Ahora, ahora es cuando les ar<strong>de</strong> el alma <strong>en</strong> ira y les estal<strong>la</strong><br />
el corazón jamás v<strong>en</strong>cido...<br />
A<strong>en</strong>eas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc<br />
fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci
pectora, nunc totis in vulnera viribus itur.<br />
82 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Por <strong>la</strong> intercesión <strong>de</strong> Juturna, Turno estuvo aus<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> peligro, irritando a<br />
Eneas, qui<strong>en</strong> se <strong>de</strong>cidió a rec<strong>la</strong>mar a fuego lo pactado, ya que contaban con <strong>la</strong><br />
divinidad <strong>de</strong> su <strong>la</strong>do. A pesar <strong>de</strong> todo, reconoce que esta guerra es una ―guerra<br />
nefanda‖ aludi<strong>en</strong>do a Turno <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ―ese v<strong>en</strong>cido‖, por <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong><br />
anticipación virgiliana (virtus, auctoritas, pietas, firmitas):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 564-573]<br />
Y <strong>en</strong> pie, <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo alto les grita:<br />
«Sin tardanza cumplid lo que os mando. Dios está a nuestro <strong>la</strong>do.<br />
Que nadie an<strong>de</strong> remiso ante lo inesperado <strong>de</strong> mi p<strong>la</strong>n.<br />
La ciudad que es causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra,<br />
<strong>la</strong> cabeza <strong><strong>de</strong>l</strong> reino <strong>de</strong> Latino, a m<strong>en</strong>os que se av<strong>en</strong>gan a aceptar nuestro yugo<br />
y sometérs<strong>en</strong>os dándose por v<strong>en</strong>cidos, <strong>la</strong> arrancaré <strong>de</strong> cuajo, a ras <strong>de</strong> suelo<br />
<strong>de</strong>jaré sus tejados humeantes. ¿Voy a estar aguardando, por lo visto,<br />
a que Turno guste <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> pelear conmigo y a que quiera<br />
volver a combatir ese v<strong>en</strong>cido? Allí está <strong>la</strong> cabeza,<br />
allí <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> esta guerra nefanda,<br />
compañeros <strong>de</strong> mi ciudad. Traed teas, aprisa. Rec<strong>la</strong>mad a fuego lo pactado».<br />
[...] celso medius stans aggere fatur:<br />
‘ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat,<br />
neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.<br />
urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,<br />
ni fr<strong>en</strong>um accipere et victi parere fat<strong>en</strong>tur,<br />
eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.<br />
scilicet exspectem libeat dum proelia Turno<br />
nostra pati rursusque velit concurrere victus?<br />
hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi.<br />
ferte faces propere foedusque reposcite f<strong>la</strong>mmis.’<br />
Sigue Virgilio <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ndo sus i<strong>de</strong>as a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, <strong>en</strong> este caso,<br />
a<strong>la</strong>bando <strong>de</strong> nuevo los <strong>i<strong>de</strong>al</strong>es propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong><strong>de</strong>l</strong> campo (frugalitas,<br />
simplicitas, rusticitas) fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> discordia y el barullo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 583]<br />
Ad<strong>en</strong>tro <strong>la</strong> discordia surge <strong>en</strong>tre los medrosos ciudadanos.<br />
exoritur trepidos inter discordia civis:<br />
Y, por fin, Turno es consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> adversidad <strong><strong>de</strong>l</strong> hado para con él, razón por<br />
<strong>la</strong> cual suplica a Juturna que no le <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ga más (fatum, fortuna, virtus, pietas,<br />
honos):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 676-680]<br />
«Ya, ya triunfa el hado, hermana. No me <strong>de</strong>t<strong>en</strong>gas más. Vayamos don<strong>de</strong> Dios<br />
y <strong>la</strong> cruel fortuna nos rec<strong>la</strong>man. Estoy resuelto a luchar con Eneas,<br />
<strong>de</strong>cidido a sufrir toda cuanta amargura hay <strong>en</strong> <strong>la</strong> muerte.<br />
No vas a ver, hermana, mi <strong>de</strong>shonor ya más. Déjame que <strong>de</strong>sahogue este furor,<br />
te lo pido, antes que llegue el trance»...<br />
‘iam iam fata, soror, superant, absiste morari;<br />
quo <strong>de</strong>us et quo dura vocat Fortuna sequamur.
stat conferre manum A<strong>en</strong>eae, stat, quidquid acerbi est,<br />
morte pati, neque me in<strong>de</strong>corem, germana, vi<strong>de</strong>bis<br />
amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.’<br />
83 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Cuando Eneas ve a Turno, va gozoso a su <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, para medir sus armas<br />
con ―horr<strong>en</strong>do son‖. Los adjetivos aplicados a <strong>la</strong>s armas y a <strong>la</strong>s circunstancias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra nos hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> su atrocidad, por boca <strong>de</strong> Virgilio, mi<strong>en</strong>tras que el<br />
calificativo <strong>de</strong> ―gigante‖ referido a Eneas, repetidam<strong>en</strong>te, insiste <strong>en</strong> su<br />
gran<strong>de</strong>za:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 697-703]<br />
Cuando el caudillo Eneas oye el nombre <strong>de</strong> Turno<br />
<strong>de</strong>ja los muros, <strong>de</strong>ja <strong>la</strong>s altas torres, corta toda <strong>de</strong>mora,<br />
y lo interrumpe todo. Exulta <strong>de</strong> júbilo, retumban con horr<strong>en</strong>do son sus armas.<br />
Gigante como el Atos, gigante como el Érice, gigante como el padre Ap<strong>en</strong>ino.<br />
At pater A<strong>en</strong>eas audito nomine Turni<br />
<strong>de</strong>serit et muros et summas <strong>de</strong>serit arces<br />
praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit<br />
<strong>la</strong>etitia exsultans horr<strong>en</strong>dumque intonat armis:<br />
quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis<br />
cum fremit ilicibus quantus gau<strong>de</strong>tque nivali<br />
vertice se attoll<strong>en</strong>s pater App<strong>en</strong>ninus ad auras.<br />
Por una vez, Virgilio hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> Turno y <strong>de</strong> Eneas <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones,<br />
nombrados por su lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Se refiere a ellos como ―el troyano Eneas‖ y<br />
―el héroe daunio‖. A través <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayúscu<strong>la</strong>s se transluce <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />
virgiliana <strong>de</strong> <strong>la</strong> anticipación y <strong>de</strong> su prefer<strong>en</strong>cia por Eneas, pues Eneas el<br />
troyano, va <strong>en</strong> mayúscu<strong>la</strong>s: Tros A<strong>en</strong>eas, mi<strong>en</strong>tras que Turno, el héroe Daunio,<br />
daunius heros, es un héroe <strong>en</strong> minúscu<strong>la</strong>, con m<strong>en</strong>os importancia, <strong>de</strong>talle que<br />
<strong>de</strong>ja prever su futura <strong>de</strong>rrota. El mismo Júpiter no se pronuncia sobre cuál <strong>de</strong><br />
ellos ganará <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 723-727]<br />
Así el troyano Eneas y el héroe Daunio <strong>en</strong>trechocan luchando sus escudos.<br />
El impon<strong>en</strong>te estru<strong>en</strong>do ll<strong>en</strong>a <strong>la</strong> cima <strong><strong>de</strong>l</strong> aire. El mismo Júpiter manti<strong>en</strong>e<br />
<strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza <strong>en</strong> el fiel y pesa <strong>en</strong> el<strong>la</strong> los diversos <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> uno y otro<br />
por ver a quién va ser funesto aquel combate.<br />
non aliter Tros A<strong>en</strong>eas et daunius heros<br />
concurrunt clipeis, ing<strong>en</strong>s fragor aethera complet.<br />
Iuppiter ipse duas aequato examine <strong>la</strong>nces<br />
sustinet et fata imponit diversa duorum,<br />
quem damnet <strong>la</strong>bor et quo vergat pon<strong>de</strong>re letum.<br />
A continuación Virgilio realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> espada <strong>de</strong> Turno una personificación, pues<br />
<strong>la</strong> d<strong>en</strong>omina ―espada traidora‖ y es que <strong>la</strong> guerra sólo trae traiciones,<br />
<strong>de</strong>strucción y muerte.<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 731-732]<br />
[...] Mas <strong>la</strong> espada traidora<br />
salta rota <strong>de</strong>samparando a medio golpe a su ardoroso dueño<br />
ya sin otro recurso que <strong>la</strong> huida.
[...] at perfidus <strong>en</strong>sis<br />
frangitur in medioque ard<strong>en</strong>tem <strong>de</strong>serit ictu,<br />
ni fuga subsidio subeat. [...]<br />
84 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En este fragm<strong>en</strong>to se re<strong>la</strong>ta <strong>la</strong> huida <strong>de</strong> Turno, qui<strong>en</strong> manifiesta una falta <strong>de</strong><br />
val<strong>en</strong>tía:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 742-746]<br />
[...] Turno fuera <strong>de</strong> sí<br />
huye por <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura trazando <strong>de</strong> aquí a allí por un <strong>la</strong>do y por otro<br />
círculos ondu<strong>la</strong>ntes, pues los teucros le ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> por todas partes apretado cerco,<br />
aquí le cierra el paso una ancha alberca, por allí los bastiones <strong>de</strong> los muros.<br />
Tampoco <strong>de</strong>ja Eneas <strong>de</strong> apremiarle.<br />
ergo am<strong>en</strong>s diversa fuga petit aequora Turnus<br />
et nunc huc, in<strong>de</strong> huc incertos implicat orbis;<br />
undique <strong>en</strong>im d<strong>en</strong>sa Teucri inclusere corona<br />
atque hinc vasta palus, hinc ardua mo<strong>en</strong>ia cingunt.<br />
Nec minus A<strong>en</strong>eas, quamquam tardata sagitta<br />
Y, finalm<strong>en</strong>te, Júpiter prohíbe a Juno que int<strong>en</strong>te más estratagemas:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 803-809]<br />
[...] Has llegado hasta el fin. Por tierra y mar<br />
has logrado acosar a los troyanos, has podido <strong>en</strong>c<strong>en</strong><strong>de</strong>r una guerra monstruosa,<br />
arruinar una casa feliz, mezc<strong>la</strong>r el duelo <strong>en</strong> unas bodas.<br />
Te prohíbo int<strong>en</strong>tar nada más».<br />
Así hab<strong>la</strong> Júpiter y así <strong>la</strong> hija divina <strong>de</strong> Saturno,<br />
<strong>de</strong>caído el semb<strong>la</strong>nte, le respon<strong>de</strong>:<br />
«Por eso, pues sabía que era ese tu <strong>de</strong>seo, egregio Júpiter,<br />
he abandonado a Turno y he <strong>de</strong>jado <strong>la</strong> tierra contra mi voluntad.<br />
v<strong>en</strong>tum ad supremum est. terris agitare vel undis<br />
Troianos potuisti, infandum acc<strong>en</strong><strong>de</strong>re bellum,<br />
<strong>de</strong>formare domum et luctu miscere hym<strong>en</strong>aeos:<br />
ulterius temptare veto.’ sic Iuppiter orsus;<br />
sic <strong>de</strong>a summisso contra Saturnia vultu:<br />
‘ista qui<strong>de</strong>m quia nota mihi tua, magne, voluntas,<br />
Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui;<br />
Los reyes tarquinos fueron expulsados y ahora a Augusto le interesa que<br />
cobr<strong>en</strong> valor, pues él será un ―caudillo militar/rey‖ <strong>en</strong> un imperio con<br />
instituciones republicanas repuestas nonimalm<strong>en</strong>te. Los <strong>la</strong>tinos no per<strong>de</strong>rían su<br />
l<strong>en</strong>gua, elem<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>tificador, cosa que sí pasaba con los pueblos<br />
conquistados <strong>en</strong> su nombre:<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 819-828]<br />
Un favor no prohibido por <strong>de</strong>creto ninguno <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino te pido <strong>en</strong> bi<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Lacio<br />
y <strong>la</strong> gran<strong>de</strong>za <strong>de</strong> los tuyos, tu pueblo. Cuando asi<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> paz<br />
con unas bodas <strong>de</strong> feliz augurio, que así sea, cuando qued<strong>en</strong> unidos<br />
por leyes y tratados no ord<strong>en</strong>es que los hijos <strong>de</strong> este pueblo, los <strong>la</strong>tinos,<br />
pierdan su antiguo nombre y se torn<strong>en</strong> troyanos o se les l<strong>la</strong>me teucros<br />
o que cambi<strong>en</strong> <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua ni <strong>de</strong> atu<strong>en</strong>do. Siga existi<strong>en</strong>do el Lacio<br />
y unos reyes albanos a través <strong>de</strong> los tiempos, que <strong>la</strong> estirpe romana<br />
cobre po<strong>de</strong>r por el valor <strong>de</strong> Italia. Cayó Troya.
Consi<strong>en</strong>te que con el<strong>la</strong> caiga también su nombre».<br />
illud te nul<strong>la</strong> fati quod lege t<strong>en</strong>etur,<br />
pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:<br />
cum iam conubiis pacem felicibus (esto)<br />
compon<strong>en</strong>t, cum iam leges et foe<strong>de</strong>ra iung<strong>en</strong>t,<br />
ne vetus indig<strong>en</strong>as nom<strong>en</strong> mutare Latinos<br />
neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari<br />
aut vocem mutare viros aut vertere vestem.<br />
sit Latium, sint Albani per saecu<strong>la</strong> reges,<br />
sit Romana pot<strong>en</strong>s Ita<strong>la</strong> virtute propago:<br />
occidit, occi<strong>de</strong>ritque sinas cum nomine Troia.’<br />
85 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
En este otro fragm<strong>en</strong>to se inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> futuro pueblo que<br />
regirá Eneas (mos maiorum, exemp<strong>la</strong>, pietas):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 834-840]<br />
Los ausonios conservarán <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> sus padres.<br />
El mismo que ahora ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ése será su nombre.<br />
Los teucros mezclándose con ellos<br />
quedarán absorbidos por su raza. Añadiré<br />
<strong>la</strong>s leyes y los ritos sagrados <strong>de</strong> los teucros<br />
y haré que todos sean <strong>la</strong>tinos <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua. Surgirá <strong>de</strong> esta unión una raza<br />
mezc<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> Italia que verás av<strong>en</strong>taja a los hombres<br />
y av<strong>en</strong>taja a los dioses <strong>en</strong> piedad y no habrá pueblo alguno<br />
que le iguale <strong>en</strong> honrarte».<br />
sermonem Ausonii patrium moresque t<strong>en</strong>ebunt,<br />
utque est nom<strong>en</strong> erit; commixti corpore tantum<br />
subsid<strong>en</strong>t Teucri. morem ritusque sacrorum<br />
adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.<br />
hinc g<strong>en</strong>us Ausonio mixtum quod sanguine surget,<br />
supra homines, supra ire <strong>de</strong>os pietate vi<strong>de</strong>bis,<br />
nec g<strong>en</strong>s ul<strong>la</strong> tuos aeque celebrabit honores.’<br />
Turno, <strong>en</strong> fin, reconoce que no teme a Eneas, sino a los dioses, pues dice que<br />
el mismo Júpiter está contra él (fatum, fortuna):<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 894-895]<br />
... Turno <strong>en</strong>tonces m<strong>en</strong>eando <strong>la</strong> cabeza:<br />
«No es tu ardoroso reto lo que me atemoriza, mi arrogante rival,<br />
los dioses me amedr<strong>en</strong>tan.<br />
Es Júpiter que está ya contra mí».<br />
ille caput quassans: ‘non me tua fervida terr<strong>en</strong>t<br />
dicta, ferox; di me terr<strong>en</strong>t et Iuppiter hostis.’<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se transcribe literalm<strong>en</strong>te el último fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>, pues<br />
conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> una acción vibrante y un <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te<br />
anunciado y esperado. Eneas quiere perdonar <strong>la</strong> vida a Turno, pero <strong>la</strong> visión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Tahalí <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte le hace reaccionar, le hace acordarse <strong>de</strong> su amor por<br />
Ascanio/Julo y también recordar <strong>la</strong> promesa hecha al rey Evandro. Para<br />
concluir, el alma <strong>de</strong> Turno huye ―gimi<strong>en</strong>do indignada‖, por haber t<strong>en</strong>ido que<br />
morir antes <strong>de</strong> tiempo. Todo ello confirma <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> guerra es algo
86 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
infame, que hace que <strong>la</strong> más justa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cometa el más horr<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />
los crím<strong>en</strong>es.<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 914-952].<br />
Giran imág<strong>en</strong>es diversas por su m<strong>en</strong>te. Y mira hacia los rútulos y vuelve<br />
<strong>la</strong> vista a <strong>la</strong> ciudad. Amedr<strong>en</strong>tado vaci<strong>la</strong>.<br />
Le estremece el acoso apremiante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>nza.<br />
Y no ve a don<strong>de</strong> huir ni con qué fuerzas acometer a su <strong>en</strong>emigo,<br />
ni da por sitio alguno con su carro ni con su hermana que lo guía.<br />
Mi<strong>en</strong>tras vaci<strong>la</strong>, Eneas b<strong>la</strong>n<strong>de</strong> contra él <strong>la</strong> <strong>la</strong>nza <strong>en</strong> que va su <strong>de</strong>stino.<br />
Logran sus ojos <strong>la</strong> ocasión que buscaban<br />
y con todas sus fuerzas <strong>la</strong> arroja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lejos.<br />
No hay piedra disparada por máquina <strong>de</strong> guerra que cruja con tan sordo estridor<br />
ni estal<strong>la</strong> nunca el rayo con tan hórrido estru<strong>en</strong>do.<br />
Como negro turbión va vo<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> <strong>la</strong>nza, <strong>la</strong> portadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> horr<strong>en</strong>da muerte.<br />
Le atraviesa el orillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cota y p<strong>en</strong>etra por el bor<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> ruedo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete láminas que recubr<strong>en</strong> el broquel y rechinando le traspasa el muslo.<br />
Al golpe cae <strong>en</strong> tierra, dob<strong>la</strong>da <strong>la</strong> rodil<strong>la</strong>, el corpul<strong>en</strong>to Turno.<br />
Yérgu<strong>en</strong>se a una los rútulos rompi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un gemido.<br />
Y todo el monte resu<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>de</strong>rredor<br />
y el eco <strong>de</strong> su son rebota por el haz <strong>de</strong> los sotos escarpados.<br />
Turno t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> tierra eleva suplicante hacia él los ojos<br />
y a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta implorando <strong>la</strong> diestra:<br />
«Lo t<strong>en</strong>go merecido. No te pido piedad –prorrumpe-. Haz uso <strong>de</strong> tu suerte.<br />
Pero si <strong>la</strong> aflicción <strong>de</strong> un padre infortunado pue<strong>de</strong> llegarte al alma<br />
-tú también has t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> Anquises un padre que sabía <strong>de</strong> dolores-<br />
compadécete <strong>de</strong> <strong>la</strong> vejez <strong>de</strong> Dauno,<br />
y <strong>de</strong>vuélveme vivo, o si así lo prefieres, este cuerpo privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz,<br />
llévaselo a los míos. Has v<strong>en</strong>cido.<br />
Me han visto los ausonios t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s manos <strong>de</strong>rrotado.<br />
Lavinia es tuya. No lleves más lejos tu r<strong>en</strong>cor».<br />
Feroz <strong>en</strong> su armadura, revolvi<strong>en</strong>do los ojos, <strong>en</strong> pie, fr<strong>en</strong>a Eneas su diestra.<br />
Y ya el ruego <strong>de</strong> Turno com<strong>en</strong>zaba a ab<strong>la</strong>ndar su ánimo cada vez más vaci<strong>la</strong>nte,<br />
cuando aparece a sus ojos <strong>en</strong> lo alto <strong><strong>de</strong>l</strong> hombro <strong><strong>de</strong>l</strong> caído el tahalí infortunado<br />
y refulge <strong>en</strong> su cinto el oro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bo<strong>la</strong>s que le eran conocidas.<br />
Era el tahalí <strong><strong>de</strong>l</strong> jov<strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte, al que Turno logró herir<br />
y v<strong>en</strong>cido postró <strong>en</strong> tierra.<br />
Él lo ost<strong>en</strong>taba por divisa fatal sobre sus hombros.<br />
Cuando Eneas fue hundi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mirada <strong>en</strong> el trofeo,<br />
<strong>en</strong> aquel memorial <strong>de</strong> su acerbo dolor,<br />
ardi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> furia, <strong>en</strong> arrebato aterrador: «¿Y tú, visti<strong>en</strong>do los <strong>de</strong>spojos<br />
<strong>de</strong> aquel a qui<strong>en</strong> yo amaba, te me vas a escapar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos? Es Pa<strong>la</strong>nte, Pa<strong>la</strong>nte<br />
el que con esta herida va a inmo<strong>la</strong>rte y se v<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> tu sangre <strong>de</strong> tu crim<strong>en</strong>».<br />
Prorrumpe. Hirvi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ira le hun<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> espada <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o pecho.<br />
El frío <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte le re<strong>la</strong>ja los miembros<br />
y su vida gimi<strong>en</strong>do huye indignada a lo hondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sombras.<br />
[...] tum pectore s<strong>en</strong>sus<br />
vertuntur varii; Rutulos aspectat et urbem<br />
cunctaturque metu letumque instare tremescit,<br />
nec quo se eripiat, nec qua vi t<strong>en</strong>dat in hostem,<br />
nec currus usquam vi<strong>de</strong>t aurigamve sororem.<br />
Cunctanti telum A<strong>en</strong>eas fatale coruscat,<br />
sortitus fortunam oculis, et corpore toto<br />
eminus intorquet. murali concita numquam<br />
torm<strong>en</strong>to sic saxa fremunt nec fulmine tanti<br />
dissultant crepitus. vo<strong>la</strong>t atri turbinis instar<br />
exitium dirum hasta fer<strong>en</strong>s orasque recludit<br />
loricae et clipei extremos septemplicis orbis:
per medium strid<strong>en</strong>s transit femur. incidit ictus<br />
ing<strong>en</strong>s ad terram duplicato poplite Turnus.<br />
consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit<br />
mons circum et vocem <strong>la</strong>te nemora alta remittunt.<br />
ille humilis supplexque oculos <strong>de</strong>xtramque precantem<br />
prot<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s ‘equi<strong>de</strong>m merui nec <strong>de</strong>precor’ inquit;<br />
‘utere sorte tua. miseri te si qua par<strong>en</strong>tis<br />
tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis<br />
Anchises g<strong>en</strong>itor) Dauni miserere s<strong>en</strong>ectae<br />
et me, seu corpus spoliatum lumine mavis,<br />
red<strong>de</strong> meis. vicisti et victum t<strong>en</strong><strong>de</strong>re palmas<br />
Ausonii vi<strong>de</strong>re; tua est Lavinia coniunx,<br />
ulterios ne t<strong>en</strong><strong>de</strong> odiis.’ stetit acer in armis<br />
A<strong>en</strong>eas volv<strong>en</strong>s oculos <strong>de</strong>xtramque repressit;<br />
et iam iamque magis cunctantem flectere sermo<br />
coeperat, infelix umero cum apparuit alto<br />
balteus et notis fulserunt cingu<strong>la</strong> bullis<br />
Pal<strong>la</strong>ntis pueri, victum quem vulnere Turnus<br />
straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.<br />
ille, oculis postquam saevi monim<strong>en</strong>ta doloris<br />
exuviasque hausit, furiis acc<strong>en</strong>sus et ira<br />
terribilis: ‘tune hinc spoliis indute meorum<br />
eripiare mihi? Pal<strong>la</strong>s te hoc vulnere, Pal<strong>la</strong>s<br />
immo<strong>la</strong>t et po<strong>en</strong>am scelerato ex sanguine sumit.’<br />
hoc dic<strong>en</strong>s ferrum adverso sub pectore condit<br />
fervidus. ast illi solvuntur frigore membra<br />
vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.<br />
87 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG
88 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Capítulo 5.- Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a Eneas, Turno, Anquises, Julo y<br />
los partidarios <strong>de</strong> Eneas<br />
Verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> columna vertebral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>la</strong> constituye <strong>la</strong><br />
personalidad fraguada por Virgilio para Eneas, cuajada <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s como <strong>la</strong><br />
pietas, <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> clem<strong>en</strong>tia, <strong>la</strong> virtus, <strong>la</strong> concordia, <strong>la</strong> auctoritas, etcétera, como<br />
se recoge <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>talle que da fe <strong>de</strong> los futuros acontecimi<strong>en</strong>tos que<br />
iluminarán el camino <strong>de</strong> Eneas, por su piedad y sus numerosas cualida<strong>de</strong>s,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que también está el arrojo, <strong>la</strong> val<strong>en</strong>tía guerrera. Sin embargo, <strong>en</strong><br />
Turno el ardor guerrero es prácticam<strong>en</strong>te el valor predominante.<br />
Pius A<strong>en</strong>eas: [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 220], [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 305], [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 378],<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V, 26], [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 286], [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 685], [<strong>Eneida</strong>,<br />
Libro VI, 9], [<strong>Eneida</strong>, Libro VI, 176], [<strong>Eneida</strong>, Libro VI, 232], [<strong>Eneida</strong>, Libro VII,<br />
5], [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 84], [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 255], [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 591],<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 783], [<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 170], [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 311].<br />
Pio A<strong>en</strong>eae: [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 418].<br />
Ing<strong>en</strong>tem A<strong>en</strong>ean: [<strong>Eneida</strong>, Libro VI, 413], [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 367].<br />
Bonus A<strong>en</strong>eas: [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 770].<br />
Magni A<strong>en</strong>eae: [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 787].<br />
Magno A<strong>en</strong>eae: [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 675].<br />
Magnanimum A<strong>en</strong>ean: [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 260], [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 204].<br />
Magnanime A<strong>en</strong>ea: [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 16].<br />
Rex A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro I, 544], regi [<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 176].<br />
Pater A<strong>en</strong>eas: [<strong>Eneida</strong>, Libro II, 2], [<strong>Eneida</strong>, Libro III, 343], [<strong>Eneida</strong>, Libro V,<br />
129-130], [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 348], [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 461], [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 545],<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro V, 700], [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 28-29], [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 172],<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 184], [<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 904], [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 166], [<strong>Eneida</strong>,<br />
Libro XII, 697].<br />
Pirata frigio, así califica Turno a Eneas: Phrygii praedonis [<strong>Eneida</strong>, Libro XI,<br />
484].<br />
Eunuco <strong>de</strong> Frigia, así califica Turno a Eneas: semiviri Phrygis [<strong>Eneida</strong>, Libro XII,<br />
99].<br />
Eneas el héroe: heros [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 289], Troius heros [<strong>Eneida</strong>, Libro VI,<br />
451], [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 886], vir Troiane [<strong>Eneida</strong>, Libro XI, 125].<br />
Eneas el noble hijo <strong>de</strong> Anquises: magnanimusque Anchisia<strong>de</strong>s [<strong>Eneida</strong>, Libro<br />
V, 407].
89 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Nate <strong>de</strong>a: [<strong>Eneida</strong>, Libro II, 289], [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 383], [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 59],<br />
g<strong>en</strong>etrix nato: [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 383].<br />
Eneas vástago divino: <strong>de</strong>um g<strong>en</strong>s, A<strong>en</strong>ea [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 227-228].<br />
Verda<strong>de</strong>ro hijo <strong>de</strong> Júpiter: vera Iovis proles [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 301].<br />
Egregio Eneas: nec maximus om<strong>en</strong> abnuit A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 530-531].<br />
Afamado caudillo <strong>de</strong> los teucros: dux inclute Teucrum [<strong>Eneida</strong>, Libro VI, 562].<br />
Gloria nuestra: i <strong>de</strong>cus, i, nostrum [<strong>Eneida</strong>, Libro VI, 545].<br />
Capitán el más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> los teucros: maxime Teucrorum ductor [<strong>Eneida</strong>, Libro<br />
VIII, 470].<br />
El jefe más vali<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los teucros y los ítalos: Teucrum atque Italum fortissime<br />
ductor [<strong>Eneida</strong>, Libro VIII, 513].<br />
Eneas, el más diestro <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra, optimus armis A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro IX,<br />
40-41].<br />
Eneas, jefe <strong>de</strong> los dárdanos: Dardaniumque ducem [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 100].<br />
Egregio Eneas: magnus A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 159].<br />
Eneas ansioso: ―Eneas —no le <strong>de</strong>ja dar <strong>de</strong>scanso a sus miembros su<br />
ansiedad—― A<strong>en</strong>eas (neque <strong>en</strong>im membris dat cura quietem) [<strong>Eneida</strong>, Libro X,<br />
217].<br />
Eneas ar<strong>de</strong> <strong>en</strong> ira por <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nte: ard<strong>en</strong>s limitem... [<strong>Eneida</strong>, Libro X,<br />
514].<br />
Fiero ardor <strong>de</strong> Eneas: A<strong>en</strong>eas tanto fervore fur<strong>en</strong>tis [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 578].<br />
Des<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a su furor por toda <strong>la</strong> l<strong>la</strong>nura: sic toto A<strong>en</strong>eas <strong>de</strong>saevit in aequore<br />
victor ut semel intepuit mucro... [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 569-570].<br />
Enfurecido Eneas: furit A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 802].<br />
Embravecido Eneas: saevus in armis A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 107-108].<br />
El troyano Eneas: Tros A<strong>en</strong>eas [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 723].<br />
Eneas: ―el fogoso can <strong>de</strong> Umbría‖ [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 753-754].<br />
Los partidarios <strong>de</strong> Eneas, ―los t<strong>en</strong>aces Enéadas‖: A<strong>en</strong>ea<strong>de</strong> duri [<strong>Eneida</strong>, Libro<br />
IX, 468], legio A<strong>en</strong>eadum [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 120].<br />
Anchisae magni [<strong>Eneida</strong>, Libro V, 99].
90 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Hermoso Julo, pulcher Iulus [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 293], [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 310].<br />
Ardoroso Julo: ard<strong>en</strong>tem ... Iulum [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 652].<br />
Julo <strong>en</strong>tristecido: maestique metum so<strong>la</strong>tur Iuli [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 110],<br />
maer<strong>en</strong>tis Iuli [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 399].<br />
Ardoroso Turno, audacem ad Turnum [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 3].<br />
Turno, su capitán: dux agmine Turnus: [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 28].<br />
Turno <strong>en</strong>furecido: huc turbidus: [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 57], Turno... fur<strong>en</strong>ti [<strong>Eneida</strong>,<br />
Libro IX, 691], furor ard<strong>en</strong>tem [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 760], Turno... furioso [<strong>Eneida</strong>,<br />
Libro X, 308].<br />
(Turno) rabioso, acuciado <strong>de</strong> coraje: ille asper et improbus ira [<strong>Eneida</strong>, Libro IX,<br />
62].<br />
Arrojado Turno: audaci Turno [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 126].<br />
Rey Turno: rex Turnu [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 327].<br />
Turno, ese príncipe: iuv<strong>en</strong>i [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 623].<br />
Turno victorioso: Turnus... victor: [<strong>Eneida</strong>, Libro IX, 559].<br />
Turno <strong>en</strong>greído y corpul<strong>en</strong>to: vociferans tumidusque ... ing<strong>en</strong>tem [<strong>Eneida</strong>, Libro<br />
IX, 596-597].<br />
Turno arrogante: Turnusque feratur per medios insignis equis tumidusque...<br />
[<strong>Eneida</strong>, Libro X, 20-21].<br />
Turno, el rútulo traidor: perfidus ... Rutulus [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 231-232].<br />
La osadía <strong>de</strong> Turno: audaci Turno [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 276].<br />
Turno déspota: Turno... tyranni [<strong>Eneida</strong>, Libro X, 446-448].<br />
Turno ―el héroe Daunio‖: Daunios heros [<strong>Eneida</strong>, Libro XII, 723].
Capítulo 6.- Conclusiones<br />
91 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Compuesto con maravilloso arte y <strong><strong>de</strong>l</strong>icado verso, el poema virgiliano <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>Eneida</strong> <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>, <strong>en</strong> una escritura ruti<strong>la</strong>nte, el prístino universo <strong>de</strong> valores que<br />
Augusto necesitó transponer para su época: el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Edad <strong>de</strong> Oro, el <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República. Fueron esos valores los que ayudaron a alejar <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el<br />
fantasma <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra y le <strong>en</strong>caminaron <strong>en</strong> su magna tarea civilizadora,<br />
aportando soli<strong>de</strong>z y fortaleza al Imperio que Augusto estaba l<strong>la</strong>mado a fundar<br />
por imperativo <strong><strong>de</strong>l</strong> hado, y bajo los auspicios <strong>de</strong> los dioses familiares <strong>romano</strong>s.<br />
La extraordinaria humanidad que exudan los personajes <strong>de</strong> esta epopeya<br />
nacional <strong>en</strong>cumbran a Virgilio al Olimpo <strong>de</strong> los escritores clásicos, pues,<br />
habiéndose inspirado <strong>en</strong> variadas fu<strong>en</strong>tes, como <strong>la</strong>s homéricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilíada y <strong>la</strong><br />
Odisea, los pitagóricos, el estoicismo, <strong>la</strong> mitología, o el corpus <strong>de</strong> citas <strong>de</strong><br />
lugares fantásticos y reales a un tiempo, <strong>la</strong>s reformu<strong>la</strong>, otorgándoles <strong>la</strong><br />
corporeidad justa y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cillez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas perfectas.<br />
Basándose fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos virtu<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>ves republicanas, <strong>la</strong><br />
pietas y <strong>la</strong> virtus, vi<strong>en</strong>e a subrayar <strong>la</strong> especialísima conting<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> pietas pue<strong>de</strong> llegar a verse subyugada por <strong>la</strong> virtus y este ardor viril<br />
guerrero nunca pue<strong>de</strong> sobreponerse al amor a los dioses, a <strong>la</strong> patria y a <strong>la</strong><br />
familia, pues arrastra a experi<strong>en</strong>cias que Virgilio califica <strong>de</strong> horr<strong>en</strong>das <strong>en</strong><br />
multitud <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos sublimes <strong><strong>de</strong>l</strong> poema. Horr<strong>en</strong>das situaciones, horr<strong>en</strong>das<br />
armas y hórridos estru<strong>en</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, que llevan in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los pueblos. Por eso, Eneas, el héroe nacional sobre el que se<br />
fundará <strong>la</strong> nación <strong>la</strong>tina, es caracterizado primorosam<strong>en</strong>te, como se teje un<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>icado bordado, pues sobre sus anchas espaldas reposa un futuro civilizador,<br />
el ancestral pasado <strong><strong>de</strong>l</strong> que se nutran <strong>la</strong>s sucesivas g<strong>en</strong>eraciones y <strong>la</strong><br />
legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> auctoritas <strong>de</strong> un gobernante que llevó a su pueblo a <strong>la</strong> pax y<br />
a <strong>la</strong> concordia necesarias para po<strong>de</strong>r construir un imperio, el Romano.<br />
Por esto, el piadoso Eneas —que cuando huye lleva a sus hombros el peso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> estirpe <strong>de</strong> sus antepasados, personificado <strong>en</strong> su padre Anquises, y <strong>de</strong> su<br />
mano al futuro, su hijo Julo—, es capaz <strong>de</strong> elegir <strong>la</strong> paz y no <strong>la</strong> guerra,<br />
subvirti<strong>en</strong>do el sistema <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> un guerrero, e int<strong>en</strong>tar salvar lo que <strong>de</strong><br />
valor quedaba para él <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida. Tr<strong>en</strong>zadas sus virtu<strong>de</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el<br />
poema, queda reflejado por sí mismo y por oposición a otras figuras, como <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> su antagonista, Turno, como el arquetipo que constituye <strong>la</strong> columna<br />
vertebral sobre <strong>la</strong> que se cim<strong>en</strong>ta y legitima <strong>la</strong> misión civilizadora <strong>de</strong> Augusto y<br />
<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> nación romana, magnífica complicidad <strong>de</strong> auctoritas y <strong>de</strong> potestas.<br />
Y aunque el m<strong>en</strong>saje secreto que Virgilio nos transmite susurra que, forzado<br />
por el hado, Eneas el magnánimo se ve arrastrado a una guerra y a un<br />
<strong>de</strong>stierro que no <strong>de</strong>sea, y, afrontándolos, se ve abocado a una especial<br />
refundición <strong>de</strong> sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos piadosos —pues se ve impelido por su<br />
clem<strong>en</strong>tia y su pietas a perdonar <strong>la</strong> vida a Turno—, son precisam<strong>en</strong>te estos<br />
mismos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos los que le conduc<strong>en</strong> a sacrificar <strong>la</strong> vida <strong><strong>de</strong>l</strong> opon<strong>en</strong>te,<br />
pues el recuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong><strong>de</strong>l</strong> jov<strong>en</strong> Pa<strong>la</strong>nte —rememorado por <strong>la</strong> visión <strong>de</strong><br />
su Tahalí <strong>en</strong> el cuello <strong><strong>de</strong>l</strong> infortunado Turno— y <strong>de</strong> <strong>la</strong> promesa hecha a<br />
Evandro ante <strong>la</strong> partida g<strong>en</strong>erosa <strong>de</strong> su jov<strong>en</strong>, inexperto y único hijo, produce<br />
<strong>en</strong> Eneas el efecto revividor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas para con su estirpe troyana.
92 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Sea como sea, Virgilio c<strong>la</strong>ma que <strong>la</strong> guerra fratricida es una experi<strong>en</strong>cia<br />
hórrida, que <strong>de</strong>ja al <strong>de</strong>scubierto <strong>la</strong>s ambiciones más funestas y que traza un<br />
velo <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> pureza y <strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
La lectura simultánea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ediciones <strong>la</strong>tina y españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> me ha<br />
<strong>en</strong>riquecido personalm<strong>en</strong>te, pues, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ir compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su significado,<br />
he realizado una inmersión pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> los versos <strong>de</strong> Virgilio, asimi<strong>la</strong>ndo<br />
directam<strong>en</strong>te el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> sus pa<strong>la</strong>bras y produciéndose, sin buscar<strong>la</strong>, una<br />
interdisciplinariedad <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Grado <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s. De todos modos, me acojo a <strong>la</strong>s exhortaciones <strong>de</strong><br />
Virgilio, y también suplico <strong>en</strong>carecidam<strong>en</strong>te para mí el amparo y <strong>la</strong> inspiración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Musa.
93 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Glosario <strong>de</strong> términos c<strong>la</strong>ves a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong><br />
profesora Mònica Miró i Vinaixa: Termes c<strong>la</strong>u per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre els valors<br />
privats i públics <strong><strong>de</strong>l</strong>s romans 50<br />
Abundantia:<br />
―Abundancia‖, ―riqueza‖. I<strong>de</strong>al que consistía <strong>en</strong> disponer <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para<br />
colmar <strong>la</strong> prosperidad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales.<br />
Aequitas:<br />
―Equidad‖, ―rectitud‖, ―imparcialidad‖. Lealtad <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
vida diaria o bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> un cargo público.<br />
Auctoritas:<br />
―Autoridad‖, ―asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te‖, ―prestigio‖, percibido por <strong>la</strong> reputación y posición<br />
personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad gracias al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pietas y <strong>la</strong> industria. Especial<br />
respeto por <strong>la</strong> autoridad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como admiración por el juicio <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminados hombres dotados <strong>de</strong> una gran experi<strong>en</strong>cia incuestionable.<br />
Bonus Ev<strong>en</strong>tus:<br />
―Bu<strong>en</strong>a Suerte‖, ―suerte‖, ―éxito‖. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> personificación <strong>de</strong><br />
un dios protector, se <strong>de</strong>fine como símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a Fortuna, <strong><strong>de</strong>l</strong> azar<br />
favorable que se forma a partir <strong>de</strong> los recuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a suerte disfrutada.<br />
Clem<strong>en</strong>tia:<br />
―Clem<strong>en</strong>cia‖, ―indulg<strong>en</strong>cia‖, ―humanidad‖. Capacidad <strong>de</strong> perdonar y <strong>de</strong> ser<br />
b<strong>en</strong>igno con el prójimo, ost<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> su grado más alto por el Princeps,<br />
manifestada por su trato amable con <strong>la</strong>s naciones o <strong>en</strong>emigos sometidos.<br />
Comitas:<br />
―Amabilidad‖, ―afabilidad‖, ―b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>cia‖. Trato cortés y amigable con los<br />
<strong>de</strong>más, que exhibe <strong>la</strong> persona que ti<strong>en</strong>e este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> humanidad.<br />
A<strong>de</strong>más esta persona también está dotada <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong><strong>de</strong>l</strong> humor y trato g<strong>en</strong>til.<br />
Concordia:<br />
“Concordia‖, ―armonía‖. Afinidad especialm<strong>en</strong>te habida <strong>en</strong>tre los distintos<br />
ordines o c<strong>la</strong>ses sociales <strong><strong>de</strong>l</strong> pueblo <strong>romano</strong>. No hay que obviar que esta<br />
bu<strong>en</strong>a re<strong>la</strong>ción también <strong>la</strong> han <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er los hombres y los dioses, tanto <strong>de</strong><br />
Roma como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más naciones.<br />
Constantia:<br />
―Constancia‖, ―coher<strong>en</strong>cia‖. Firmeza y coher<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un<br />
propósito o una actitud.<br />
Dignitas:<br />
―Aptitud‖, ―capacidad‖, ―mérito‖. En el ámbito personal e íntimo, valor que se da<br />
al orgullo personal. En el ámbito social, prestigio al que se llega por el rango<br />
social o por el ejercicio <strong>de</strong> un cargo público.<br />
50 Miró, M. Termes c<strong>la</strong>u per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre els valors privats i públics <strong><strong>de</strong>l</strong>s romans. Trabajo no publicado. Barcelona:<br />
Universitat <strong>de</strong> Barcelona; Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya.
94 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Disciplina:<br />
―Disciplina‖, ―instrucción‖, ―formación‖. Respeto hacia el esfuerzo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />
el arte <strong>de</strong> estudiar, que hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y por<br />
tanto, <strong>de</strong> normas y <strong>de</strong> principios rectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />
Exemp<strong>la</strong>:<br />
―Ejemplos‖, ―mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os‖. Conjunto <strong>de</strong> personas cuya vida es bu<strong>en</strong>o imitar porque<br />
repres<strong>en</strong>tan un espejo <strong>de</strong> virtu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el que mirarse para prosperar sobre todo<br />
éticam<strong>en</strong>te.<br />
Fatum:<br />
―Hado‖, ―<strong>de</strong>stino‖ <strong>de</strong> los humanos <strong>en</strong> cuya trayectoria incid<strong>en</strong> activam<strong>en</strong>te los<br />
dioses familiares <strong>romano</strong>s, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> resto <strong>de</strong> dioses, l<strong>la</strong>mados<br />
también mayores.<br />
Felicitas:<br />
―Suerte‖, ―bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanza‖, ―felicidad‖. Prosperidad y bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanza<br />
conseguidas colectivam<strong>en</strong>te con esfuerzo y tal<strong>en</strong>to.<br />
Fi<strong>de</strong>s:<br />
―Garantía‖, ―lealtad‖, ―bu<strong>en</strong>a fe‖. Confianza <strong>de</strong> no vulneración <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />
dada. Sinceridad y honestidad <strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> operación, ya sea personal,<br />
comercial o política.<br />
Firmitas:<br />
―Consist<strong>en</strong>cia‖, ―vigor‖, ―firmeza‖. Perseverancia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> perseguir un<br />
objetivo y conseguir realizar <strong>la</strong>s aspiraciones personales.<br />
Fortuna:<br />
―Fortuna‖, ―azar‖, ―suerte‖. Suerte y bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanza <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma Roma y <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong> los <strong>romano</strong>s.<br />
Frugalitas:<br />
―Mo<strong>de</strong>ración‖, ―sobriedad‖, ―frugalidad‖. No significa miseria sino s<strong>en</strong>cillez <strong>de</strong><br />
gustos.<br />
Gravitas:<br />
―Dureza‖, ―severidad‖, ―gravedad‖. Discernimi<strong>en</strong>to responsable <strong>de</strong> que está<br />
caracterizado el individuo que es capaz <strong>de</strong> otorgar importancia a lo que <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e<br />
y <strong>de</strong> quitárse<strong>la</strong> a lo que no <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e.<br />
Hi<strong>la</strong>ritas:<br />
―Alegría‖, ―bu<strong>en</strong> humor‖. Actitud alegre y positiva ante <strong>la</strong> vida, tanto <strong>en</strong> los<br />
mom<strong>en</strong>tos bu<strong>en</strong>os como <strong>en</strong> los malos.<br />
Honestas:<br />
―Honor‖, ―honestidad‖, ―estima‖. Respetabilidad y honorabilidad que emanan <strong>de</strong><br />
un miembro prestigioso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.
95 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Humanitas:<br />
―Humanidad‖, ―solidaridad‖, ―formación cultural‖. Respeto y solidaridad ante el<br />
género humano, tanto <strong>en</strong> el ámbito íntimo y familiar como <strong>en</strong> el <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado o <strong>en</strong><br />
el círculo <strong>de</strong> amista<strong>de</strong>s. Esfuerzo personal y colectivo para lograr un grado <strong>de</strong><br />
refinami<strong>en</strong>to, estudios y cultura consi<strong>de</strong>rables.<br />
Industria:<br />
―Dilig<strong>en</strong>cia‖, ―celo‖, ―esfuerzo‖. Disposición para el trabajo duro que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
personas dotadas <strong>de</strong> firmeza para <strong>en</strong>carar cualquier situación contraria con<br />
ímpetu y dilig<strong>en</strong>cia.<br />
Iustitia:<br />
―Justicia‖, ―rectitud‖. Capacidad <strong>de</strong> los gobernantes <strong>de</strong> llevar a cabo su tarea<br />
conforme a leyes justas y con el comportami<strong>en</strong>to honesto requerido.<br />
Laetitia:<br />
―Alegría‖. Motivo <strong>de</strong> celebración, sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> una<br />
crisis personal o política.<br />
Liberalitas:<br />
―Nobleza‖, ―liberalidad‖. Magnanimidad <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo g<strong>en</strong>eroso que es capaz <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tregarse sin límites.<br />
Libertas:<br />
―Libertad‖, ―in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia‖, ―franqueza‖. Capacidad <strong>de</strong> obrar sin coacciones,<br />
según establece el <strong>de</strong>recho, propia <strong>de</strong> los hombres libres, los ciudadanos<br />
<strong>romano</strong>s, y algunos otros pueblos, según su sistema político.<br />
Mos maiorum:<br />
―Costumbres <strong>de</strong> los antepasados‖. Conjunto <strong>de</strong> usos y costumbres transmitidos<br />
por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición, que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetar <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to, y cuya<br />
vulneración pue<strong>de</strong> comportar consecu<strong>en</strong>cias funestas para el individuo y <strong>la</strong><br />
colectividad.<br />
Nobilitas:<br />
―Nobleza‖, ―fama‖, ―excel<strong>en</strong>cia‖. Distinción personal que se ost<strong>en</strong>ta por <strong>la</strong> vía<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> nacimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> heredad, o por el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cualida<strong>de</strong>s<br />
manifestadas <strong>en</strong> actos <strong>de</strong> heroísmo.<br />
Officium:<br />
―Servicio‖, ―<strong>de</strong>ber‖, ―trabajo‖. En un s<strong>en</strong>tido g<strong>en</strong>eral, reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
utilidad <strong>de</strong> alguna cosa. Y, más específicam<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad<br />
ante un trabajo o un cargo público.<br />
Ops:<br />
―Po<strong>de</strong>r‖, ―recursos‖, ―riqueza‖. Conjunto <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s que permit<strong>en</strong><br />
conseguir el bi<strong>en</strong>estar individual, pero sobre todo <strong>la</strong> pujanza colectiva.
96 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Pati<strong>en</strong>tia:<br />
―Paci<strong>en</strong>cia‖, ―resist<strong>en</strong>cia‖. Paci<strong>en</strong>cia y habilidad para mant<strong>en</strong>er el control y <strong>la</strong><br />
firmeza ante <strong>la</strong>s situaciones adversas. También tolerancia y resignación fruto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>stino.<br />
Patria:<br />
―Patria‖. País o ciudad <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to que un <strong>romano</strong> ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta <strong>la</strong><br />
muerte, si es preciso.<br />
Pax:<br />
―Paz‖, ―acuerdo‖, ―pacto‖. Ent<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o pacto <strong>en</strong>tre los dioses, <strong>la</strong> sociedad,<br />
los hombres y <strong>la</strong>s naciones.<br />
Pietas:<br />
―Piedad‖, ―respeto‖, ―amor‖. V<strong>en</strong>eración y amor hacia los dioses, <strong>la</strong> patria y <strong>la</strong><br />
familia.<br />
Provid<strong>en</strong>tia:<br />
―Previsión‖, ―prud<strong>en</strong>cia‖, ―provid<strong>en</strong>cia‖. Capacidad propia <strong>de</strong> los gobernantes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad romana y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma sociedad <strong>de</strong> Roma para sobrevivir a los<br />
mom<strong>en</strong>tos críticos y para <strong>la</strong> aspiración a unas metas cada vez más elevadas.<br />
Prud<strong>en</strong>tia:<br />
―Previsión‖, ―pericia‖. Posibilidad <strong>de</strong> anticiparse a los acontecimi<strong>en</strong>tos gracias a<br />
<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> habilidad y <strong>la</strong> discreción.<br />
Pudicitia:<br />
―Castidad‖, ―pudícia‖, ―pureza‖. Dec<strong>en</strong>cia y mo<strong>de</strong>stia propias <strong>de</strong> los <strong>romano</strong>s<br />
antiguos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> matrona romana <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, personificada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
figura <strong>de</strong> Lucrecia, que los mant<strong>en</strong>ían alejados <strong>de</strong> acusaciones <strong>de</strong> inmoralidad<br />
o <strong>de</strong> corrupción.<br />
Res publica:<br />
―Cosa pública‖, ―Estado‖, ―Recursos y bi<strong>en</strong>es públicos‖. Organización política<br />
<strong>de</strong> una comunidad <strong>de</strong> acuerdo con un conjunto <strong>de</strong> instituciones pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />
a una comunidad política como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Roma.<br />
Rusticitas:<br />
―Campesinado‖, ―rusticidad‖, ―s<strong>en</strong>cillez rústica‖. Expresión máxima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
simplicidad <strong>en</strong>vidiable <strong>de</strong> los oríg<strong>en</strong>es que caracteriza positivam<strong>en</strong>te al hombre<br />
<strong>de</strong> campo. Con m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia, tacañería y estrechez <strong>de</strong> miras.<br />
Salubritas:<br />
―Salubridad‖, ―sanidad‖, ―salud‖. Vigor y salud <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como cualida<strong>de</strong>s<br />
individuales o colectivas.<br />
Salus:<br />
―Salud‖, ―bi<strong>en</strong>estar‖, ―salvaguardia‖. Bi<strong>en</strong>estar físico y moral <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo o <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Estado.
97 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Securitas:<br />
―Calma‖, ―seguridad‖, ―salvaguardia‖. Seguridad y situación <strong>de</strong> protección y<br />
confianza que se obti<strong>en</strong>e por <strong>la</strong> paz y <strong>la</strong> acción correcta <strong>de</strong> los gobernantes.<br />
Severitas:<br />
―Severidad‖, ―dureza‖, ―formalidad‖. Disciplina lograda gracias al autocontrol y <strong>la</strong><br />
austeridad.<br />
Simplicitas:<br />
―Simplicidad‖, ―s<strong>en</strong>cillez‖. Actitud sincera <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo que se cont<strong>en</strong>ta con lo<br />
que ti<strong>en</strong>e o con no <strong>de</strong>masiadas cosas.<br />
Spes:<br />
―Esperanza‖, ―confianza‖, ―perspectiva‖. Esperanza <strong>de</strong> un futuro mejor.<br />
Vbertas:<br />
―Fecundidad‖, ―abundancia‖, ―profusión‖. En s<strong>en</strong>tido literal, fertilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra;<br />
<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido figurado, se refiere a <strong>la</strong> exuberancia <strong>de</strong> algunas personas o<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colectivas.<br />
Veritas:<br />
―Verdad‖, ―sinceridad‖, ―franqueza‖. Seguridad que nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> que<br />
algo es verda<strong>de</strong>ro, recto y exacto.<br />
Virtus:<br />
―Coraje‖, ―arrojo‖, ―valor‖, ―virtud‖. Val<strong>en</strong>tía y fuerza que caracterizan al espíritu<br />
viril, que pue<strong>de</strong> también estar vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia moral.<br />
Vrbanitas:<br />
―Vida ciudadana‖, ―urbanidad‖, ―limpieza‖. Refinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que<br />
viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> contraposición al carácter poco elegante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes<br />
que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el campo.
BIBLIOGRAFÍA GENERAL<br />
98 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
CLANCHY, J; BALLARD, B. Cómo se hace un trabajo académico. Guía práctica para<br />
estudiantes universitarios. Zaragoza: Pr<strong>en</strong>sas Universitarias <strong>de</strong> Zaragoza, 1995.<br />
SIERRA, R. Tesis doctorales y trabajos <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica. Metodología g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> su e<strong>la</strong>boración y docum<strong>en</strong>tación. Madrid: Paraninfo, 1988.<br />
BIBLIOGRAFÍA CLÁSICA<br />
ALVAR EZQUERRA, A. “Las Res Gestae Divi Augusti”, <strong>en</strong> Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Prehistoria y<br />
Arqueología, Nº 7-8, 1980-81, págs. 109-140.<br />
HERNÁNDEZ, V.E. Virgilio, figuras y situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>. Introducción, texto, notas<br />
y estudio estilístico. Madrid: G. <strong><strong>de</strong>l</strong> Toro, 1974.<br />
GUILLEMIN, A.M. Virgilio: poeta, artista y p<strong>en</strong>sador. (Traducción <strong>de</strong> Eduardo J. Prieto).<br />
Barcelona: Paidós, 1982.<br />
MIRÓ, M. Valors i virtuts <strong><strong>de</strong>l</strong>s antics romans. Trabajo no publicado. Barcelona:<br />
Universitat <strong>de</strong> Barcelona; Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya.<br />
MIRÓ, M. Termes c<strong>la</strong>u per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre els valors privats i públics <strong><strong>de</strong>l</strong>s romans. Trabajo no<br />
publicado. Barcelona: Universitat <strong>de</strong> Barcelona; Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya.<br />
REQUEJO, J.M. Virgilio y <strong>la</strong> poesía épica <strong>la</strong>tina (con un apéndice sobre el hexámetro<br />
dactílico y <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación greco-<strong>la</strong>tina). Madrid: Ediciones Clásicas, 1993.<br />
ROLDÁN, J.M. Instituciones políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Romana. Madrid: Akal<br />
(“Colección Historia <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo antiguo”, nº 45), 1990.<br />
TÁCITO, C. Annales. Texte établi, et, d‟après Burnouf, traduit par H<strong>en</strong>ri Bornecque.<br />
Tome Premier. Livre I. Paris: Éditions Garnier Frères.<br />
VILLALBA, P. Roma a través <strong><strong>de</strong>l</strong>s historiadors clàssics. Barcelona: Universitat<br />
Autònoma <strong>de</strong> Barcelona.<br />
WEBGRAFÍA<br />
FATÁS, G. Res Gestae Divi Augusti. (Texto <strong>la</strong>tino y traducción castel<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Guillermo<br />
Fatás). Universidad <strong>de</strong> Zaragoza, <strong>en</strong> http://www.unizar.es/hant/Fu<strong>en</strong>tes/resgesta.HTML.<br />
Consultado 5 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2011.<br />
La República <strong>de</strong> Roma, <strong>en</strong> http://www.historialuniversal.com/2010/03/republicaromana-organizacion-politica.html.<br />
Consultado el 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2011.
1. Ediciones recom<strong>en</strong>dadas (<strong>en</strong> <strong>la</strong>tín)<br />
Bibliografía sobre <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio<br />
99 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
P. Vergili Maronis opera (rec. R.A.B. MYNORS). Oxford: C<strong>la</strong>r<strong>en</strong>don Press, 1969 (reimpr.<br />
post.). Col. Oxford C<strong>la</strong>ssical Texts.<br />
P. Vergili Maronis opera (rec. M. GEYMONAT). Torino: Paravia, 1973. Col. Corpus<br />
Parauianum.<br />
2. Traducciones<br />
a) <strong>en</strong> catalán:<br />
DOLÇ, M. (trad.), P. Virgili Maró. <strong>Eneida</strong>. 4 vol., Barcelona: Fundació Bernat Metge, 1972-<br />
1978.<br />
BELLÈS, J. (trad.), Virgili. L’<strong>Eneida</strong>. Barcelona: Empúries, 1999. Col. Narrativa nº 92.<br />
b) <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no:<br />
ECHAVE-SUSTAETA, J. DE (trad.), Virgilio. <strong>Eneida</strong> (introd. <strong>de</strong> V. CRISTÓBAL). Madrid:<br />
Gredos, 1992. Biblioteca Clásica Gredos nº 166.<br />
ESTEFANÍA-ÁLVAREZ, D. (trad.), Virgilio. La <strong>Eneida</strong>. Barcelona: PPU, 1988.<br />
FONTÁN, R. (trad.), Virgilio. La <strong>Eneida</strong>. Madrid: Alianza, 1998.<br />
FUENTES, H. Virgilio. La <strong>Eneida</strong>. Libro IV. Madrid: Instituto Antonio <strong>de</strong> Nebrija, 1966.<br />
TORNER, R. <strong>Eneida</strong> II. Barcelona: Bosch, 1961.<br />
c) <strong>en</strong> francès:<br />
PERRET, J. (trad.), Virgile, Énéi<strong>de</strong>. 3 vol., París: Les Belles Lettres, 1981-87. Col. Guil<strong>la</strong>ume<br />
Budé.<br />
3. Com<strong>en</strong>tarios<br />
Seruii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina comm<strong>en</strong>tarii rec<strong>en</strong>suerunt Georgius<br />
THILO & Hermannus HAGEN. Hil<strong>de</strong>sheim: Olms Ver<strong>la</strong>rg, 1961 (reimpr.).<br />
CONINGTON, J., The works of Virgil with a comm<strong>en</strong>tary, revised by H<strong>en</strong>ry NETTLESHIP.<br />
Hil<strong>de</strong>sheim: Olms Ver<strong>la</strong>g, 1963 (reimpr. <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 1874), 3 vol.<br />
VIRGILIO. Enei<strong>de</strong> (edición y com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> E. PARATORE y trad. <strong>de</strong> L. CANALI). 6 vol.,<br />
Verona: Mondadori, 1981 (reimpr. 1998).
100 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
PLESSIS, F. – LEJAY, P., Oeuvres <strong>de</strong> Virgile... avec une introduction biographique et<br />
littéraire, <strong>de</strong>s notes critiques et explications <strong>de</strong>s gravures, <strong>de</strong>s cartes et un in<strong>de</strong>x.<br />
París: Hachette,1961.<br />
SABBADINI, R., P. Vergili Maronis A<strong>en</strong>eis comm<strong>en</strong>tata. Torino: Chiantore, (1940-1945<br />
aprox.).<br />
4. Sintaxis <strong>la</strong>tina<br />
BASSOLS, M., Sintaxis Latina. 2 vol., Madrid: CSIC, 1966.<br />
5. Métrica y estilística<br />
BOLDRINI, S., La prosodia e <strong>la</strong> metrica <strong>de</strong>i Romani. Roma: La Nuova Italia Sci<strong>en</strong>tifica,<br />
1992.<br />
CECCARELLI, L., Prosodia y métrica <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>tín clásico (trad. R. CARANDE). Sevil<strong>la</strong>:<br />
Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, 1999.<br />
CRUSIUS, F., Iniciación <strong>en</strong> <strong>la</strong> métrica <strong>la</strong>tina (trad. A. RODA). Barcelona: Bosch, 1951<br />
(reimpr. 1987).<br />
ECHAVE-SUSTAETA, J. <strong>de</strong>, Primer Libro <strong><strong>de</strong>l</strong> verso <strong>la</strong>tino. Barcelona: Cefiso, 1984 (3ª. ed.).<br />
HERRERO LLORENTE, V.J., La l<strong>en</strong>gua <strong>la</strong>tina <strong>en</strong> su aspecto prosódico. Madrid: Gredos, 1971.<br />
LAUSBERG, H., Manual <strong>de</strong> retórica literaria (trad. J. PÉREZ RIESCO). 3 vol. Madrid: Gredos,<br />
1975.<br />
MARINER, S., Métrica <strong>la</strong>tina. Madrid: UNED, 1987 (2ª ed.).<br />
MAYORAL, J.A., Las figuras retóricas. Madrid: Síntesis, 1994.<br />
MEDINA, J., L’art <strong>de</strong> <strong>la</strong> parau<strong>la</strong>. Barcelona: Proa, 2000.<br />
NOUGARET, L., Traité <strong>de</strong> métrique <strong>la</strong>tine c<strong>la</strong>ssique. París: Klincksieck, 1963.<br />
6. Recursos <strong>en</strong> Internet<br />
THE LATIN LIBRARY (http://www.the<strong>la</strong>tinlibrary.com/)<br />
La mejor colección <strong>de</strong> textos clásicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Des<strong>de</strong> esta dirección se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a un<br />
gran número <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces, como son una gramática, ejercicios, textos com<strong>en</strong>tados.
THE PERSEUS DIGITAL LIBRARY (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/)<br />
101 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Muestra muy importante <strong>de</strong> textos <strong>la</strong>tinos y griegos, que incluso pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><strong>la</strong>ces a una<br />
gramática y a los diccionarios LEWIS & SHORT y LIDELL & SCOTT, respectivam<strong>en</strong>te. Incluye el<br />
com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Servio a <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> y el <strong>de</strong> Conington (vid. supra).<br />
VIRGIL (http://www.virgil.org/)<br />
Página monográfica sobre Virgilio, especialm<strong>en</strong>te interesante <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> bibliografía.<br />
VIRGIL'S THE AENEID, BOOK IV (http://wiredforbooks.org/a<strong>en</strong>eid/)<br />
Página <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong> escuchar <strong>la</strong> locución <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín <strong>de</strong> Wilfried Stroh.<br />
A BIBLIOGRAPHIC GUIDE TO VERGIL'S AENEID<br />
(http://www.vroma.org/~bmcmanus/werner_vergil.html#Comm<strong>en</strong>taries)<br />
Guía bibliográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> <strong>de</strong> Virgilio e<strong>la</strong>borada por Shirley Werner que incluye<br />
numerosas refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tarios, traducciones, etc.<br />
RASSEGNA DEGLI STRUMENTI INFORMATICI PER LO STUDIO DELL'ANTICHITÀ CLASSICA<br />
( http://www.rassegna.unibo.it/in<strong>de</strong>x.html)<br />
Dirigida por Alessandro CRISTOFORI (Universidad <strong>de</strong> Bolonya), redactada <strong>en</strong> italiano, es uno<br />
<strong>de</strong> los espacios más útiles y completos para los estudiosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antiguedad clásica.<br />
BIBLIOTECA CLASICA SELECTA<br />
(http://www.fusl.ac.be/Files/G<strong>en</strong>eral/BCS/bib.html / http://www.fusl.ac.be/Files/G<strong>en</strong>eral/BCS/GateSp.html)<br />
Introducción bibliográfica a los estudios clásicos bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Jean Marie HANNICK<br />
(Universidad <strong>de</strong> Lovaina) y Jacques POUCET (Universidad <strong>de</strong> Lovaina & Bruse<strong>la</strong>s) ori<strong>en</strong>tada<br />
a los estudiantes <strong>de</strong> Filología clásica y <strong>de</strong> Historia antigua. El material aparece distribuido <strong>en</strong><br />
cuatro gran<strong>de</strong>s bloques: fu<strong>en</strong>tes (literarias, epigráficas, etc.), herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> trabajo,<br />
bibliografía <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación y recursos <strong>en</strong> Internet. Incluye también un curso <strong>de</strong> gramática<br />
<strong>la</strong>tina. En <strong>la</strong> dirección http://bcs.fltr.ucl.ac.be/Virg/VirgIntro.html pue<strong>de</strong> consultarse gratuitam<strong>en</strong>te una<br />
traducción com<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong> por A.-M. Boxus y J. Poucet, (1998-2001). En <strong>la</strong><br />
dirección http://agorac<strong>la</strong>ss.fltr.ucl.ac.be/concordances/intro.htm#vir está el hipertexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Eneida</strong>.
THE ROMAN WORLD (http://www.victoria.ac.nz/sacr/about/overview-intros/c<strong>la</strong>ssics.aspx)<br />
102 <strong>de</strong> 102<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
Isabel Ibarra Bonet<br />
TFG<br />
Selección <strong>de</strong> espacios sobre Roma e Italia, tanto <strong>de</strong> época antigua como mo<strong>de</strong>rna. Incluye<br />
información sobre aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>la</strong> Antigüedad.